📜

10. සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනා

296. දසසහස්සචක්කවාළෙති ¶ ¶ ¶ බුද්ධඛෙත්තභූතෙ දසසහස්සපරිමාණෙ චක්කවාළෙ. තත්ථ හි ඉමස්මිං චක්කවාළෙ දෙවමනුස්සායෙව කතාධිකාරා, ඉතරෙසු දෙවා විසෙසභාගිනො. තෙන වුත්තං ‘‘දසසහස්සචක්කවාළෙ ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා’’ති. ඤාණජාලපත්ථරණන්ති ච තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනවසෙන ඤාණස්ස පවත්තනමෙව. තෙනාහ ‘‘ලොකං වොලොකයමානො’’ති, සත්තලොකං බ්යවලොකයමානො ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිකෙ විසෙසතො ඔගාහෙත්වා පස්සන්තොති අත්ථො. මඞ්ගලං භණාපෙස්සන්ති ‘‘තං තෙසං ආයතිං විසෙසාධිගමස්ස විජ්ජාට්ඨානං හුත්වා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සා’’ති. තීහි පිටකෙහි සම්මසිත්වාති තිපිටකතො එකකදුකාදිනා සඞ්ගහෙතබ්බස්ස සඞ්ගණ්හනවසෙන සම්මසිත්වා වීමංසිත්වා. ඤාතුං ඉච්ඡිතා අත්ථා පඤ්හා, තෙ පන ඉමස්මිං සුත්තෙ එකකාදිවසෙන ආගතා සහස්සං, චුද්දස චාති ආහ ‘‘චුද්දසපඤ්හාධිකෙන පඤ්හසහස්සෙන පටිමණ්ඩෙත්වා’’ති. එවමිධ සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සිතෙ පඤ්හෙ පරතො සුත්තපරියොසානෙ ‘‘එකකවසෙන ද්වෙ පඤ්හා කථිතා’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 3.349) විභාගෙන පරිගණෙත්වා සයමෙව දස්සෙස්සති.

උබ්භතකනවසන්ධාගාරවණ්ණනා

297. උච්චාධිට්ඨානතාය තං සන්ධාගාරං භූමිතො උබ්භතං වියාති ‘‘උබ්භතක’’න්ති නාමං ලභති. තෙනාහ ‘‘උච්චත්තා වා එවං වුත්ත’’න්ති. සන්ධාගාරසාලාති එකා මහාසාලා. උය්යොගකරණාදීසු හි රාජානො තත්ථ ඨත්වා ‘‘එත්තකා පුරතො ගච්ඡන්තු, එත්තකා පච්ඡා’’තිආදිනා තත්ථ නිසීදිත්වා සන්ධං කරොන්ති මරියාදං ¶ බන්ධන්ති, තස්මා තං ඨානං ‘‘සන්ධාගාර’’න්ති වුච්චති. උය්යොගට්ඨානතො ච ආගන්ත්වා යාව ගෙහං ගොමයපරිභණ්ඩාදිවසෙන පටිජග්ගනං කරොන්ති, තාව එකං ද්වෙ දිවසෙ තෙ රාජානො තත්ථ සන්ථම්භන්තීතිපි සන්ධාගාරං, තෙසං රාජූනං සහ අත්ථානුසාසනඅගාරන්තිපි සන්ධාගාරන්ති. යස්මා වා තෙ තත්ථ සන්නිපතිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ¶ කාලෙ කසිතුං වට්ටති, ඉමස්මිං කාලෙවපිතු’’න්තිආදිනා ඝරාවාසකිච්චං සන්ධරන්ති, තස්මා ඡිද්දාවඡිද්දං ඝරාවාසං ¶ තත්ථ සන්ධරන්තීතිපි සන්ධාගාරං, සා එව සාලාති සන්ධාගාරසාලා. දෙවතාති ඝරදෙවතා. නිවාසවසෙන අනජ්ඣාවුත්ථත්තා ‘‘කෙනචි වා මනුස්සභූතෙනා’’ති වුත්තං. කම්මකරණවසෙන පන මනුස්සා තත්ථ නිසජ්ජාදීනි කප්පෙසුමෙව. ‘‘සයමෙව පන සත්ථු ඉධාගමනං අම්හාකං පුඤ්ඤවසෙනෙව, අහො මයං පුඤ්ඤවන්තො’’ති හට්ඨතුට්ඨා එවං සම්මා චින්තෙසුන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අම්හෙහී’’තිආදිමාහ.

298. අට්ටකාති චිත්තකම්මකරණත්ථං බද්ධා මඤ්චකා. මුත්තමත්තාති තාවදෙව සන්ධාගාරෙ නවකම්මස්ස නිට්ඨාපිතභාවමාහ, තෙන‘‘අචිරකාරිත’’න්තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති. අරඤ්ඤං ආරාමො ආරමිතබ්බට්ඨානං එතෙසන්ති අරඤ්ඤාරාමා. සන්ථරණං සන්ථරි, සබ්බො සකලො සන්ථරි එත්ථාති සබ්බසන්ථරි, භාවනපුංසකනිද්දෙසොයං. තෙනාහ ‘‘යථා සබ්බං සන්ථතං හොති, එව’’න්ති.

299. සමන්තපාසාදිකොති සමන්තතො සබ්බභාගෙන පසාදාවහො ¶ චාතුරියසො. ‘‘අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාතී’’ති ඉදං බුද්ධානං කායප්පභාය පකතියා අසීතිහත්ථෙ ඨානෙ අභිබ්යාපනතො වුත්තං. ඉද්ධානුභාවෙන පන අනන්තං අපරිමාණං ඨානං විජ්ජොතතෙව. නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජට්ඨපභස්සරවසෙන ඡබ්බණ්ණා. සබ්බෙ දිසාභාගාති සරීරප්පභාය බාහුල්ලතො වුත්තං.

අබ්භමහිකාදීහි උපක්කිලිට්ඨං සුඤ්ඤං න සොභති, තාරකාචිතං පන අන්තලික්ඛං තාසං පභාහි සමන්තතො විජ්ජොතමානං විරොචතීති ආහ ‘‘සමුග්ගතතාරකං විය ගගනතල’’න්ති. සබ්බපාලිඵුල්ලොති මූලතො පට්ඨාය යාව සාඛග්ගා ඵුල්ලො. ‘‘පටිපාටියාඨපිතාන’’න්තිආදි පරිකප්පූපමා. තථා හි විය-සද්දග්ගහණං කතං. සිරියා සිරිං අභිභවමානං වියාති අත්තනො සොභාය තෙසං සොභන්ති අත්ථො. ‘‘භික්ඛූපි සබ්බෙවා’’ති ඉදං නෙසං ‘‘අප්පිච්ඡා’’තිආදිනා වුත්තගුණෙසු ලොකියගුණානං වසෙන යොජෙතබ්බං. න හි තෙ සබ්බෙව දසකථාවත්ථුලාභිනො. තෙන වුත්තං ‘‘සුත්තන්තං ආවජ්ජෙත්වා…පෙ… අරහත්තං පාපුණිස්සන්තී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.296). තස්මා යෙ තත්ථ අරියා, තෙ සබ්බෙසම්පි පදානං වසෙන බොධිතා හොන්ති. යෙ පන පුථුජ්ජනා, තෙ ලොකියගුණදීපකෙහි පදෙහීති න තථා හෙට්ඨා ¶ ‘‘අසීතිමහාථෙරා’’තිආදි වුත්තං. පුබ්බෙ අරහත්තභාගිනො ගහිතා.

රූපකායස්ස අසීතිඅනුබ්යඤ්ජන-පටිමණ්ඩිත-ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණකායප්පභාබ්යාමප්පභාකෙතුමාලාවිචිත්තතාව ¶ (දී. නි. 2.33; 3.200; ම. නි. 2.385) බුද්ධවෙසො. ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තස්ස භගවතො කායස්ස ආලොකිතවිලොකිතාදීසු පරමුක්කංසගතො බුද්ධාවෙණිකො අච්චන්තුපසමො බුද්ධවිලාසො. අස්සන්ති තස්සං.

සන්ධාගාරානුමොදනපටිසංයුත්තාති ‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්තී’’තිආදිනා ¶ (චූළව. 295, 315) නයෙන සන්ධාගාරගුණූපසඤ්හිතා සන්ධාගාරකරණපුඤ්ඤානිසංසභාවිනී. පකිණ්ණකකථාති සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හා සුණන්තානං අජ්ඣාසයානුරූපතාය විවිධවිපුලහෙතූපමාසමාලඞ්කතා නානානයවිචිත්තා විත්ථාරකථා. තෙනාහ ‘‘තදා හී’’තිආදි. ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය නිරුපක්කිලෙසතාය සුවිසුද්ධෙන, විපුලොදාරතාය අපරිමෙය්යෙන ච අත්ථෙන සුණන්තානං කායචිත්තපරිළාහවූපසමනතො. පථවොජං ආකඩ්ඪන්තො විය අඤ්ඤෙසං සුදුක්කරතාය, මහාසාරතාය වා අත්ථස්ස. මහාජම්බුං මත්ථකෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය චාලනපච්චයට්ඨානවසෙන පුබ්බෙනාපරං අනුසන්ධානතො. යොජනිය…පෙ… පායමානො විය දෙසනං චතුසච්චයන්තෙ පක්ඛිපිත්වා අත්ථවෙදධම්මවෙදස්සෙව ලභාපනෙන සාතමධුරධම්මාමතරසූපසංහරණතො. මධුගණ්ඩන්ති මධුපටලං.

300. ‘‘තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූත’’න්ති බ්යාපනිච්ඡායං ඉදං ආමෙඩිතවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘යං යන්දිස’’න්තිආදි වුත්තං. අනුවිලොකෙත්වාති එත්ථ අනු-සද්දො ‘‘පරී’’ති ඉමිනා සමානත්ථො, විලොකනඤ්චෙත්ථ සත්ථු චක්ඛුද්වයෙනපි ඉච්ඡිතබ්බන්ති ‘‘මංසචක්ඛුනා…පෙ… තතො තතො විලොකෙත්වා’’ති සඞ්ඛෙපතො වත්වා තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘මංසචක්ඛුනා හී’’තිආදි වුත්තං. හත්ථෙන කුච්ඡිතං කතං හත්ථකුක්කුච්චං කුකතමෙව කුක්කුච්චන්ති කත්වා. එවං පාදකුක්කුච්චං දට්ඨබ්බං. නිච්චලා නිසීදිංසු අත්තනො සුවිනීතභාවෙන, බුද්ධගාරවෙන ච. ‘‘ආලොකං පන වඩ්ඪයිත්වා’’තිආදි කදාචි භගවා එවම්පි කරොතීති ¶ අධිප්පායෙන වුත්තං. න හි සත්ථු සාවකානං විය එවං පයොගසම්පාදනීයමෙතං ඤාණං. තිරොහිතවිදූරවත්තනිපි රූපගතෙ මංසචක්ඛුනො පවත්තියා ඉච්ඡිතත්තා වීමංසිතබ්බං ¶ . අරහත්තුපගං අරහත්තපදට්ඨානං. චක්ඛුතලෙසු නිමිත්තං ඨපෙත්වාති භාවනානුයොගසම්පත්තියා සබ්බෙසං තෙසං භික්ඛූනං චක්ඛුතලෙසු ලබ්භමානං සන්තින්ද්රියවිගතථිනමිද්ධතාකාරසඞ්ඛාතං නිමිත්තං අත්තනො හදයෙ ඨපෙත්වා සල්ලක්ඛෙත්වා. කස්මා ආගිලායති කොටිසතසහස්සහත්ථිනාගානං බලං ධාරෙන්තස්සාති චොදකස්ස අධිප්පායො. ආචරියො එස සඞ්ඛාරානං සභාවො, යදිදං අනිච්චතා. යෙ පන අනිච්චා, තෙ එකන්තෙනෙව උදයවයපටිපීළිතතාය දුක්ඛා එව, දුක්ඛසභාවෙසු තෙසු සත්ථු කායෙ දුක්ඛුප්පත්තියා අයං පච්චයොති ¶ දස්සෙතුං ‘‘භගවතො හී’’තිආදි වුත්තං. පිට්ඨිවාතො උප්පජ්ජි, සො ච ඛො පුබ්බෙ කතකම්මපච්චයා. ස්වායමත්ථො පරමත්ථදීපනියං උදානට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

භින්නනිගණ්ඨවත්ථුවණ්ණනා

301. හෙට්ඨා වුත්තමෙව පාසාදිකසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.164).

302. ස්වාඛ්යාතං ධම්මං දෙසෙතුකාමොති ස්වාඛ්යාතං කත්වා ධම්මං කථෙතුකාමො, සත්ථාරා වා ස්වාඛ්යාතං ධම්මං සයං භික්ඛූනං කථෙතුකාමො. සත්ථාරා දෙසිතධම්මමෙව හි තතො තතො ගහෙත්වා සාවකා සබ්රහ්මචාරීනං කථෙන්ති.

එකකවණ්ණනා

303. සමග්ගෙහි භාසිතබ්බන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගෙහි හුත්වා භාසිතබ්බං, සජ්ඣායිතබ්බඤ්චෙව වණ්ණෙතබ්බඤ්චාති අත්ථො. යථා පන සමග්ගෙහි සඞ්ගායනං හොති, තම්පි දස්සෙතුං ‘‘එකවචනෙහී’’තිආදි වුත්තං. එකවචනෙහීති විරොධාභාවෙන සමානවචනෙහි. තෙනාහ ‘‘අවිරුද්ධවචනෙහී’’තිආදි. සාමග්ගිරසං දස්සෙතුකාමොති යස්මිං ධම්මෙ සඞ්ගායනෙ සාමග්ගිරසානුභවනං ඉච්ඡිතං දෙසනාකුසලතාය, තත්ථ එකකදුකතිකාදිවසෙන බහුධා සාමග්ගිරසං දස්සෙතුකාමො. සබ්බෙ සත්තාති අනවසෙසා සත්තා ¶ , තෙ පන භවභෙදතො සඞ්ඛෙපෙනෙව ¶ භින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කාමභවාදීසූ’’තිආදිමාහ. බ්යධිකරණානම්පි බාහිරත්ථසමාසො හොති යථා ‘‘උරසිලොමො’’ති ආහ ‘‘ආහාරතො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකා’’ති. තිට්ඨති එතෙනාති ඨිති, ආහාරො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකාති එවං වා එත්ථ සමාසවිග්ගහො දට්ඨබ්බො. ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා, පච්චයායත්තවුත්තිකාති අත්ථො. පච්චයත්ථො හෙත්ථ ආහාර-සද්දො ‘‘අයං ආහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්සඋප්පාදායා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.183, 232) විය. එවඤ්හි ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉමිනා අසඤ්ඤසත්තාපි පරිග්ගහිතා හොන්ති. සා පනායං ආහාරට්ඨිතිකතා නිප්පරියායතො සඞ්ඛාරධම්මො, න සත්තධම්මො. තෙනෙවාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකාති ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො’’ති (විසුද්ධි. 1.136; පාරා. අට්ඨ. වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; උදා. අට්ඨ. 30; චූළනි. අට්ඨ. 65; උදා. අට්ඨ. 186) යදි එවං ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉදං කථන්ති? පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනාති නායං දොසො. යථාහ භගවා ‘‘එකධම්මෙ භික්ඛවෙ භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො සම්මා විරජ්ජමානො සම්මා ¶ විමුච්චමානො සම්මා පරියන්තදස්සාවී සම්මත්තං අභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, කතමස්මිං එකධම්මෙ? සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (අ. නි. 10.27) එකො ධම්මොති ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති ය්වායං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්තිතාය ආහාරපරියායෙන සාමඤ්ඤතො පච්චයධම්මො වුත්තො, අයං ආහාරො නාම එකො ධම්මො. යාථාවතො ඤත්වාති යථාසභාවතො ¶ අභිසම්බුජ්ඣිත්වා. සම්මදක්ඛාතොති තෙනෙව අභිසම්බුද්ධාකාරෙන සම්මදෙව දෙසිතො.

චොදකො වුත්තම්පි අත්ථං යාථාවතො අප්පටිපජ්ජමානො නෙය්යත්ථං සුත්තපදං නීතත්ථතො දහන්තො ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති වචනමත්තෙ ඨත්වා ‘‘නනු චා’’තිආදිනා චොදෙති. ආචරියො අවිපරීතං තත්ථ යථාධිප්පෙතමත්ථං පවෙදෙන්තො ‘‘න විරුජ්ඣතී’’ති වත්වා ‘‘තෙසඤ්හි ඣානං ආහාරො හොතී’’ති ආහ. ඣානන්ති එකවොකාරභවාවහං සඤ්ඤාය විරජ්ජනවසෙන පවත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං. පාළියං පන ‘‘අනාහාරා’’ති වචනං අසඤ්ඤභවෙ චතුන්නං ආහාරානං අභාවං සන්ධාය වුත්තං, න පච්චයාහාරස්ස අභාවතො. ‘‘එවං සන්තෙපී’’ති ඉදං සාසනෙ යෙසු ධම්මෙසු විසෙසතො ¶ ආහාර-සද්දො නිරුළ්හො, ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එත්ථ යදි තෙ එව ගය්හන්ති, අබ්යාපිතදොසො ආපන්නො. අථ සබ්බොපි පච්චයධම්මො ආහාරොති අධිප්පෙතො, ඉමාය ආහාරපාළියා විරොධො ආපන්නොති දස්සෙතුං ආරද්ධං. ‘‘න විරුජ්ඣතී’’ති යෙනාධිප්පායෙන වුත්තං, තං විවරන්තො ‘‘එතස්මිඤ්හි සුත්තෙ’’තිආදිමාහ. කබළීකාරාහාරාදීනං ඔජට්ඨමකරූපාහරණාදි නිප්පරියායෙන ආහාරභාවො. යථා හි කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපාහරණෙන රූපකායං උපත්ථම්භෙති, එවං ඵස්සාදයො ච වෙදනාදිආහරණෙන නාමකායං උපත්ථම්භෙන්ති, තස්මා සතිපි ජනකභාවෙ උපත්ථම්භකභාවො ඔජාදීසු සාතිසයො ලබ්භමානො මුඛ්යො ආහාරට්ඨොති තෙ එව නිප්පරියායෙන ආහාරලක්ඛණා ධම්මා වුත්තා. ඉධාති ඉමස්මිං සඞ්ගීතිසුත්තෙ. පරියායෙන පච්චයො ආහාරොති වුත්තො සබ්බො පච්චයො ධම්මො අත්තනො ඵලං ආහරතීති ඉමං පරියායං ලභතීති. තෙනාහ ‘‘සබ්බධම්මානඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ සබ්බධම්මානන්ති සබ්බෙසං සඞ්ඛතධම්මානං. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං ¶ සුත්තෙන (අ. නි. 10.61) සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි වුත්තං. අයන්ති පච්චයාහාරො.

නිප්පරියායාහාරොපි ගහිතොව හොති, යාවතා සොපි පච්චයභාවෙනෙව ජනකො, උපත්ථම්භකො ච හුත්වා තං තං ඵලං ආහරතීති වත්තබ්බතං ලභතීති. තත්ථාති පරියායාහාරො, නිප්පරියායාහාරොති ද්වීසු ආහාරෙසු. අසඤ්ඤභවෙ යදිපි නිප්පරියායාහාරො න ලබ්භති, පච්චයාහාරො පන ලබ්භති පරියායාහාරලක්ඛණො. ඉදානි ඉමමෙවත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙතුං ‘‘අනුප්පන්නෙ හි බුද්ධෙ’’තිආදි වුත්තං. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තිත්ථකරමතනිස්සිතානං ඣානභාවනාය අසිජ්ඣනතො ‘‘අනුප්පන්නෙ ¶ බුද්ධෙ’’ති වුත්තං. සාසනිකා තාදිසං ඣානං න නිබ්බත්තෙන්තීති ‘‘තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතා’’ති වුත්තං. තිත්ථියා හි උපත්තිවිසෙසෙ විමුත්තිසඤ්ඤිනො, අඤ්ඤාවිරාගාවිරාගෙසු ආදීනවානිසංසදස්සිනො වා හුත්වා අසඤ්ඤසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා අක්ඛණභූමියං උප්පජ්ජන්ති, න සාසනිකා. වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වාති වායොකසිණෙ පඨමාදීනි තීණි ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා තතියජ්ඣානෙ චිණ්ණවසී හුත්වා තතො වුට්ඨාය චතුත්ථජ්ඣානාධිගමාය පරිකම්මං කත්වා. තෙනාහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා’’ති. කස්මා පනෙත්ථ වායොකසිණෙයෙව පරිකම්මං වුත්තන්ති? යදෙත්ථ වත්තබ්බං ¶ , තං බ්රහ්මජාලටීකායං (දී. නි. ටී. 1.41) විත්ථාරිතමෙව. ධීති ජිගුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, තස්මා ධී චිත්තන්ති චිත්තං ජිගුච්ඡාමීති අත්ථො. ධිබ්බතෙතං චිත්තන්ති එතං මම චිත්තං ජිගුච්ඡිතං වත හොතු. වතාති සම්භාවනෙ, තෙන ජිගුච්ඡං සම්භාවෙන්තො වදති. නාමාති ච සම්භාවනෙ එව, තෙන චිත්තස්ස අභාවං සම්භාවෙති. චිත්තස්ස භාවාභාවෙසු ආදීනවානිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘චිත්තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වාති ‘‘චිත්තස්ස අභාවො එව සාධු සුට්ඨූ’’ති ඉමං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිං, තත්ථ ච අභිරුචිං උප්පාදෙත්වා.

තථා භාවිතස්ස ඣානස්ස ඨිතිභාගියභාවප්පත්තියා අපරිහීනජ්ඣානස්ස තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතස්සෙව තථා ඣානභාවනා හොතීති ආහ ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති. පණිහිතො අහොසීති මරණස්ස ¶ ආසන්නකාලෙ ඨපිතො අහොසි. යදි ඨානාදිනා ආකාරෙන නිබ්බත්තෙය්ය, කම්මබලෙන යාව භෙදා තෙනෙවාකාරෙන තිට්ඨෙය්ය වාති ආහ ‘‘සො තෙන ඉරියාපථෙනා’’තිආදි.

එව රූපානම්පීති එවං අචෙතනානම්පි. පි-සද්දෙන පගෙව සචෙතනානන්ති දස්සෙති. කථං පන අචෙතනානං නෙසං පච්චයාහාරස්ස උපකප්පනන්ති චොදනං සන්ධාය තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ.

යෙ උට්ඨානවීරියෙනෙව දිවසං වීතිනාමෙත්වා තස්ස නිස්සන්දඵලමත්තං කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්ති, තෙ උට්ඨානඵලූපජීවිනො. යෙ පන අත්තනො පුඤ්ඤඵලමෙව උපජීවෙන්ති, තෙ පුඤ්ඤඵලූපජීවිනො. නෙරයිකානං පන නෙව උට්ඨානවීරියවසෙන ජීවිකාකප්පනං, පුඤ්ඤඵලස්ස පන ලෙසොපි නත්ථීති වුත්තං ‘‘යෙ පන තෙ නෙරයිකා…පෙ… න පුඤ්ඤඵලූපජීවීති වුත්තා’’ති. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආහරණෙන මනොසඤ්චෙතනාහාරොති වුත්තා, න යස්ස කස්සචි ඵලස්සාති අධිප්පායෙන ‘‘කිං පඤ්ච ආහාරා අත්ථී’’ති චොදෙති. ආචරියො නිප්පරියායාහාරෙ අධිප්පෙතෙ සියා තව චොදනායාවසරො, සා පන එත්ථ අනවසරාති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ච න පඤ්චාති ඉදං න වත්තබ්බ’’න්ති වත්වා පරියායාහාරස්සෙව පනෙත්ථ අධිප්පෙතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නනු පච්චයො ආහාරොති ¶ වුත්තමෙත’’න්ති ආහ. තස්මාති යස්ස කස්සචි පච්චයස්ස ‘‘ආහාරො’’ති ඉච්ඡිතත්තා. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාළියා සමත්ථෙන්තො ‘‘යං සන්ධායා’’තිආදිමාහ.

මුඛ්යාහාරවසෙනපි ¶ නෙරයිකානං ආහාරට්ඨිතිකතං දස්සෙතුං ‘‘කබළීකාරං ආහාරං…පෙ… සාධෙතී’’ති වුත්තං. යදි එවං නෙරයිකා සුඛපටිසංවෙදිනොපි හොන්තීති? නොති දස්සෙතුං ‘‘ඛෙළොපි හී’’තිආදි වුත්තං. තයොති තයො අරූපාහාරා කබළීකාරාහාරස්ස අභාවතො. අවසෙසානන්ති අසඤ්ඤසත්තෙහි අවසෙසානං. කාමභවාදීසු නිබ්බත්තසත්තානං පච්චයාහාරො හි සබ්බෙසං සාධාරණොති. එතං පඤ්හන්ති ‘‘කතමො එකො ධම්මො’’ති ¶ එවං චොදිතමෙතං පඤ්හං. කථෙත්වාති විස්සජ්ජෙත්වා.

‘‘තත්ථ තත්ථ…පෙ… දුක්ඛං හොතී’’ති එතෙන යථා ඉධ පඨමස්ස පඤ්හස්ස නිය්යාතනං, දුතියස්ස උද්ධරණං න කතං, එවං ඉමිනා එව අධිප්පායෙන ඉතො පරෙසු දුකතිකාදිපඤ්හෙසු තත්ථ තත්ථ ආදිපරියොසානෙසු එව උද්ධරණනිය්යාතනානි කත්වා සෙසෙසු න කතන්ති දස්සෙති. පටිච්ච එතස්මා ඵලං එතීති පච්චයො, කාරණං, තදෙව අත්තනො ඵලං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරොති ආහ ‘‘ඉමස්මිම්පි…පෙ… සඞ්ඛාරොති වුත්තො’’ති. ආහාරපච්චයොති ආහරණට්ඨවිසිට්ඨො පච්චයො. ආහරණඤ්චෙත්ථ උප්පාදකත්තප්පධානං, සඞ්ඛරණං උපත්ථම්භකත්තප්පධානන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො. තෙනාහ ‘‘අයමෙත්ථ හෙට්ඨිමතො විසෙසො’’ති. නිප්පරියායාහාරෙ ගහිතෙ ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති වුත්තෙපි අසඤ්ඤසත්තා න ගහිතා එව භවිස්සන්තීති පදෙසවිසයො සබ්බ-සද්දො හොති යථා ‘‘සබ්බෙ තසන්තිදණ්ඩස්සා’’තිආදීසු (ධ. ප. 130). න හෙත්ථ ඛීණාසවාදීනං ගහණං හොති. පාකටො භවෙය්ය විසෙසසාමඤ්ඤස්ස විසයත්තා පඤ්හානං. නො ච ගණ්හිංසු අට්ඨකථාචරියා. ධම්මො නාම නත්ථි සඞ්ඛතොති අධිප්පායො. ඉධ දුතියපඤ්හෙ ‘‘සඞ්ඛාරො’’ති පච්චයො එව කථිතොති සම්බන්ධො.

යදා සම්මාසම්බොධිසමධිගතො, තදා එව සබ්බඤෙය්යං සච්ඡිකතං ජාතන්ති ආහ ‘‘මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා’’ති. සයන්ති සාමංයෙව. අද්ධනියන්ති අද්ධානක්ඛමං චිරකාලාවට්ඨායි පාරම්පරියවසෙන. තෙනාහ ‘‘එකෙන හී’’තිආදි. පරම්පරකථානියමෙනාති පරම්පරකථාකථනනියමෙන, නියමිතත්ථබ්යඤ්ජනානුපුබ්බියා කථායාති අත්ථො. එකකවසෙනාති එකං එකං පරිමාණං ¶ එතස්සාති එකකො, පඤ්හො. තස්ස එකකස්ස වසෙන. එකකං නිට්ඨිතං විස්සජ්ජනන්ති අධිප්පායොති.

එකකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකවණ්ණනා

304. චත්තාරො ¶ ¶ ඛන්ධාති තෙසං තාව නාමනට්ඨෙන නාමභාවං පඨමං වත්වා පච්ඡා නිබ්බානස්ස වත්තුකාමො ආහ. තස්සාපි හි තථා නාමභාවං පරතො වක්ඛති. ‘‘නාමං කරොති නාමයතී’’ති එත්ථ යං නාමකරණං, තං නාමන්ති ආහ ‘‘නාමනට්ඨෙනාති නාමකරණට්ඨෙනා’’ති, අත්තනොවාති අධිප්පායො. එවඤ්හි සාතිසයමිදං තෙසං නාමකරණං හොති. තෙනාහ ‘‘අත්තනො නාමං කරොන්තාව උප්පජ්ජන්තී’’තිආදි. ඉදානි තමත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. යස්ස නාමස්ස කරණෙනෙව තෙ ‘‘නාම’’න්ති වුච්චන්ති, තං සාමඤ්ඤනාමං, කිත්තිමනාමං, ගුණනාමං වා න හොති, අථ ඛො ඔපපාතිකනාමන්ති පුරිමානි තීණි නාමානි උදාහරණවසෙන දස්සෙත්වා ‘‘න එවං වෙදනාදීන’’න්ති තෙ පටික්ඛිපිත්වා ඉතරනාමමෙව නාමකරණට්ඨෙන නාමන්ති දස්සෙන්තො ‘‘වෙදනාදයො හී’’තිආදිමාහ. ‘‘මහාපථවිආදයො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු පථවිආපාදයො ඉධ නාමන්ති අනධිප්පෙතා, රූපන්ති පන අධිප්පෙතාති? සච්චමෙතං, ඵස්සවෙදනාදීනං විය පන පථවිආදීනං ඔපපාතිකනාමතාසාමඤ්ඤෙන ‘‘පථවිආදයො වියා’’ති නිදස්සනං කතං, න අරූපධම්මා විය රූපධම්මානං නාමසභාවත්තා. ඵස්සවෙදනාදීනඤ්හි අරූපධම්මානං සබ්බදාපි ඵස්සාදිනාමකත්තා, පථවිආදීනං කෙසකුම්භාදිනාමන්තරාපත්ති විය නාමන්තරානාපජ්ජනතො ච සදා අත්තනාව කතනාමතාය චතුක්ඛන්ධනිබ්බානානි නාමකරණට්ඨෙන නාමං. අථ වා අධිවචනසම්ඵස්සො විය අධිවචනනාමමන්තරෙන යෙ අනුපචිතසම්භාරානං ¶ ගහණං න ගච්ඡන්ති, තෙ නාමායත්තග්ගහණා නාමං. රූපං පන විනාපි නාමසාධනං අත්තනො රුප්පනසභාවෙන ගහණං උපයාතීති රූපං. තෙනාහ ‘‘තෙසු උප්පන්නෙසූ’’තිආදි. ඉධාපි ‘‘යථාපථවියා’’තිආදීසු වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො නිදස්සනවසෙන ආගතත්තා. ‘‘අතීතෙපී’’තිආදිනා වෙදනාදීසු නාමසඤ්ඤා නිරුළ්හා, අනාදිකාලිකා චාති දස්සෙති.

