📜

6. පාසාදිකසුත්තවණ්ණනා

නිගණ්ඨනාටපුත්තකාලඞ්කිරියවණ්ණනා

164. ලක්ඛස්ස සරවෙධං අවිරජ්ඣිත්වාන විජ්ඣනවිධිං ජානන්තීති වෙධඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘ධනුම්හි කතසික්ඛා’’ති. සිප්පං උග්ගහණත්ථායාති ධනුසිප්පාදිසිප්පස්ස උග්ගහණත්ථාය. මජ්ඣිමෙන පමාණෙන සරපාතයොග්යතාවසෙන කතත්තා දීඝපාසාදො.

සම්පති කාලං කතොති අචිරකාලං කතො. ද්වෙධිකජාතාති ජාතද්වෙධිකා සඤ්ජාතභෙදා. ද්වෙජ්ඣජාතාති දුවිධභාවප්පත්තා. භණ්ඩන්ති පරිභාසන්ති එතෙනාති භණ්ඩනං, විරුද්ධචිත්තං. තන්ති භණ්ඩනං. ‘‘ඉදං නහානාදි න කත්තබ්බ’’න්ති පඤ්ඤත්තවත්තං පණ්ණත්ති. ධම්මවිනයන්ති පාවචනං සිද්ධන්තං. විජ්ඣන්තා මුඛසත්තීහි. සහිතං මෙති මය්හං වචනං සහිතං සිලිට්ඨං පුබ්බාපරසම්බන්ධං අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තං. තෙනාහ ‘‘අත්ථසංහිත’’න්ති. අධිචිණ්ණන්ති ආචිණ්ණං. විපරාවත්තන්ති විරොධදස්සනවසෙන පරාවත්තිතං, පරාවත්තං දූසිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘චිරකාලවසෙන පගුණං, තං මම වාදං ආගම්ම නිවත්ත’’න්ති. පරියෙසමානො විචර තත්ථ ගන්ත්වා සික්ඛාති අත්ථො. සචෙ සක්කොසි, ඉදානියෙව මයා වෙඨිතං දොසං නිබ්බෙඨෙහි. මරණමෙවාති අඤ්ඤමඤ්ඤඝාතනවසෙන මරණමෙව. නාටපුත්තස්ස ඉමෙති නාටපුත්තියා, තෙ පන තස්ස සිස්සාති ආහ ‘‘අන්තෙවාසිකෙසූ’’ති. පුරිමපටිපත්තිතො පටිනිවත්තනං පටිවානං, තං රූපං සභාවො එතෙසන්ති පටිවානරූපා. තෙනාහ ‘‘නිවත්තනසභාවා’’ති. කථනං අත්ථස්ස ආචික්ඛනං. පවෙදනං හෙතුදාහරණානි ආහරිත්වා බොධනං. තෙනාහ ‘‘දුප්පවෙදිතෙති දුවිඤ්ඤාපිතෙ’’ති. න උපසමාය සංවත්තතීති අනුපසමසංවත්තනං, තදෙව අනුපසමසංවත්තනිකං, තස්මිං. සමුස්සිතං හුත්වා පතිට්ඨාහෙතුභාවතො ථූපං, පතිට්ඨාති ආහ ‘‘භින්නථූපෙති භින්නපතිට්ඨෙ’’ති, ථූපොති වා ධම්මස්ස නිය්යානභාවො වෙදිතබ්බො අඤ්ඤෙ ධම්මෙ අභිභුය්ය සමුස්සිතට්ඨෙන, සො නිගණ්ඨස්ස සමයෙ. කෙහිචි අභින්නසම්මතොපි භින්නො විනට්ඨො එව සබ්බෙන සබ්බං අභාවතොති සො භින්නථූපො, සො එව නිය්යානභාවො වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිතුකාමානං පටිසරණං, තමෙත්ථ නත්ථීති අප්පටිසරණො, තස්මිං භින්නථූපෙ අප්පටිසරණෙති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ආචරියප්පමාණන්ති ආචරියමුට්ඨි හුත්වා පමාණභූතං. නානානීහාරෙනාති නානාකාරෙන.

165. තථෙව සමුදාචරිංසු භූතපුබ්බගතියා. සාමාකානන්ති සාමාකධඤ්ඤානං.

‘‘යෙනස්ස උපජ්ඣායො’’ති වත්වා යථාස්ස ආයස්මතො චුන්දස්ස ධම්මභණ්ඩාගාරිකො උපජ්ඣායො අහොසි, තං විත්ථාරෙන දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධකාලෙ කිරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බුද්ධකාලෙති භූතකථනමෙතං, න විසෙසනං. සත්ථු පරිනිබ්බානතො පුරෙතරමෙව හි ධම්මසෙනාපති පරිනිබ්බුතො.

ධම්මරතනපූජාවණ්ණනා

සද්ධිවිහාරිකංඅදාසීති සද්ධිවිහාරිකං කත්වා අදාසි.

කථාය මූලන්ති භගවතො සන්තිකා ලභිතබ්බධම්මකථාය කාරණං. සමුට්ඨාපෙතීති උට්ඨාපෙති, දාලිද්දියපඞ්කතො උද්ධරතීති අධිප්පායො. සන්ධමන්ති සම්මදෙව ධමන්තො. එකෙකස්මිං පහාරෙයෙව තයො තයො වාරෙ කත්වා දිවා නවවාරෙ රත්තිං නවවාරෙ.උපට්ඨානමෙව ගච්ඡති බුද්ධුපට්ඨානවසෙන, පඤ්හාපුච්ඡනාදිවසෙන පන අන්තරන්තරාපි ගච්ඡතෙව, ගච්ඡන්තො ච දිවසස්ස…පෙ… ගච්ඡති. ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස උද්ධරණභාවතො පඤ්හොව පඤ්හුද්ධාරො, තං ගහෙත්වාව ගච්ඡති අත්තනො මහාපඤ්ඤතාය, සත්ථු ච ධම්මදෙසනායං අකිලාසුභාවතො.

අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතධම්මවිනයවණ්ණනා

166. ආරොචිතෙපි තස්මිං අත්ථෙ. සාමිකො හොති, තස්ස සාමිකභාවං දස්සෙතුං ‘‘සොව තස්සා ආදිමජ්ඣපරියොසානං ජානාතී’’ති ආහ. එවන්ති වචනසම්පටිච්ඡනං. චුන්දත්ථෙරෙන හි ආනීතං කථාපාභතං භගවා සම්පටිච්ඡන්තො ‘‘එව’’න්ති ආහ. ‘‘එව’’න්ති දුරක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ සාවකානං ද්වෙධිකාදිභාවෙන විහරණකිරියාපරාමසනඤ්හෙතං.

යස්මා…පෙ… පාකටං හොති බ්යතිරෙකමුඛෙන ච නෙය්යස්ස අත්ථස්ස විභූතභාවාපත්තිතො. අථ වා යස්මා…පෙ… පාකටං හොති දොසෙසු ආදීනවදස්සනෙන තප්පටිපක්ඛෙසු ගුණෙසු ආනිසංසස්ස විභූතභාවාපත්තිතො. වොක්කම්මාති අපසක්කෙත්වා. ආමෙඩිතලොපෙන චායං නිද්දෙසො, වොක්කම්ම වොක්කම්මාති වුත්තං හොති, තෙන තස්ස වොක්කමනස්ස අන්තරන්තරාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘න නිරන්තර’’න්තිආදි. ධම්මානුධම්මපටිපත්තිආදයොති තෙන සත්ථාරා වුත්තමුත්තිධම්මස්ස අනුධම්මං අප්පටිපජ්ජනාදයො . ආදි-සද්දෙන පාළියං ආගතා අසාමීචිපටිපදාදයො ච සඞ්ගය්හන්ති. මනුස්සත්තම්පීති පි-සද්දෙන ‘‘විචාරණපඤ්ඤාය අසම්භවො, දොසෙසු අනභිනිවෙසිතා, අසන්දිට්ඨිපරාමාසිතා’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘තථා එව’’න්ති පදෙහි යථාක්කමං පකාරස්ස කාමං තිරොක්ඛතා, පච්චක්ඛතා වුච්චති, තථාපි යථා ‘‘තථා පටිපජ්ජතූ’’ති පදෙන පටිපජ්ජනාකාරො නියමෙත්වා විහිතො, තථා ‘‘එවං පටිපජ්ජතූ’’ති ඉමිනාපීති ඉදං තස්ස අත්ථදස්සනභාවෙන වුත්තං. සමාදපිතත්තා මිච්ඡාපටිපදාය අපුඤ්ඤං පසවති.

167. ඤායති මුත්තිධම්මො එතෙනාති ඤායො, තෙන සත්ථාරා වුත්තො ධම්මානුධම්මො, තං පටිපන්නොති ඤායප්පටිපන්නො, සො පන යස්මා තස්ස මුත්තිධම්මස්ස අධිගමෙ කාරණසම්මතො, තස්මා වුත්තං ‘‘කාරණප්පටිපන්නො’’ති. නිප්ඵාදෙස්සතීති සාධෙස්සති, සිද්ධිං ගමිස්සතීති වුත්තං හොති. දුක්ඛනිබ්බත්තකන්ති සම්පති, ආයතිඤ්ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තකං. වීරියං කරොති මිච්ඡාපටිපන්නත්තා.

සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතධම්මවිනයාදිවණ්ණනා

168. නිය්යාතීති වත්තති, සංවත්තතීති වා අත්ථො.

170. ඉධ සාවකස්ස සම්මාපටිපත්තියා එකන්තිකඅපස්සයදස්සනත්ථං සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධතා, ධම්මස්ස ච ස්වාක්ඛාතතා කිත්තිතාති ‘‘සම්මාපටිපන්නස්ස කුලපුත්තස්ස පසංසං දස්සෙත්වා’’ති වුත්තං. එවඤ්හි ඉමිස්සා දෙසනාය සංකිලෙසභාගියභාවෙන උට්ඨිතාය වොදානභාගියභාවෙන යථානුසන්ධිනා පවත්ති දීපිතා හොති. අබොධිතත්ථාති අප්පවෙදිතත්ථා, පරමත්ථං චතුත්ථසච්චපටිවෙධං අපාපිතාති අත්ථො. පාළියං ‘‘අස්සා’’ති පදං ‘‘සාවකා සද්ධම්මෙ’’ති ද්වීහි පදෙහි යොජෙතබ්බං ‘‘අස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකා, අස්ස සද්ධම්මෙ’’ති. සබ්බසඞ්ගහපදෙහි කතන්ති සබ්බස්ස සාසනත්ථස්ස සඞ්ගණ්හනපදෙහි එකජ්ඣං කතං. තෙනාහ ‘‘සබ්බසඞ්ගාහිකං කතං න හොතීති අත්ථො’’ති. පුබ්බෙනාපරං සම්බන්ධත්ථභාවෙන සඞ්ගහෙතබ්බතාය වා සඞ්ගහානි පදානි කතානි එතස්සාති සඞ්ගහපදකතං, බ්රහ්මචරියං. තප්පටික්ඛෙපෙන න ච සඞ්ගහපදකතන්ති යොජනා. රාගාදිපටිපක්ඛහරණං, යථානුසිට්ඨං වා පටිපජ්ජමානානං වට්ටදුක්ඛතො පටිහරණං නිබ්බානපාපනං පටිහාරො, සො එව ආ-කාරස්ස ඉ-කාරං කත්වා පටිහිරො, පටිහිරො එව පාටිහිරො, සහ පාටිහිරෙනාති සප්පාටිහිරං, තථා සුප්පවෙදිතතාය සප්පාටිහිරං කතන්ති සප්පාටිහිරකතං. තාදිසං පන වට්ටතො නිය්යානෙ නියුත්තං, නිය්යානප්පයොජනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘නිය්යානික’’න්ති. දෙවලොකතොති දෙවලොකතො පට්ඨාය රූපීදෙවනිකායතො පභුති. සුප්පකාසිතන්ති සුට්ඨු පකාසිතං. යාව දෙවමනුස්සෙහීති වා යාව දෙවමනුස්සෙහි යත්තකා දෙවා මනුස්සා ච, තාව තෙ සබ්බෙ අභිබ්යාපෙත්වා සුප්පකාසිතං. අනුතාපාය හොතීති අනුතප්පො, සො පන අනුතාපං කරොන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘අනුතාපකරො හොතී’’ති.

172. ථිරොති ඨිතධම්මො කෙනචි අසංහාරියො, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො ථෙරකාරකා ධම්මා.

173. යොගෙහි ඛෙමත්තාති යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා. සද්ධම්මස්සාති අස්ස සද්ධම්මස්ස. අස්සාති ච අස්ස සත්ථුනො.

174. උපාසකා බ්රහ්මචාරිනො නාම විසෙසතො අනාගාමිනො. සොතාපන්නසකදාගාමිනොපි තාදිසා තථා වුච්චන්තීති ‘‘බ්රහ්මචරියවාසං වසමානා අරියසාවකා’’ ඉච්චෙව වුත්තං.

176. සබ්බකාරණසම්පන්නන්ති යත්තකෙහි කාරණෙහි සම්පන්නං නාම හොති, තෙහි සබ්බෙහි කාරණෙහි සම්පන්නං සම්පත්තං උපගතං පරිපුණ්ණං, සමන්නාගතං වා. ඉමමෙව ධම්මන්ති ඉමමෙව සාසනධම්මං.

උදකෙන පදෙසඤ්ඤුනා අත්තනො පඤ්ඤාවෙය්යත්තියතං දස්සෙතුං අනිය්යානිකෙ අත්ථෙ පයුත්තං පහෙළිකසදිසං වචනං, භගවතා අත්තනො සබ්බඤ්ඤුතාය නිය්යානිකෙ අත්ථෙ යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘උදකො සුද’’න්තිආදි වුත්තන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘සො කිරා’’තිආදිමාහ.

සඞ්ගායිතබ්බධම්මාදිවණ්ණනා

177. සඞ්ගම්ම සමාගම්මාති තස්මිංයෙව ඨානෙ ලබ්භමානානං ගතිවසෙන සඞ්ගම්ම ඨානන්තරතො පක්කොසනෙන සමාගතානං වසෙන සමාගම්ම. තෙනාහ ‘‘සඞ්ගන්ත්වා සමාගන්ත්වා’’ති. අත්ථෙන අත්ථන්ති පදන්තරෙ ආගතඅත්ථෙන සහ තත්ථ තත්ථ ආගතමත්ථං. බ්යඤ්ජනෙන බ්යඤ්ජනන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සමානෙන්තෙහීති සමානං කරොන්තෙහි, ඔපම්මං වා ආනෙන්තෙහි. සඞ්ගායිතබ්බන්ති සම්මදෙව ගායිතබ්බං කථෙතබ්බං, තං පන සඞ්ගායනං වාචනාමග්ගොති ආහ ‘‘වාචෙතබ්බ’’න්ති.

178. තස්ස වා භාසිතෙති තස්ස භික්ඛුනො භාසිතෙ අත්ථෙ චෙව බ්යඤ්ජනෙ ච. අත්ථමිච්ඡාගහණරොපනානි යථා හොන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණං ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති ගණ්හාති, න සතියෙව ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති. ‘‘සතිපට්ඨානානී’’තිබ්යඤ්ජනං රොපෙති තස්මිං අත්ථෙ, න ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති. උපපන්නතරානීති යුත්තතරානි. අල්ලීනතරානීති සිලිට්ඨතරානි. යා චෙවාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, විභත්තිලොපෙන වා. පුන යා චෙවාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙනෙව නිද්දෙසො. නෙව උස්සාදෙතබ්බොති න උක්කංසෙතබ්බො විරජ්ඣිත්වා වුත්තත්තා. න අපසාදෙතබ්බොති න සන්තජ්ජෙතබ්බො විවාදපරිහරණත්ථං. ධාරණත්ථන්ති උපධාරණත්ථං සල්ලක්ඛණත්ථං.