ඉති අතීතාදිවිභාගවන්තානම්පි වෙදනාදීනං නාමකරණට්ඨෙන නාමභාවො එකන්තිකො, තබ්බිභාගරහිතෙ පන එකසභාවෙ නිච්චෙ නිබ්බානෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බානං පන…පෙ… නාමනට්ඨෙන නාම’’න්ති ආහ. නාමනට්ඨෙනාති නාමකරණට්ඨෙන. නමන්තීති එකන්තතො සාරම්මණත්තා තන්නින්නා හොන්ති, තෙහි විනා නප්පවත්තන්තීති අත්ථො. සබ්බන්ති ඛන්ධචතුක්කං, නිබ්බානඤ්ච ¶ . යස්මිං ආරම්මණෙයෙව වෙදනාක්ඛන්ධො පවත්තති, තංසම්පයුත්තතාය සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදයොපි තත්ථ පවත්තන්තීති සො නෙ තත්ථ නාමෙන්තො විය හොති විනා අප්පවත්තනතො. එස නයො සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපීති වුත්තං ‘‘ආරම්මණෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං නාමෙන්තී’’ති. අනවජ්ජධම්මෙ මග්ගඵලාදිකෙ ¶ . කාමං කෙසුචි රූපධම්මෙසුපි ආරම්මණාධිපතිභාවො ලබ්භතෙව, නිබ්බානෙ පනෙස සාතිසයො තස්ස අච්චන්තසන්තපණීතතාකප්පභාවතොති තදෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයතාය ‘‘අත්තනි නාමෙතී’’ති වුත්තං. තථා හි අරියා සකලම්පි දිවසභාගං තං ආරබ්භ වීතිනාමෙන්තාපි තිත්තිං න ගච්ඡන්ති.

‘‘රුප්පනට්ඨෙනා’’ති එතෙන රුප්පතීති රූපන්ති දස්සෙති. තත්ථ සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති රුප්පනං. නනු ච අරූපධම්මානම්පි විරොධිපච්චයසමාගමෙ විසදිසුප්පත්ති ලබ්භතීති? සච්චං ලබ්භති, න පන විභූතතරං. විභූතතරඤ්හෙත්ථ රුප්පනං අධිප්පෙතං සීතාදිග්ගහණතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘රුප්පතීති ¶ ඛො භික්ඛවෙ තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පතී’’තිආදි (සං. නි. 3.79). යදි එවං කථං බ්රහ්මලොකෙ රූපසමඤ්ඤාති? තත්ථාපි තංසභාවානතිවත්තනතො හොතියෙව රූපසමඤ්ඤා. අනුග්ගාහකපච්චයවසෙන වා විසදිසපච්චයසන්නිපාතෙති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘යො අත්තනො සන්තානෙ විජ්ජමානස්සයෙව විසදිසුප්පත්තිහෙතුභාවො, තං රුප්පන’’න්ති අඤ්ඤෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ රූපයති විකාරමාපාදෙතීති රූපං. ‘‘සඞ්ඝට්ටනෙන විකාරාපත්තියං රුප්පන-සද්දො නිරුළ්හො’’ති කෙචි. එතස්මිං පක්ඛෙ අරූපධම්මෙසු රූපසමඤ්ඤාය පසඞ්ගො එව නත්ථි සඞ්ඝට්ටනාභාවතො. ‘‘පටිඝතො රුප්පන’’න්ති අපරෙ. ‘‘තස්සාති රූපස්සා’’ති වදන්ති, නාමරූපස්සාති පන යුත්තං. යථා හි රූපස්ස, එවං නාමස්සාපි වෙදනාක්ඛන්ධාදිවසෙන, මදනිම්මදනාදිවසෙන ච විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.456) වුත්තා එවාති. ඉති අයං දුකො කුසලත්තිකෙන සඞ්ගහිතෙ සභාවධම්මෙ පරිග්ගහෙත්වා පවත්තොති.

අවිජ්ජාති අවින්දියං ‘‘අත්තා, ජීවො, ඉත්ථී, පුරිසො’’ති එවමාදිකං වින්දතීති අවිජ්ජා. වින්දියං ‘‘දුක්ඛං, සමුදයො’’ති එවමාදිකං න වින්දතීති අවිජ්ජා. සබ්බම්පි ධම්මජාතං අවිදිතකරණට්ඨෙන අවිජ්ජා. අන්තරහිතෙ සංසාරෙ සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා. අත්ථතො පන සා දුක්ඛාදීනං චතුන්නං සච්චානං සභාවච්ඡාදකො සම්මොහො හොතීති ආහ ‘‘දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණ’’න්ති ¶ . භවපත්ථනා නාම කාමභවාදීනං පත්ථනාවසෙන පවත්තතණ්හා. තෙනාහ ‘‘යො භවෙසු භවච්ඡන්දො’’තිආදි. ඉති ‘‘අයං දුකො වට්ටමූලසමුදාචාරදස්සනත්ථං ගහිතො.

භවදිට්ඨීති ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති ගාහෙත්වා තං ‘‘භවිස්සතී’’ති ගණ්හනවසෙන නිවිට්ඨා සස්සතදිට්ඨීති ¶ අත්ථො. තෙනාහ ‘‘භවො වුච්චතී’’තිආදි. භවිස්සතීති භවො, තිට්ඨති සබ්බකාලං අත්ථීති අත්ථො. සස්සතන්ති සස්සතභාවො. විභවදිට්ඨීති ඛන්ධපඤ්චකමෙව ¶ ‘‘අත්තා’’ති ච ‘‘ලොකො’’ති ච ගහෙත්වා තං ‘‘න භවිස්සතී’’ති ගණ්හනවසෙන නිවිට්ඨා උච්ඡෙදදිට්ඨීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විභවො වුච්චතී’’තිආදි. විභවිස්සති විනස්සති උච්ඡිජ්ජතීති විභවො, උච්ඡෙදො.

යං න හිරීයතීති යෙන ධම්මෙන තංසම්පයුත්තධම්මසමූහො, පුග්ගලො වා න හිරීයති න ලජ්ජති, ලිඞ්ගවිපල්ලාසං වා කත්වා යො ධම්මොති අත්ථො වෙදිතබ්බො. හිරීයිතබ්බෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං, හිරීයිතබ්බයුත්තකං කායදුච්චරිතාදිධම්මං න ජිගුච්ඡතීති අත්ථො. නිල්ලජ්ජතාති පාපස්ස අජිගුච්ඡනා. යං න ඔත්තප්පතීති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඔත්තප්පිතබ්බෙනාති පන හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං, ඔත්තප්පිතබ්බයුත්තකෙන ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතෙන කායදුච්චරිතාදිනාති අත්ථො. හිරීයිතබ්බෙනාති එත්ථාපි වා එවමෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභායනකආකාරොති පාපතො අනුත්තාසනාකාරො.

‘‘යං හිරීයතී’’තිආදීසු අනන්තරදුකෙ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නියකජ්ඣත්තං ජාතිආදිසමුට්ඨානං එතිස්සාති අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා. නියකජ්ඣත්තතො බහිභාවතො බහිද්ධා පරසන්තානෙ සමුට්ඨානං එතිස්සාති බහිද්ධා සමුට්ඨානා. අත්තා එව අධිපති අත්තාධිපති, අජ්ඣත්තසමුට්ඨානත්තා එව අත්තාධිපතිතො ආගමනතො අත්තාධිපතෙය්යා. ලොකාධිපතෙය්යන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතාති පාපතො ජිගුච්ඡනරූපෙන අවට්ඨිතා. භයසභාවසණ්ඨිතන්ති තතො උත්තාසනරූපෙන අවට්ඨිතං. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච හිරොත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වුත්තා, න පන තෙසං කදාචිපි අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයොගතො. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති.

දුක්ඛන්ති ¶ කිච්ඡං, අනිට්ඨන්ති වා අත්ථො. විප්පටිකූලගාහිම්හීති ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා විලොමගාහකෙ. තස්සා එව විපච්චනීකං දුප්පටිපත්ති සාතං ඉට්ඨං එතස්සාති ¶ විපච්චනීකසාතො, තස්මිං විපච්චනීකසාතෙ. එවංභූතො ච ඔවාදභූතෙ සාසනක්කමෙ ඔවාදකෙ ච ආදරභාවරහිතො හොතීති ආහ ‘‘අනාදරෙ’’ති. තස්ස කම්මන්ති තස්ස දුබ්බචස්ස පුග්ගලස්ස අනාදරියවසෙන පවත්තචෙතනා දොවචස්සං. තස්ස භාවොති තස්ස යථාවුත්තස්ස දොවචස්සස්ස අත්ථිභාවො දොවචස්සතා, අත්ථතො දොවචස්සමෙව. තෙනෙවාහ ‘‘සා අත්ථතො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො හොතී’’ති. චෙතනාප්පධානතාය හි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස එවං වුත්තං. එතෙනාකාරෙනාති අප්පදක්ඛිණග්ගාහිතාකාරෙන. අස්සද්ධියදුස්සීල්යාදිපාපධම්මයොගතො පුග්ගලා පාපා නාම හොන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යෙ තෙ පුග්ගලා අස්සද්ධා’’තිආදි වුත්තං. යාය චෙතනාය පුග්ගලො පාපසම්පවඞ්කො නාම හොති, සා චෙතනා පාපමිත්තතා ¶ , චත්තාරොපි වා අරූපිනො ඛන්ධා තදාකාරප්පවත්තා පාපමිත්තතාති දස්සෙන්තො ‘‘සාපි අත්ථතො දොවචස්සතා විය දට්ඨබ්බා’’ති ආහ.

‘‘සුඛං වචො එතස්මිං පදක්ඛිණග්ගාහිම්හි අනුලොමසාතෙ සාදරෙ පුග්ගලෙති සුබ්බචොතිආදිනා, ‘‘කල්යාණා සද්ධාදයො පුග්ගලා එතස්ස මිත්තාති කල්යාණමිත්තො’’තිආදිනා ච අනන්තරදුකස්ස අත්ථො ඉච්ඡිතොති ආහ සොවචස්සතා…පෙ… වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බා’’ති. උභොති සොවචස්සතා, කල්යාණමිත්තතා ච. තෙසං ඛන්ධානං පවත්තිආකාරවිසෙසා ‘‘සොවචස්සතා, කල්යාණමිත්තතා’’ති ච වුච්චන්ති, තෙ ලොකියාපි හොන්ති ලොකුත්තරාපීති ආහ ‘‘ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා’’ති.

වත්ථුභෙදාදිනා අනෙකභෙදභින්නා තංතංජාතිවසෙන එකජ්ඣං කත්වා රාසිතො ගය්හමානා ආපත්තියොව ආපත්තික්ඛන්ධා. තා පන අන්තරාපත්තීනං අග්ගහණෙ පඤ්චපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො, තාසං පන ගහණෙ සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො. ‘‘ඉමා ආපත්තියො, එත්තකා ආපත්තියො, එවඤ්ච තෙසං ආපජ්ජනං හොතී’’ති ජානනපඤ්ඤා ආපත්තිකුසලතාති ¶ ආහ ‘‘යා තාස’’න්තිආදි. තාසං ආපත්තීනන්ති තාසු ආපත්තීසු. තත්ථ යං සම්භින්නවත්ථුකාසු විය ඨිතාසු, දුවිඤ්ඤෙය්යවිභාගාසු ච ආපත්තීසු අසඞ්කරතො වවත්ථාන, අයං විසෙසතො ආපත්තිකුසලතාති දස්සෙතුං දුතියං ආපත්තිග්ගහණං කතං. සහ ¶ කම්මවාචායාති කම්මවාචාය සහෙව. ආපත්තිතො වුට්ඨාපනපයොගතාය කම්මභූතා වාචා කම්මවාචා, තථාභූතා අනුසාවනවාචා චෙව ‘‘පස්සිස්සාමී’’ති එවං පවත්තවාචා ච. තාය කම්මවාචාය සද්ධිං සමකාලමෙව ‘‘ඉමාය කම්මවාචාය ඉතො ආපත්තිතො වුට්ඨානං හොති, හොන්තඤ්ච පඨමෙ වා තතියෙ වා අනුසාවනෙය්යකාරප්පත්තෙ, ‘සංවරිස්සාමී’ති වා පදෙ පරියොසිතෙ හොතී’’ති එවං තං තං ආපත්තීහි වුට්ඨානපරිච්ඡෙදපරිජානනපඤ්ඤා ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා. වුට්ඨානන්ති ච යථාපන්නාය ආපත්තියා යථා තථා අනන්තරායතාපාදනං, එවං වුට්ඨානග්ගහණෙනෙව දෙසනායපි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති.

‘‘ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මං පවත්තං, ඉතො පරං භවඞ්ග මජ්ඣෙ සමාපත්තී’’ති එවං සමාපත්තීනං අප්පනාපරිච්ඡෙදජානනපඤ්ඤා සමාපත්තිකුසලතා. වුට්ඨානෙ කුසලභාවො වුට්ඨානකුසලතා, පගෙව වුට්ඨාන පරිච්ඡෙදකරං ඤාණං. තෙනාහ ‘‘යථාපරිච්ඡින්නසමයවසෙනෙවා’’තිආදි. වුට්ඨානසමත්ථාති වුට්ඨාපනෙ සමත්ථා.

‘‘ධාතුකුසලතා’’ති එත්ථ පථවීධාතුආදයො, සුඛධාතුආදයො, කාමධාතුආදයො ච ධාතුයො එතාස්වෙව ¶ අන්තොගධාති එතාසු කොසල්ලෙ දස්සිතෙ තාසුපි කොසල්ලං දස්සිතමෙව හොතීති ‘‘අට්ඨාරස ධාතුයො චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති වත්වා ‘‘අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං සභාවපරිච්ඡෙදකා’’ති වුත්තං. තත්ථ සභාවපරිච්ඡෙදකාති යථාභූතසභාවාවබොධිනී. ‘‘සවනපඤ්ඤා ධාරණපඤ්ඤා’’තිආදිනා පච්චෙකං පඤ්ඤා-සද්දො යොජෙතබ්බො. ධාතූනං ¶ සවනධාරණපඤ්ඤා සුතමයා, ඉතරා භාවනාමයා. තත්ථාපි සම්මසනපඤ්ඤා ලොකියා. විපස්සනා පඤ්ඤා හි සා, ඉතරා ලොකුත්තරා. ලක්ඛණාදිවසෙන, අනිච්චාදිවසෙන ච මනසිකරණං මනසිකාරො, තත්ථ කොසල්ලං මනසිකාරකුසලතා. තං පන ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිධා භින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා’’ති ආහ. සම්මසනපඤ්ඤා හි තස්සා ආදි, පටිවෙධපඤ්ඤා මජ්ඣෙ, පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා පරියොසානං.

ආයතනානං ගන්ථතො ච අත්ථතො ච උග්ගණ්හනවසෙන තෙසං ධාතුලක්ඛණාදිවිභාගස්ස ජානනපඤ්ඤා උග්ගහජානනපඤ්ඤා. සම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණවිධිනො ජානනපඤ්ඤා මනසිකාරජානනපඤ්ඤා. යස්මා ආයතනානිපි අත්ථතො ධාතුයොව මනසිකාරො ච උග්ගණ්හනාදිවසෙන තෙසමෙව මනසිකාරවිධි ¶ , තස්මා ධාතුකුසලතාදිකා තිස්සොපි කුසලතා එකදෙසෙ කත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. සවනං විය උග්ගණ්හනපච්චවෙක්ඛණානිපි පරිත්තඤාණකත්තුකානීති ආහ ‘‘සවන උග්ගහණපච්චවෙක්ඛණා ලොකියා’’ති. අරියමග්ගක්ඛණෙ සම්මසනමනසිකාරානං නිප්ඵත්ති පරිනිට්ඨානන්ති තෙසං ලොකුත්තරතාපරියායොපි ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘සම්මසනමනසිකාරා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා’’ති. පච්චයධම්මානං හෙතුආදීනං අත්තනො පච්චයුප්පන්නානං හෙතුපච්චයාදිභාවෙන පච්චයභාවො පච්චයාකාරො, සො පන අවිජ්ජාදීනං ද්වාදසන්නං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං වසෙන ද්වාදසවිධොති ආහ ‘‘ද්වාදසන්නං පච්චයාකාරාන’’න්ති. උග්ගහාදිවසෙනාති උග්ගහමනසිකාරසවනසම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණවසෙන.

ඨානඤ්චෙව තිට්ඨති ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති කාරණඤ්ච හෙතුපච්චයභාවෙන කරණතො නිප්ඵාදනතො. තෙසං සොතවිඤ්ඤාණාදීනං. එතස්මිං ¶ දුකෙ අත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. යෙ ධම්මා යස්ස ධම්මස්ස කාරණභාවතො ඨානං, තෙව ධම්මා තංවිධුරස්ස ධම්මස්ස අකාරණභාවතො අට්ඨානන්ති පඨමනයෙ ඵලභෙදෙන තස්සෙව ධම්මස්ස ඨානාට්ඨානතා දීපිතා; දුතියනයෙ පන අභින්නෙපි ඵලෙ පච්චයධම්මභෙදෙන තෙසං ඨානාට්ඨානතා දීපිතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. න හි කදාචි අරියා දිට්ඨිසම්පදා නිච්චග්ගාහස්ස කාරණං හොති, අකිරියතා පන සියා තස්ස කාරණන්ති.

උජුනො භාවො අජ්ජවං, අජිම්හතා අකුටිලතා අවඞ්කතාති අත්ථොති තමත්ථං අනජ්ජවපටික්ඛෙපමුඛෙන ¶ දස්සෙතුං ‘‘ගොමුත්තවඞ්කතා’’තිආදි වුත්තං. ස්වායං අනජ්ජවො භික්ඛූනං යෙභුය්යෙන අනෙසනාය, අගොචරචාරිතාය ච හොතීති ආහ ‘‘එකච්චො හි…පෙ… චරතී’’ති. අයං ගොමුත්තවඞ්කතා නාම ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා පටිපත්තියා වඞ්කභාවතො. පුරිමසදිසොති පඨමං වුත්තභික්ඛුසදිසො. චන්දවඞ්කතා නාම පටිපත්තියා මජ්ඣට්ඨානෙ වඞ්කභාවාපත්තිතො. නඞ්ගලකොටිවඞ්කතා නාම පරියොසානෙ වඞ්කභාවාපත්තිතො. ඉදං අජ්ජවං නාම සබ්බත්ථකමෙව උජුභාවසිද්ධිතො. අජ්ජවතාති ආකාරනිද්දෙසො, යෙනාකාරෙනස්ස අජ්ජවො පවත්තති, තදාකාරනිද්දෙසොති අත්ථො. ලජ්ජතීති ලජ්ජී, හිරිමා, තස්ස භාවො ලජ්ජවං, හිරීති අත්ථො. ලජ්ජා එතස්ස ¶ අත්ථීති ලජ්ජී යථා ‘‘මාලී, මායී’’ති ච, තස්ස භාවො ලජ්ජීභාවො, සා එව ලජ්ජා.

පරාපරාධාදීනං අධිවාසනක්ඛමං අධිවාසනඛන්ති. සුචිසීලතා සොරච්චං. සා හි සොභනකම්මරතතා, සුට්ඨු වා පාපතො ඔරතභාවො විරතතා සොරච්චං. තෙනාහ ‘‘සුරතභාවො’’ති.

‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’තිආදීසු අයං අපරො නයො – නාමකරණට්ඨෙනාති අඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා සයමෙව අත්තනො නාමකරණසභාවතොති අත්ථො. යඤ්හි පරස්ස නාමං කරොති, තස්ස ච තදපෙක්ඛත්තා අඤ්ඤාපෙක්ඛං නාමකරණන්ති නාමකරණසභාවතා න හොති, තස්මා මහාජනස්ස ¶ ඤාතීනං, ගුණානඤ්ච සාමඤ්ඤනාමාදිකාරකානං නාමභාවො නාපජ්ජති. යස්ස ච අඤ්ඤෙහි නාමං කරීයති, තස්ස ච නාමකරණසභාවතා නත්ථීති, නත්ථියෙව නාමභාවො. වෙදනාදීනං පන සභාවසිද්ධත්තා වෙදනාදිනාමස්ස නාමකරණසභාවතො නාමතා වුත්තා. පථවීආදි නිදස්සනෙන නාමස්ස සභාවසිද්ධතංයෙව නිදස්සෙති, න නාමභාවසාමඤ්ඤං, නිරුළ්හත්තා පන නාම-සද්දො අරූපධම්මෙසු එව වත්තති, න පථවීආදීසූති න තෙසං නාමභාවො. න හි පථවීආදිනාමං විජහිත්වා කෙසාදිනාමෙහි රූපධම්මානං විය වෙදනාදිනාමං විජහිත්වා අඤ්ඤෙන නාමෙන අරූපධම්මානං වොහරිතබ්බෙන පිණ්ඩාකාරෙන පවත්ති අත්ථීති.

අථ වා රූපධම්මා චක්ඛාදයො රූපාදයො ච, තෙසං පකාසකපකාසිතබ්බභාවතො විනාපි නාමෙන පාකටා හොන්ති, න එවං අරූපධම්මාති තෙ අධිවචනසම්ඵස්සො විය නාමායත්තග්ගහණීයභාවෙන ‘‘නාම’’න්ති වුත්තා. පටිඝසම්ඵස්සො ච න චක්ඛාදීනි විය නාමෙන විනා පාකටොති ‘‘නාම’’න්ති වුත්තො, අරූපතාය වා අඤ්ඤනාමසභාගත්තා සඞ්ගහිතොයං, අඤ්ඤඵස්සසභාගත්තා වා. වචනත්ථොපි හි රූපයතීති රූපං, නාමයතීති නාමන්ති ඉධ පච්ඡිමපුරිමානං සම්භවති. රූපයතීති විනාපි නාමෙන අත්තානං පකාසෙතීති අත්ථො. නාමයතීති ¶ නාමෙන විනා අපාකටභාවතො අත්තනො පකාසකං නාමං කරොතීති අත්ථො. ආරම්මණාධිපතිපච්චයතායාති සතිපි රූපස්ස ආරම්මණාධිපතිපච්චයභාවෙ න තං පරමස්සාසභූතං නිබ්බානං විය සාතිසයං නාමනභාවෙන පච්චයොති නිබ්බානමෙව ‘‘නාම’’න්ති වුත්තං.

‘‘අවිජ්ජා ¶ ච භවතණ්හා චා’’ති අයං දුකො සත්තානං ¶ වට්ටමූලසමුදාචාරදස්සනත්ථො. සමුදාචරතීති හි සමුදාචාරො, වට්ටමූලමෙව සමුදාචාරො වට්ටමූලසමුදාචාරො, වට්ටමූලදස්සනෙන වා වට්ටමූලානං පවත්ති දස්සිතා හොතීති වට්ටමූලානං සමුදාචාරො වට්ටමූලසමුදාචාරො, තංදස්සනත්ථොති අත්ථො.

එකෙකස්මිඤ්ච ‘‘අත්තා’’ති ච ‘‘ලොකො’’ති ච ගහණවිසෙසං උපාදාය ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති වුත්තං, එකං වා ඛන්ධං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා අඤ්ඤං අත්තනො උපභොගභූතං ‘‘ලොකො’’ති ගණ්හන්තස්ස, අත්තනො අත්තානං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා පරස්ස අත්තානං ‘‘ලොකො’’ති ගණ්හන්තස්ස වා වසෙන ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති වුත්තං.

සහ සික්ඛිතබ්බො ධම්මො සහධම්මො, තත්ථ භවං සහධම්මිකං, තස්මිං සහධම්මිකෙ. දොවචස්ස-සද්දතො ආය-සද්දං අනඤ්ඤත්තං කත්වා ‘‘දොවචස්සාය’’න්ති වුත්තං, දොවචස්සස්ස වා අයනං පවත්ති දොවචස්සායං. ආසෙවන්තස්සාපි අනුසික්ඛනා අජ්ඣාසයෙන භජනාති ආහ ‘‘සෙවනා…පෙ… භජනා’’ති. සබ්බතොභාගෙන භත්ති සම්භත්ති.

සහ කම්මවාචායාති අබ්භානතිණවත්ථාරකකම්මවාචාය, ‘‘අහං භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපජ්ජි’’න්තිආදිකාය ච සහෙව. සහෙව හි කම්මවාචාය ආපත්තිවුට්ඨානඤ්ච පරිච්ඡිජ්ජති, ‘‘පඤ්ඤත්තිලක්ඛණාය ආපත්තියා වා කාරණං වීතික්කමලක්ඛණං කායකම්මං, වචීකම්මං වා, වුට්ඨානස්ස කාරණං කම්මවාචා’’ති කාරණෙන සහ ඵලස්ස ජානනවසෙන ‘‘සහ කම්මවාචායා’’ති වුත්තං.‘‘සහ කම්මවාචායා’’ති. ඉමිනා නයෙන සහ පරිකම්මෙනාති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ධාතුවිසයා ¶ සබ්බාපි පඤ්ඤා ධාතුකුසලතා. තදෙකදෙසා මනසිකාරකුසලතාති අධිප්පායෙන පුරිමපදෙපි සම්මසනපටිවෙධපඤ්ඤා වුත්තා. යස්මා පන නිප්පරියායතො විපස්සනාදිපඤ්ඤා එව මනසිකාරකොසල්ලං, තස්මා ‘‘තාසංයෙව ධාතූනං සම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා’’ති වුත්තං.

ආයතනවිසයා සබ්බාපි පඤ්ඤා ආයතනකුසලතාති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදසන්නං ආයතනානං උග්ගහමනසිකාරජානනපඤ්ඤා’’ති ¶ වත්වා පුන ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ද්වීසුපි වා පදෙසු වාචුග්ගතාය ආයතනපාළියා, ධාතුපාළියා ච මනසිකරණං මනසිකාරො. තථා උග්ගණ්හන්තී, මනසි කරොන්තී ¶ , තදත්ථං සුණන්තී, ගන්ථතො ච අත්ථතො ච ධාරෙන්තී, ‘‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම, අයං චක්ඛුධාතු නාමා’’තිආදිනා සභාවතො, ගණනතො ච පරිච්ඡෙදං ජානන්තී ච පඤ්ඤා උග්ගහපඤ්ඤාදිකා වුත්තා. මනසිකාරපදෙ පන චතුබ්බිධාපි පඤ්ඤා උග්ගහොති තතො පවත්තො අනිච්චාදිමනසිකාරො ‘‘උග්ගහමනසිකාරො’’ති වුත්තො. තස්ස ජානනං පවත්තනමෙව, ‘‘යථා පවත්තං වා උග්ගහං, එවමෙව පවත්තො උග්ගහො’’ති ජානනං උග්ගහජානනං. ‘‘මනසිකාරො එවං පවත්තෙතබ්බො, එවඤ්ච පවත්තො’’ති ජානනං මනසිකාරජානනං. තදුභයම්පි ‘‘මනසිකාරකොසල්ල’’න්ති වුත්තං. උග්ගහොපි හි මනසිකාරසම්පයොගතො මනසිකාරනිරුත්තිං ලද්ධුං අරහති. යො ච මනසිකාතබ්බො, යො ච මනසිකරණූපායො, සබ්බො සො ‘‘මනසිකාරො’’ති වත්තුං වට්ටති, තත්ථ කොසල්ලං මනසිකාරකුසලතාති. සම්මසනං පඤ්ඤා, සා මග්ගසම්පයුත්තා අනිච්චාදිසම්මසනකිච්චං සාධෙති නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනතො. මනසිකාරො සම්මසනසම්පයුත්තො, සො තත්ථෙව අනිච්චාදිමනසිකාරකිච්චං මග්ගසම්පයුත්තො සාධෙතීති ආහ ‘‘සම්මසනමනසිකාරා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා’’ති. ‘‘ඉමිනා ¶ පච්චයෙනිදං හොතී’’ති එවං අවිජ්ජාදීනං සඞ්ඛාරාදිපච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයභාවජානනං පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා.

අධිවාසනං ඛමනං. තඤ්හි පරෙසං දුක්කටං දුරුත්තඤ්ච පටිවිරොධාකරණෙන අත්තනො උපරි ආරොපෙත්වා වාසනං ‘‘අධිවාසන’’න්ති වුච්චති. අචණ්ඩික්කන්ති අකුජ්ඣනං. දොමනස්සවසෙන පරෙසං අක්ඛීසු අස්සූනං අනුප්පාදනා අනස්සුරොපො. අත්තමනතාති සකමනතා. චිත්තස්ස අබ්යාපන්නො සකො මනොභාවො අත්තමනතා. චිත්තන්ති වා චිත්තප්පබන්ධං එකත්තෙන ගහෙත්වා තස්ස අන්තරා උප්පන්නෙන පීතිසහගතමනෙන සකමනතා. අත්තමනො වා පුග්ගලො, තස්ස භාවො අත්තමනතා, සා න සත්තස්සාති පුග්ගලදිට්ඨිනිවාරණත්ථං ‘‘චිත්තස්සා’’ති වුත්තං. අධිවාසනලක්ඛණා ඛන්ති අධිවාසනඛන්ති. සුචිසීලතා සොරච්චං. සා හි සොභනකම්මරතතා. සුට්ඨු පාපතො ඔරතභාවො විරතතා සොරච්චං. තෙනාහ ‘‘සුරතභාවො’’ති.