181. අත්ථෙන උපෙතන්ති අවිපරීතෙන අත්ථෙන උපෙතං තං ‘‘අයමෙත්ථ අත්ථො’’ති උපෙච්ච පටිජානිත්වා ඨිතං. තථාරූපො ච තස්ස බුජ්ඣිතා නාම හොතීති ආහ ‘‘අත්ථස්ස විඤ්ඤාතාර’’න්ති. එවමෙතං භික්ඛුං පසංසථාති වුත්තනයෙන ධම්මභාණකං අමුං භික්ඛුං ‘‘එවං ලාභා නො ආවුසො’’තිආදිආකාරෙන පසංසථ. ඉදානිස්ස පසංසභාවං දස්සෙතුං ‘‘එසො හී’’තිආදි වුත්තං. එසාති පරියත්තිධම්මස්ස සත්ථුකිච්චකරණතො, තත්ථ චස්ස සම්මදෙව අවට්ඨිතභාවතො ‘‘බුද්ධො නාම එසා’’ති වුත්තො. ‘‘ලාභා නො’’තිආදිනා චස්ස භික්ඛූනං පියගරුභාවං විභාවෙන්තො සත්ථා තං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසීති වුත්තො.

පච්චයානුඤ්ඤාතකාරණාදිවණ්ණනා

182. තතොපි උත්තරිතරන්ති යා පුබ්බෙ සම්මාපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො පසංසනවසෙන ‘‘ඉධ පන චුන්ද සත්ථා ච හොති සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (දී. නි. 3.167, 169) පවත්තිතදෙසනාය උපරි ‘‘ඉධ චුන්ද සත්ථා ච ලොකෙ උදපාදී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.170, 171) දෙසනා වඩ්ඪිතා. තතොපි උත්තරිතරං සවිසෙසං දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ‘‘පච්චයහෙතූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ පච්චයහෙතූති පච්චයසංවත්තනහෙතු. උප්පජ්ජනකා ආසවාති පච්චයානං පරියෙසනහෙතු චෙව පරිභොගහෙතු ච උප්පජ්ජනකා කාමාසවාදයො. තෙසං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිතං කප්පෙතී’’ති (සං. නි. 5.8) ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) ච සම්මාපටිපත්තිං උපදිසන්තො භගවා පටිඝාතාය ධම්මං දෙසෙති නාම. ‘‘යො තුම්හෙසු පාළියා අත්ථබ්යඤ්ජනානි මිච්ඡා ගණ්හාති, සො නෙව උස්සාදෙතබ්බො, න අපසාදෙතබ්බො, සාධුකං සඤ්ඤාපෙතබ්බො තස්සෙව අත්ථස්ස නිසන්තියා’’ති එවං පරියත්තිධම්මෙ මිච්ඡාපටිපන්නෙ සම්මාපටිපත්තියං භික්ඛූ නියොජෙන්තො භගවා භණ්ඩනහෙතු උප්පජ්ජනකානං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය ධම්මං දෙසෙති නාම. යථා තෙ න පවිසන්තීති තෙ ආසවා අත්තනො චිත්තසන්තානං යථා න ඔතරන්ති. මූලඝාතෙන පටිහනනායාති යථා මූලඝාතො හොති, එවං මූලඝාතවසෙන පජහනාය. තන්ති චීවරං. යථා චීවරං ඉදමත්ථිකතමෙව උපාදාය අනුඤ්ඤාතං, එවං පිණ්ඩපාතාදයොපි.

සුඛල්ලිකානුයොගාදිවණ්ණනා

183. සුඛිතන්ති සඤ්ජාතසුඛං. පීණිතන්ති ධාතං සුහිතං. තථාභූතො පන යස්මා ථූලසරීරො හොති, තස්මා ‘‘ථූලං කරොතී’’ති වුත්තං.

186. නඨිතසභාවාති අනවට්ඨිතසභාවා, එවරූපාය කථාය අනවට්ඨානභාවතො සභාවොපි තෙසං අනවට්ඨිතොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ජිව්හා නො අත්ථී’’තිආදි. කාමං ‘‘පඤ්චහි චක්ඛූහී’’ති වුත්තං, අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චත්තාරි චක්ඛූනි වෙදිතබ්බානි. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්හි සමන්තචක්ඛූති. තස්ස වා ඤෙය්යධම්මෙසු ජානනවසෙන පවත්තිං උපාදාය ‘‘ජානතා’’ති වුත්තං. හත්ථාමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සනවසෙන පවත්තිං උපාදාය ‘‘පස්සතා’’ති වුත්තං. නෙමං වුච්චති ථම්භාදීහි අනුපවිට්ඨභූමිප්පෙදෙසොති ආහ ‘‘ගම්භීරභූමිං අනුපවිට්ඨො’’ති. සුට්ඨු නිඛාතොති භූමිං නිඛනිත්වා සම්මදෙව ඨපිතො. තස්මින්ති ඛීණාසවෙ. අනජ්ඣාචාරො අචලො අසම්පවෙධී, යස්මා අජ්ඣාචාරො සෙතුඝාතො ඛීණාසවානං. සොතාපන්නාදයොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගහිතෙසු අනාගාමිනො තාව නවසුපි ඨානෙසු ඛීණාසවා විය අභබ්බා, සොතාපන්නසකදාගාමිනො පන ‘‘තතියපඤ්චමට්ඨානෙසු අභබ්බා’’ති න වත්තබ්බා, ඉතරෙසු සත්තසු ඨානෙසු අභබ්බාව.