සඛිලො වුච්චති සණ්හවාචො, තස්ස භාවො සාඛල්යං, සණ්හවාචතා. තං පන බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙන්තී යා පාළි පවත්තා, තං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ කතමං සාඛල්ය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අණ්ඩකාති සදොසවණෙ රුක්ඛෙ නිය්යාසපිණ්ඩියො, අහිච්ඡත්තකාදීනි වා උට්ඨිතානි ‘‘අණ්ඩකානී’’ති වදන්ති ¶ . ඵෙග්ගුරුක්ඛස්ස පන කුථිතස්ස අණ්ඩානි විය උට්ඨිතා චුණ්ණපිණ්ඩියො, ගණ්ඨියො වා අණ්ඩකා. ඉධ පන බ්යාපජ්ජනකක්කසාදිභාවතො ¶ අණ්ඩකපකතිභාවෙන ¶ වාචා ‘‘අණ්ඩකා’’ති වුත්තා. පදුමනාළං විය සොතං ඝංසයමානා පවිසන්තී කක්කසා දට්ඨබ්බා. කොධෙන නිබ්බත්තත්තා තස්ස පරිවාරභූතා කොධසාමන්තා. පුරෙ සංවද්ධනාරී පොරී, සා විය සුකුමාරා මුදුකා වාචා පොරී වියාති පොරී. තත්ථාති ‘‘භාසිතා හොතී’’ති වුත්තාය කිරියායාතිපි යොජනා සම්භවති, තත්ථ වාචායාති වා. ‘‘සණ්හවාචතා’’තිආදිනා තං වාචං පවත්තයමානං චෙතනං දස්සෙති. සම්මොදකස්ස පුග්ගලස්ස මුදුකභාවො මද්දවං සම්මොදකමුදුකභාවො. ආමිසෙන අලබ්භමානෙන, තථා ධම්මෙන චාති ද්වීහි ඡිද්දො. ආමිසස්ස, ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස හි ඡිද්දස්ස විවරස්ස භෙදස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං සඞ්ගණ්හනං පටිසන්ථාරො. තං සරූපතො, පටිපත්තිතො ච පාළිදස්සනමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘අභිධම්මෙපී’’තිආදිමාහ. අග්ගං අග්ගහෙත්වාති අග්ගං අත්තනො අග්ගහෙත්වා. උද්දෙසදානන්ති පාළියා, අට්ඨකථාය ච උද්දිසනං. පාළිවණ්ණනාති පාළියා අත්ථවණ්ණනා. ධම්මකථාකථනන්ති සරභඤ්ඤසරභණනාදිවසෙන ධම්මකථනං.

කරුණාති කරුණාබ්රහ්මවිහාරමාහ. කරුණාපුබ්බභාගොති තස්ස පුබ්බභාගඋපචාරජ්ඣානං වදති. පාළිපදෙ පන යා කාචි කරුණා ‘‘කරුණා’’ති වුත්තා, කරුණාචෙතොවිමුත්තීති පන අප්පනාප්පත්තාව. මෙත්තායපි එසෙව නයො. සුචි-සද්දතො භාවෙ ය්ය-කාරං, ඉ-කාරස්ස ච එ-කාරාදෙසං කත්වා අයං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘සොචෙය්යන්ති සුචිභාවො’’ති. හොතු තාව සුචිභාවො සොචෙය්යං, තස්ස පන මෙත්තාපුබ්බභාගතා කථන්ති ආහ ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි.

මුට්ඨා සති එතස්සාති මුට්ඨස්සති, තස්ස භාවො මුට්ඨස්සච්චං, සතිපටිපක්ඛො ධම්මො, න සතියා අභාවමත්තං ¶ . යස්මා පටිපක්ඛෙ සති තස්ස වසෙන සතිවිගතා විප්පවුත්ථා නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සතිවිප්පවාසො’’ති. ‘‘අස්සතී’’තිආදීසු අ-කාරො පටිපක්ඛෙ දට්ඨබ්බො, න සත්තපටිසෙධෙ. උදකෙ ලාබු විය යෙන චිත්තං ආරම්මණෙ පිලවන්තා විය තිට්ඨති, න ඔගාහති, සා පිලාපනතා. යෙන ගහිතම්පි ආරම්මණං සම්මුස්සති න ¶ සරති, සා සම්මුස්සනතා. යථා විජ්ජාපටිපක්ඛා අවිජ්ජා විජ්ජාය පහාතබ්බතො, එවං සම්පජඤ්ඤපටිපක්ඛං අසම්පජඤ්ඤං, අවිජ්ජායෙව.

ඉන්ද්රියසංවරභෙදොති ඉන්ද්රියසංවරවිනාසො. අප්පටිසඞ්ඛාති අපච්චවෙක්ඛිත්වා අයොනිසො ච ආහාරපරිභොගෙ ආදීනවානිසංසෙ අවීමංසිත්වා.

අප්පටිසඞ්ඛායාති ඉතිකත්තබ්බතාසු අප්පච්චවෙක්ඛණාය නාමං. අඤ්ඤාණං අප්පටිසඞ්ඛාත නිමිත්තං ¶ . අකම්පනඤාණන්ති තාය අනභිභවනීයං ඤාණං, තත්ථ තත්ථ පච්චවෙක්ඛණාඤාණඤ්චෙව පච්චවෙක්ඛණාය මුද්ධභූතං ලොකුත්තරඤාණඤ්ච. නිප්පරියායතො මග්ගභාවනා භාවනා නාම, යා ච තදත්ථා, තදුභයඤ්ච භාවෙන්තස්සෙව ඉච්ඡිතබ්බං, න භාවිතභාවනස්සාති වුත්තං ‘‘භාවෙන්තස්ස උප්පන්නං බල’’න්ති. තෙනාහ ‘‘යා කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්ම’’න්ති.

කාමං සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවොපි බලට්ඨො එව, පටිපක්ඛෙහි පන අකම්පනීයතා සාතිසයං බලට්ඨොති වුත්තං ‘‘අස්සතියා අකම්පනවසෙනා’’ති. පච්චනීකධම්මසමනතො සමථො සමාධි. අනිච්චාදිනා විවිධෙනාකාරෙන දස්සනතො විපස්සනා පඤ්ඤා ¶ . තං ආකාරං ගහෙත්වාති සමාධානාකාරං ගහෙත්වා. යෙනාකාරෙන පුබ්බෙ අලීනං අනුද්ධතං මජ්ඣිමං භාවනාවීථිපටිපන්නං හුත්වා චිත්තං සමාහිතං හොති, තං ආකාරං ගහෙත්වා සල්ලක්ඛෙත්වා. නිමිත්තවසෙනාති කාරණවසෙන. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා පග්ගහොව තං ආකාරං ගහෙත්වා පුන පවත්තෙතබ්බස්ස පග්ගාහස්ස නිමිත්තවසෙන පග්ගාහනිමිත්තන්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති, තස්සත්ථො සමථෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. පග්ගාහො වීරියං කොසජ්ජපක්ඛතො චිත්තස්ස පතිතුං අදත්වා පග්ගණ්හනතො. අවික්ඛෙපො එකග්ගතා වික්ඛෙපස්ස උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛභාවතො. පටිසඞ්ඛානකිච්චනිබ්බත්තිභාවතො ලොකුත්තරධම්මානං පටිසඞ්ඛානබලභාවො, තථා පුබ්බෙ පවත්තාකාරසල්ලක්ඛණවසෙන සමථපග්ගාහානං උපරි පවත්තිසබ්භාවතො සමථනිමිත්තදුකස්සපි මිස්සකතා වුත්තා.

යථාසමාදින්නස්ස සීලස්ස භෙදකරො වීතික්කමො. සීලවිනාසකො අසංවරො. සම්මාදිට්ඨිවිනාසිකාති ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදි (ම. නි. 1.441; 2.94; විභ. 793) නයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා දූසිකා.

සීලස්ස ¶ සම්පාදනං නාම සබ්බභාගතො තස්ස අනූනතාපාදනන්ති ආහ ‘‘සම්පාදනතො පරිපූරණතො’’ති. පාරිපූරත්ථො හි සම්පදා-සද්දොති. මානසිකසීලං නාම සීලවිසොධනවසෙන අභිජ්ඣාදිප්පහානං. දිට්ඨිපාරිපූරිභූතං ඤාණන්ති අත්ථිකදිට්ඨිආදිසම්මාදිට්ඨියා පාරිපූරිභාවෙන පවත්තං ඤාණං.

විසුද්ධිං ¶ පාපෙතුං සමත්ථන්ති චිත්තවිසුද්ධිආදිඋපරිවිසුද්ධියා පච්චයො භවිතුං සමත්ථං. සුවිසුද්ධමෙව හි සීලං තස්සා පදට්ඨානං හොතීති. විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං දස්සනන්ති ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං, පරමත්ථවිසුද්ධිනිබ්බානඤ්ච පාපෙතුං උපනෙතුං සමත්ථං කම්මස්සකතාඤාණාදිසම්මාදස්සනං ¶ . තෙනාහ ‘‘අභිධම්මෙ’’තිආදි. එත්ථ ච ‘‘ඉදං අකුසලං කම්මං නො සකං, ඉදං පන කම්මං සක’’න්ති එවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච කම්මස්සකතාජානනඤාණං කම්මස්සකතාඤාණං. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. ‘‘පරෙන කතම්පී’’ති ඉදං නිදස්සනවසෙන වුත්තං යථා පරෙන කතං, එවං අත්තනා කතම්පි සකකම්මං නාම න හොතීති. අත්තනා වා උස්සාහිතෙන පරෙන කතංපීති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. යඤ්හි තං පරස්ස උස්සාහනවසෙන කතං, තම්පි සකකම්මං නාම හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. අත්ථභඤ්ජනතොති දිට්ඨධම්මිකාදිසබ්බඅත්ථවිනාසනතො. අත්ථජනනතොති ඉධලොකත්ථපරලොකත්ථපරමත්ථානං උප්පාදනතො. ආරබ්භකාලෙ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති පවත්තම්පි වචීසච්චඤ්ච ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣන්තං විපස්සනාඤාණං අනුලොමෙති තත්ථෙව පටිවිජ්ඣනතො. පරමත්ථසච්චඤ්ච නිබ්බානං න විලොමෙති න විරොධෙති එකන්තෙනෙව සම්පාපනතො.

ඤාණදස්සනන්ති ඤාණභූතං දස්සනං, තෙන මග්ගං වදති. තංසම්පයුත්තමෙව වීරියන්ති පඨමමග්ගසම්පයුත්තං වීරියමාහ. සබ්බාපි මග්ගපඤ්ඤා දිට්ඨිවිසුද්ධියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. අයමෙව ච නයො අභිධම්මපාළියා (ධ. ස. 550) සමෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මෙ පනා’’ති ආදිං අවොච.

යස්මා සංවෙගො නාම සහොත්තප්පඤාණං, තස්මා සංවෙගවත්ථුං භයතො භායිතබ්බතො දස්සනවසෙන පවත්තඤාණං ¶ . තෙනාහ ‘‘ජාතිභය’’න්තිආදි. භායන්ති එතස්මාති භයං, ජාති එව භයං ජාතිභයං. සංවෙජනීයන්ති සංවිජ්ජිතබ්බං භායිතබ්බං උත්තාසිතබ්බං. ඨානන්ති කාරණං, වත්ථූති අත්ථො ¶ . සංවෙගජාතස්සාති උප්පන්නසංවෙගස්ස. උපායපධානන්ති උපායෙන පවත්තෙතබ්බං වීරියං.

කුසලානං ධම්මානන්ති සීලාදීනං අනවජ්ජධම්මානං. භාවනායාති උප්පාදනෙන වඩ්ඪනෙන ච. අසන්තුට්ඨස්සාති ‘‘අලං එත්තාවතා, කථං එත්තාවතා’’ති සඞ්කොචාපත්තිවසෙන න සන්තුට්ඨස්ස. භිය්යොකම්යතාති භිය්යො භිය්යො උප්පාදනිච්ඡා. වොසානන්ති සඞ්කොචං අසමත්ථන්ති. තුස්සනං තුට්ඨි සන්තුට්ඨි, නත්ථි එතස්ස සන්තුට්ඨීති අසන්තුට්ඨි, තස්ස භාවො අසන්තුට්ඨිතා. වීරියප්පවාහෙ වත්තමානෙ අන්තරා එව පටිගමනං නිවත්තනං පටිවානං, තං තස්ස අත්ථීති පටිවානී, න පටිවානී අප්පටිවානී, තස්ස භාවො අප්පටිවානිතා. සක්කච්චකිරියතාති කුසලානං කරණෙ සක්කච්චකිරියතා ආදරකිරියතා. සාතච්චකිරියතාති සතතමෙව කරණං. අට්ඨිතකිරියතාති අන්තරා අට්ඨපෙත්වා ඛණ්ඩං අකත්වා කරණං. අනොලීනවුත්තිතාති න ලීනප්පවත්තිතා. අනික්ඛිත්තඡන්දතාති කුසලච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිපනං. අනික්ඛිත්තධුරතාති කුසලකරණෙ වීරියධුරස්ස ¶ අනික්ඛිපනං. ආසෙවනාති ආදරෙන සෙවනා. භාවනාති වඩ්ඪනා බ්රූහනා. බහුලීකම්මන්ති පුනප්පුනං කරණං.

තිස්සො විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, දිබ්බචක්ඛුඤාණං ආසවක්ඛයඤාණන්ති ඉමා තිස්සො විජ්ජා. පටිපක්ඛවිජ්ඣනට්ඨෙන පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධාදීනං විදිතකරණට්ඨෙන විසිට්ඨා මුත්තීති විමුත්ති. ස්වායං විසෙසො පටිපක්ඛවිගමනෙන, පටියොගිවිගමනෙන ච ඉච්ඡිතබ්බොති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යෙන විසෙසෙන සමාපත්තියො පච්චනීකධම්මෙහි ¶ සුට්ඨු මුත්තා, තතො නිරාසඞ්කතාය ආරම්මණෙ ච අභිරතා, තං විසෙසං උපාදාය තා අධිකං මුච්චනතො, ආරම්මණෙ අධිමුච්චනතො ච අධිමුත්තියො නාමාති වුත්තං ‘‘චිත්තස්ස ච අධිමුත්තී’’ති. මුත්තත්තාති සබ්බසඞ්ඛාරෙහි විසෙසෙන නිස්සටත්තා විමුත්ති.

ඛයෙ ඤාණන්ති සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙතීති ඛයො, අරියමග්ගො, තප්පරියාපන්නං ඤාණං ඛයෙ ඤාණං.පටිසන්ධිවසෙනාති කිලෙසානං තංතංමග්ගවජ්ඣානං උප්පන්නමග්ගෙ ඛන්ධසන්තානෙ පුන සන්දහනවසෙන. අනුප්පාදභූතෙති තංතංඵලෙ. අනුප්පාදපරියොසානෙති අනුප්පාදකරො මග්ගො අනුප්පාදො, තස්ස පරියොසානෙ, කිලෙසානං වා අනුප්පජ්ජනසඞ්ඛාතෙ පරියොසානෙ, භඞ්ගෙති අත්ථොති.

දුකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිකවණ්ණනා

305. ධම්මතො ¶ අඤ්ඤො කත්තා නත්ථීති දස්සෙතුං කත්තුසාධනවසෙන ‘‘ලුබ්භතීති ලොභො’’ති වුත්තං. ලුබ්භති තෙන, ලුබ්භනමත්තමෙතන්ති කරණභාවසාධනවසෙනපි අත්ථො යුජ්ජතෙව. දුස්සති මුය්හතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. අකුසලඤ්ච තං අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන එකන්තාකුසලභාවතො මූලඤ්ච අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො, න අකුසලභාවසාධනතො. න හි මූලකතො අකුසලානං අකුසලභාවො, කුසලාදීනඤ්ච කුසලාදිභාවො. තථා සති මොමූහචිත්තද්වයෙ මොහස්ස අකුසලභාවො න සියා. තෙසන්ති ලොභාදීනං. ‘‘න ලුබ්භතීති අලොභො’’තිආදිනා පටිපක්ඛනයෙන.

දුට්ඨු ¶ චරිතානීති පච්චයතො, සම්පයුත්තධම්මතො, පවත්තිආකාරතො ¶ ච න සුට්ඨු අසම්මා පවත්තිතානි. විරූපානීති බීභච්ඡානි සම්පති, ආයතිඤ්ච අනිට්ඨරූපත්තා. කායෙනාති කායද්වාරෙන කරණභූතෙන. කායතොති කායද්වාරතො. ‘‘සුට්ඨු චරිතානී’’තිආදීසු වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්ස සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමෙ කායසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති, තං කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං. අවීතික්කමො කායසුචරිතන්ති වාරිත්තසීලස්ස වසෙන වදති, චාරිත්තසීලස්සපි වා, යස්ස අකරණෙ ආපත්ති හොති. වචීදුච්චරිතසුචරිතනිද්ධාරණම්පි වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. උභයත්ථ පඤ්ඤත්තස්සාති කායද්වාරෙ, වචීද්වාරෙ ච පඤ්ඤත්තස්ස. සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමොව මනොදුච්චරිතං මනොද්වාරෙ පඤ්ඤත්තස්ස සික්ඛාපදස්ස අභාවතො, තයිදං ද්වාරද්වයෙ අකිරියසමුට්ඨානාය ආපත්තියා වසෙන වෙදිතබ්බං. අවීතික්කමොති යථාවුත්තාය ආපත්තියා අවීතික්කමො මනොසුචරිතං. ‘‘සබ්බස්සාපි සික්ඛාපදස්ස අවීතික්කමො මනොසුචරිත’’න්ති කෙචි. තදුභයඤ්හි චාරිත්තසීලං උද්දිස්සපඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං, තස්ස අවීතික්කමො සියා කායසුචරිතං, සියා වචීසුචරිතන්ති.

පාණො අතිපාතීයති එතායාති පාණාතිපාතො, තථාපවත්තා චෙතනා, එවං අදින්නාදානාදයොපීති ආහ ‘‘පාණාතිපාතාදයො පන තිස්සො චෙතනා’’ති. වචීද්වාරෙපි උප්පන්නා කායදුච්චරිතං ¶ ද්වාරන්තරෙ උප්පන්නස්සාපි කම්මස්ස සනාමාපරිච්චාගතො යෙභුය්යවුත්තියා, තබ්බහුලවුත්තියා ච. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා –

‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානි, න ද්වාරා ද්වාරචාරිනො;

තස්මා ද්වාරෙහි කම්මානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. කාමාවචරකුසලද්වාරකථා);

වචීදුච්චරිතං කායද්වාරෙපි වචීද්වාරෙපි උප්පන්නාති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාති මනොකම්මභූතාය චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මා. කායවචීකම්මභූතාය පන චෙතනාය සම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො තං තං පක්ඛිකා වා හොන්ති අබ්බොහාරිකා වාති. චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මනොසුචරිතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තිවිධස්ස ¶ දුච්චරිතස්ස අකරණවසෙන පවත්තා තිස්සො චෙතනාපි විරතියොපි කායසුචරිතං කායිකස්ස වීතික්කමස්ස අකරණවසෙන පවත්තනතො, කායෙන පන සික්ඛාපදානං සමාදියනෙ සීලස්ස කායසුචරිතභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. එසෙව නයො වචීසුචරිතෙ.

කාමපටිසංයුත්තොති ¶ එත්ථ ද්වෙ කාමා වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ වත්ථුකාමපක්ඛෙ ආරම්මණකරණවසෙන කාමෙහි පටිසංයුත්තො විතක්කො කාමවිතක්කො. කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන සම්පයොගවසෙන කාමෙන පටිසංයුත්තොති යොජෙතබ්බං. ‘‘බ්යාපාදපටිසංයුත්තො’’තිආදීසු සම්පයොගවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. බ්යාපාදවත්ථුපටිසංයුත්තොපි බ්යාපාදපටිසංයුත්තොති ගය්හමානෙ උභයථාපි යොජනා ලබ්භතෙව. විහිංසාපටිසංයුත්තොති එත්ථාපි එසෙව නයො. විහිංසන්ති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා එසා සත්තානන්ති විහිංසා, තාය පටිසංයුත්තො විහිංසාපටිසංයුත්තොති එවං සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො. අප්පියෙ අමනාපෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ බ්යාපාදවිතක්කප්පවත්ති අට්ඨානාඝාතවසෙන දීපෙතබ්බා. බ්යාපාදවිතක්කස්ස අවධිං දස්සෙතුං ‘‘යාව විනාසනා’’ති වුත්තං. විනාසනං පන පාණාතිපාතො එවාති. ‘‘සඞ්ඛාරො’’ හි දුක්ඛාපෙතබ්බො නාම නත්ථී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු යෙ ‘‘දුක්ඛාපෙතබ්බා’’ති ඉච්ඡිතා සත්තසඤ්ඤිතා, තෙපි අත්ථතො සඞ්ඛාරා එවාති? සච්චමෙතං, යෙ පන ඉන්ද්රියබද්ධා සවිඤ්ඤාණකතාය දුක්ඛං පටිසංවෙදෙන්ති, තස්මා තෙ විහිංසාවිතක්කස්ස විසයා ඉච්ඡිතා සත්තසඤ්ඤිතා. යෙ පන න දුක්ඛං පටිසංවෙදෙන්ති ¶ වුත්තලක්ඛණායොගතො, තෙ සන්ධාය ‘‘විහිංසාවිතක්කො සඞ්ඛාරෙසු නුප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. යත්ථ පන උප්පජ්ජති, යථා ච උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ සත්තා’’තිආදි වුත්තං.

නෙක්ඛම්මං වුච්චති ලොභතො නික්ඛන්තත්තා අලොභො, නීවරණෙහි නික්ඛන්තත්තාපි පඨමජ්ඣානං, සබ්බාකුසලෙහි නික්ඛන්තත්තා සබ්බො කුසලො ධම්මො, සබ්බසඞ්ඛතෙහි පන ¶ නික්ඛන්තත්තා, නිබ්බානං. උපනිස්සයතො, සම්පයොගතො, ආරම්මණකරණතො ච නෙක්ඛම්මෙන පටිසංයුත්තොති නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො. නෙක්ඛම්මවිතක්කො සම්මාසඞ්කප්පො. ඉදානි තං භූමිවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සො’’තිආදි වුත්තං. අසුභපුබ්බභාගෙති අසුභජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගෙ. අසුභග්ගහණඤ්චෙත්ථ කාමවිතක්කස්ස උජුවිපච්චනීකදස්සනත්ථං කතං. කාමවිතක්කපටිපක්ඛො හි නෙක්ඛම්මවිතක්කොති. එවඤ්ච කත්වා උපරිවිතක්කද්වයස්ස භූමිං දස්සෙන්තෙන සපුබ්බභාගානි මෙත්තාකරුණාඣානාදීනි උද්ධටානි. අසුභජ්ඣානෙති අසුභාරම්මණෙ පඨමජ්ඣානෙ. අවයවෙ හි සමුදායවොහාරං කත්වා නිද්දිසති යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. ඣානං පාදකං කත්වාති නිදස්සනමත්තං. තං ඣානං සම්මසිත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙපි හි සො ලොකුත්තරොති. බ්යාපාදස්ස පටිපක්ඛො, කිඤ්චිපි න බ්යාපාදෙති එතෙනාති වා අබ්යාපාදො, මෙත්තා, තාය පටිසංයුත්තො අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො. මෙත්තාඣානෙති මෙත්තාභාවනාවසෙන අධිගතෙ පඨමජ්ඣානෙ. කරුණාඣානෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. විහිංසාය පටිපක්ඛො, න විහිංසන්ති වා එතාය සත්තෙති අවිහිංසා, කරුණා.

නනු ¶ ච අලොභාදොසානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරහතො තෙසං වසෙන උප්පජ්ජනකානං ඉමෙසං නෙක්ඛම්මවිතක්කාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරණතො වවත්ථානං න හොතීති? නොති දස්සෙතුං ‘‘යදා’’තිආදි ආරද්ධං. අලොභො සීසං හොතීති අලොභො පධානො හොති. නියමිතපරිණතසමුදාචාරාදිවසෙන යදා අලොභප්පධානො නෙක්ඛම්මගරුකො චිත්තුප්පාදො හොති, තදා ලද්ධාවසරො නෙක්ඛම්මවිතක්කො පතිට්ඨහති. තංසම්පයුත්තස්ස පන අදොසලක්ඛණස්ස අබ්යාපාදස්ස වසෙන යො තස්සෙව අබ්යාපාදවිතක්කභාවො සම්භවෙය්ය, සති ච අබ්යාපාදවිතක්කභාවෙ කස්සචිපි අවිහෙඨනජාතිකතාය අවිහිංසාවිතක්කභාවො ¶ ච සම්භවෙය්ය, තෙ ඉතරෙ ද්වෙ. තදන්වයිකාති තස්සෙව නෙක්ඛම්මවිතක්කස්ස අනුගාමිනො, සරූපතො අදිස්සනතො ‘‘තස්මිං සති හොන්ති ¶ , අසති න හොන්තී’’ති තදනුමානනෙය්යා භවන්ති. සෙසද්වයෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘කාමපටිසංයුත්තො සඞ්කප්පො කාමසඞ්කප්පො’’තිආදිනා විතක්කත්තිකෙ වුත්තනයෙනෙව (දී. නි. 3.288) වෙදිතබ්බො අත්ථතො අභින්නත්තා. යදි එවං කස්මා පුන දෙසනා කතාති? තථා දෙසනාය බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාමත්තමෙවෙතං.

කාමවිතක්කාදීනං විය උප්පජ්ජනාකාරො වෙදිතබ්බො ‘‘තාසු ද්වෙ සත්තෙසුපි සඞ්ඛාරෙසුපි උප්පජ්ජන්තී’’තිආදිනා. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තංසම්පයුත්තායෙව හි එතා’’ති. තථෙවාති යථා නෙක්ඛම්මවිතක්කාදීනං ‘‘අසුභපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො හොතී’’තිආදිනා කාමාවචරාදිභාවො වුත්තො, තථෙව තාසම්පි නෙක්ඛම්මසඤ්ඤාදීනම්පි කාමාවචරාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

කාමපටිසංයුත්තොති සම්පයොගවසෙන කාමෙන පටිසංයුත්තො. තක්කනවසෙන තක්කො. විසෙසතො තක්කනවසෙන විතක්කො. සඞ්කප්පනපරිකප්පනවසෙන සඞ්කප්පො. අඤ්ඤෙසුපි කාමපටිසංයුත්තෙසු ධම්මෙසු විජ්ජමානෙසු විතක්කෙ එව කාමොපපදො ධාතු-සද්දො නිරුළ්හො වෙදිතබ්බො විතක්කස්ස කාමසඞ්කප්පප්පවත්තියා සාතිසයත්තා. එස නයො බ්යාපාදධාතුආදීසු. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා කාමධාතූ හීනජ්ඣාසයෙහි කාමිතබ්බධාතුභාවතො කිලෙසකාමස්ස ආරම්මණසභාවත්තාති අත්ථො. විහෙඨෙතීති විබාධති. තත්ථාති තස්මිං යථාවුත්තෙ කාමධාතුත්තිකෙ. සබ්බාකුසලසඞ්ගාහිකාය කාමධාතුයා ඉතරා ද්වෙ සඞ්ගහෙත්වා කථනං සබ්බසඞ්ගාහිකා කථා. තිස්සො ධාතුයො අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො කථා අසම්භින්නා. ඉතරා ද්වෙ ගහිතාව හොන්තීති ඉතරා ද්වෙ ධාතුයො ගහිතා එව හොන්ති සබ්බෙපි අකුසලා ¶ ධම්මා කාමධාතූ’’ති වුත්තත්තා සාමඤ්ඤජොතනාය සවිසයස්ස අතිබ්යාපනෙන. තතොති ඉතරධාතුද්වයසඞ්ගාහිකාය කාමධාතුයා. නීහරිත්වාති නිද්ධාරෙත්වා. දස්සෙතීති එවං භගවා දස්සෙතීති වත්තුං වට්ටති. බ්යාපාදධාතුං…පෙ… කථෙසි. කස්මා? පගෙව ¶ අපවාදා අභිනිවිසන්ති, තතො පරං උස්සග්ගො පවත්තති, ඨපෙත්වා වා අපවාදවිසයං තං පරිහරන්තොව උස්සග්ගො පවත්තතීති, ඤායො හෙස ලොකෙ නිරුළ්හොති.

ද්වෙ ¶ කථාති ‘‘සබ්බසඞ්ගාහිකා, අසම්භින්නා චා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.305) අනන්තරත්තිකෙ වුත්තා ද්වෙ කථා. තත්ථ වුත්තනයෙන ආනෙත්වා කථනවසෙන වෙදිතබ්බා. තස්මා තත්ථ වුත්තඅත්ථො ඉධාපි ආහරිත්වා වෙදිතබ්බො ‘‘නෙක්ඛම්මධාතුයා ගහිතාය ඉතරා ද්වෙ ගහිතාව හොන්තී’’තිආදිනා.

සුඤ්ඤතට්ඨෙනාති අත්තසුඤ්ඤතාය. කාමභවො කාමො උත්තරපදලොපෙන සුඤ්ඤතට්ඨෙන ධාතු චාති කාමධාතු. බ්රහ්මලොකන්ති පඨමජ්ඣානභූමිසඤ්ඤිතං බ්රහ්මලොකං. ධාතුයා ආගතට්ඨානම්හීති ‘‘කාමධාතු රූපධාතූ’’තිආදිනා ධාතුග්ගහණෙ කතෙ. භවෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බාති ‘‘කාමභවො රූපභවො’’තිආදිනා භවවසෙන තදත්ථො පරිච්ඡින්දිතබ්බො, න යාය කායචි ධාතුයා වසෙන. යදග්ගෙන ච ධාතුයා ආගතට්ඨානෙ භවෙන පරිච්ඡෙදො කාතබ්බො, තදග්ගෙන භවස්ස ආගතට්ඨානෙ ධාතුයා පරිච්ඡෙදො කාතබ්බො භවවසෙන ධාතුයා පරිච්ඡිජ්ජනතො. නිරුජ්ඣති කිලෙසවට්ටමෙත්ථාති නිරොධො, සා එව සුඤ්ඤතට්ඨෙන ධාතූති නිරොධධාතු, නිබ්බානං. නිරුද්ධෙ ච කිලෙසවට්ටෙ කම්මවිපාකවට්ටා නිරුද්ධා එව හොන්ති.

හීනධාතුත්තිකො අභිධම්මෙ (ධ. ස. තිකමාතිකා 14) හීනත්තිකෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බොති වුත්තං ‘‘හීනා ධාතූති ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා’’ති. තෙ හි ලාමකට්ඨෙන හීනධාතු. හීනපණීතානං මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමධාතු, අවසෙසා තෙභූමකධම්මා. උත්තමට්ඨෙන අතප්පකට්ඨෙන ¶ ච පණීතධාතු, නවලොකුත්තරධම්මා.

පඤ්චකාමගුණා විසයභූතා එතස්ස සන්තීති පඤ්චකාමගුණිකො, කාමරාගො. රූපාරූපභවෙසූති රූපාරූපූපපත්තිභවෙසු යථාධිගතෙසු. අනධිගතෙසු පන සො පත්ථනා නාම න හොතීති භවවසෙන පත්ථනාති ඉමිනාව ගහිතො. ඣානනිකන්තීති රූපාරූපජ්ඣානෙසු නිකන්ති. භවවසෙන පත්ථනාති භවෙසු පත්ථනාති. එවං චතූහිපි පදෙහි යථාක්කමං මහග්ගතූපපත්තිභවවිසයා, මහග්ගතකම්මභවවිසයා, භවදිට්ඨිසහගතා, භවපත්ථනාභූතා ච තණ්හා ‘‘භවතණ්හා’’ති වුත්තා. විභවදිට්ඨි විභවො උත්තරපදලොපෙන, විභවසහගතා තණ්හා විභවතණ්හා. රූපාදිපඤ්චවත්ථු කාමවිසයා බලවරාගභූතා තණ්හා කාමතණ්හාති පඨමනයො, ‘‘සබ්බෙපි ¶ තෙභූමකධම්මා ¶ කාමනීයට්ඨෙන කාමා’’ති (මහානි. 1) වචනතො තෙ ආරබ්භ පවත්තා දිට්ඨිවිප්පයුත්තා සබ්බාපි තණ්හා කාමතණ්හාති දුතියනයොති අයමෙතෙසං විසෙසො.

අභිධම්මෙ පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො, තෙන පඤ්චකාමගුණිකරාගතො අඤ්ඤොපි කාමාවචරධම්මවිසයො ලොභො අභිධම්මෙ (විභ. 915) ‘‘කාමතණ්හා’’ති ආගතොති ඉමං විසෙසං ජොතෙති. තිකන්තරම්පි සමානං තණ්හංයෙව නිස්සාය පවත්තිතදෙසනානන්තරතාය තං ‘‘වාරො’’ති වත්තබ්බතං අරහතීති ‘‘ඉමිනා වාරෙනා’’ති වුත්තං. ඉමිනා වාරෙනාති ඉමිනා පරියායෙනාති අත්ථො. රජනීයට්ඨෙනාති කාමනීයට්ඨෙන. පරියාදියිත්වාති පරිග්ගහෙත්වා. තතොති කාමතණ්හාය. නීහරිත්වාති නිද්ධාරෙත්වා. ඉතරා ද්වෙ තණ්හාති රූපතණ්හං, අරූපතණ්හඤ්ච දස්සෙති. එතෙන ‘‘කාමතණ්හා’’ති සාධාරණවචනමෙතං සබ්බස්සපි ලොභස්ස, තස්ස පන ‘‘රූපතණ්හා ¶ අරූපතණ්හා’’ති විසෙසවචනං යථා කාමගුණිකරාගො රූපරාගො අරූපරාගොති දස්සෙති. නිරොධතණ්හාති භවනිරොධෙ භවසමුච්ඡෙදෙ තණ්හා. යස්මා හි උච්ඡෙදදිට්ඨි මනුස්සත්තභාවෙ, කාමාවචරදෙවත්තභාවෙ, රූපාවචරඅරූපාවචරත්තභාවෙ ඨිතස්ස අත්තනො සම්මා සමුච්ඡෙදො හොතීති භවනිරොධං ආරබ්භ පවත්තති, තස්මා තංසහගතාපි තණ්හා තමෙව ආරබ්භ පවත්තතීති.

වට්ටස්මින්ති තිවිධෙපි වට්ටෙ. යථා තෙ හි නිස්සරිතුං අප්පදානවසෙන කම්මවිපාකවට්ටෙ තංසමඞ්ගිසත්තං තෙසං පරාපරුප්පත්තියා පච්චයභාවෙන සංයොජෙන්ති, එවං කිලෙසවට්ටෙපීති. සතීති පරමත්ථතො විජ්ජමානෙ. රූපාදිභෙදෙති රූපවෙදනාදිවිභාගෙ. කායෙති ඛන්ධසමූහෙ. විජ්ජමානාති සතී පරමත්ථතො උපලබ්භමානා. දිට්ඨියා පරිකප්පිතො හි අත්තාදි පරමත්ථතො නත්ථි, දිට්ඨි පන අයං අත්ථෙවාති. විචිනන්තොති ධම්මසභාවං වීමංසන්තො. කිච්ඡතීති කිලමති. පරාමසතීති පරතො ආමසති. ‘‘සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධී’’ති ගණ්හන්තො හි විසුද්ධිමග්ගං අතික්කමිත්වා තස්ස පරතො ආමසති නාම. වීසතිවත්ථුකා දිට්ඨීති රූපාදි-ධම්මෙ, පච්චෙකං තෙ වා නිස්සිතං, තෙසං වා නිස්සයභූතං, සාමිභූතං වා කත්වා පරිකප්පනවසෙන පවත්තියා වීසතිවත්ථුකා අත්තදිට්ඨි වීසති. විමතීති ධම්මෙසු ¶ සම්මා, මිච්ඡා වා මනනාභාවතො සංසයිතට්ඨෙන අමති, අප්පටිපජ්ජනන්ති අත්ථො. විපරියාසග්ගාහොති අසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති විපරීතග්ගාහො.

චිරපාරිවාසියට්ඨෙනාති චිරපරිවුත්ථතාය පුරාණභාවෙන. ආසවනට්ඨෙනාති සන්දනට්ඨෙන, පවත්තනට්ඨෙනාති අත්ථො. සවතීති පවත්තති. අවධිඅත්ථො ආ-කාරො, අවධි ¶ ච මරියාදාභිවිධිභෙදතො දුවිධො. තත්ථ මරියාදො කිරියං බහි කත්වා පවත්තති යථා ‘‘ආ පාටලිපුත්තා ¶ වුට්ඨො දෙවො’’ති. අභිවිධි කිරියං බ්යාපෙත්වා පවත්තති යථා ‘‘ආ භවග්ගා භගවතො යසො පවත්තො’’ති. අභිවිධිඅත්ථො අයං ආ-කාරො වෙදිතබ්බො.

කත්ථචි ද්වෙ ආසවා ආගතාති විනයපාළිං (පාරා. 39) සන්ධායාහ. තත්ථ හි ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති (පාරා. 39) ද්විධා ආසවා ආගතාති. කත්ථචීති තිකනිපාතෙ ආසවසුත්තෙ, (ඉතිවු. 56; සං. නි. 5.163) අඤ්ඤෙසු ච සළායතනසුත්තාදීසු (සං. නි. 4.321). සළායතනසුත්තෙසුපි හි ‘‘තයොමෙ ආවුසො ආසවා කාමාසවො භවාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති තයො එව ආගතාති. නිරයං ගමෙන්තීති නිරයගාමිනීයා. යස්මා ඉධ සාසවං කුසලාකුසලං කම්මං ආසවපරියායෙන දෙසිතං, තස්මා පඤ්චගතිසංවත්තනීයභාවෙන ආසවා ආගතා. ඉමස්මිං සඞ්ගීතිසුත්තෙ තයො ආගතාති. එත්ථ යස්මා අඤ්ඤෙසු ච ආ භවග්ගං ආ ගොත්රභුං පවත්තන්තෙසු මානාදීසු විජ්ජමානෙසු අත්තත්තනියාදිග්ගාහවසෙන, අභිබ්යාපනමදකරණවසෙන ආසවසදිසතා ච එතෙසංයෙව, න අඤ්ඤෙසං, තස්මා එතෙස්වෙව ආසව-සද්දො නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො. න චෙත්ථ ‘‘දිට්ඨාසවො නාගතො’’ති චින්තෙතබ්බං භවතණ්හාය, භවදිට්ඨියාපි භවාසවග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා. කාමාසවො නාම කාමනට්ඨෙන, ආසවනට්ඨෙන ච. වුත්තායෙව අත්ථතො නින්නානාකරණතො.

කාමෙ එසති ගවෙසති එතායාති කාමෙසනා, කාමානං අභිපත්ථනාවසෙන, පරියෙට්ඨිවසෙන, පරිභුඤ්ජනවසෙන වා පවත්තරාගො. භවෙසනා පන භවපත්ථනා, භවාභිරතිභවජ්ඣොසානවසෙන පවත්තරාගො ¶ . දිට්ඨිගතිකසම්මතස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියෙහි පරිකප්පිතස්ස, සම්භාවිතස්ස ¶ ච. බ්රහ්මචරියස්සාති තපොපක්කමස්ස. තදෙකට්ඨන්ති තාහි රාගදිට්ඨීහි සහජෙකට්ඨං. කම්මන්ති අකුසලකම්මං. තම්පි හි කාමාදිකෙ නිබ්බත්තනාධිට්ඨානාදිවසෙන පවත්තං ‘‘එසතී’’ති වුච්චති. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨීති නිදස්සනමත්තමෙතං. යා කාචි පන මිච්ඡාදිට්ඨි තපොපක්කමහෙතුකා බ්රහ්මචරියෙසනා එව.

ආකාරසණ්ඨානන්ති විසිට්ඨාකාරාවට්ඨානං කථංවිධන්ති හි කෙන පකාරෙන සණ්ඨිතං, සමවට්ඨිතන්ති අත්ථො. සද්දත්ථතො පන විදහනං විසිට්ඨාකාරෙන අවට්ඨානං විධා, විධීයති විසදිසාකාරෙන ඨපීයතීති විධා, කොට්ඨාසො. විදහනතො හීනාදිවසෙන විවිධෙනාකාරෙන දහනතො උපධාරණතො විධා, මානොව. සෙය්යසදිසහීනානං වසෙනාති සෙය්යසදිසහීනභාවානං යාථාවා’ යාථාවභූතානං වසෙන. තයො මානා වුත්තා සෙය්යස්සෙව උප්පජ්ජනකා. එස නයො සදිසහීනෙසුපි. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හි මානො’’තිආදි. ඉදානි යථාඋද්දිට්ඨෙ නවවිධෙපි මානෙ වත්ථුවිභාගෙන ¶ දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. රාජූනඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති කස්මා? තෙ විසෙසතො අත්තානං සෙය්යතො දහන්තීති. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘රාජා හී’’තිආදිමාහ. කො මයා සදිසො අත්ථීති කො-සද්දො පටික්ඛෙපත්ථො, අඤ්ඤො සදිසො නත්ථීති අධිප්පායො. එතෙසංයෙවාති රාජූනං, පබ්බජිතානඤ්ච. උප්පජ්ජති සෙට්ඨවත්ථුකත්තා තස්ස. ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානෙපි එසෙව නයො.

‘‘කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථී’’ති වා ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණ’’න්ති වා ‘‘අමච්චො ති නාමාමෙව…පෙ… නාමාහ’’න්ති වාති සදිසස්ස සෙය්යමානාදීනං තිණ්ණං පවත්තිආකාරදස්සනං.

දාසාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන භතික කම්මකරාදීනං පරාධීනවුත්තිකානං ගහණං ¶ . ආදි-සද්දෙන වා ගහිතෙ එව ‘‘පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපී’’ති සයමෙව දස්සෙති. නනු ච මානො නාමායං සංපග්ගහරසො, සො කථං ඔමානෙ සම්භවතීති? සොපි අවකරණමුඛෙන විධානවත්ථුනා පග්ගණ්හනවසෙනෙව පවත්තතීති නායං විරොධො. තෙනෙවාහ ‘‘කිං දාසො නාම අහන්ති එතෙ මානෙ කරොතී’’ති. තථා හිස්ස යාථාවමානතා වුත්තා.

යාථාවමානා ¶ භවනිකන්ති විය, අත්තදිට්ඨි විය ච න මහාසාවජ්ජා, තස්මා තෙ න අපායගමනීයා. යථාභූතවත්ථුකතාය හි තෙ යාථාවමානා. ‘‘අරහත්තමග්ගවජ්ඣා’’ති ච තස්ස අනවසෙසප්පහායිතාය වුත්තං. දුතියතතියමග්ගෙහි ච තෙ යථාක්කමං පහීයන්ති, යෙ ඔළාරිකතරා, ඔළාරිකතමා ච. මානො හි ‘‘අහං අස්මී’’ති පවත්තියා උපරිමග්ගෙසු සම්මාදිට්ඨියා උජුවිපච්චනීකො හුත්වා පහීයති. අයාථාවමානා නාම අයථාභූතවත්ථුකතාය, තෙනෙව තෙ මහාසාවජ්ජභාවෙන පඨමමග්ගවජ්ඣා වුත්තා.

අතති සතතං ගච්ඡති පවත්තතීති අද්ධා, කාලොති ආහ ‘‘තයො අද්ධාති තයො කාලා’’ති. සුත්තන්තපරියායෙනාති භද්දෙකරත්තසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.283) ආගතනයෙන. තත්ථ හි ‘‘යො චාවුසො මනො, යෙ ච ධම්මා, උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං, තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගපටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගපටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතී’’ති (ම. නි. 3.284) අද්ධාපච්චුප්පන්නං සන්ධාය එවං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ’’තිආදි. තදන්තරන්ති තෙසං චුතිපටිසන්ධීනං වෙමජ්ඣං පච්චුප්පන්නො අද්ධා, යො පුබ්බන්තාපරන්තානං වෙමජ්ඣතාය ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛති, (ධ. ස. 1123) පුබ්බන්තාපරන්තෙ ¶ අඤ්ඤාණ’’න්ති (ධ. ස. 1067, 1106, 1128) එවමාදීසු ¶ ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තො’’ති ච වුච්චති. භඞ්ගො ධම්මො අතීතංසෙන සඞ්ගහිතොති ආහ ‘‘භඞ්ගතො උද්ධං අතීතො අද්ධා නාමා’’ති. තථා අනුප්පන්නො ධම්මො අනාගතංසෙන සඞ්ගහිතොති ආහ ‘‘උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතො අද්ධා නාමා’’ති. ඛණත්තයෙති උප්පාදො, ඨිති, භඞ්ගොති තීසු ඛණෙසු. යදා හි ධම්මො හෙතුපච්චයස්ස සමවායෙ උප්පජ්ජති, යදා ච වෙති, ඉති ද්වීසුපි ඛණෙසු ඨිතික්ඛණෙ විය පච්චුප්පන්නොති. ධම්මානඤ්හි පාකභාවූපාධිකං පත්තබ්බං උදයො, විද්ධංසභාවූපාධිකං වයො, තදුභයවෙමජ්ඣං ඨිති. යදි එවං අද්ධා නාමායං ධම්මො එව ආපන්නොති? න ධම්මො, ධම්මස්ස පන අවත්ථාභෙදො, තඤ්ච උපාදාය ලොකෙ කාලසමඤ්ඤාති දස්සෙතුං ‘‘අතීතාදිභෙදො ච නාම අය’’න්තිආදි වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. තෙනෙව වොහාරෙනාති තං තං අවත්ථාවිසෙසං උපාදාය ධම්මො ‘‘අතීතො අනාගතො පච්චුප්පන්නො’’ති යෙන වොහාරෙන ¶ වොහරීයති, ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය හි පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි කාලො තස්සෙව ධම්මස්ස පවත්තිඅවත්ථාවිසෙසං උපාදාය තෙනෙව වොහාරෙන ‘‘අතීතො අද්ධා’’තිආදිනා වුත්තො.

අන්ත-සද්දො ලොකෙ පරියොසානෙ, කොටියං නිරුළ්හොති තදත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අන්තොයෙව අන්තො’’ති ආහ, කොටි අන්තොති අත්ථො. පරභාගොති පාරිමන්තො. අමති ගච්ඡති භවප්පබන්ධො නිට්ඨානං එත්ථාති අන්තො, කොටි. අමනං නිට්ඨානගමනන්ති අන්තො, ඔසානං. සො පන ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (ම. නි. 3.393; සං. නි. 2.51) වුත්තත්තා දුක්ඛණ්ණවස්ස පාරිමන්තොති ආහ ‘‘පරභාගො’’ති. අම්මති පරිභුය්යති හීළීයතීති අන්තො, ලාමකො. අම්මති භාගසො ඤායතීති අන්තො, අංසොති ආහ ‘‘කොට්ඨාසො අන්තො’’ති. සන්තො ¶ පරමත්ථතො විජ්ජමානො කායො ධම්මසමූහොති සක්කායො, ඛන්ධා, තෙ පන අරියසච්චභූතා ඉධාධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති. පුරිමතණ්හාති යෙසං නිබ්බත්තිකා, තන්නිබ්බත්තිතො පගෙව සිද්ධා තණ්හා. අප්පවත්තිභූතන්ති නප්පවත්තති තදුභයං එත්ථාති තෙසං අප්පවත්තිට්ඨානභූතං. යදි ‘‘සක්කායො අන්තො’’තිආදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤං විභත්තිතාය දුක්ඛසච්චාදයො ගහිතා, අථ කස්මා මග්ගො න ගහිතොති ආහ ‘‘මග්ගො පනා’’තිආදි. තත්ථ උපායත්තාති උපායභාවතො, සම්පාපකහෙතුභාවතොති අත්ථො.

යදි පන හෙතුමන්තග්ගහණෙනෙව හෙතු ගහිතො හොති, නනු එවං සක්කායග්ගහණෙනෙව තස්ස හෙතුභූතො සක්කායසමුදයො ගහිතො හොතීති? තස්ස ගහණෙ සඞ්ඛතදුකො විය, සප්පච්චයදුකො විය ච දුකොවායං ආපජ්ජති, න තිකො. යථා පන සක්කායං ගහෙත්වා සක්කායසමුදයොපි ගහිතො, එවං සක්කායනිරොධං ගහෙත්වා සක්කායනිරොධුපායො ගය්හෙය්ය, එවං සති චතුක්කො අයං ආපජ්ජෙය්ය, ¶ න තිකො, තස්මා හෙතුමන්තග්ගහණෙන හෙතුග්ගහණං න චින්තෙතබ්බං. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියා – ඉධ සක්කායසක්කායසමුදයා අනාදිකාලිකා, අසති මග්ගභාවනායං පච්චයානුපරමෙන අපරියන්තා ච, නිබ්බානං පන අප්පච්චයත්තා අත්තනො නිච්චතාය එව සබ්බදාභාවීති අනාදිකාලිකො, අපරියන්තො ච. ඉති ඉමානි තීණි සච්චානි මහාථෙරො ඉමාය සභාගතාය ‘‘තයො අන්තා’’ති තිකං කත්වා දස්සෙති ¶ . අරියමග්ගො පන කදාචි කරහචි ලබ්භමානො න තථාති තස්ස අතිවිය දුල්ලභපාතුභාවතං දීපෙතුං තිකතො බහිකතොති අයමෙත්ථ අත්තනොමති.

දුක්ඛතාති දුක්ඛභාවො, දුක්ඛංයෙව වා යථා දෙවො එව දෙවතා. දුක්ඛ-සද්දො චායං අදුක්ඛසභාවෙසුපි ¶ සුඛුපෙක්ඛාසු කඤ්චි අනිට්ඨතාවිසෙසං උපාදාය පවත්තතීති තතො නිවත්තෙන්තො සභාවදුක්ඛවාචිනා එකෙන දුක්ඛ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛතා’’ති ආහ. භවති හි එකන්තතො තංසභාවෙපි අත්ථෙ අඤ්ඤස්ස ධම්මස්ස යෙන කෙනචි සදිසතාලෙසෙන බ්යභිචාරාසඞ්කාති විසෙසිතබ්බතා යථා ‘‘රූපරූපං තිලතෙල’’න්ති (විභ. අට්ඨ. පකිණ්ණකථා) ච. සඞ්ඛාරභාවෙනාති සඞ්ඛතභාවෙන. පච්චයෙහි සඞ්ඛරීයන්තීති සඞ්ඛාරා, අදුක්ඛමසුඛවෙදනා. සඞ්ඛරියමානත්තා එව හි අසාරකතාය පරිදුබ්බලභාවෙන භඞ්ගභඞ්ගාභිමුඛක්ඛණෙසු විය අත්තලාභක්ඛණෙපි විබාධප්පත්තා එව හුත්වා සඞ්ඛාරා පවත්තන්තීති ආහ ‘‘සඞ්ඛතත්තා උප්පාදජරාභඞ්ගපීළිතා’’ති. තස්මාති යථාවුත්තකාරණතො. අඤ්ඤදුක්ඛසභාවවිරහතොති දුක්ඛදුක්ඛතාවිපරිණාමදුක්ඛතාසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤස්ස දුක්ඛසභාවස්ස අභාවතො. විපරිණාමෙති පරිණාමෙ, විගමෙති අත්ථො. තෙනාහ පපඤ්චසූදනියං ‘‘විපරිණාමදුක්ඛාති නත්ථිභාවො දුක්ඛ’’න්ති. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානඤ්හි සුඛවෙදනුපරමො දුක්ඛතො උපට්ඨාති, ස්වායමත්ථො පියවිප්පයොගෙන දීපෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘සුඛස්ස හී’’තිආදි. පුබ්බෙ වුත්තනයො පදෙසනිස්සිතො වෙදනාවිසෙසමත්තවිසයත්තාති අනවසෙසතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’ති දුතියනයො වුත්තො. නනු ච ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති (ධ. ප. 278) වචනතො සුඛදුක්ඛවෙදනානම්පි සඞ්ඛාරදුක්ඛතා ආපන්නාති ¶ ? සච්චමෙතං, සා පන සාමඤ්ඤජොතනාඅපවාදභූතෙන ඉතරදුක්ඛතාවචනෙන නිවත්තීයතීති නායං විරොධො. තෙනෙවාහ ‘‘ඨපෙත්වා දුක්ඛවෙදනං සුඛවෙදනඤ්චා’’ති.

මිච්ඡාසභාවොති ‘‘හිතසුඛාවහො මෙ භවිස්සතී’’ති එවං ආසීසිතොපි තථා අභාවතො, අසුභාදීසුයෙව ‘‘සුභ’’න්තිආදිවිපරීතප්පවත්තිතො ච මිච්ඡාසභාවො, මුසාසභාවොති අත්ථො. මාතුඝාතකාදීසු පවත්තමානාපි හි හිතසුඛං ඉච්ඡන්තාව පවත්තන්තීති තෙ ¶ ධම්මා ‘‘හිතසුඛාවහා මෙ ¶ භවිස්සන්තී’’ති ආසීසිතා හොන්ති. තථා අසුභාසුඛානිච්චානත්තෙසු සුභාදිවිපරියාසදළ්හතාය ආනන්තරියකම්මනියතමිච්ඡාදිට්ඨීසු පවත්ති හොතීති තෙ ධම්මා අසුභාදීසු සුභාදිවිපරීතප්පවත්තිකා හොන්ති. විපාකදානෙ සති ඛන්ධභෙදානන්තරමෙව විපාකදානතො නියතො, මිච්ඡත්තො ච සො නියතො චාති මිච්ඡත්තනියතො. අනෙකෙසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු යං තත්ථ බලවං, තං විපච්චති, න ඉතරානීති එකන්තවිපාකජනකතාය නියතතා න සක්කා වත්තුන්ති ‘‘විපාකදානෙ සතී’’ති වුත්තං. ඛන්ධභෙදානන්තරන්ති චුතිඅනන්තරන්ති අත්ථො. චුති හි මරණනිද්දෙසෙ ‘‘ඛන්ධානං භෙදො’’ති (දී. නි. 2.390; ම. නි. 1.123; 3.373; විභ. 193) වුත්තා, එතෙන වචනෙන සති ඵලදානෙ චුතිඅනන්තරො එව එතෙසං ඵලකාලො, න අඤ්ඤොති ඵලකාලනියමෙන නියතතා වුත්තා හොති, න ඵලදානනියමෙනාති නියතඵලකාලානං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං, දිට්ඨධම්මවෙදනීයානම්පි නියතතා ආපජ්ජති, තස්මා විපාකධම්මධම්මානං පච්චයන්තරවිකලතාදීහි අවිපච්චමානානම්පි අත්තනො සභාවෙන විපාකධම්මතා විය බලවතා ආනන්තරියෙන විපාකෙ දින්නෙ අවිපච්චමානානම්පි ආනන්තරියානං ඵලදානෙ නියතසභාවා, ආනන්තරියසභාවා ච පවත්තීති අත්තනො සභාවෙන ¶ ඵලදානනියමෙනෙව නියතතා, ආනන්තරියතා ච වෙදිතබ්බා. අවස්සඤ්ච නියතසභාවා, ආනන්තරියසභාවා ච තෙසං පවත්තීති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං අඤ්ඤස්ස බලවතො ආනන්තරියස්ස අභාවෙ චුතිඅනන්තරං එකන්තෙන ඵලදානතො.

නනු එවං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං අඤ්ඤස්මිං විපාකදායකෙ අසති චුතිඅනන්තරමෙව එකන්තෙන ඵලදානතො ආනන්තරියසභාවා, නියතසභාවා ච පවත්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අසමානජාතිකෙන චෙතොපණිධිවසෙන, උපඝාතකෙන ච නිවත්තෙතබ්බවිපාකත්තා අනන්තරෙකන්තඵලදායකත්තාභාවා, න පන ආනන්තරියානං පඨමජ්ඣානාදීනං දුතියජ්ඣානාදීනි විය අසමානජාතිකං ඵලනිවත්තකං අත්ථි සබ්බානන්තරියානං අවීචිඵලත්තා, න ච හෙට්ඨූපපත්තිං ඉච්ඡතො සීලවතො චෙතොපණිධි විය උපරූපපත්තිජනකකම්මබලං ආනන්තරියබලං නිවත්තෙතුං සමත්ථො චෙතොපණිධි අත්ථි අනිච්ඡන්තස්සෙව අවීචිපාතනතො, න ච ආනන්තරියුපඝාතකං කිඤ්චි කම්මං අත්ථි. තස්මා තෙසංයෙව අනන්තරෙකන්තවිපාකජනකසභාවා පවත්තීති. අනෙකානි ¶ ච ආනන්තරියානි කතානි එකන්තෙ විපාකෙ නියතත්තා උපරතාවිපච්චනසභාවාසඞ්කත්තා නිච්ඡිතානි සභාවතො නියතානෙව. චුතිඅනන්තරං පන ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තානි, තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලානි අනන්තරපයොජනානි චාති සභාවතො ආනන්තරියානෙව ච හොන්ති. තෙසු පන සමානසභාවෙසු එකෙන විපාකෙ දින්නෙ ඉතරානි අත්තනා කාතබ්බකිච්චස්ස තෙනෙව කතත්තා න දුතියං තතියඤ්ච පටිසන්ධිං ¶ කරොන්ති, න සමත්ථතාවිඝාතත්තාති නත්ථි තෙසං නියතානන්තරියතානිවත්තීති. න හි සමානසභාවං සමානසභාවස්ස ¶ සමත්ථතං විහනතීති. එකස්ස පන අඤ්ඤානිපි උපත්ථම්භකානි හොන්තීති දට්ඨබ්බානීති. සම්මාසභාවෙති සච්චසභාවෙ. නියතො එකන්තිකො අනන්තරමෙව ඵලදානෙනාති සම්මත්තනියමතො.න නියතොති උභයථාපි න නියතො. අවසෙසානං ධම්මානන්ති කිලෙසානන්තරියකම්මනිය්යානිකධම්මෙහි අඤ්ඤෙසං ධම්මානං.

තමන්ධකාරොති තමො අන්ධකාරොති පදවිභාගො. අවිජ්ජා තමො නාම ආරම්මණස්ස ඡාදනට්ඨෙන. තෙනෙවාහ ‘‘තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො (ම. නි. 1.385; පාරා. 12), තමොක්ඛන්ධො පදාලිතො’’ති (සං. නි. 1.164) ච ආදි. අවිජ්ජාසීසෙන විචිකිච්ඡා වුත්තා මහතා සම්මොහෙන සබ්බකාලං අවියුජ්ජනතො. ආගම්මාති පත්වා. කඞ්ඛතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) කඞ්ඛං උප්පාදෙති සංසයං ආපජ්ජති. අධිමුච්චිතුං න සක්කොතීති පසාදාධිමොක්ඛවසෙන අධිමුච්චිතුං න සක්කොති. තෙනාහ ‘‘න සම්පසීදතී’’ති. යාවත්තකඤ්හි යස්මිං වත්ථුස්මිං විචිකිච්ඡා න විගච්ඡති, තාව තත්ථ සද්ධාධිමොක්ඛො අනවසරොව. න කෙවලං සද්ධාධිමොක්ඛො, නිච්ඡයාධිමොක්ඛොපි තත්ථ න පතිට්ඨහති එව.