පඤ්හබ්යාකරණවණ්ණනා

187. ගිහිබ්යඤ්ජනෙනාති ගිහිලිඞ්ගෙන. ඛීණාසවො පන ගිහිබ්යඤ්ජනෙන අරහත්තං පත්තොපි න තිට්ඨති විවෙකට්ඨානස්ස අභාවාති අධිප්පායො. තස්ස වසෙනාති භුම්මදෙවත්තභාවෙ ඨත්වා අරහත්තප්පත්තස්ස වසෙන. අයං පඤ්හොති ‘‘අභබ්බො සො නව ඨානානි අජ්ඣාචරිතු’’න්ති අයං පඤ්හො ආගතො ඉතරස්ස පබ්බජ්ජාය, පරිනිබ්බානෙන වා අභබ්බතාය අවුත්තසිද්ධත්තා. යදි එවං කථං භික්ඛුගහණන්ති ආහ ‘‘භින්නදොසත්තා’’තිආදි. අපරිච්ඡෙදන්ති අපරියන්තං, තයිදං සුවිපුලන්ති ආහ ‘‘මහන්ත’’න්ති. ඤෙය්යස්ස හි විපුලතාය ඤාණස්ස විපුලතා වෙදිතබ්බා, එතෙන ‘‘අපරිච්ඡෙද’’න්ති වුච්චමානම්පි ඤෙය්යං සත්ථු ඤාණස්ස වසෙන පරිච්ඡෙදමෙවාති දස්සිතං හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඤාණපරියන්තිකං නෙය්ය’’න්ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) අනාගතෙඅපඤ්ඤාපනන්ති අනාගතෙ විසයෙ ඤාණස්ස අපඤ්ඤාපනං. ‘‘පච්චක්ඛං විය කත්වා’’ති කස්මා විය-සද්දග්ගහණං කතං, නනු බුද්ධානං සබ්බම්පි ඤාණං අත්තනො විසයං පච්චක්ඛමෙව කත්වා පවත්තති එකප්පමාණභාවතොති? සච්චමෙතං, ‘‘අක්ඛ’’න්ති පන චක්ඛාදිඉන්ද්රියං වුච්චති, තං අක්ඛං පති වත්තතීති චක්ඛාදිනිස්සිතං විඤ්ඤාණං, තස්ස ච ආරම්මණං ‘‘පච්චක්ඛ’’න්ති ලොකෙ නිරුළ්හමෙතන්ති තං නිදස්සනං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පච්චක්ඛං විය කත්වා’’ති අවොච, න පන භගවතො ඤාණස්ස අප්පච්චක්ඛාකාරෙන පවත්තනතො. තථා හි වදන්ති –

‘‘ආවිභූතං පකාසනං, අනුපද්දුතචෙතසං;

අතීතානාගතෙ ඤාණං, පච්චක්ඛානං වසිස්සතී’’ති.

අඤ්ඤත්ථ විහිතකෙනාති අඤ්ඤස්මිං විසයෙ පවත්තිතෙන. සඞ්ගාහෙතබ්බන්ති සමං කත්වා කථයිතබ්බං, කථනං පන පඤ්ඤාපනං නාම හොතීති පඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති අත්ථො වුත්තො. තාදිසන්ති සතතං සමිතං පවත්තකං. ඤාණං නාම නත්ථීති ආවජ්ජනෙන විනා ඤාණුප්පත්තියා අසම්භවතො. එකාකාරෙන ච ඤාණෙ පවත්තමානෙ නානාකාරස්ස විසයස්ස අවබොධො න සියා. අථාපි සියා, අනිරුපිතරූපෙනෙව අවබොධො සියා, තෙන ච ඤාණං ඤෙය්යං අඤ්ඤාතසදිසමෙව සියා. න හි ‘‘ඉදං ත’’න්ති විවෙකෙන අනවබුද්ධො අත්ථො ඤාතො නාම හොති, තස්මා ‘‘චරතො ච තිට්ඨතො චා’’තිආදි බාලලාපනමත්තං. තෙනාහ ‘‘යථරිව බාලා අබ්යත්තා, එවං මඤ්ඤන්තී’’ති.

සතිං අනුස්සරතීති සතානුසාරි, සතියානුවත්තනවසෙන පවත්තඤාණං. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිසම්පයුත්තක’’න්ති . ඤාණං පෙසෙසීති ඤාණං පවත්තෙසි. සබ්බත්ථකමෙව ඤෙය්යාවරණස්ස සුප්පහීනත්තා අප්පටිහතං අනිවාරිතං ඤාණං ගච්ඡති පවත්තතිච්චෙව අත්ථො. ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. 211) වචනතො චතුමග්ගඤාණං බොධි, තතො තස්ස අධිගතත්තා උප්පජ්ජනකං පච්චවෙක්ඛණඤාණං ‘‘බොධිජං ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. බොධිජං බොධිමූලෙ ජාතං චතුමග්ගඤාණං, තඤ්ච ඛො අනාගතං ආරබ්භ උද්දිස්ස තස්ස අප්පවත්තිඅත්ථං තථාගතස්ස උප්පජ්ජති තස්ස උප්පන්නත්තා ආයතිං පුනබ්භවාභාවතො. කථං තථාගතො අනාගතමද්ධානං ආරබ්භ අතීරකං ඤාණදස්සනං පඤ්ඤාපෙතීති? අතීතස්ස පන අද්ධුනො මහන්තතාය අතීරකං ඤාණදස්සනං තත්ථ පඤ්ඤාපෙතීති කො එත්ථ විරොධො. තිත්ථියා පන ඉමමත්ථං යාථාවතො අජානන්තා – ‘‘තයිදං කිං සු, තයිදං කථංසූ’’ති අත්තනො අඤ්ඤාණමෙව පාකටං කරොන්ති. තස්මා භගවතා සසන්තතිපරියාපන්නධම්මප්පවත්තිං සන්ධාය ‘‘අඤ්ඤවිහිතකං ඤාණදස්සන’’න්තිආදි වුත්තං. ඉතරං පන සන්ධාය වුච්චමානෙ සති තථාරූපෙ පයොජනෙ අනාගතම්පි අද්ධානං ආරබ්භ අතීරකමෙව ඤාණදස්සනං පඤ්ඤාපෙය්ය භගවාති අනත්ථසංහිතන්ති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘න ඉධලොකත්ථං වා පරලොකත්ථං වා නිස්සිත’’න්ති. යං පන සත්තානං අනත්ථාවහත්තා අනත්ථසංහිතං, තත්ථ සෙතුඝාතො තථාගතස්ස. ‘‘භාරතයුද්ධසීතාහරණසදිස’’න්ති ඉමිනා තස්සා කථාය යෙභුය්යෙන අභූතත්ථතං දීපෙති. සහෙතුකන්ති ඤාපකෙන හෙතුනා සහෙතුකං. සො පන හෙතු යෙන නිදස්සනෙන සාධීයති, තං තස්ස කාරණන්ති තෙන සකාරණං කත්වා. යථා හි පටිඤ්ඤාතත්ථසාධනතො හෙතු, එවං සාධකං නිදස්සනන්ති. යුත්තපත්තකාලෙයෙවාති යුත්තානං පත්තකාලෙ එව. යෙ හි වෙනෙය්යා තස්සා කථාය යුත්තා අනුච්ඡවිකා, තෙසංයෙව යොජනෙ සන්ධාය වා කථාය පත්තො උපකාරාවහො කාලො, තදා එව කථෙතීති අත්ථො.

188. ‘‘තථා තථෙව ගදනතො’’ති ඉමිනා ‘‘තථාගතො’’ති ආමෙඩිතලොපෙනායං නිද්දෙසොති දස්සෙති. තථා තථෙවාති ච ධම්මඅත්ථසභාවානුරූපං, වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපඤ්චාති අධිප්පායො. දිට්ඨන්ති රූපායතනං දට්ඨබ්බතො, තෙන යං දිට්ඨං, යං දිස්සති, යං දක්ඛති, යං සති සමවායෙ පස්සෙය්යං, තං සබ්බං ‘‘දිට්ඨං’’ ත්වෙව ගහිතං කාලවිසෙසස්ස අනාමට්ඨභාවතො. ‘‘සුත’’න්තිආදීසුපි එසෙව නයො. සුතන්ති සද්දායතනං සොතබ්බතො. මුතන්ති සනිස්සයෙන ඝානාදිඉන්ද්රියෙන සයං පත්වා පාපුණිත්වා ගහෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘පත්වා ගහෙතබ්බතො’’ති. විඤ්ඤාතන්ති විජානිතබ්බං, තං පන දිට්ඨාදිවිනිමුත්තං විඤ්ඤෙය්යන්ති ආහ ‘‘සුඛදුක්ඛාදිධම්මායතන’’න්ති. පත්තන්ති යථා තථා පත්තං, හත්ථගතං අධිගතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරියෙසිත්වා වා අපරියෙසිත්වා වා’’ති. පරියෙසිතන්ති පත්තියාමත්ථං පරියිට්ඨං, තං පන පත්තං වා සියා අප්පත්තං වා උභයථාපි පරියෙසිතමෙවාති ආහ ‘‘පත්තං වා අප්පත්තං වා’’ති. පදද්වයෙනාපි ද්විප්පකාරම්පි පත්තං, ද්විප්පකාරම්පි පරියෙසිතං, තෙන තෙන පකාරෙන තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධන්ති දස්සෙති. චිත්තෙන අනුසඤ්චරිතන්ති චොපනං අපාපෙත්වා චිත්තෙනෙව අනුසංචරිතං, පරිවිතක්කිතන්ති අත්ථො. පීතකන්ති ආදීති ආදි-සද්දෙන ලොහිතකඔදාතාදි සබ්බං රූපාරම්මණවිභාගං සඞ්ගණ්හාති. සුමනොති රාගවසෙන, ලොභවසෙන, සද්ධාදිවසෙන වා සුමනො. දුම්මනොති බ්යාපාදවිතක්කවසෙන, විහිංසාවිතක්කවසෙන වා දුම්මනො. මජ්ඣත්තොති අඤ්ඤාණවසෙන වා ඤාණවසෙන වා මජ්ඣත්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. තත්ථ තත්ථ ආදි-සද්දෙන සඞ්ඛසද්දො පණවසද්දො, පත්තගන්ධො පුප්ඵගන්ධො, පත්තරසො ඵලරසො, උපාදින්නං අනුපාදින්නං, මජ්ඣත්තවෙදනා කුසලකම්මං අකුසලකම්මන්ති එවං ආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අප්පත්තන්ති ඤාණෙන අසම්පත්තං, අවිදිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඤාණෙන අසච්ඡිකත’’න්ති. තථෙව ගතත්තාති තථෙව ඤාතත්තා අභිසම්බුද්ධත්තා. ගත-සද්දෙන එකත්ථං බුද්ධිඅත්ථන්ති අත්ථො. ‘‘ගතිඅත්ථා හි ධාතවො බුද්ධිඅත්ථා භවන්තී’’ති අක්ඛරචින්තකා.