න රක්ඛිතබ්බානීති ‘‘ඉමානි මයා රක්ඛිතබ්බානී’’ති එවං කත්ථචි රක්ඛාකිච්චං නත්ථි පරතො රක්ඛිතබ්බස්සෙව අභාවතො. සතියා එව රක්ඛිතානීති මුට්ඨස්සච්චස්ස බොධිමූලෙ ¶ එව සවාසනං සමුච්ඡින්නත්තා සතියා රක්ඛිතබ්බානි නාම සබ්බදාපි රක්ඛිතානි එව. නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිතන්ති තථාගතස්ස කායදුච්චරිතං නාම නත්ථෙව, යතො සුපරිසුද්ධො කායසමාචාරො භගවතො. නො අපරිසුද්ධා, පරිසුද්ධා එව අපරිසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං පහීනත්තා. තථාපි විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාවසෙන සියා ¶ තෙසං අපාරිසුද්ධිලෙසො, න භගවතොති දස්සෙතුං ‘‘න පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ විහාරකාරං ආපත්තින්ති එකවචනවසෙන ‘‘ආපත්තියො’’ති එත්ථ ආපත්ති-සද්දං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අභිධෙය්යානුරූපඤ්හි ලිඞ්ගවචනානි හොන්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘මනොද්වාරෙ’’ති ඉදං තස්සා ආපත්තියා අකිරියසමුට්ඨානතාය වුත්තං. න හි මනොද්වාරෙ පඤ්ඤත්තා ආපත්ති අත්ථීති. සඋපාරම්භවසෙනාති සවත්තබ්බතාවසෙන, න පන දුච්චරිතලක්ඛණාපත්තිවසෙන, යතො නං භගවා පටික්ඛිපති. යථා ආයස්මතො මහාකප්පිනස්සාපි ‘‘ගච්ඡෙය්යං වාහං උපොසථං, න වා ගච්ඡෙය්යං. ගච්ඡෙය්යං වාහං සඞ්ඝකම්මං, න වා ගච්ඡෙය්ය’’න්ති (මහාව. 137) පරිවිතක්කිතං. මනොදුච්චරිතන්ති මනොද්වාරිකං අප්පසත්ථං චරිතං. සත්ථාරා අප්පසත්ථතාය හි තං දුච්චරිතං නාම ජාතං, න සභාවතො.

යස්මා ¶ මහාකාරුණිකො භගවා සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතසුඛාය එව පටිපජ්ජමානො අච්චන්තවිවෙකජ්ඣාසයතාය තබ්බිධුරං ධම්මසෙනාපතිනො චිත්තුප්පාදං පටික්ඛිපන්තො ¶ ‘‘න ඛො තෙ…පෙ… උප්පාදෙතබ්බ’’න්ති අවොච, තස්මා සො ථෙරස්ස චිත්තුප්පාදො භගවතො න පාසංසොති කත්වා මනොදුච්චරිතං නාම ජාතො, තස්ස ච පටික්ඛෙපො උපාරම්භොති ආහ ‘‘තස්මිං මනොදුච්චරිතෙ උපාරම්භං ආරොපෙන්තො’’ති. භගවතො පන එත්තකම්පි නත්ථි, යතො පවාරණාසුත්තෙ ‘‘හන්ද දානි, භික්ඛවෙ, පවාරෙමි වො, න ච මෙ කිඤ්චි ගරහථ කායිකං වා වාචසිකං වා’’ති (සං. නි. 1.215) වුත්තො භික්ඛුසඞ්ඝො ‘‘න ඛො මයං භන්තෙ භගවතො කිඤ්චි ගරහාම කායිකං වා වාචසිකං වා’’ති සත්ථු පරිසුද්ධකායසමාචාරාදිකං සිරසා සම්පටිච්ඡි. අයඤ්හි ලොකනාථස්ස දුච්චරිතාභාවො බොධිසත්තභූමියම්පි චරියාචිරානුගතො අහොසි, පගෙව බුද්ධභූමියන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අනච්ඡරියඤ්චෙත’’න්තිආදිමාහ.

බුද්ධානංයෙව ධම්මා ගුණා, න අඤ්ඤෙසන්ති බුද්ධධම්මා. තථා හි තෙ බුද්ධානං ආවෙණිකධම්මාති වුච්චන්ති. තත්ථ ‘‘නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිත’’න්තිආදිනා කායවචීමනොදුච්චරිතාභාවවචනං යථාධිකාරං කායකම්මාදීනං ඤාණානුපරිවත්තිතාය ලද්ධගුණකිත්තනං, න ආවෙණිකධම්මන්තරදස්සනං. සබ්බස්මිඤ්හි කායකම්මාදිකෙ ඤාණානුපරිවත්තිනි කුතො කායදුච්චරිතාදීනං සම්භවො. ‘‘බුද්ධස්ස අප්පටිහතඤාණ’’න්තිආදිනා වුත්තානි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො විසුංයෙව ¶ තීණි ඤාණානි චතුයොනිපඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණානි වියා’’ති වදන්ති. එකංයෙව හුත්වා තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං නාම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව. නත්ථි ඡන්දස්ස හානීති සත්තෙසු හිතඡන්දස්ස හානි නත්ථි. නත්ථි වීරියස්ස ¶ හානීති ඛෙමපවිවෙකවිතක්කානුගතස්ස වීරියස්ස හානි නත්ථි. ‘‘නත්ථි දවාති ඛිඩ්ඩාධිප්පායෙන කිරියා නත්ථි. නත්ථි රවාති සහසා කිරියා නත්ථී’’ති වදන්ති, සහසා පන කිරියා දවා ‘‘අඤ්ඤං කරිස්සාමී’’ති අඤ්ඤකරණං රවා. ඛලිතන්ති විරජ්ඣනං ඤාණෙන අප්ඵුටං. සහසාති වෙගායිතත්තං තුරිතකිරියා. අබ්යාවටො මනොති නිරත්ථකො චිත්තසමුදාචාරො. අකුසලචිත්තන්ති අඤ්ඤාණුපෙක්ඛමාහ, අයඤ්ච දීඝභාණකානං පාඨො ආකුලො විය. අයං පන පාඨො අනාකුලො –

අතීතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතඤාණං, අනාගතංසෙ, පච්චුප්පන්නංසෙ. ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ති, සබ්බං වචීකම්මං, සබ්බං මනොකම්මං. ඉමෙහි ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි ඡන්දස්ස හානි, නත්ථි ධම්මදෙසනාය, නත්ථි වීරියස්ස, නත්ථි සමාධිස්ස ¶ , නත්ථි පඤ්ඤාය, නත්ථි විමුත්තියා. ඉමෙහි ද්වාදසහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො නත්ථි දවා, නත්ථි රවා, නත්ථි අප්ඵුටං, නත්ථි වෙගායිතත්තං, නත්ථි අබ්යාවටමනො, නත්ථි අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාති.

තත්ථ අප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා. සෙසං වුත්තනයමෙව. එත්ථ ච තථාගතස්ස ආජීවපාරිසුද්ධිං කායවචීමනොසමාචාරපාරිසුද්ධියාව සඞ්ගහෙත්වා සමාචාරත්තයවසෙන මහාථෙරෙන තිකො දෙසිතො.

කිඤ්චනාති කිඤ්චික්ඛා. ඉමෙ පන රාගාදයො පලිබුන්ධනට්ඨෙන කිඤ්චනා වියාති කිඤ්චනා. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චනාති පලිබොධා’’ති.

අනුදහනට්ඨෙනාති අනු අනු දහනට්ඨෙන. රාගාදයො අරූපධම්මා ඉත්තරක්ඛණා කථං අනුදහන්තීති ආසඞ්කං නිවත්තෙතුං ‘‘තත්ථ වත්ථූනී’’ති වුත්තං, දට්ඨබ්බානීති වචනසෙසො. තත්ථාති තස්මිං රාගාදීනං අනුදහනට්ඨෙ. වත්ථූනීති සාසනෙ, ලොකෙ ච පාකටත්තා පච්චක්ඛභූතානි කාරණානි. රාගො ¶ උප්පන්නො තිඛිණකරො හුත්වා. තස්මා ¶ තංසමුට්ඨානා තෙජොධාතු අතිවිය තිඛිණභාවෙන සද්ධිං අත්තනා සහජාතධම්මෙහි හදයප්පදෙසං ඣාපෙසි යථා තං බාහිරා තෙජොධාතු සනිස්සයං. තෙන සා භික්ඛුනී සුපතො විය බ්යාධි ඣායිත්වා මතා. තෙනාහ ‘‘තෙනෙව ඣායිත්වා කාලමකාසී’’ති. දොසස්ස නිස්සයානං දහනතා පාකටා එවාති ඉතරං දස්සෙතුං ‘‘මොහවසෙන හී’’තිආදි වුත්තං. අතිවත්තිත්වාති අතික්කමිත්වා.

කාමං ආහුනෙය්යග්ගිආදයො තයො අග්ගී බ්රාහ්මණෙහි ඉච්ඡිතා සන්ති, තෙ පන තෙහි ඉච්ඡිතමත්තා, න සත්තානං තාදිසා අත්ථසාධකා. යෙ පන සත්තානං අත්ථසාධකා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘ආහුනං වුච්චතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආදරෙන හුනනං පූජනං ආහුනන්ති සක්කාරො ‘‘ආහුන’’න්ති වුච්චති, තං ආහුනං අරහන්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘ආහුනෙය්යාති භික්ඛවෙ මාතාපිතූනමෙතං අධිවචන’’න්ති (ඉතිවු. 106). යදග්ගෙන ච තෙ පුත්තානං බහුකාරතාය ආහුනෙය්යාති තෙසු සම්මාපටිපත්ති නෙසං හිතසුඛාවහා, තදග්ගෙන තෙසු මිච්ඡාපටිපත්ති අහිතදුක්ඛාවහාති ආහ ‘‘තෙසු…පෙ… නිබ්බත්තන්තී’’ති. ස්වායමත්ථොති යො මාතාපිතූනං අත්තනො උපරි විප්පටිපන්නානං පුත්තානං අනුදහනස්ස පච්චයභාවෙන අනුදහනට්ඨො, සො අයමත්ථො. මිත්තවින්දකවත්ථුනාති මිත්තවින්දකස්ස නාම මාතරි විප්පටිපන්නස්ස පුරිසස්ස තාය එව විප්පටිපත්තියා චිරතරං කාලං ආපායිකදුක්ඛානුභවනදීපනෙන වත්ථුනා වෙදිතබ්බො.

ඉදානි ¶ තමත්ථං කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ පවත්තං විභාවෙතුං ‘‘මිත්තවින්දකො හී’’තිආදි වුත්තං. ධනලොභෙන, න ¶ ධම්මච්ඡන්දෙනාති අධිප්පායො. අකුතොභයං කෙනචි අනුට්ඨාපනීයතාය. නිවාරෙසි සමුද්දපයාතා නාම බහ්වන්තරායාති අධිප්පායෙන. අන්තරං කත්වාති අතික්කමනවසෙන ද්වින්නං පාදානං අන්තරෙ කත්වා.

නාවා අට්ඨාසි තස්ස පාපකම්මබලෙන වාතස්ස අවායනතො. එකදිවසං රක්ඛිතඋපොසථකම්මානුභාවෙන සම්පත්තිං අනුභවන්තො. යථා පුරිමාහි පරතො මා අගමාසීති වුත්තො, එවං අපරාපරාහිපීති ආහ ‘‘තාහි ‘පරතො පරතො මා අගමාසී’ති වුච්චමානො’’ති. ඛුරචක්කධරන්ති ඛුරධාරූපමචක්කධරං එකං පුරිසං. උපට්ඨාසි පාපකම්මස්ස බලෙන.

චතුබ්භීති ¶ චතූහි අච්ඡරාසදිසීහි විමානපෙතීහි, සම්පත්තිං අනුභවිත්වාති වචනසෙසො. අට්ඨජ්ඣගමාති රූපාදිකාමගුණෙහි තතො විසිට්ඨතරා අට්ඨ විමානපෙතියො අධිගච්ඡි. අත්රිච්ඡන්ති අත්රිච්ඡාසඞ්ඛාතෙන අතිලොභෙන සමන්නාගතත්තා අත්ර අත්ර කාමගුණෙ ඉච්ඡන්තො. චක්කන්ති ඛුරචක්කං. ආසදොති අනත්ථාවහභාවෙන ආසාදෙති.

සොති ගෙහසාමිකො භත්තා. පුරිමනයෙනෙවාති අනුදහනස්ස පච්චයතාය.

අතිචාරිනීති සාමිකං අතික්කමිත්වා චාරිනී මිච්ඡාචාරිනී. රත්තිං දුක්ඛන්ති අත්තනො පාපකම්මානුභාවසමුපට්ඨිතෙන සුනඛෙන ඛාදිතබ්බතාදුක්ඛං. වඤ්චෙත්වාති තං අජානාපෙත්වාව කාරණට්ඨානගමනං සන්ධාය වුත්තං. පටපටන්තීති පටපටා කත්වා. අනුරවදස්සනඤ්හෙතං. මුට්ඨියොගො කිරායං තස්ස සුනඛන්තරධානස්ස, යදිදං ඛෙළපිණ්ඩං භූමියං නිට්ඨුභිත්වා පාදෙන ඝංසනං. තෙන වුත්තං ‘‘සො තථා අකාසි.සුනඛා අන්තරධායිංසූ’’ති.

දක්ඛිණාති ¶ චත්තාරො පච්චයා දිය්යමානා දක්ඛන්ති එතෙහි හිතසුඛානීති. තං දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො, භික්ඛුසඞ්ඝො. රෙවතීවත්ථු විමානවත්ථුපෙතවත්ථූසු (වි. ව. 861 ආදයො) තෙසං අට්ඨකථායඤ්ච (වි. ව. 977-980; පෙ. ව. අට්ඨ. 714-736) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං.

‘‘තිවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’ති එත්ථ නනු සඞ්ගහො එකවිධොව, සො කස්මා ‘‘චතුබ්බිධො’’ති වුත්තොති? ‘‘සඞ්ගහො’’ති අත්ථං අවත්වා අනිද්ධාරිතත්ථස්ස සද්දස්සෙව වුත්තත්තා. ‘‘තිවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’තිආදීසු (ධ. ස. රූපකණ්ඩ-තිකෙ) පදෙසු සඞ්ගහ-සද්දො තාව අත්තනො අත්ථවසෙන චතුබ්බිධොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අත්ථොපි වා අනිද්ධාරිතවිසෙසො සාමඤ්ඤෙන ගහෙතබ්බතං පත්තො ‘‘තිවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’තිආදීසු ¶ (ධ. ස. රූපකණ්ඩ-තිකෙ) ‘‘සඞ්ගහො’’ති වුත්තොති න කොචි දොසො. නිද්ධාරිතෙ හි විසෙසෙ තස්ස එකවිධතා සියා, න තතො පුබ්බෙති. ‘‘ජාතිසඞ්ගහො’’ති වුත්තෙපි ජාති-සද්දස්ස සාපෙක්ඛසද්දත්තා අත්තනො ජාතියා සඞ්ගහොති අයමත්ථො විඤ්ඤායතෙව සම්බන්ධාරහස්ස අඤ්ඤස්ස අවුත්තත්තා යථා ‘‘මාතාපිතු උපට්ඨාන’’න්ති ¶ (ඛු. පා. 5.6; සු. නි. 265). අට්ඨකථායං පන යථාධිප්පෙතමත්ථං අපරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘ජාතිසඞ්ගහො’’ ඉච්චෙව වුත්තං. සමානජාතිකානං සඞ්ගහො, සමානජාතියා වා සඞ්ගහො සජාතිසඞ්ගහො. සඤ්ජායති එත්ථාති සඤ්ජාති, සඤ්ජාතියා සඞ්ගහො සඤ්ජාතිසඞ්ගහො, සඤ්ජාතිදෙසෙන සඞ්ගහොති අත්ථො. කිරියාය එවරූපාය සඞ්ගහො කිරියාසඞ්ගහො. රූපක්ඛන්ධගණනන්ති ‘‘රූපක්ඛන්ධො’’ති ගණනං සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති රුප්පනසභාවත්තා. තීහි කොට්ඨාසෙහි රූපගණනාති වක්ඛමානෙහි තීහි භාගෙහි රූපස්ස සඞ්ගහො, ගණෙතබ්බතාති අත්ථො.

රූපායතනං නිපස්සති පච්චක්ඛතො විජානාතීති නිදස්සනං ¶ , චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, නිදස්සතීති වා නිදස්සනං, දට්ඨබ්බභාවො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභාවො, තස්ස ච රූපායතනතො අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා ‘‘සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සන’’න්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධම්මසභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො සභාවො, සො අඤ්ඤො විය කත්වා උපචරිතුං යුත්තො. එවඤ්හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. චක්ඛුපටිහනනසමත්ථතොති චක්ඛුනො ඝට්ටනසමත්ථතාය. ඝට්ටනං විය ච ඝට්ටනං දට්ඨබ්බං. දුතියෙන අත්ථවිකප්පෙන දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතං නාස්ස නිදස්සනන්ති අනිදස්සනන්ති යොජනා. එත්ථ ච දසන්නං ආයතනානං යථාරහං සයං, නිස්සයවසෙන ච සම්පත්තානං, අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤපතනං පටිහනනං, යෙන බ්යාපාරාදිවිකාරපච්චයන්තරසන්නිධානෙ චක්ඛාදීනං විසයෙසු විකාරුප්පත්ති. තත්ථ බ්යාපාරො චක්ඛාදීනං සවිසයෙසු ආවිච්ඡන්නං, රූපාදීනං ඉට්ඨානිට්ඨතා, තත්ථ ච චිත්තස්ස ආභුජනන්ති ඉමෙ ආදිසද්දසඞ්ගහිතා. තෙහි විකාරප්පත්තියා පච්චයන්තරබ්යාපාරතො අඤ්ඤන්ති කත්වා අනුග්ගහූපඝාතො විකාරො. උපනිස්සයො පන අප්පධානස්ස පච්චයො ඉධ ගහිතො. කාරණකාරණම්පි කාරණමෙවාති ගය්හමානෙ සියා තස්සාපි සඞ්ගහොති. වුත්තප්පකාරන්ති ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාත’’න්ති වුත්තප්පකාරං. නාස්ස පටිඝොති එත්ථාපි ¶ ‘‘වුත්තප්පකාර’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. අවසෙසං සොළසවිධං සුඛුමරූපං.

සඞ්ඛරොන්තීති ¶ සම්පිණ්ඩෙන්ති. චෙතනා හි ආයූහනරසතාය යථා සම්පයුත්තධම්මෙ යථාසකං කිච්චෙසු සංවිදහන්තී විය අභිසන්දහන්තී වත්තමානා ¶ තෙනෙව කිච්චවිසෙසෙන තෙ සම්පිණ්ඩෙන්තී විය හොති, එවං අත්තනො විපාකධම්මෙපි පච්චයසමවායෙ සඞ්ඛරොන්තී සම්පිණ්ඩෙන්තී විය හොති. තෙනාහ ‘‘සහජාත…පෙ… රාසී කරොන්තී’’ති. අභිසඞ්ඛරොතීති අභිවිසිට්ඨං කත්වා සඞ්ඛරොති. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො හි අත්තනො ඵලං ඉතරස්ස ඵලතො අතිවිය විසිට්ඨං භින්නං කත්වා සඞ්ඛරොති පච්චයතො, සභාවතො, පවත්තිආකාරතො ච සයං ඉතරෙහි විසිට්ඨසභාවත්තා. එස නයො ඉතරෙහිපි. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො, අත්තනො සන්තානස්ස පුනනතො ච පුඤ්ඤො.

මහාචිත්තචෙතනානන්ති අසඞ්ඛ්යෙය්යායුනිප්ඵාදනාදිමහානුභාවතාය මහාචිත්තෙසු පවත්තචෙතනානං. අට්ඨෙව චෙතනා හොන්ති, යා කාමාවචරා කුසලා. ‘‘තෙරසපී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘නවා’’ති වත්තබ්බං. න හි භාවනා ඤාණරහිතා යුත්තාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. කසිණපරිකම්මං කරොන්තස්සාති කසිණෙසු ඣානපරිකම්මං කරොන්තස්ස. ‘‘පථවී පථවී’’තිආදි භාවනා හි කසිණපරිකම්මං. තස්ස හි පරිකම්මස්ස සුපගුණභාවතො අනුයුත්තස්ස තත්ථ ආදරාකරණෙන සියා ඤාණරහිතචිත්තං. ඣානපච්චවෙක්ඛණායපි එසෙව නයො. කෙචි මණ්ඩලකරණම්පි භාවනං භජාපෙන්ති.

දානවසෙන පවත්තචිත්තචෙතසිකධම්මා දානං, තත්ථ බ්යාපාරභූතා ආයූහනචෙතනා දානං ආරබ්භ, දානඤ්ච අධිකිච්ච උප්පජ්ජතීති වුත්තා. එවං ඉතරෙසුපි. අයං සඞ්ඛෙපදෙසනාති අයං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ සඞ්ඛෙපතො අත්ථදෙසනා, අත්ථවණ්ණනාති අත්ථො.

සොමනස්සචිත්තෙනාති ¶ අනුමොදනාපවත්තිදස්සනමත්තමෙතං දට්ඨබ්බං. උපෙක්ඛාසහගතෙනාපි හි අනුස්සරති එවාති. කාමං නිච්චසීලං, උපොසථසීලං, නියමසීලම්පි සීලමෙව, පරිපුණ්ණං පන සබ්බඞ්ගසම්පන්නං සීලං දස්සෙතුං ‘‘සීලපූරණත්ථායා’’තිආදි වුත්තං. නයදස්සනං වා එතං, තස්මා ‘‘නිච්චසීලං, උපොසථසීලං, නියමසීලං සමාදියිස්සාමී’’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස, සමාදියිත්වා සමාදින්නසීලෙ ච තස්මිං, ‘‘සාධු සුට්ඨූ’’ති ආවජ්ජන්තස්ස, තං සීලං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා සීලමයාති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

පුබ්බෙ ¶ සමථවසෙන භාවනානයො ගහිතොති ඉදානි සම්මසනනයෙන තං දස්සෙතුං ‘‘පටිසම්භිදායං වුත්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනිච්චතොති අනිච්චභාවතො. දුක්ඛතො, අනත්තතොති එත්ථාපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ යෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා නාමරූපභාවෙන පරිග්ගහිතා, තෙ යස්මා ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මවසෙන විභාගං ලභන්ති, තස්මා ද්වාරඡක්කාදිවසෙන ඡ ඡක්කා ගහිතා. යස්මා පන ලක්ඛණෙසු අනත්තලක්ඛණං දුබ්බිභාවං, තස්මා තස්ස විභාවනාය ඡ ධාතුයො ගහිතා. තතො යෙසු කසිණෙසු ඉතො බාහිරකානං අත්තාභිනිවෙසො, තානි ඉමෙසං ඣානානං ආරම්මණභාවෙන උපට්ඨානාකාරමත්තානි, ඉමානි පන තානි ඣානානීති දස්සනත්ථං දස කසිණානි ගහිතානි. තතො දුක්ඛානුපස්සනාය පරිවාරභාවෙන පටික්කූලාකාරවසෙන ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා ගහිතා. පුබ්බෙ ඛන්ධවසෙන සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ ධම්මා ගහිතා, ඉදානි නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන ච මනසි කාතබ්බාති දස්සනත්ථං ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො ච ගහිතා. තෙසු ඉමෙ ධම්මා සතිපි සුඤ්ඤානිරීහඅබ්යාපාරභාවෙ ධම්මසභාවතො ¶ ආධිපච්චභාවෙන පවත්තන්තීති අනත්තභාවවිභාවනත්ථං ඉන්ද්රියානි ගහිතානි. එවං අනෙකභෙදභින්නාපි ඉමෙ ධම්මා භූමිත්තයපරියාපන්නතාය තිවිධාව හොන්තීති දස්සනත්ථං තිස්සො ධාතුයො ගහිතා. එත්තාවතා නිමිත්තං දස්සෙත්වා පවත්තං දස්සෙතුං කාමභවාදයො නව භවා ගහිතා. එත්තකෙ අභිඤ්ඤෙය්යවිසෙසෙ පවත්තමනසිකාරකොසල්ලෙන සණ්හසුඛුමෙසු නිබ්බත්තිතමහග්ගතධම්මෙසු මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බොති දස්සනත්ථං ඣානඅප්පමඤ්ඤාරූපානි ගහිතානි. තත්ථ ඣානානි නාම වුත්තාවසෙසාරම්මණානි රූපාවචරජ්ඣානානි. පුන පච්චයපච්චයුප්පන්නවිභාගතො ඉමෙ ධම්මා විභජ්ජ මනසිකාතබ්බාති දස්සනත්ථං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ගහිතානි. පච්චයාකාරමනසිකාරො හි සුඛෙන, සුට්ඨුතරඤ්ච ලක්ඛණත්තයං විභාවෙති, තස්මා සො පච්ඡතො ගහිතො. එවං එතෙ සම්මසනීයභාවෙන ගහිතා ඛන්ධාදිවසෙන කොට්ඨාසතො පඤ්චවීසතිවිධා, පභෙදතො පන අතීතාදිභෙදං අනාමසිත්වා ගය්හමානා ද්වීහි ඌනානි ද්වෙසතානි හොන්ති. ඉදං තාවෙත්ථ පාළිවවත්ථානං, අත්ථවිචාරං පන ඉච්ඡන්තෙහි පරමත්ථමඤ්ජූසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

න ¶ පුඤ්ඤොති අපුඤ්ඤො. තස්ස පුඤ්ඤ-සද්දෙ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සන්තානස්ස ඉඤ්ජනහෙතූනං නීවරණාදීනං සුවික්ඛම්භනතො රූපතණ්හාසඞ්ඛාතස්ස ඉඤ්ජිතස්ස අභාවතො අනිඤ්ජං, අනිඤ්ජමෙව ‘‘ආනෙඤ්ජ’’න්ති වුත්තං. තථා හි රූපාරම්මණං රූපනිමිත්තාරම්මණං සබ්බම්පි චතුත්ථජ්ඣානං නිප්පරියායෙන ‘‘ආනෙඤ්ජ’’න්ති වුච්චති.

චත්තාරො මග්ගට්ඨා, හෙට්ඨිමා තයො ඵලට්ඨාති එවං සත්තවිධො. තිස්සො සික්ඛාති අධිසීලාදිකා තිස්සො සික්ඛා. තාසු ජාතොති වා සෙක්ඛො, අරියපුග්ගලො හි අරියාය ජාතියා ජායමානො සික්ඛාසු ජායති, න යොනියං. සික්ඛනසීලොති ¶ වා සෙක්ඛො. පුග්ගලාධිට්ඨානාය වා කථාය සෙක්ඛස්ස අයන්ති අඤ්ඤාසාධාරණමග්ගඵලත්තයධම්මා සෙක්ඛපරියායෙන ¶ වුත්තා. අසෙක්ඛොති ච යත්ථ සෙක්ඛභාවාසඞ්කා අත්ථි, තත්ථායං පටිසෙධොති ලොකියනිබ්බානෙසු අසෙක්ඛභාවනාපත්ති දට්ඨබ්බා. සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා හි සික්ඛා අත්තනො පටිපක්ඛකිලෙසෙහිවිප්පමුත්තා පරිසුද්ධා උපක්කිලෙසානං ආරම්මණභාවම්පි අනුපගමනතො එතා ‘‘සික්ඛා’’ති වත්තුං යුත්තා අට්ඨසුපි මග්ගඵලෙසු විජ්ජන්ති, තස්මා චතුමග්ගහෙට්ඨිමඵලත්තයසමඞ්ගිනො විය අරහත්තඵලසමඞ්ගීපි තාසු සික්ඛාසු ජාතොති ච තංසමඞ්ගිනො අරහතො ඉතරෙසං විය සෙක්ඛත්තෙ සති සෙක්ඛස්ස අයන්ති ච සික්ඛා සීලං එතස්සාති ච ‘‘සෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බො සියාති තන්නිවත්තනත්ථං අසෙක්ඛොති යථාවුත්තසෙක්ඛභාවපටිසෙධො කතො. අරහත්තඵලෙ හි පවත්තමානා සික්ඛා පරිනිට්ඨිතසික්ඛාකිච්චත්තා න සික්ඛාකිච්චං කරොන්ති, කෙවලං සික්ඛාඵලභාවෙනෙව පවත්තන්ති, තස්මා න තා සික්ඛාවචනං අරහන්ති, නාපි තංසමඞ්ගී සෙක්ඛවචනං, න ච ‘‘සික්ඛනසීලො, සික්ඛාසු ජාතො’’ති ච වත්තබ්බතං අරහති. හෙට්ඨිමඵලෙසු පන සික්ඛා සකදාගාමිමග්ගවිපස්සනාදීනං උපනිස්සයභාවතො සික්ඛාකිච්චං කරොන්තීති සික්ඛාවචනං අරහන්ති, තංසමඞ්ගිනො ච සෙක්ඛවචනං, ‘‘සික්ඛනසීලා, සික්ඛාසු ජාතා’’ති ච වත්තබ්බතං අරහන්ති.

‘‘සික්ඛතීති සෙක්ඛො’’ති ච අපරියොසිතසික්ඛො දස්සිතොති. අනන්තරමෙව ‘‘ඛීණාසවො’’ති ආදිං වත්වා ‘‘න සික්ඛතීති අසෙක්ඛො’’ති වුත්තත්තා පරියොසිතසික්ඛො දස්සිතො, න සික්ඛාරහිතො තස්ස තතියපුග්ගලභාවෙන ගහිතත්තා. වුද්ධිප්පත්තසික්ඛො වා අසෙක්ඛොති එතස්මිං ¶ අත්ථෙ සෙක්ඛධම්මෙසු ¶ එව ඨිතස්ස කස්සචි අරියස්ස අසෙක්ඛභාවාපත්තීති අරහත්තමග්ගධම්මා වුද්ධිප්පත්තා, යථාවුත්තෙහි ච අත්ථෙහි සෙක්ඛොති කත්වා තංසමඞ්ගිනො අග්ගමග්ගට්ඨස්ස අසෙක්ඛභාවො ආපන්නොති? න තංසදිසෙසු තබ්බොහාරතො. අරහත්තමග්ගතො හි නින්නානාකරණං අරහත්තඵලං ඨපෙත්වා පරිඤ්ඤාදිකිච්චකරණං, විපාකභාවඤ්ච, තස්මා තෙ එව සෙක්ඛධම්මා ‘‘අග්ගඵලධම්මභාවං ආපන්නා’’ති සක්කා වත්තුං, කුසලසුඛතො ච විපාකසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරන්ති, වුද්ධිප්පත්තා ච තෙ ධම්මා හොන්තීති තංසමඞ්ගී ‘‘අසෙක්ඛො’’ති වුච්චතීති.