අබ්යාකතට්ඨානාදිවණ්ණනා

189. ‘‘අසමතං කථෙත්වා’’ති වත්වා සමොපි නාම කොචි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරොති දස්සෙතුං ‘‘අනුත්තරත’’න්ති වුත්තං. සා පනායං අසමතා, අනුත්තරතා ච සබ්බඤ්ඤුතං පූරෙත්වා ඨිතාති දස්සෙතුං ‘‘සබ්බඤ්ඤුත’’න්ති වුත්තං. සා සබ්බඤ්ඤුතා සද්ධම්මවරචක්කවත්තිභාවෙන ලොකෙ පාකටා ජාතාති දස්සෙතුං ‘‘ධම්මරාජභාවං කථෙත්වා’’ති වුත්තං. තථා සබ්බඤ්ඤුභාවෙන ච සත්ථා ඉමෙසු දිට්ඨිගතවිපල්ලාසෙසු එවං පටිපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉදානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සීහනාදන්ති අභීතනාදං සෙට්ඨනාදං. සෙට්ඨනාදො හෙස, යදිදං ඨපනීයස්ස පඤ්හස්ස ඨපනීයභාවදස්සනං. ඨපනීයතා චස්ස පාළිආරුළ්හා එව ‘‘න හෙත’’න්තිආදිනා. යථා උපචිතකම්මකිලෙසෙන ඉත්ථත්තං ආගන්තබ්බං, තථා නං ආගතොති තථාගතො, සත්තො. තථා හි සො රූපාදීසු සත්තො විසත්තොති කත්වා ‘‘සත්තො’’ති ච වුච්චති. ඉත්ථත්තන්ති ච පටිලද්ධත්තා තථා පච්චක්ඛභූතො අත්තභාවොති වෙදිතබ්බො.

‘‘අත්ථසංහිතං න හොතී’’ති ඉමිනා උභයත්ථ විධුරතාදස්සනෙන නිරත්ථකවිප්පලාපතං තස්ස වාදස්ස විභාවෙති, උභයලොකත්ථවිධුරම්පි සමානං ‘‘කිං නු ඛො විවට්ටනිස්සිත’’න්ති කොචි ආසඞ්කෙය්යාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘න ච ධම්මසංහිත’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘නවලොකුත්තරධම්මනිස්සිතං න හොතී’’ති. යදිපි තං න විවට්ටොගතං හොති, විවට්ටස්ස පන අධිට්ඨානභූතං නු ඛොති කොචි ආසඞ්කෙය්යාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘න ආදිබ්රහ්මචරියක’’න්තිආදි වුත්තං.

190. කාමං තණ්හාපි දුක්ඛසභාවත්තා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති බ්යාකාතබ්බා, පභවභාවෙන පන සා තතො විසුං කාතබ්බාති ‘‘තණ්හං ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව දුක්ඛස්ස පභාවිකා’’තිආදි. නනු ච අවිජ්ජාදයොපි දුක්ඛස්ස සමුදයොති? සච්චං සමුදයො, තස්සා පන කම්මස්ස විචිත්තභාවහෙතුතො, දුක්ඛුප්පාදනෙ විසෙසපච්චයභාවතො ච සාතිසයො සමුදයට්ඨොති සා එව සුත්තෙසු තථා වුත්තා. තෙනාහ ‘‘තණ්හා දුක්ඛසමුදයොතිබ්යාකත’’න්ති. උභින්නං අප්පවත්තීති දුක්ඛසමුදයානං අප්පවත්තිනිමිත්තං. ‘‘දුක්ඛපරිජානනො’’තිආදි මග්ගකිච්චදස්සනං, තෙන මග්ගස්ස භාවනත්ථොපි අත්ථතො දස්සිතොවාති දට්ඨබ්බං. න හි භාවනාභිසමයෙන විනා පරිඤ්ඤාභිසමයාදයො සම්භවන්තීති. සච්චවවත්ථාපනං අප්පමාදපටිපත්තිභාවතො අසම්මොහකල්යාණකිත්තිසද්දාදිනිමිත්තතාය යථා සාතිසයං ඉධලොකත්ථාවහං, එවං යාව ඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා අභාවෙන නවලොකුත්තරධම්මසම්පාපකං න හොති, තාව තත්ථ තත්ථ සම්පත්තිභවෙ අබ්භුදයසම්පත්ති අනුගතමෙව සියාති වුත්තං ‘‘එතං ඉධලොකපරලොකත්ථනිස්සිත’’න්ති. නවලොකුත්තරධම්මනිස්සිතන්ති නවවිධම්පි ලොකුත්තරධම්මං නිස්සාය පවත්තං තදධිගමූපායභාවතො. යස්මා සච්චසම්බොධං උද්දිස්ස සාසනබ්රහ්මචරියං වුස්සති, න අඤ්ඤදත්ථං, තස්මා එතං සච්චවවත්ථාපනං ‘‘ආදිපධාන’’න්ති වුත්තං පඨමතරං චිත්තෙ ආදාතබ්බතො.

පුබ්බන්තසහගතදිට්ඨිනිස්සයවණ්ණනා

191. තං මයා බ්යාකතමෙවාති තං මයා තථා බ්යාකතමෙව, බ්යාකාතබ්බං නාම මයා අබ්යාකතං නත්ථීති බ්යාකරණාවෙකල්ලෙන අත්තනො ධම්මසුධම්මතාය බුද්ධසුබුද්ධතං විභාවෙති. තෙනාහ ‘‘සීහනාදං නදන්තො’’ති. පුරිමුප්පන්නා දිට්ඨියො අපරාපරුප්පන්නානං දිට්ඨීනං අවස්සයා හොන්තීති ‘‘දිට්ඨියොව දිට්ඨිනිස්සයා’’ති වුත්තං. දිට්ඨිගතිකාති දිට්ඨිගතියො, දිට්ඨිප්පවත්තියොති අත්ථො. ඉදමෙව දස්සනං සච්චන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති ඉදමෙව දස්සනං සච්චං අමොඝං අවිපරීතං. අඤ්ඤෙසං වචනං මොඝන්ති ‘‘අසස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති එවමාදිකං අඤ්ඤෙසං සමණබ්රාහ්මණානං වචනං මොඝං තුච්ඡං, මිච්ඡාති අත්ථො. න සයං කාතබ්බොති අසයංකාරොති ආහ ‘‘අසයංකතො’’ති, යාදිච්ඡිකත්තාති අධිප්පායො.