ජාතිමහල්ලකොති ජාතියා වුඩ්ඪතරො අද්ධගතො වයොඅනුප්පත්තො. සො හි රත්තඤ්ඤුතාය යෙභුය්යෙන ජාතිධම්මකුලධම්මපදෙසු ථාවරියප්පත්තියා ජාතිථෙරො නාම. ථෙරකරණා ධම්මාති සාසනෙ ථිරභාවකරා ගුණා පටිපක්ඛනිම්මදනකා. ථෙරොති වක්ඛමානෙසු ධම්මෙසු ථිරභාවප්පත්තො. සීලවාති පාසංසෙන සාතිසයෙන සීලෙන සමන්නාගතො, සීලසම්පන්නොති අත්ථො, එතෙන දුස්සීල්යසඞ්ඛාතස්ස ¶ බාල්යස්ස අභාවමාහ. සුත්තගෙය්යාදි බහු සුතං එතෙනාති බහුස්සුතො, එතෙනාස්ස සුතවිරහසඞ්ඛාතස්ස බාල්යස්ස අභාවං, පටිසඞ්ඛානබලෙන ච පතිට්ඨිතභාවං වදති. ‘‘චතුන්නං ඣානානං ලාභී’’ති ඉමිනා නීවරණාදිසඞ්ඛාතස්ස බාල්යස්ස අභාවං, භාවනාබලෙන ච පතිට්ඨිතභාවං කථෙති. ‘‘ආසවානං ඛයා’’තිආදිනා අවිජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස බාල්යස්ස සබ්බසො අභාවං, ඛීණාසවත්ථෙරභාවෙන පතිට්ඨිතභාවඤ්චස්ස දස්සෙති. න චෙත්ථ සමුදායෙ වාක්යපරිසමාපනං, අථ ඛො පච්චෙකං වාක්යපරිසමාපනන්ති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘එවං වුත්තෙසු ධම්මෙසූ’’තිආදිමාහ. ථෙරනාමකො වා ‘‘ථෙරො’’ති එවං නාමකො වා.

අනුග්ගහවසෙන, පූජාවසෙන වා අත්තනො සන්තකං පරස්ස දීයති එතෙනාති දානං, පරිච්චාගචෙතනා. දානමෙව දානමයං. පදපූරණමත්තං මය-සද්දො. පුඤ්ඤඤ්ච තං යථාවුත්තෙනත්ථෙන කිරියා ච කම්මභාවතොති පුඤ්ඤකිරියා. පරෙසං පියමනාපතාසෙවනීයතාදීනං ආනිසංසානං. පුබ්බෙ…පෙ… වසෙනෙවාති සඞ්ඛාරත්තිකෙ (දී. නි. 3.305; දී. නි. අට්ඨ. 3.305) වුත්තදානමයසීලමයභාවනාමයචෙතනාවසෙනෙව. ඉමානි වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. එත්ථාති එතෙසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු. කායෙන කරොන්තස්සාති අත්තනො කායෙන පරිච්චාගපයොගං ¶ පවත්තෙන්තස්ස. තදත්ථන්ති දානත්ථං. ‘‘ඉමං දෙය්යධම්මං දෙහී’’ති වාචං නිච්ඡාරෙන්තස්ස. දානපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා වාති යථා කෙවලං ‘‘අන්නදානාදීනි දෙමී’’ති දානකාලෙ තං දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති, එවං ‘‘ඉමං දානමයං සම්මාසම්බොධියා පච්චයො හොතූ’’ති දානපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා දානකාලෙපි දානසීසෙනෙව පවත්තිතත්තා. වත්තසීසෙ ඨත්වාති ‘‘එතං දානං නාම මය්හං කුලවංසො කුලතන්ති කුලපවෙණී කුලචාරිත්ත’’න්ති චාරිත්තසීලෙ ඨත්වා දදතො චාරිත්තසීලමයං. යථා දෙය්යධම්මපරිච්චාගවසෙන පවත්තමානාපි දානචෙතනා වත්තසීසෙ ඨත්වා දදතො සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස, අපරභාගචෙතනාය ච තථා පවත්තත්තා, එවං දෙය්යධම්මෙ ඛයතො, වයතො සම්මසනං පට්ඨපෙත්වා දදතො භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති පුබ්බභාගචෙතනාය, දෙය්යධම්මෙ අපරභාගචෙතනාය ච තථා පවත්තත්තා.

අපචීතිචෙතනා අපචිතිසහගතං අපචීයති එතායාති යථා නන්දීරාගො එව නන්දීරාගසහගතා, යථාවුත්තාය වා අපචිතියා සහගතං සහපවත්තන්ති අපචිතිසහගතං ¶ . අපචායනවසෙන පවත්තං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. වයසා ගුණෙහි ච වුඩ්ඪතරානං වත්තපටිපත්තීසු බ්යාවටො හොති යාය චෙතනාය, සා වෙය්යාවච්චං, වෙය්යාවච්චමෙව වෙය්යාවච්චසහගතං. වෙය්යාවච්චසඞ්ඛාතාය වා වත්තපටිපත්තියා සමුට්ඨාපනවසෙනෙව සහගතං පවත්තන්ති වෙය්යාවච්චසහගතං, තථාපවත්තං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. අත්තනො සන්තානෙ පත්තං පුඤ්ඤං අනුප්පදීයති එතෙනාති පත්තානුප්පදානං. තථා පරෙන ¶ අනුප්පදින්නතාය පත්තං අබ්භනුමොදති එතෙනාති පත්තබ්භනුමොදනං. අනනුප්පදින්නං පන කෙවලං අබ්භනුමොදීයති එතෙනාති අබ්භනුමොදනං. ධම්මං දෙසෙති එතායාති දෙසනා, දෙසනාව දෙසනාමයං. සුණාති එතෙනාති සවනං, සවනමෙව සවනමයං. දිට්ඨියා ඤාණස්ස උජුගමනං දිට්ඨිජුගතං. සබ්බත්ථ ‘‘පුඤ්ඤකිරියවත්ථූ’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකලිඞ්ගතා.

පූජාවසෙන සාමීචිකිරියා අපචායනං අපචිති. වයසා ගුණෙහි ච ජෙට්ඨානං ගිලානානඤ්ච තංතංකිච්චකරණං වෙය්යාවච්චං. අයමෙතෙසං විසෙසොති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. චත්තාරො පච්චයෙ දත්වා සබ්බසත්තානන්ති ච එකදෙසතො උක්කට්ඨනිද්දෙසො, යං කිඤ්චි දෙය්යධම්මං දත්වා, පුඤ්ඤං වා කත්වා ‘‘කතිපයානං, එකස්සෙව වා පත්ති හොතූ’’ති පරිණාමනම්පි පත්තානුප්පදානමෙව. තං න මහප්ඵලං තණ්හාය පරාමට්ඨත්තා. පරෙසං දෙසෙති ¶ හිතඵරණෙන මුදුචිත්තෙනාති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එවන්ති එවං ඉමං ධම්මං සුත්වා බහුස්සුතො හුත්වා පරෙ ධම්මදෙසනාය අනුග්ගණ්හිස්සාමීති හිතඵරණෙන මුදුචිත්තෙන ධම්මං සුණාති. එවඤ්හිස්ස සවනං අත්තනො, පරෙසඤ්ච සම්මාපටිපත්තියා පච්චයභාවතො මහප්ඵලං භවිස්සතීති. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසම්පි දසන්නං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං. නියමලක්ඛණන්ති මහප්ඵලභාවස්ස නියාමකසභාවං ¶ . දිට්ඨියා උජුභාවෙනෙවාති ‘‘අත්ථි, නත්ථී’’ති අන්තද්වයස්ස දුරසමුස්සාරිතතාය ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදි (ම. නි. 2.94; 3.136; විභ. 793) නයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා උජුකමෙව පවත්තියා. දානාදීසු හි යං කිඤ්චි ඉමාය එව සම්මාදිට්ඨියා පරිසොධිතං මහාජුතිකං මහාවිප්ඵාරං භවති.

පුරිමෙහෙව තීහීති පාළියං ආගතෙහෙව තීහි. සීලමයෙ පුඤ්ඤකිරියවත්ථුම්හි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති චාරිත්තසීලභාවතො. දානමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති දානසභාවත්තා, දානවිසයත්තා ච. කාමං දෙසනා ධම්මදානසභාවතො දානමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වත්තුං යුත්තා, කුසලධම්මාසෙවනභාවතො පන විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා පවත්තිතා විය සවනෙන සද්ධිං භාවනාමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වුත්තං. ‘‘දිට්ඨිජුගතං භාවනාමයෙ’’ති කෙචි. දිට්ඨිජුගතෙ එව ච අත්තනා කතස්ස පුඤ්ඤස්ස අනුස්සරණං, තස්ස ච පරෙසං අත්ථාය පරිණාමනං, ගුණපසංසා, අඤ්ඤෙහි කරියමානාය පුඤ්ඤකිරියාය, සම්මාපටිපත්තියා ච අනුමොදනං සරණගමනන්ති එවං ආදයො පුඤ්ඤවිසෙසා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති දිට්ඨිජුකම්මවසෙනෙව තෙසං ඉජ්ඣනතො.

පරස්ස පටිපත්තියා සොධනත්ථො අනුයොගො චොදනා, සා යානි නිස්සාය පවත්තති, තානි චොදනාවත්ථූනි දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතානි. තෙනාහ ‘‘චොදනාකාරණානී’’ති. දිට්ඨෙනාති ච හෙතුම්හි කරණවචනං ¶ , දිට්ඨෙන හෙතුනාති අත්ථො. කිං පන තං දිට්ඨන්ති ආහ ‘‘වීතික්කම’’න්ති ¶ . දිස්වාති ච දස්සනහෙතූති අයමෙත්ථ අත්ථො යථා ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා’’ති. ‘‘සුතෙනා’’තිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරස්සාති පරතො, පරස්ස වා වචනං සුත්වා.දිට්ඨපරිසඞ්කිතෙනාති දිට්ඨානුගතෙන පරිසඞ්කිතෙන, තථා පරිසඞ්කිතෙන වා වීතික්කමෙන. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. චොදෙති වත්ථුසන්දස්සනෙන වා සංවාසප්පටික්ඛෙපෙන ¶ වා සාමීචිප්පටික්ඛෙපෙන වා. ඉමස්මිං පන අත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිප්පපඤ්චො හොතීති ආහ ‘‘අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො’’ති. විත්ථාරං පන ඉච්ඡන්තානං තස්ස අධිගමුපායං දස්සෙන්තො ‘‘විත්ථාරො පන…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ.

කාමූපපත්තියොති කාමෙහි උපපන්නතා, සමන්නාගතතාති අත්ථො. සමන්නාගමො ච තෙසං පටිසෙවනං, සමධිගමො චාති ආහ ‘‘කාමූපසෙවනා කාමපටිලාභා වා’’ති. පච්චුපට්ඨිතකාමාති දුතියතතියරාසීනං විය සයං, පරෙහි ච අනිම්මිතා. උට්ඨානකම්මඵලූපජීවිභාවතො පන තදුභයවසෙන පච්චුපට්ඨිතා කාමා එතෙසන්ති පච්චුපට්ඨිතකාමා. තෙ පන තෙසං යෙභුය්යෙන නිබද්ධානි හොන්තීති ‘‘නිබද්ධකාමා’’ති වුත්තං. චතුදෙවලොකවාසිනොති චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව තුසිතා දෙවා. විනිපාතිකාති ආපායිකා. පරනිම්මිතා කාමා එතෙසන්ති පරනිම්මිතකාමා.

පකතිසෙවනවසෙනාති අනුමානතො ජානනං වදති, න පච්චක්ඛතො. වසං වත්තෙන්තීති යථාරුචි පාතබ්යතං ආපජ්ජන්ති. ‘‘මෙථුනං පටිසෙවන්තී’’ති ඉදං පන කෙචිවාදපටිසෙධනත්ථං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘කෙචි පනා’’තිආදි. තෙ ‘‘යාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගිතමත්තෙන ¶ , තුසිතානං හත්ථාමසනමත්තෙන, නිම්මානරතීනං හසිතමත්තෙන, පරනිම්මිතවසවත්තීනං ඔලොකිතමත්තෙන කාමකිච්චං ඉජ්ඣතී’’ති වදන්ති. ‘‘ඉතරෙසං ද්වින්නං ද්වයංද්වයසමාපත්තියා වා’’ති වදන්ති තාදිසස්ස කාමෙසු විරජ්ජනස්ස තෙසු අභාවතො, කාමානඤ්ච උත්තරුත්තරි පණීතපණීතතරපණීතතමභාවතො. කෙවලං පන නිස්සන්දාභාවො තෙසං වත්තබ්බො. කාමකිච්චන්ති තඞ්ඛණිකපරිළාහූපසමාවහං ඵස්සසුඛං. කාමාති කාමූපභොගා. පාකතිකා එවාති හෙට්ඨිමෙහි එකසදිසා එව. එකසඞ්ඛාතන්ති එකරූපං සමානරූපන්ති, සමඤ්ඤාතං සමානභාවන්ති වා අත්ථො.

සුඛපටිලාභාති සුඛසමධිගමා. හෙට්ඨාති පඨමජ්ඣානභූමිතො හෙට්ඨා මනුස්සෙසු, දෙවෙසු වා. පඨමජ්ඣානසුඛන්ති කුසලපඨමජ්ඣානං. භූමිවසෙනපි හෙට්ඨුපරිභාවො ලබ්භතෙව බ්රහ්මකායිකෙසු, බ්රහ්මපුරොහිතෙසු වා කුසලජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මපුරොහිතෙසු, මහාබ්රහ්මෙසු වා විපාකසුඛානුභවනස්ස ලබ්භනතො. එත්ථ ච දුතියතතියජ්ඣානභූමිවසෙන දුතියතතියසුඛූපපත්තීනං ¶ වුච්චමානත්තා පඨමජ්ඣානභූමිවසෙනෙව පඨමජ්ඣානසුඛූපපත්ති ¶ වුත්තා. තින්තාති තෙමිතා, ඣානසුඛෙන චෙව ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨකායෙන ච පණීතා විත්තාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සමන්තතො තින්තා’’තිආදි. යස්මා කුසලසුඛතො විපාකසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරං බහුලඤ්ච පවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඉදම්පි විපාකජ්ඣානසුඛං එව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. තෙසන්ති ආභස්සරානං. සප්පීතිකස්ස සුඛස්ස අතිවිය උළාරභාවතො ¶ තෙන අජ්ඣොත්ථතචිත්තානං භවලොභො මහා උප්පජ්ජති. සන්තමෙවාති විතක්කවිචාරසඞ්ඛොභපීතිඋබ්බිලාවිවිගමෙන අතිවිය උපසන්තංයෙව. තථා සන්තභාවෙනෙව හි තං අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතතාය ‘‘පණීත’’න්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පණීතමෙවා’’ති. අතප්පකෙන සුඛපාරමිප්පත්තෙන සුඛෙන සංයුත්තාය තුසාය පීතියා ඉතා පවත්තාති තුසිතා. යස්මා තෙ තතො උත්තරි සුඛස්ස අභාවතො එව න පත්ථෙන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘තතො…පෙ… සන්තුට්ඨා හුත්වා’’ති. තතියජ්ඣානසුඛන්ති තතියජ්ඣානවිපාකසුඛං.

සත්ත අරියපඤ්ඤාති අට්ඨමකතො පට්ඨාය සත්තන්නං අරියානං තෙසං තෙසං ආවෙණිකපඤ්ඤා. ඨපෙත්වා ලොකුත්තරං පඤ්ඤං අවසෙසා පඤ්ඤා නාම. සබ්බාපි තෙභූමිකා පඤ්ඤා ‘‘සෙක්ඛා’’තිපි න වත්තබ්බා, ‘‘අසෙක්ඛා’’තිපි න වත්තබ්බාති නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛා, පුථුජ්ජනපඤ්ඤා.

යොගවිහිතෙසූති පඤ්ඤාවිහිතෙසු පඤ්ඤාපරිණාමිතෙසු උපායපඤ්ඤාය සම්පාදිතෙසු. කම්මායතනෙසූති එත්ථ කම්මමෙව කම්මායතනං, කම්මඤ්ච තං ආයතනඤ්ච ආජීවාදීනන්ති වා කම්මායතනං. එස නයො සිප්පායතනෙසුපි. තත්ථ ච දුවිධං කම්මං හීනඤ්ච වඩ්ඪකිකම්මාදි, උක්කට්ඨඤ්ච කසිවාණිජ්ජාදි. සිප්පම්පි දුවිධං හීනඤ්ච නළකාරසිප්පාදි, උක්කට්ඨඤ්ච මුද්දගණනාදි. විජ්ජාව විජ්ජාට්ඨානං, තං ධම්මිකමෙව නාගමණ්ඩලපරිත්තඵුධමනකමන්තසදිසං වෙදිතබ්බං. තානි පනෙතානි එකච්චෙ පණ්ඩිතා බොධිසත්තසදිසා මනුස්සානං ඵාසුවිහාරං ආකඞ්ඛන්තා නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානානි පස්සන්ති, න වා කතානි උග්ගණ්හන්ති. න කරොන්තානං සුණන්ති, අථ ඛො අත්තනො ධම්මතාය ¶ චින්තාය කරොන්ති. පඤ්ඤවන්තෙහි අත්තනො ධම්මතාය චින්තාය කතානිපි අඤ්ඤෙහි උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසදිසානෙව හොන්ති. කම්මස්සකතන්ති ‘‘ඉදං කම්මං සත්තානං සකං, ඉදං නො සක’’න්ති එවං ජානනඤාණං. සච්චානුලොමිකන්ති විපස්සනාඤාණං. තඤ්හි සච්චපටිවෙධස්ස අනුලොමනතො ‘‘සච්චානුලොමික’’න්ති වුච්චති. ඉදානිස්ස පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘රූපං අනිච්චන්ති වා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ වා-සද්දෙන අනියමත්ථෙන දුක්ඛානත්තලක්ඛණානිපි ගහිතානෙවාති දට්ඨබ්බං නානන්තරියකභාවතො. යඤ්හි අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තාති [(සිජ්ඣනතො) අධිකපාඨො විය දිස්සති]. යං එවරූපන්ති යං එවං හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨසභාවං. ‘‘අනුලොමිකං ඛන්ති’’න්තිආදීනි පඤ්ඤාවෙවචනානි ¶ . සා හි හෙට්ඨා වුත්තානං කම්මායතනාදීනං පඤ්චන්නං කාරණානං අපච්චනීකදස්සනෙන අනුලොමනතො, තථා සත්තානං හිතචරියාය මග්ගසච්චස්ස, පරමත්ථසච්චස්ස ච නිබ්බානස්ස අවිලොමනතො අනුලොමෙතීති ච අනුලොමිකා. සබ්බානිපි එතානි කාරණානි ඛමති සහති දට්ඨුං සක්කොතීති ඛන්ති. පස්සතීති දිට්ඨි. රොචෙතීති රුචි. මුනාතීති මුති. පෙක්ඛතීති පෙක්ඛා. තෙ ච කම්මායතනාදයො ධම්මා නිජ්ඣායමානා එතාය නිජ්ඣානං ඛමන්තීති ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්ති. පරතො අසුත්වා පටිලභතීති අඤ්ඤස්ස උපදෙසවචනං අසුත්වා සයමෙව චින්තෙන්තො පටිලභති. අයං වුච්චතීති අයං චින්තාමයා පඤ්ඤා නාම වුච්චති. සා පනෙසා අභිඤ්ඤාතානං බොධිසත්තානමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථාපි සච්චානුලොමිකඤාණං ද්වින්නමෙව බොධිසත්තානං අන්තිමභවිකානං, සෙසපඤ්ඤා සබ්බෙසම්පි පූරිතපාරමීනං මහාපඤ්ඤානං උප්පජ්ජති.

පරතො සුත්වා පටිලභතීති කම්මායතනාදීනි පරෙන කරියමානානි, පරෙන කතානි වා දිස්වාපි පරස්ස කථයමානස්ස වචනං සුත්වාපි ආචරියසන්තිකෙ උග්ගහෙත්වාපි ¶ පටිලද්ධා සබ්බා පරතො සුත්වා පටිලද්ධනාමාති වෙදිතබ්බා. සමාපන්නස්සාති සමාපත්තිසමඞ්ගිස්ස, නිදස්සනමත්තමෙතං. විපස්සනාමග්ගපඤ්ඤා හි ඉධ ‘‘භාවනාපඤ්ඤා’’ති විසෙසතො ඉච්ඡිතාති.

ආවුධං නාම පටිපක්ඛවිමථනත්ථං ඉච්ඡිතබ්බං, රාගාදිසදිසො ච පටිපක්ඛො නත්ථි, තස්ස ච විමථනං බුද්ධවචනමෙවාති ‘‘සුතමෙව ආවුධ’’න්ති වත්වා ‘‘තං අත්ථතො තෙපිටකං බුද්ධවචන’’න්ති ආහ. ඉදානි තමත්ථං විවරන්තො ‘‘තං හී’’ති ආදිං වත්වා ‘‘සුතාවුධො’’තිආදිනා (අ. නි. 7.67) සුත්තපදෙන සමත්ථෙති. තත්ථ අකුසලං පජහතීති තදඞ්ගාදිවසෙන අකුසලං පරිච්චජති. කුසලං භාවෙතීති සමථවිපස්සනාදිකුසලං ධම්මං උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති ච. සුද්ධං අත්තානං පරිහරතීති තෙන අකුසලප්පහානෙන, තාය ච කුසලභාවනාය රාගාදිසංකිලෙසතො විසුද්ධං අත්තභාවං පවත්තෙති.

විවෙකට්ඨකායානන්ති ¶ ගණසඞ්ගණිකං වජ්ජෙත්වා තතො අපකඩ්ඪිතකායානං. ස්වායං කායවිවෙකො න කෙවලං එකාකීභාවො, අථ ඛො පඨමජ්ඣානාදි නෙක්ඛම්මයොගතොති ආහ ‘‘නෙක්ඛම්මාභිරතාන’’න්ති. චිත්තවිවෙකොති කිලෙසසඞ්ගණිකං පහාය තතො චිත්තස්ස විවිත්තතා. සා පන ඣානවිමොක්ඛාදීනං වසෙන හොතීති ආහ ‘‘පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තාන’’න්ති. උපධිවිවෙකොති නිබ්බානං. තදධිගමෙන හි පුග්ගලස්ස නිරුපධිතා. තෙනාහ ‘‘නිරුපධීනං පුග්ගලාන’’න්ති, විසඞ්ඛාරගතානං අධිගතනිබ්බානානං, ඵලසමාපත්තිසමඞ්ගීනඤ්චාති අත්ථො. සුතම්පි අවස්සයට්ඨෙනෙව ආවුධං වුත්තන්ති ආහ ‘‘අයම්පී’’ති. තථා හි වුත්තං ‘‘තඤ්හි නිස්සායා’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ¶ සුතපවිවෙකාපි පඤ්ඤාවසෙනෙව යථාධිප්පෙතආවුධත්තසාධකා ¶ , පඤ්ඤා පන සුතෙන, එකච්චපවිවෙකෙන වා විනාපි ඉධාධිප්පෙතආවුධත්තසාධනීති තතො පඤ්ඤා සාමත්ථියදස්සනත්ථං විසුං ආවුධභාවෙන වුත්තා. තෙනාහ ‘‘යස්ස සා අත්ථි, සො න කුතොචී’’තිආදි.

නාඤ්ඤාතං අවිදිතං ධම්මන්ති අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ න අඤ්ඤාතං අවිදිතං අමතධම්මං, චතුසච්චධම්මමෙව වා ජානිස්සාමීති පටිපන්නස්ස ඉමිනා පුබ්බාභොගෙන උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. යං පාළියං සඞ්ගහවාරෙ ‘‘නව ඉන්ද්රියානි හොන්තී’’ති වුත්තං, තං පුබ්බාභොගසිද්ධං පවත්තිආකාරවිසෙසං දීපෙතුං වුත්තං, අත්ථතො පන මග්ගසම්මාදිට්ඨි එව සාති ආහ ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. අඤ්ඤින්ද්රියන්ති ආජානනකඉන්ද්රියං, පඨමමග්ගෙන ඤාතමරියාදං අනතික්කමිත්වා තෙසංයෙව තෙන මග්ගෙන ඤාතානං චතුසච්චධම්මානං ජානනකඉන්ද්රියන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤාභූතං ආජානනභූතං ඉන්ද්රිය’’න්ති. ආජානාතීති අඤ්ඤො, අඤ්ඤස්ස භූතං, ආජානනවසෙන වා භූතන්ති අඤ්ඤභූතං.අඤ්ඤාතාවීසූති ජානිතබ්බං චතුඅරියසච්චං ආජානිත්වා ඨිතෙසු. තෙනාහ ‘‘ජානනකිච්චපරියොසානප්පත්තෙසූ’’ති, පරිඤ්ඤාදිභෙදස්ස ජානනකිච්චස්ස පරිනිට්ඨානප්පත්තෙසු.

මංසචක්ඛු චක්ඛුපසාදොති මංසචක්ඛු නාම චතස්සො ධාතුයො, වණ්ණො, ගන්ධො, රසො, ඔජා, සම්භවො, සණ්ඨානං, ජීවිතං, භාවො, කායප්පසාදො, චක්ඛුපසාදොති එවං චුද්දසසම්භාරො මංසපිණ්ඩො.

කසිණාලොකං ¶ ¶ වඩ්ඪෙත්වා තත්ථ රූපදස්සනතො ‘‘දිබ්බචක්ඛු ආලොකනිස්සිතං ඤාණ’’න්ති වුත්තං. දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤාවිනිමුත්තා එව ලොකියපඤ්ඤා පඤ්ඤාචක්ඛූති අයමත්ථො අවුත්තසිද්ධො දිබ්බචක්ඛුස්ස විසුං ගහිතත්තාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාචක්ඛු ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤා’’ති.

අධිකං විසිට්ඨං සීලන්ති අධිසීලං. සික්ඛිතබ්බතොති ආසෙවිතබ්බතො. අධිසීලං නාම අනවසෙසකායිකවාචසිකසංවරභාවතො, මග්ගසීලස්ස පදට්ඨානභාවතො ච. අධිචිත්තං මග්ගසමාධිස්ස අධිට්ඨානභාවතො. අධිපඤ්ඤා මග්ගපඤ්ඤාය අධිට්ඨානභාවතො. ඉදානි නෙසං අධිසීලාදිභාවං කාරණෙන පටිපාදෙතුං ‘‘අනුප්පන්නෙපි හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනුප්පන්නෙති අප්පවත්තෙ. අධිසීලමෙව නිබ්බානාධිගමස්ස පච්චයභාවතො. සමාපන්නාති එත්ථ ‘‘නිබ්බානං පත්ථයන්තෙනා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

‘‘කල්යාණකාරී ¶ කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපකං;

අනුභොති ද්වයම්පෙතුං, අනුබන්ධඤ්හි කාරක’’න්ති. (සං. නි. 1.256);

එවං අතීතෙ, අනාගතෙ ච වට්ටමූලකදුක්ඛසල්ලක්ඛණවසෙන සංවෙගවත්ථුතාය විමුත්තිආකඞ්ඛාය පච්චයභූතා කම්මස්සකතාපඤ්ඤා අධිපඤ්ඤා’’ති වදන්ති. ලොකියසීලාදීනං අධිසීලාදිභාවො පරියායෙනාති නිප්පරියායමෙව තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බං වා’’තිආදි වුත්තං.

පඤ්චද්වාරිකකායොති පඤ්චද්වාරෙසු කායො ඵස්සාදිධම්මසමූහො. කායො ච සො භාවිතභාවෙන භාවනා චාති කායභාවනා නාම. යස්මා ඛීණාසවානං අග්ගමග්ගාධිගමනෙන සබ්බසංකිලෙසා පහීනාති පහීනකාලතො පට්ඨාය සබ්බසො ආසෙවනාභාවතො නත්ථි ¶ තෙසං භාවිනියාපි චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා, පගෙව කාළකා, තස්මා පඤ්චද්වාරිකකායො සුභාවිතො එව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඛීණාසවස්ස හි…පෙ… සුභාවිතො හොතී’’ති. න අඤ්ඤෙසං විය දුබ්බලා දුබ්බලභාවකරානං කිලෙසානං සබ්බසො පහීනත්තා.

විපස්සනා දස්සනානුත්තරියං අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන සඞ්ඛාරානං සම්මදෙව දස්සනතො. මග්ගො පටිපදානුත්තරියං තදුත්තරිපටිපදාය අභාවතො. ඵලං විමුත්තානුත්තරියං අකුප්පභාවතො. ඵලං වා දස්සනානුත්තරියං දිවසම්පි නිබ්බානං ¶ පච්චක්ඛතො දිස්වා පවත්තනතො. නිබ්බානං විමුත්තානුත්තරියං සබ්බසඞ්ඛතවිනිස්සටත්තා. දස්සන-සද්දං කම්මසාධනං ගහෙත්වා නිබ්බානස්ස දස්සනානුත්තරියතා වුත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘තතො උත්තරඤ්හි දට්ඨබ්බං නාම නත්ථී’’ති ආහ. නත්ථි ඉතො උත්තරන්ති අනුත්තරං, අනුත්තරමෙව අනුත්තරියන්ති ආහ ‘‘උත්තමං ජෙට්ඨක’’න්ති.