192. අත්ථිඛොති එත්ථ ඛො-සද්දො පුච්ඡායං, අත්ථි නූති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘අත්ථිඛො ඉදං ආවුසො වුච්චතී’’තිආදි. ආවුසො යං තුම්හෙහි ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති වුච්චති, ඉදමත්ථි ඛො ඉදං වාචාමත්තං, නො නත්ථි, තස්මා වාචාවත්ථුමත්තතො තස්ස යං ඛො තෙ එවමාහංසු ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝං අඤ්ඤ’’න්ති, තං තෙසං නානුජානාමීති එවමෙත්ථ අත්ථො ච යොජනා ච වෙදිතබ්බා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලටීකායං (දී. නි. ටී. 1.30) වුත්තමෙව. දිට්ඨිපඤ්ඤත්තියාති දිට්ඨියා පඤ්ඤාපනෙ ‘‘එවං එසා දිට්ඨි උප්පන්නා’’ති තස්සා දිට්ඨියා සමුදයතො, අත්ථඞ්ගමතො, අස්සාදතො, ආදීනවතො, නිස්සරණතො ච යාථාවතො පඤ්ඤාපනෙ. අවිපරීතවුත්තියා සමෙන ඤාණෙන සමං කඤ්චි නෙව සමනුපස්සාමි. අධිපඤ්ඤත්තීති අභිඤ්ඤෙය්යධම්මපඤ්ඤාපනා. යං අජානන්තා බාහිරකා දිට්ඨිපඤ්ඤත්තියෙව අල්ලීනාති තඤ්ච පඤ්ඤත්තිතො අජානන්තා ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරන්ති. එත්ථ ච යායං ‘‘දිට්ඨිපඤ්ඤත්ති නාමා’’ති වුත්තා දිට්ඨියා දිට්ඨිගතිකෙහි එවං ගහිතතාය විභාවනා, තත්ථ ච භගවතො උත්තරිතරො නාම කොචි නත්ථි, ස්වායමත්ථො බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. අට්ඨ. 1.30) විභාවිතො එව. ‘‘අධිපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තා පන විභාවියමානා ලොකස්ස නිබ්බිදාහෙතුභාවෙන බහුලීකාරාති තස්සා වසෙන භගවා අනුත්තරභාවං පවෙදෙන්තො ‘නෙව අත්තනා සමසමං සමනුපස්සාමී’ති සීහනාදං නදී’’ති කෙචි. අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.192) පන ‘‘යඤ්ච වුත්තං ‘පඤ්ඤත්තියා’ති යඤ්ච ‘අධිපඤ්ඤත්තී’ති , උභයමෙතං අත්ථතො එක’’න්ති ‘‘ඉධ පන පඤ්ඤත්තියාති එත්ථාපි පඤ්ඤත්ති චෙව අධිපඤ්ඤත්ති ච අධිප්පෙතා, අධිපඤ්ඤත්තීති එත්ථාපී’’ති ච වුත්තා, උභයස්සපි වසෙනෙත්ථ භගවා සීහනාදං නදීති විඤ්ඤායති. උභයං පෙතං අත්ථතො එකන්ති ච පඤ්ඤත්තිභාවසාමඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං, න භෙදාභාවතො. තෙනාහ ‘‘භෙදතො හී’’තිආදි. ඛන්ධපඤ්ඤත්තීති ඛන්ධානං ‘‘ඛන්ධා’’ති පඤ්ඤාපනා දස්සනා පකාසනා ඨපනා නික්ඛිපනා. ‘‘ආචික්ඛති දස්සෙති පඤ්ඤාපෙති පට්ඨපෙතී’’ති (සං. නි. 2.20, 97) ආගතට්ඨානෙ හි පඤ්ඤාපනා දස්සනා පකාසනා පඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘සුපඤ්ඤත්තං මඤ්චපීඨ’’න්ති (පාරා. 269) ආගතට්ඨානෙ ඨපනා නික්ඛිපනා පඤ්ඤත්ති නාම, ඉධ උභයම්පි යුජ්ජති.

දිට්ඨිනිස්සයප්පහානවණ්ණනා

196. පජහනත්ථන්ති අච්චන්තාය පටිනිස්සජ්ජනත්ථං. යස්මා තෙන පජහනෙන සබ්බෙ දිට්ඨිනිස්සයා සම්මදෙව අතික්කන්තා හොන්ති වීතික්කන්තා, තස්මා ‘‘සමතික්කමායාති තස්සෙව වෙවචන’’න්ති අවොච. න කෙවලං සතිපට්ඨානා කථිතමත්තා, අථ ඛො වෙනෙය්යසන්තානෙ පතිට්ඨාපිතාති දස්සෙතුං ‘‘දෙසිතා’’ති වත්වා ‘‘පඤ්ඤත්තා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘දෙසිතාති කථිතා. පඤ්ඤත්තාති ඨපිතා’’ති. ඉදානි සතිපට්ඨානදෙසනාය දිට්ඨිනිස්සයානං එකන්තිකං පහානාවහභාවං දස්සෙතුං ‘‘සතිපට්ඨානභාවනාය හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සතිපට්ඨානභාවනායාති ඉමිනා තෙසං භාවනාය එව නෙසං පහානං, දෙසනා පන තදුපනිස්සයභාවතො තථා වුත්තාති දස්සෙති. සෙසං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පාසාදිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.