සෙසොති වුත්තාවසෙසො පඤ්චකනයෙන, චතුක්කනයෙන ච තිවිධො සමාධි, ඉමිනා එව ච සමාධිත්තයාපදෙසෙන සුත්තන්තෙසුපි පඤ්චකනයො ආගතො එවාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරමත්ථමඤ්ජූසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. ටී. 1.38) වුත්තමෙව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ආගච්ඡති නාමං එතස්මාති ආගමනං, තතො ආගමනතො.සගුණතොති සරසතො. ආරම්මණතොති ආරම්මණධම්මතො. අනත්තතො අභිනිවිසිත්වාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනත්තා’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා. අනත්තතො දිස්වාති පඨමං සඞ්ඛාරානං ‘‘අනත්තා’’ති අනත්තලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිත්වා. අනත්තතො වුට්ඨාතීති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය අනත්තාකාරතො පවත්තාය මග්ගවුට්ඨානං ¶ පාපුණාති. අසුඤ්ඤතත්තකාරකානං කිලෙසානං ¶ අභාවාති අත්තාභිනිවෙසපච්චයානං දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං වික්ඛම්භනතො විපස්සනා සුඤ්ඤතා නාම අත්තසුඤ්ඤතාය යාථාවතො ගහණතො. නනු එවං විපස්සනාය සගුණතො සුඤ්ඤතා, න ආගමනතොති නිප්පරියායතො නත්ථීති? සච්චමෙතං නාමලාභෙ, න පන නාමදානෙති නායං දොසො. අථ වා සුත්තන්තකථා නාම පරියායකථා, න අභිධම්මකථා විය නිප්පරියායාති භිය්යොපි න කොචි දොසො.

යස්මා සගුණතො, ආරම්මණතො ච නාමලාභෙ සඞ්කරො හොති එකස්සෙව නාමන්තරලාභසම්භවතො. ආගමනතො පන නාමලාභෙ සඞ්කරො නත්ථි නාමන්තරලාභාභාවතො, අසම්භවතො ච, තස්මා ‘‘අපරො’’තිආදි වුත්තං. නිමිත්තකාරකකිලෙසාභාවාති නිච්චනිමිත්තාදිග්ගාහකපච්චයානං කිලෙසානං වික්ඛම්භනතො. කාමඤ්චායං විපස්සනා නිච්චනිමිත්තාදිං උග්ඝාටෙන්තී පවත්තති, සඞ්ඛාරනිමිත්තස්ස පන අවිස්සජ්ජනතො න නිප්පරියායතො අනිමිත්තනාමං ලභතීති. පරියායෙන පනෙතං වුත්තං. තථා හි නිප්පරියායදෙසනත්තා අභිධම්මෙ මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං උද්ධටං. සුත්තෙ ච –

‘‘අනිමිත්තඤ්ච ¶ භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති. (සු. නි. 344; සං. නි. 1.212);

අනිමිත්තපරියායො ආගතො. පණිධිකාරකකිලෙසාභාවාති සුඛපණිධිආදිපච්චයානං කිලෙසානං වික්ඛම්භනතො.

රාගාදීහි සුඤ්ඤත්තාති සමුච්ඡෙදවසෙන පජහනතො රාගාදීහි විවිත්තත්තා. රාගාදයො එව රාගනිමිත්තාදීනි. පුරිමුප්පන්නා හි රාගාදයො පරතො උප්පජ්ජනකරාගාදීනං කාරණං හොති. රාගාදයො එව තථා පණිධානස්ස පච්චයභාවතො රාගපණිධිආදයො. නිබ්බානං විසඞ්ඛාරභාවෙනෙව සබ්බසඞ්ඛාරවිනිස්සටත්තා රාගාදීහි සුඤ්ඤං, රාගාදිනිමිත්තපණිධිවිරහිතඤ්චාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ¶ සානුලොමා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා, සා සුඤ්ඤතො විපස්සන්තී ‘‘සුඤ්ඤතා’’ති වුච්චති, දුක්ඛතො පස්සන්තී තණ්හාපණිධිසොසනතො ‘‘අප්පණිහිතා’’ති. සා මග්ගාධිගමාය ආගමනපටිපදාඨානෙ ඨත්වා මග්ගස්ස ‘‘සුඤ්ඤතං අනිමිත්තං අප්පණිහිත’’න්ති නාමං දෙති. ආගමනතො ච නාමෙ ලද්ධෙ සගුණතො ච ආරම්මණතො ච නාමං සිද්ධමෙව හොති, න පන සගුණාරම්මණෙහි නාමලාභෙ සබ්බත්ථ ආගමනතො නාමං සිද්ධං හොතීති පරිපුණ්ණනාමසිද්ධිහෙතුත්තා, ‘‘සගුණාරම්මණෙහි ¶ සබ්බෙසම්පි නාමත්තයයොගො, න ආගමනතො’’ති වවත්ථානකරත්තා ච නිප්පරියායතො ආගමනතොව නාමලාභො පධානං, න ඉතරෙහි, පරියායතො පන තිධා නාමලාභො ඉච්ඡිතබ්බොති අට්ඨකථායං ‘‘තිවිධා කථා’’තිආදිනා අයං විචාරො කතොති දට්ඨබ්බං.

සුචිභාවොති කිලෙසාසුචිවිගමෙන සුද්ධභාවො අසංකිලිට්ඨභාවො. තෙනාහ ‘‘තිණ්ණං සුචරිතානං වසෙන වෙදිතබ්බො’’ති.

මුනිනො එතානීති මොනෙය්යානි. යෙහි ධම්මෙහි උභයහිතමුනනතො මුනි නාම හොති, තෙ එවං වුත්තාති ආහ ‘‘මුනිභාවකරා මොනෙය්යපටිපදා ධම්මා’’ති. තත්ථ යස්මා කායෙන අකත්තබ්බස්ස අකරණං, කත්තබ්බස්ස ච කරණං, ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; 3.153; අ. නි. 6.29; 10.60; විභ. 356; ඛු. පා. 3.1; නෙත්ති. 47) කායසඞ්ඛාතස්ස ආරම්මණස්ස ජානනං, කායස්ස ච සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො නිස්සරණතො ච යාථාවතො පරිජානනං, තථා ¶ පරිජානනවසෙන පවත්තො විපස්සනාමග්ගො, තෙන ච කායෙ ඡන්දරාගස්ස පජහනං, කායසඞ්ඛාරං නිරොධෙත්වා පත්තබ්බසමාපත්ති චාති සබ්බෙ එතෙ කායමුඛෙන ¶ පවත්තා මොනෙය්යපටිපදා ධම්මා කායමොනෙය්යං නාම. තස්මා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තිවිධකායදුච්චරිතස්ස පහාන’’න්තිආදිනා පාළි ආගතා. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. තත්ථ චොපනවාචඤ්චෙව සද්දවාචඤ්ච ආරබ්භ පවත්තා පඤ්ඤා වාචාරම්මණෙ ඤාණං. තස්ස වාචාය සමුදයාදිතො පරිජානනං වාචාපරිඤ්ඤා. එකාසීතිවිධං ලොකියචිත්තං ආරබ්භ පවත්තඤාණං මනාරම්මණෙ ඤාණං. තස්ස සමුදයාදිතො පරිජානනං මනොපරිඤ්ඤාති අයමෙව විසෙසො.

අයන්ති ඉතො සම්පත්තියොති ආයො, කුසලානං ධම්මානං අභිබුද්ධීති ආහ ‘‘ආයොති වුඩ්ඪී’’ති. අපෙන්ති සම්පත්තියො එතෙනාති අපායො, කුසලානං ධම්මානං හානීති ආහ ‘‘අපායොති අවුඩ්ඪී’’ති. තස්ස තස්සාති ආයස්ස ච අපායස්ස ච. කාරණං උපායො උපෙති උපගච්ඡති එතෙන ආයො, අපායො චාති. තත්ථ දුවිධා වුඩ්ඪි අනත්ථහානිතො, අත්ථුප්පත්තිතො ච, තථා අවුඩ්ඪි අත්ථහානිතො, අනත්ථුප්පත්තිතො ච. තෙසං පජානනාති තෙසං ආයාපායසඤ්ඤිතානං යථාවුත්තප්පභෙදානං වුඩ්ඪිඅවුඩ්ඪීනං යාථාවතො පජානනා. කොසල්ලං කුසලතා නිපුණතා. තදුභයම්පි පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං අකුසලධම්මානං අනුප්පත්තිනිරොධෙසු, කුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිභිය්යොභාවෙසු ¶ පඤ්ඤා, ඉදං ආයකොසල්ලං නාම වුච්චති. ඉදානි අපායකොසල්ලම්පි පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතම’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං කුසලධම්මානං අනුප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනෙසු, අකුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිභිය්යොභාවෙසු පඤ්ඤා, ඉදං අපායකොසල්ලං නාම වුච්චතීති. එත්ථාහආයකොසල්ලං තාව පඤ්ඤා හොතු, අපායකොසල්ලං කථං පඤ්ඤා නාම ජාතාති එවං මඤ්ඤති ‘‘අපායුප්පාදනසමත්ථතා අපායකොසල්ලං නාමා’’ති, තං පන තස්ස මතිමත්තං. පඤ්ඤවා එව හි ‘‘මය්හං එවං මනසි කරොතො අනුප්පන්නා ¶ කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති. අනුප්පන්නා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා වඩ්ඪන්තී’’ති පජානාති, සො එවං ඤත්වා අනුප්පන්නෙ අකුසලෙ ධම්මෙ න උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ පජහති. අනුප්පන්නෙ කුසලෙ ධම්මෙ උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ භාවනාපාරිපූරිං පාපෙති. එවං අපායකොසල්ලම්පි පඤ්ඤා ¶ එවාති. සබ්බාපීති ආයකොසල්ලපක්ඛිකාපි අපායකොසල්ලපක්ඛිකාපි. තත්රුපායාති තත්ර තත්ර කරණීයෙ උපායභූතා.

තස්ස තිකිච්ඡනත්ථන්ති අච්චායිකස්ස කිච්චස්ස, භයස්ස වා පරිහරණත්ථං ඨානුප්පත්තියකාරණජානනවසෙනෙවාති ඨානෙ තඞ්ඛණෙ එව උප්පත්ති එතස්ස අත්ථීති ඨානුප්පත්තිකං, ඨානසො උප්පජ්ජනකකාරණං, තස්ස ජානනවසෙනෙව.

මජ්ජනාකාරවසෙන පවත්තමානාති අත්තනො වත්ථුනො මදනීයතාය මදස්ස ආපජ්ජනාකාරෙන පවත්තමානා උණ්ණතියො. නිරොගොති අරොගො. මානකරණන්ති මානස්ස උප්පාදනං. යොබ්බනෙ ඨත්වාති යොබ්බනෙ පතිට්ඨාය, යොබ්බනං අපස්සායාති අත්ථො. සබ්බෙසම්පි ජීවිතං නාම මරණපභඞ්ගුරං දුක්ඛානුබන්ධඤ්ච, තදුභයං අනොලොකෙත්වා, පබන්ධට්ඨිතිපච්චයා සුලභතඤ්ච නිස්සාය උප්පජ්ජනකමදො ජීවිතමදොති දස්සෙතුං ‘‘චිරං ජීවි’’න්තිආදි වුත්තං.

අධිපති වුච්චති ජෙට්ඨකො, ඉස්සරොති අත්ථො. තතො අධිපතිතො ආගතං ආධිපතෙය්යං. කිං තං? පාපස්ස අකරණං. තෙනාහ ‘‘එත්තකොම්හී’’තිආදි. තත්ථ සීලාදයො ලොකියා එව දට්ඨබ්බා, තස්මා විමුත්තියාති ලොකියවිමුත්තියා. ජෙට්ඨකන්ති ඉස්සරං, ගරුන්ති අත්ථො. එත්ථ ච අත්තානං, ධම්මඤ්ච අධිපතිං කත්වා පාපස්ස අකරණං හිරියා වසෙන වෙදිතබ්බං. ලොකං අධිපතිං කත්වා අකරණං ඔත්තප්පස්ස වසෙන.

කථාවත්ථූනීති කථාය පවත්තිට්ඨානානි. යස්මා ¶ තෙහි විනා කථා නප්පවත්තති, තස්මා ‘‘කථාකාරණානී’’ති වුත්තං. අද්ධාන-සද්දස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව, සො පනත්ථතො ධම්මප්පවත්තිමත්තං ¶ . ධම්මා චෙත්ථ ඛන්ධා එව, තබ්බිනිමුත්තා ච තෙසං ගති නත්ථීති ආහ ‘‘අතීතං ධම්මං, අතීතක්ඛන්ධෙති අත්ථො’’ති. අයඤ්ච අද්ධා නාම දිසාදි විය අත්ථතො ධම්මප්පවත්තිං උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තං, න උපාදා න භූතධම්මොති තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘තමවිජ්ඣනට්ඨෙන විදිතකරණට්ඨෙනා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘පුබ්බෙනිවාසා’’තිආදි වුත්තං. පුබ්බෙනිවාසන්ති පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධෙ. තමන්ති මොහතමං. විජ්ඣතීති විහනති, පජහතීති අත්ථො. තෙනෙව ච පටිච්ඡාදකතමවිජ්ඣනෙන ¶ පුබ්බෙනිවාසඤ්ච විදිතං පාකටං කරොතීති විජ්ජාති. තන්ති චුතූපපාතං.

උපපත්තිදෙවවිසෙසභාවාවහො විහාරොති කත්වා දිබ්බො විහාරො. නනු එවං අඤ්ඤමඤ්ඤානම්පි දිබ්බවිහාරභාවො ආපජ්ජතීති? න තාසං සත්තෙසු හිතූපසංහාරාදිවසෙන පවත්තියා සවිසෙසං නිද්දොසට්ඨෙන, සෙට්ඨට්ඨෙන ච බ්රහ්මවිහාරසමඤ්ඤාය නිරුළ්හභාවතො. සුවිසුද්ධිතො පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනවසෙන අරණීයතො පත්තබ්බතො, අරියභාවප්පත්තියා වා අනන්තරං අරියො. අරියානං අයන්ති වා අරියො විහාරො.

සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුක්කවණ්ණනා

306. පුබ්බෙති හෙට්ඨා මහාසතිපට්ඨානවණ්ණනායං.

යො ඡන්දොති යො ඡන්දියනවසෙන ඡන්දො. ඡන්දිකතාති ඡන්දභාවො, ඡන්දිකරණාකාරො වා. කත්තුකම්යතාති කත්තුකාමතා. කුසලොති ඡෙකො කොසල්ලසම්භූතො ¶ . ධම්මච්ඡන්දොති සභාවච්ඡන්දො. අයඤ්හි ඡන්දො නාම තණ්හාඡන්දො, දිට්ඨිඡන්දො, වීරියඡන්දො, ධම්මච්ඡන්දොති බහුවිධො. ඉධ කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දො අධිප්පෙතො. ඡන්දං ජනෙතීති තං ඡන්දං උප්පාදෙති. තං පවත්තෙන්තො හි ජනෙති නාම. වායාමං කරොතීති පයොගං පරක්කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකචෙතසිකවීරියං ¶ පවත්තෙති. චිත්තං උපත්ථම්භෙතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්තං උක්ඛිපති. පදහතීති පධානං වීරියං කරොති. පටිපාටියා පනෙතානි පදානි උප්පාදනාසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මසාතච්චකිරියාහි යොජෙතබ්බානි. විත්ථාරං පරිහරන්තො ‘‘අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො’’තිආදිමාහ.

ඡන්දං නිස්සායාති ‘‘ඡන්දවතො චෙතොසමාධි හොති, මය්හං එවං හොතී’’ති එවං ඡන්දං නිස්සාය ඡන්දං ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි. පධානභූතාති පධානජාතා, පධානභාවං වා පත්තා. සඞ්ඛාරාති චතුකිච්චසාධකං සම්මප්පධානවීරියං වදති. තෙහි ධම්මෙහීති ¶ යථාවුත්තසමාධිවීරියෙහි උපෙතං සම්පයුත්තං. ඉද්ධියා පාදන්ති නිප්ඵත්තිපරියායෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙන, ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ‘‘ඉද්ධී’’ති සඞ්ඛ්යං ගතානං උපචාරජ්ඣානාදිකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතං. යස්මා පුරිමා ඉද්ධි පච්ඡිමාය ඉද්ධියා පාදො පාදකං පදට්ඨානං හොති, තස්මා ‘‘ඉද්ධිභූතං වා පාද’’න්ති ච වුත්තං. සෙසෙසුපීති දුතියඉද්ධිපාදාදීසු. කාමඤ්චෙත්ථ ¶ ජනවසභසුත්තෙපි ඉද්ධිපාදවිචාරො ආගතො, සොපි සඞ්ඛෙපතො එවාති ආහ ‘‘විත්ථාරො පන…පෙ… දීපිතො’’ති.

307. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො අත්තභාවොති ආහ ‘‘ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ’’ති. සුඛවිහාරත්ථායාති නික්කිලෙසතාය නිරාමිසෙන සුඛෙන විහරණත්ථාය. ඵලසමාපත්තිඣානානීති චත්තාරිපි ඵලසමාපත්තිඣානානි. අපරභාගෙති ආසවක්ඛයාධිගමතො අපරභාගෙ. නිබ්බත්තිතජ්ඣානානීති අධිගතරූපාරූපජ්ඣානානි.

සූරියචන්දපජ්ජොතමණිආදීනන්ති පජ්ජොතග්ගහණෙන පදීපං වදති. ආදි-සද්දෙන උක්කාවිජ්ජුලතාදීනං සඞ්ගහො. ආලොකොති මනසි කරොතීති සූරියචන්දාලොකාදිං දිවා, රත්තිඤ්ච උපලද්ධං යථාලද්ධවසෙනෙව මනසි කරොති චිත්තෙ ඨපෙති. තථාව නං මනසි කරොති, යථාස්ස සුභාවිතාලොකකසිණස්ස විය කසිණාලොකො යදිච්ඡකං යාවදිච්ඡකං. සො ආලොකො රත්තියං උපතිට්ඨති, යෙන තත්ථ දිවාසඤ්ඤං ඨපෙති දිවා විය විගතථිනමිද්ධො හොති. තෙනාහ ‘‘යථා දිවා තථා රත්ති’’න්ති. යථා රත්තිං ආලොකො දිට්ඨොති යථා රත්තියා චන්දාලොකාදිආලොකො දිට්ඨො උපලද්ධො. එවමෙව දිවා මනසි කරොතීති රත්තිං දිට්ඨාකාරෙනෙව දිවා තං ආලොකං මනසි කරොති චිත්තෙ ඨපෙති. අපිහිතෙනාති ථිනමිද්ධපිධානෙන න පිහිතෙන. අනද්ධෙනාති අසඤ්ඡාදිතෙන. සඔභාසන්ති සඤාණොභාසං. ථිනමිද්ධවිනොදනආලොකොපි ¶ වා හොතු කසිණාලොකොපි වා පරිකම්මාලොකොපි වා, උපක්කිලෙසාලොකො විය සබ්බායං ආලොකො ඤාණසමුට්ඨානො වාති. ඤාණදස්සනපටිලාභත්ථායාති දිබ්බචක්ඛුඤාණපටිලාභත්ථාය. දිබ්බචක්ඛුඤාණඤ්හි රූපගතස්ස දිබ්බස්ස, ඉතරස්ස ච දස්සනට්ඨෙන ඉධ ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති ¶ අධිප්පෙතං. ‘‘ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොතී’’ති ¶ එත්ථ වුත්තආලොකො ථිනමිද්ධවිනොදනආලොකො. පරිකම්මආලොකොති දිබ්බචක්ඛුඤාණාය පරිකම්මකරණවසෙන පවත්තිතආලොකො. තත්ථ පුරිමස්ස වසෙන ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. තස්ස හි ථිනමිද්ධං සුප්පහීනං හොති, න අඤ්ඤෙසං. දුතියස්ස වසෙන ‘‘තස්මිං වා ආගතෙපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්මින්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණෙ. ආගතෙපීති පටිලද්ධෙපි. අනාගතෙපීති අප්පටිලද්ධෙපි. යස්මා තථාරූපස්ස පාදකජ්ඣානස්සෙව වසෙන පරිකම්මආලොකස්ස සම්භවො, යතො තං පරිසුද්ධපරියොදාතතාදිගුණවිසෙසුපසංහිතං, තස්මා ආහ ‘‘පාදක…පෙ… භාවෙතීති වුත්ත’’න්ති.

සත්තට්ඨානිකස්සාති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.214; 2.69; ම. නි. 1.102) වුත්තස්ස සත්තට්ඨානිකස්ස. සතිපි සෙක්ඛානං පරිඤ්ඤාතභාවෙ එකන්තතො පරිඤ්ඤාතවත්ථුකා නාම අරහන්තො එවාති වුත්තං ‘‘ඛීණාසවස්ස වත්ථු විදිතං හොතී’’තිආදි. වත්ථාරම්මණවිදිතතායාති වත්ථුනො, ආරම්මණස්ස ච යාථාවතො විදිතභාවෙන. යථා හි සප්පපරියෙසනං චරන්තෙන තස්ස ආසයෙ විදිතෙ සොපි විදිතො එව ච හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා, එවං වෙදනාය ආසයභූතෙ වත්ථුම්හි, ආරම්මණෙ ච විදිතෙ ආදිකම්මිකස්සපි වෙදනා විදිතා එව හොති සලක්ඛණතො, සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තා, පගෙව පරිඤ්ඤාතවත්ථුකස්ස ඛීණාසවස්ස. තස්ස හි උප්පාදක්ඛණෙපි ඨිතික්ඛණෙපි භඞ්ගක්ඛණෙපි වෙදනා විදිතා පාකටා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘එවං වෙදනා උප්පජ්ජන්තී’’තිආදි. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, යදිදං පාළියං වෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කග්ගහණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිමාහ ¶ , තෙන අවසෙසතො සබ්බධම්මානම්පි උප්පාදාදිතො විදිතභාවං දස්සෙති.

ඉදානි න කෙවලං ඛණතො එව, අථ ඛො පච්චයතොපි අනිච්චාදිතොපි න කෙවලං ඛීණාසවානංයෙව වසෙන, අථ ඛො එකච්චානං සෙක්ඛානම්පි වසෙන වෙදනාදීනං විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අවිජ්ජාසමුදයාති අවිජ්ජාය උප්පාදා, අත්ථිභාවාති අත්ථො. නිරොධවිරොධී හි උප්පාදො අත්ථිභාවවාචකොපි හොතීති තස්මා පුරිමභවසිද්ධාය අවිජ්ජාය සති ඉමස්මිං භවෙ වෙදනාය ¶ උප්පාදො හොතීති අත්ථො. අවිජ්ජාදීහි අතීතකාලිකාදීහි ¶ තෙසං සහකාරණභූතානි උප්පාදාදීනිපි ගහිතානෙවාති වෙදිතබ්බං. වෙදනාය පවත්තිපච්චයෙසු ඵස්සස්ස බලවභාවතො සො එව ගහිතො ‘‘ඵස්සසමුදයා’’ති. තස්මිං පන ගහිතෙ පවත්තිපච්චයතාසාමඤ්ඤෙන වත්ථාරම්මණාදීනිපි ගහිතානෙව හොන්තීති සබ්බස්සාපි වෙදනාය අනවසෙසතො පච්චයතො උදයදස්සනං විභාවිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘නිබ්බත්තිලක්ඛණ’’න්තිආදිනා ඛණවසෙන උදයදස්සනමාහ. උප්පජ්ජති එතස්මාති උප්පාදො, උප්පජ්ජනං උප්පාදොති පච්චයලක්ඛණං, ඛණලක්ඛණඤ්ච උභයං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ආහ ‘‘එවං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොතී’’ති.

අනිච්චතො මනසි කරොතොති වෙදනා නාමායං අනච්චන්තිකතාය ආදිඅන්තවතී උදයබ්බයපරිච්ඡින්නා ඛණභඞ්ගුරා තාවකාලිකා, තස්මා ‘‘අනිච්චා’’ති අනිච්චතො මනසි කරොතො. තස්සා ඛයතො, වයතො ච උපට්ඨානං විදිතං පාකටං හොති. දුක්ඛතො මනසි කරොතොති අනිච්චත්තා එව වෙදනා උදයබ්බයපටිපීළිතතාය, දුක්ඛමතාය, දුක්ඛවත්ථුතාය ච ‘‘දුක්ඛා’’ති මනසි කරොතො භයතො භායිතබ්බතො තස්සා උපට්ඨානං විදිතං පාකටං හොතීති. තථා අනිච්චත්තා, දුක්ඛත්තා එව ච ¶ වෙදනා අත්තරහිතා අසාරා නිස්සාරා අවසවත්තිනී තුච්ඡාති වෙදනං අනත්තතො මනසි කරොතො සුඤ්ඤතො රිත්තතො අසාමිකතො උපට්ඨානං විදිතං පාකටං හොති. ‘‘ඛයතො’’තිආදි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස නිගමනං. තස්මා වෙදනං ඛයතො භයතො සුඤ්ඤතො ජානාතීති අත්ථවසෙන විභත්තිපරිණාමො වෙදිතබ්බො. අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති අග්ගමග්ගෙන අවිජ්ජාය අනුප්පාදනිරොධතො වෙදනාය අනුප්පාදනිරොධො හොති පච්චයාභාවෙ අභාවතො. සෙසං සමුදයවාරෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ඉධ සමාධිභාවනාති සිඛාප්පත්තා අරියානං විපස්සනාසමාධිභාවනා. තස්සා පාදකභූතා ඣානසමාපත්ති වෙදිතබ්බා.

වුත්තනයමෙව මහාපදානෙ (දී. නි. 2.62).

308. පමාණං අග්ගහෙත්වාති අසුභභාවනා විය පදෙසං අග්ගහෙත්වා. එකස්මිම්පි සත්තෙ පමාණාග්ගහණෙන අනවසෙසඵරණෙන. නත්ථි එතාසං ¶ ගහෙතබ්බං පමාණන්ති හි අප්පමාණා, අප්පමාණා එව අප්පමඤ්ඤා.

අපස්සයිතබ්බට්ඨෙන අපස්සෙනානි, ඉධ භික්ඛු යානි අපස්සාය තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිතුං සමත්ථො හොති, තෙසමෙව අධිවචනං. තානි පනෙතානි පච්චයානං සඞ්ඛාය සෙවිතා අධිවාසනක්ඛන්ති, වජ්ජනීයවජ්ජනං, විනොදෙතබ්බවිනොදනඤ්ච. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛායෙකං අධිවාසෙතී’’තිආදි ¶ . තත්ථ සම්මදෙව ඛායති උපට්ඨාති පටිභාතීති සඞ්ඛා, ඤාණන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඛායාති ඤාණෙනා’’ති. සඞ්ඛාය සෙවිතා නාම යං සෙවතො අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තස්ස සෙවනාති ආහ ‘‘සෙවිතබ්බයුත්තකමෙව සෙවතී’’ති. අධිවාසනාදීසුපි එසෙව නයො. අන්තො පවිසිතුන්ති ¶ අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙ පවත්තිතුං න දෙති.

අරියවංසචතුක්කවණ්ණනා

309. වංස-සද්දො ‘‘පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා නිසීදතී’’තිආදීසු ද්වින්නං ද්වින්නං ගොපානසීනං සන්ධානට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බදණ්ඩකෙ ආගතො.

‘‘වංසො විසාලොව යථා විසත්තො,

පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසෙ කළීරොව අසජ්ජමානො,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’තිආදීසු. (අප. 1.1.94);

අකණ්ඩකෙ. ‘‘භෙරිසද්දො මුදිඞ්ගසද්දො වංසසද්දො කංසතාළසද්දො’’තිආදීසු තූරියවිසෙසෙ, යො ‘‘වෙණූ’’ තිපි වුච්චති. ‘‘අභින්නෙන පිට්ඨිවංසෙන මතො හත්ථී’’තිආදීසු හත්ථිආදීනං පිට්ඨිවෙමජ්ඣෙ පදෙසෙ. ‘‘කුලවංසං ඨපෙස්සාමී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.267) කුලවංසෙ. ‘‘වංසානුරක්ඛකො පවෙණීපාලකො’’තිආදීසු (විසුද්ධි. 1.42) ගුණානුපුබ්බියං ගුණානං පබන්ධප්පවත්තියං. ඉධ පන චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාසඞ්ඛාතගුණානං පබන්ධෙ දට්ඨබ්බො. තස්ස පන වංසස්ස කුලන්වයං, ගුණන්වයඤ්ච නිදස්සනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛත්තියවංසොති ඛත්තියකුලන්වයො ¶ . එසෙව නයො සෙසපදෙසුපි. සමණවංසො පන සමණතන්ති සමණපවෙණී. මූලගන්ධාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන යථා සාරගන්ධාදීනං සඞ්ගහො, එවමෙත්ථ ගොරසාදීනම්පි සඞ්ගහො ¶ දට්ඨබ්බො. දුතියෙන පන ආදි-සද්දෙන කාසිකවත්ථසප්පිමණ්ඩාදීනං. අරිය-සද්දො අමිලක්ඛූසුපි මනුස්සෙසු වත්තති, යෙසං පන නිවාසනට්ඨානං ‘‘අරියං ආයතන’’න්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘යාවතා, ආනන්ද, අරියං ආයතන’’න්ති (දී. නි. 2.152; උදා. 76) ලොකියසාධුජනෙසුපි ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්ධකායකම්මන්තා…පෙ… තෙසං අහං අඤ්ඤතරො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.35). ඉධ පන යෙ ‘‘ආරකා කිලෙසෙහී’’තිආදිනා ලද්ධනිබ්බචනා ¶ පටිවිද්ධඅරියසච්චා, තෙ එව අධිප්පෙතාති දස්සෙතුං ‘‘කෙ පන තෙ අරියා’’ති පුච්ඡං කත්වා ‘‘අරියා වුච්චන්තී’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ යෙ මහාපණිධානකප්පතො පට්ඨාය යාවායං කප්පො, එත්ථන්තරෙ උප්පන්නා සම්මාසම්බුද්ධා, තෙ තාව සරූපතො දස්සෙත්වා තදඤ්ඤෙපි සම්මාසම්බුද්ධෙ, පච්චෙකබුද්ධෙ, බුද්ධසාවකෙ ච සඞ්ගහෙත්වා අනවසෙසතො අරියෙ දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යාව සාසනං න අන්තරධායති, තාව සත්ථා ධරති එව නාමාති ඉමමෙව භගවන්තං, යෙ චෙතරහි බුද්ධසාවකා, තෙ ච සන්ධාය පච්චුප්පන්නග්ගහණං. තස්මිං තස්මිං වා කාලෙ තෙ තෙ පච්චුප්පන්නාති චෙ, අතීතානාගතග්ගහණං න කත්තබ්බං සියා. ඉදානි යථා භගවා ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණං සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං පකාසෙස්සාමි, යදිදං ඡඡක්කානී’’ති ඡක්කදෙසනාය ¶ (ම. නි. 3.420) අට්ඨහි පදෙහි වණ්ණං අභාසි, එවං මහාඅරියවංසදෙසනාය අරියානං වංසානං ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අරියවංසා අග්ගඤ්ඤා රත්තඤ්ඤා වංසඤ්ඤා පොරාණා අසංකිණ්ණා අසංකිණ්ණපුබ්බා න සඞ්කීයන්ති න සඞ්කීයිස්සන්ති අප්පටිකුට්ඨා සමණෙහි බ්රාහ්මණෙහි විඤ්ඤූහී’’ති (අ. නි. 4.28) යෙහි නවහි පදෙහි වණ්ණං අභාසි, තානි තාව ආනෙත්වා ථොමනාවසෙනෙව වණ්ණෙන්තො ‘‘තෙ ඛො පනෙතෙ’’තිආදිමාහ. අග්ගාති ජානිතබ්බා සබ්බවංසෙහි සෙට්ඨභාවතො, සෙට්ඨභාවසාධනතො ච. දීඝරත්තං පවත්තාති ජානිතබ්බා රත්තඤ්ඤූහි, බුද්ධාදීහි තෙහි ච තථා අනුට්ඨිතත්තා. වංසාති ජානිතබ්බා බුද්ධාදීනං අරියානං වංසාති ජානිතබ්බා. පොරාණාති පුරාතනා. න අධුනුප්පත්තිකාති න අධුනාතනා. අසංකිණ්ණාති න ඛිත්තා න ඡඩ්ඩිතා. තෙනාහ ‘‘අනපනීතා’’ති. න අපනීතපුබ්බාති න ¶ ඡඩ්ඩිතපුබ්බා තිස්සන්නං සික්ඛානං පරිපූරණූපායභාවතො න පරිචත්තපුබ්බා. තතො එව ඉදානිපි න අපනීයන්ති, අනාගතෙපි න අපනීයිස්සන්ති. යෙ ධම්මසභාවස්ස විජානනෙව විඤ්ඤූ සමිතපාපසමණා චෙව බාහිතපාපබ්රාහ්මණා ච, තෙහි අප්පටිකුට්ඨා අප්පටික්ඛිත්තා. යෙ හි න පටික්කොසිතබ්බා, තෙ අනින්දිතබ්බා අගරහිතබ්බා. අපරිච්චජිතබ්බතාය අප්පටික්ඛිපිතබ්බා හොන්තීති.

සන්තුට්ඨොති එත්ථ යථාධිප්පෙතසන්තොසමෙව දස්සෙන්තො ‘‘පච්චයසන්තොසවසෙන සන්තුට්ඨො’’ති වුත්තං. ඣානවිපස්සනාදිවසෙනපි ඉධ භික්ඛුනො සන්තුට්ඨතා හොතීති. ඉතරීතරෙනාති ඉතරෙන ඉතරෙන. ඉතර-සද්දොයං අනියමවචනො, ද්වික්ඛත්තුං වුච්චමානො යංකිඤ්චි-සද්දෙහි සමානත්ථො හොතීති වුත්තං ‘‘යෙන කෙනචී’’ති. ස්වායං අනියමවාචිතාය ¶ එව යථා ථූලාදීනං අඤ්ඤතරවචනො, එවං යථාලද්ධාදීනම්පි අඤ්ඤතරවචනොති තත්ථ දුතියපක්ඛස්සෙව ඉධ ඉච්ඡිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අථ ඛො’’තිආදිමාහ ¶ . නනු ච යථාලද්ධාදයොපි ථූලාදයො එව? සච්චමෙතං, තථාපි අත්ථි විසෙසො. යො හි යථාලද්ධෙසු ථූලාදීසු සන්තොසො, සො යථාලාභසන්තොසො එව, න ඉතරො. න හි සො පච්චයමත්තසන්නිස්සයො ඉච්ඡිතො, අථ ඛො අත්තනො කායබලසාරුප්පභාවසන්නිස්සයොපි. ථූලදුකාදයො ච තයොපි චීවරෙ ලබ්භන්ති. මජ්ඣිමො චතුපච්චයසාධාරණො, පච්ඡිමො පන චීවරෙ, සෙනාසනෙ ච ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඉමෙ තයො සන්තොසෙ’’ති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන වුත්තං. යෙ හි පරතො ගිලානපච්චයං පිණ්ඩපාතෙ එව පක්ඛිපිත්වා චීවරෙ වීසති, පිණ්ඩපාතෙ පන්නරස, සෙනාසනෙ පන්නරසාති සමපණ්ණාසසන්තොසා වුච්චන්ති, තෙ සබ්බෙපි යථාරහං ඉමෙසු එව තීසු සන්තොසෙසු සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡන්තීති.

චීවරං ජානිතබ්බන්ති ‘‘ඉදං නාම චීවරං කප්පිය’’න්ති ජාතිතො චීවරං ජානිතබ්බං. චීවරක්ඛෙත්තන්ති චීවරස්ස උප්පත්තික්ඛෙත්තං. පංසුකූලන්ති පංසුකූලචීවරං, පංසුකූලලක්ඛණප්පත්තං චීවරං ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. චීවරසන්තොසොති චීවරෙ ලබ්භමානො සබ්බො සන්තොසො ජානිතබ්බො.චීවරපටිසංයුත්තානි ධුතඞ්ගානි ජානිතබ්බානි, යානි තොසන්තො චීවරසන්තොසෙන සම්මදෙව සන්තුට්ඨො හොතීති. ඛොමකප්පාසිකකොසෙය්යකම්බලසාණභඞ්ගානි ඛොමාදීනි. තත්ථ ඛොමං නාම ඛොමසුත්තෙහි වායිතං ඛොමපටචීවරං, තථා ¶ සෙසානිපි. සාණන්ති සාණවාකසුත්තෙහි කතචීවරං. භඞ්ගන්ති පන ඛොමසුත්තාදීනි සබ්බානි එකච්චානි වොමිස්සෙත්වා කතචීවරං. ‘‘භඞ්ගම්පි වාකමයමෙවා’’ති කෙචි. ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. යදි එවං ඉතො අඤ්ඤා වත්ථජාති නත්ථීති? නො නත්ථි, සා පන එතෙසං අනුලොමාති දස්සෙතුං ‘‘දුකූලාදීනී’’තිආදි වුත්තං. ආදි-සද්දෙන පට්ටුණ්ණං, සොමාරපට්ටං, චීනපට්ටං ¶ , ඉද්ධිජං, දෙවදින්නන්ති එතෙසං සඞ්ගහො. තත්ථ දුකූලං සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා. පට්ටුණ්ණදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං පට්ටුණ්ණං. ‘‘පට්ටුණ්ණං කොසෙය්යවිසෙසො’’ති හි අමරකොසෙ වුත්තං. සොමාරදෙසෙ, චීනදෙසෙ ච ජාතවත්ථානි සොමාරචීනපට්ටානි. පට්ටුණ්ණාදීනි තීණි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිජං එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තං චීවරං, තං ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසමෙව අනුලොමඤ්ච. දෙවතාහි දින්නං චීවරං දෙවදින්නං, තං කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං, තම්පි ඛොමාදීනංයෙව අනුලොමං හොති තෙසු අඤ්ඤතරභාවතො. ඉමානීති අන්තොගධාවධාරණවචනං, ඉමානි එවාති අත්ථො. බුද්ධාදීනං පරිභොගයොග්යතාය කප්පියචීවරානි.

ඉදානි අවධාරණෙන නිවත්තිතානි එකදෙසෙන දස්සෙතුං ‘‘කුසචීර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කුසතිණෙහි, අඤ්ඤෙහි වා තාදිසෙහි තිණෙහි කතචීවරං කුසචීරං. පොතකීවාකාදීහි වාකෙහි කතචීවරං වාකචීරං. චතුක්කොණෙහි, තිකොණෙහි වා ඵලකෙහි කතචීවරං ඵලකචීරං. මනුස්සානං ¶ කෙසෙහි කතකම්බලං කෙසකම්බලං. චාමරීවාලඅස්සවාලාදීහි කතං වාලකම්බලං. මකචිතන්තූහි වායිතො පොත්ථකො. චම්මන්ති මිගචම්මාදි යං කිඤ්චි චම්මං. උලූකපක්ඛෙහි ගන්ථෙත්වා කතචීවරං උලූකපක්ඛං. භුජතචාදිමයං රුක්ඛදුස්සං, තිරීටකන්ති අත්ථො. සුඛුමතරාහි ලතාවාකෙහි ¶ වායිතං ලතාදුස්සං. එරකවාකෙහි කතං එරකදුස්සං. තථා කදලිදුස්සං. සුඛුමෙහි වෙළුවිලීවෙහි කතං වෙළුදුස්සං. ආදි-සද්දෙන වක්කලාදීනං සඞ්ගහො. අකප්පියචීවරානි තිත්ථියද්ධජභාවතො.

අට්ඨන්නඤ්ච මාතිකානං වසෙනාති ‘‘සීමාය දෙති, කතිකාය දෙතී’’තිආදිනා (මහාව. 379) ආගතානං අට්ඨන්නං චීවරුප්පත්තිමාතිකානං වසෙන. චීවරානං පටිලාභක්ඛෙත්තදස්සනත්ථඤ්හි ¶ භගවතා ‘‘අට්ඨිමා, භික්ඛවෙ, මාතිකා’’තිආදිනා මාතිකා ඨපිතා. මාතිකාති හි මාතරො චීවරුප්පත්තිජනිකාති. සොසානිකන්ති සුසානෙ පතිතකං. පාපණිකන්ති ආපණද්වාරෙ පතිතකං. රථියන්ති පුඤ්ඤත්ථිකෙහි වාතපානන්තරෙන රථිකාය ඡඩ්ඩිතචොළකං. සඞ්කාරකූටකන්ති සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතචොළකං. සිනානන්ති න්හානචොළං, යං භූතවෙජ්ජෙහි සීසං න්හාපෙත්වා ‘‘කාළකණ්ණීචොළක’’න්ති ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති. තිත්ථන්ති තිත්ථචොළකං සිනානතිත්ථෙ ඡඩ්ඩිතපිලොතිකා. අග්ගිදඩ්ඪන්ති අග්ගිනා දඩ්ඪප්පදෙසං. තඤ්හි මනුස්සා ඡඩ්ඩෙන්ති. ගොඛායිතකාදීනි පාකටානෙව. තානිපි හි මනුස්සා ඡඩ්ඩෙන්ති.

ධජං උස්සාපෙත්වාති නාවං ආරොහන්තෙහි වා යුද්ධං පවිසන්තෙහි වා ධජයට්ඨිං උස්සාපෙත්වා තත්ථ බද්ධං පාරුතචීවරං, තෙහි ඡඩ්ඩිතන්ති අධිප්පායො.

සාදකභික්ඛුනාති ගහපතිචීවරස්ස සාදියනභික්ඛුනා. එකමාසමත්තන්ති චීවරමාසසඤ්ඤිතං එකමාසමත්තං. විතක්කෙතුං වට්ටති, න තතො පරන්ති අධිප්පායො. සබ්බස්සාපි හි තණ්හානිග්ගහත්ථාය සාසනෙ පටිපත්තීති. පංසුකූලිකො අද්ධමාසෙනෙව කරොතීති අපරපටිබද්ධත්තා ¶ පටිලාභස්ස. ඉතරස්ස පන පරපටිබද්ධත්තා මාසමත්තං අනුඤ්ඤාතං. ඉති මාසද්ධ…පෙ… විතක්කසන්තොසො විතක්කනස්ස පරිමිතකාලිකත්තා.

මහාථෙරං තත්ථ අත්තනො සහායං ඉච්ඡන්තොපි ගරුගාරවෙන ගාමද්වාරං ‘‘භන්තෙ ගමිස්සාමි’’ ඉච්චෙවමාහ. මහාථෙරොපිස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ‘‘අහං පාවුසො ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො විතක්කස්ස අවසරො මා හොතූ’’ති පඤ්හං පුච්ඡමානො ගාමං පාවිසි. උච්චාරපලිබුද්ධොති උච්චාරෙන පීළිතො. තදා භගවතො දුක්කරකිරියානුස්සරණමුඛෙන තථාගතෙ උප්පන්නපීතිසොමනස්සවෙගස්ස ¶ බලවභාවෙන කිලෙසානං වික්ඛම්භිතත්තා තස්මිංයෙව…පෙ… තීණි ඵලානි පත්තො.

‘‘කත්ථ ලභිස්සාමී’’ති චින්තනාපි ලාභාසාපුබ්බිකාති තථා ‘‘අචින්තෙත්වා’’ති වුත්තං, ‘‘සුන්දරං ලභිස්සාමි, මනාපං ලභිස්සාමී’’ති එවමාදිචින්තනාය කා නාම කථා. කථං පන වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ගමන’’න්ති, තෙන චීවරං පටිච්ච කිඤ්චිපි න චින්තෙතබ්බං එවාති දස්සෙති.

අපෙසලො ¶ අප්පතිරූපායපි පරියෙසනාය පච්චයො භවෙය්යාති ‘‘පෙසලං භික්ඛුං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං.

ආහරියමානන්ති සුසානාදීසු පතිතකං වත්ථං ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ පංසුකූලපරියෙසනං චරන්තී’’ති ඤත්වා කෙනචි පුරිසෙන තතො ආනීයමානං.

එවං ලද්ධං ගණ්හන්තස්සාපීති එවං පටිලාභසන්තොසං අකොපෙත්වාව ලද්ධං ගණ්හන්තස්සාපි. අත්තනො පහොනකමත්තෙනෙවාති යථාලද්ධානං පංසුකූලවත්ථානං එකපට්ටදුපට්ටානං අත්ථාය අත්තනො පහොනකපමාණෙනෙව, අවධාරණෙන උපරිපච්චාසං නිවත්තෙති.

ගාමෙ භික්ඛාය ආහිණ්ඩන්තෙන සපදානචාරිනා විය ද්වාරපටිපාටියා චරණං ලොලුප්පවිවජ්ජනං නාම චීවරලොලුප්පස්ස දූරසමුස්සාරිතත්තා.

යාපෙතුන්ති අත්තභාවං පවත්තෙතුං.

ධොවනුපගෙනාති ධොවනයොග්ගෙන.

පණ්ණානීති අම්බජම්බාදිපණ්ණානි.

අකොපෙත්වාති සන්තොසං අකොපෙත්වා ¶ . පහොනකනීහාරෙනෙවාති අන්තරවාසකාදීසු යං කාතුකාමො, තස්ස පහොනකනියාමෙනෙව යථාලද්ධං ථූලසුඛුමාදිං ගහෙත්වා කරණං.

තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනමත්තස්සෙවාති ¶ ‘‘නිවාසනං චෙ නාභිමණ්ඩලං; ජාණුමණ්ඩලං, ඉතරං චෙ ගලවාටමණ්ඩලං, ජාණුමණ්ඩල’’න්ති එවං තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනමත්තස්සෙව කරණං; තං පන අත්ථතො තිණ්ණං චීවරානං හෙට්ඨිමන්තෙන වුත්තපරිමාණමෙව හොති.

අවිචාරෙත්වාති න විචාරෙත්වා.

කුසිබන්ධනකාලෙති මණ්ඩලානි යොජෙත්වා සිබ්බනකාලෙ. සත්තවාරෙති සත්තසිබ්බනවාරෙ.

කප්පබින්දුඅපදෙසෙන කස්සචි විකාරස්ස අකරණං කප්පසන්තොසො.

සීතපටිඝාතාදි අත්ථාපත්තිතො සිජ්ඣතීති මුඛ්යමෙව චීවරපරිභොගෙ පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනමත්තවසෙනා’’ති වුත්තං. තෙනාහ භගවා ‘‘යාවදෙව හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථ’’න්ති (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.68; මහානි. 162).

වට්ටති ¶ , න තාවතා සන්තොසො කුප්පති සම්භාරානං, දක්ඛිණෙය්යානඤ්ච අලාභතො.

සාරණීයධම්මෙ ඨත්වාති සීලවන්තෙහි භික්ඛූහි සාධාරණතො පරිභොගෙ ඨත්වා.

‘‘ඉතී’’තිආදිනා පඨමස්ස අරියවංසස්ස පංසුකූලිකඞ්ගතෙචීවරිකඞ්ගානං, තෙසඤ්ච තස්ස පච්චයතං දස්සෙන්තො ඉති ඉමෙ ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සමුට්ඨාපකා, උපත්ථම්භකා චාති දීපෙති. එස නයො ඉතො පරතොපි.

‘‘සන්තුට්ඨො හොති වණ්ණවාදී’’ති එත්ථ චතුක්කොටිකං සම්භවති, තත්ථ චතුත්ථොයෙව පක්ඛො සත්ථාරා වණ්ණිතො ථොමිතොති මහාථෙරෙන තථා දෙසනා කතා. එකො සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං න කථෙති සෙය්යථාපි ථෙරො නාලකො (සුත්තනිපාතෙ නාලකසුත්තෙ විත්ථාරො) එකො න සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණවාදී සෙය්යථාපි උපනන්දො සක්යපුත්තො (පාරා. 515, 527, 532, 537 වාක්යඛන්ධෙසු විත්ථාරො). එකො නෙව සන්තුට්ඨො හොති, න සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති. සෙය්යථාපි ථෙරො ¶ ලාළුදායී (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.උදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) එකො සන්තුට්ඨො චෙව හොති, සන්තොසස්ස ච වණ්ණවාදී සෙය්යථාපි ථෙරො මහාකස්සපො.

අනෙසනන්ති ¶ අයුත්තං එසනං. තෙනාහ ‘‘අප්පතිරූප’’න්ති, සාසනෙ ඨිතානං න පතිරූපං අසාරුප්පං අයොග්යං. කොහඤ්ඤං කරොන්තොති චීවරුප්පාදනිමිත්තං පරෙසං කුහනං විම්හාපනං කරොන්තො. උත්තසතීති තණ්හාසන්තාසෙන උපරූපරි තසති. පරිතසතීති පරිතො තසති. යථා සබ්බෙ කායවචීපයොගා තදත්ථා එව ජායන්ති, එවං සබ්බභාගෙහි තසති. ගධිතං වුච්චති ගද්ධො, සො චෙත්ථ අභිජ්ඣාලක්ඛණො අධිප්පෙතො. ගධිතං එතස්ස නත්ථීති අගධිතොති ආහ ‘‘අගධිතො…පෙ… ලොභගිද්ධො’’ති. මුච්ඡන්ති තණ්හාවසෙන මුය්හනං, තස්ස වා සමුස්සයං අධිගතං. අනාපන්නො අනුපගතො. අනොත්ථතොති අනජ්ඣොත්ථතො. අපරියොනද්ධොති තණ්හාඡදනෙන අච්ඡාදිතො. ආදීනවං පස්සමානොති දිට්ඨධම්මිකං, සම්පරායිකඤ්ච දොසං පස්සන්තො. ගධිතපරිභොගතො නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං, ඉදමත්ථිකතා, තං පජානාතීති නිස්සරණපඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘යාවදෙව…පෙ… පජානන්තො’’ති.

නෙවත්තානුක්කංසෙතීති ¶ අත්තානං නෙව උක්කංසෙති න උක්ඛිපති න උක්කට්ඨතො දහති. ‘‘අහ’’න්තිආදි උක්කංසනාකාරදස්සනං. න වම්භෙතීති න හීළයති නිහීනතො න දහති. තස්මිං චීවරසන්තොසෙති තස්මිං යථාවුත්තෙ වීසතිවිධෙ චීවරසන්තොසෙ ¶ . කාමඤ්චෙත්ථ වුත්තප්පකාරසන්තොසග්ගහණෙන චීවරහෙතු අනෙසනාපජ්ජනාදිපි ගහිතමෙව තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති ච අභාවතො, වණ්ණවාදිතානත්තුක්කංසනා පරවම්භනානි පන ගහිතානි න හොන්තීති ‘‘වණ්ණවාදිතාදීසු වා’’ති විකප්පො වුත්තො. එත්ථ ච ‘‘දක්ඛො’’තිආදි යෙසං ධම්මානං වසෙනස්ස යථාවුත්තසන්තොසාදි ඉජ්ඣති, තං දස්සනං. තත්ථ ‘‘දක්ඛො’’ති ඉමිනා තෙසං සමුට්ඨාපනපඤ්ඤං දස්සෙති, ‘‘අනලසො’’ති ඉමිනා පග්ගණ්හනවීරියං, ‘‘සම්පජානො’’ති ඉමිනා පාටිහාරියපඤ්ඤං ‘‘පටිස්සතො’’ති ඉමිනා තත්ථ අසම්මොසවුත්තිං දස්සෙති.

පිණ්ඩපාතො ජානිතබ්බොති පභෙදතො පිණ්ඩපාතො ජානිතබ්බො. පිණ්ඩපාතක්ඛෙත්තන්ති පිණ්ඩපාතස්ස උප්පත්තිට්ඨානං. පිණ්ඩපාතසන්තොසො ජානිතබ්බොති පිණ්ඩපාතෙ සන්තොසො පභෙදතො ජානිතබ්බො. ඉධ භෙසජ්ජම්පි පිණ්ඩපාතගතිකමෙව. ආහරිතබ්බතො හි සප්පිආදීනම්පි ගහණං කතං.

පිණ්ඩපාතක්ඛෙත්තං පිණ්ඩපාතස්ස උප්පත්තිට්ඨානං. ඛෙත්තං විය ඛෙත්තං. උප්පජ්ජති එත්ථ, එතෙනාති ච උප්පත්තිට්ඨානං. සඞ්ඝතො වා හි භික්ඛුනො පිණ්ඩපාතො උප්පජ්ජති උද්දෙසාදිවසෙන වා. තත්ථ සකලස්ස සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං භත්තං සඞ්ඝභත්තං. කතිපයෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා උද්දෙසෙන දාතබ්බං භත්තං උද්දෙසභත්තං. නිමන්තෙත්වා දාතබ්බං භත්තං නිමන්තනං. සලාකදානවසෙන දාතබ්බං භත්තං සලාකභත්තං ¶ . එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බං භත්තං පක්ඛිකං. උපොසථෙ දාතබ්බං භත්තං උපොසථිකං. පාටිපදදිවසෙ දාතබ්බං භත්තං පාටිපදිකං. ආගන්තුකානං දාතබ්බං භත්තං ආගන්තුකභත්තං. ධුරගෙහෙ එව ඨපෙත්වා දාතබ්බං භත්තං ධුරභත්තං. කුටිං උද්දිස්ස දාතබ්බං භත්තං කුටිභත්තං. ගාමවාසීආදීහි වාරෙන දාතබ්බං භත්තං වාරභත්තං. විහාරං උද්දිස්ස දාතබ්බං භත්තං විහාරභත්තං. සෙසානි පාකටානෙව.

විතක්කෙති ‘‘කත්ථ නු ඛො අහං අජ්ජ පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති. ‘‘කත්ථ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ථෙරෙන වුත්තෙ ‘‘අසුකගාමෙ ¶ භන්තෙ’’ති කාමමෙතං පටිවචනදානං ¶ , යෙන පන චිත්තෙන ‘‘චින්තෙත්වා’’ති වුත්තං, තං සන්ධායාහ ‘‘එත්තකං චින්තෙත්වා’’ති. තතො පට්ඨායාති විතක්කමාළකෙ ඨත්වා විතක්කිතකාලතො පට්ඨාය. ‘‘තතො පරං විතක්කෙන්තො අරියවංසා චුතො හොතී’’ති ඉදං තිණ්ණම්පි අරියවංසිකානං වසෙන ගහෙතබ්බං, න එකචාරිකස්සෙව. සබ්බොපි හි අරියවංසිකො එකවාරමෙව විතක්කෙතුං ලභති, න තතො පරං. පරිබාහිරොති අරියවංසිකභාවතො බහිභූතො. ස්වායං විතක්කසන්තොසො කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන න කුප්පති, විසුජ්ඣති ච. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. තෙනෙවාහ ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙන ගන්තබ්බ’’න්ති.

ගහෙතබ්බමෙවාති අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො. යාපනමත්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යොජෙතබ්බං.

එත්ථාති එතස්මිං පිණ්ඩපාතපටිග්ගහණෙ. අප්පන්ති අත්තනො යාපනපමාණතොපි අප්පං. ගහෙතබ්බං දායකස්ස චිත්තාරාධනත්ථං. පමාණෙනෙවාති අත්තනො යාපනප්පමාණෙනෙව අප්පං ගහෙතබ්බං. ‘‘පමාණෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති එත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘පටිග්ගහණස්මිඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. මක්ඛෙතීති විද්ධංසෙති අපනෙති. විනිපාතෙතීති විනාසෙති අට්ඨානවිනියොගෙන. සාසනන්ති සත්ථු සාසනං අනුසිට්ඨිං. න කරොති නප්පටිපජ්ජති.

සපදානචාරිනො විය ද්වාරපටිපාටියා චරණං ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසොති ආහ ‘‘ද්වාරපටිපාටියා ගන්තබ්බ’’න්ති.

හරාපෙත්වාති අධිකං අපනෙත්වා.

ආහාරගෙධතො නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං. ජිඝච්ඡාය පටිවිනොදනත්ථං කථා, කායස්සඨිතිආදිපයොජනං ¶ පන අත්ථාපත්තිතො ආගතං එවාති ආහ ‘‘ජිඝච්ඡාය…පෙ… සන්තොසො නාමා’’ති.

නිදහිත්වා න පරිභුඤ්ජිතබ්බං තදහුපීති අධිප්පායො. ඉතරත්ථා පන සික්ඛාපදෙනෙව වාරිතං. සාරණීයධම්මෙ ඨිතෙනාති සීලවන්තෙහි භික්ඛූහි සාධාරණභොගිභාවෙ ඨිතෙන.

සෙනාසනෙනාති සයනෙන, ආසනෙන ච. යත්ථ යත්ථ ¶ හි මඤ්චාදිකෙ, විහාරාදිකෙ ච සෙති, තං සෙනං. යත්ථ යත්ථ පීඨාදිකෙ ආසති, තං ආසනං. තදුභයං එකතො කත්වා ‘‘සෙනාසන’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මඤ්චො’’තිආදි. තත්ථ මඤ්චො මසාරකාදි, තථා පීඨං. මඤ්චභිසි, පීඨභිසීති ¶ දුවිධා භිසි. විහාරො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො ආවාසො. ‘‘දීඝමුඛපාසාදො’’ති කෙචි. අඩ්ඪයොගොති දීඝපාසාදො. ‘‘එකපස්සච්ඡදනකසෙනාසන’’න්ති කෙචි. පාසාදොති චතුරස්සපාසාදො. ‘‘ආයතචතුරස්සපාසාදො’’ති කෙචි. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. ගුහාති කෙවලා පබ්බතගුහා. ලෙණං ද්වාරබන්ධං. අට්ටො බහලභිත්තිකං ගෙහං, යස්ස ගොපානසියො අග්ගහෙත්වා ඉට්ඨකාහි එව ඡදනං හොති. ‘‘අට්ටාලකාකාරෙන කරියතී’’තිපි වදන්ති. මාළො එකකූටසඞ්ගහිතො අනෙකකොණො පතිස්සයවිසෙසො ‘‘වට්ටාකාරෙන කතසෙනාසන’’න්ති කෙචි.

පිණ්ඩපාතෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සාදකො භික්ඛු ‘අජ්ජ කත්ථ වසිස්සාමී’ති විතක්කෙතී’’තිආදිනා යථාරහං පිණ්ඩපාතෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා, ‘‘තතො පරං විතක්කෙන්තො අරියවංසා චුතො හොති පරිබාහිරො’’ති, ‘‘සෙනාසනං ගවෙසන්තෙනාපි’කුහිං ලභිස්සාමී’ති අචින්තෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ගන්තබ්බ’’න්ති ච එවමාදි සබ්බං පුරිමනයෙනෙව.

කස්මා පනෙත්ථ පච්චයසන්තොසං දස්සෙන්තෙන මහාථෙරෙන ගිලානපච්චයසන්තොසො න ගහිතොති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ගිලානපච්චයො පන පිණ්ඩපාතෙ එව පවිට්ඨො’’ති ආහ, ආහරිතබ්බතාසාමඤ්ඤෙනාති අධිප්පායො. යදි එවං තත්ථ පිණ්ඩපාතෙ විය විතක්කසන්තොසාදයොපි පන්නරස සන්තොසා ඉච්ඡිතබ්බාති? නොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. නනු චෙත්ථ ද්වාදසෙව ධුතඞ්ගානි විනියොගං ගතානි, එකං පන නෙසජ්ජිකඞ්ගං න කත්ථචි විනියුත්තන්ති ආහ ‘‘නෙසජ්ජිකඞ්ගං භාවනාරාමඅරියවංසං භජතී’’ති. අයඤ්ච අත්ථො අට්ඨකථාරුළ්හො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ.

‘‘පථවිං ¶ පත්ථරමානො වියා’’තිආදි අරියවංසදෙසනාය සුදුක්කරභාවදස්සනං ¶ මහාවිසයතාය තස්සා දෙසනාය. යස්මා නයසහස්සපටිමණ්ඩිතා හොති අරියමග්ගාධිගමාය විත්ථාරතො පවත්තියමානා දෙසනා යථා තං චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ, අයඤ්ච භාවනාරාමඅරියවංසකථා අරියමග්ගාධිගමාය විත්ථාරතො පවත්තියමානා එවං හොතීති වුත්තං ‘‘සහස්සනයප්පටිමණ්ඩිතං…පෙ… දෙසනං ආරභී’’ති. පටිපක්ඛවිධමනතො අභිමුඛභාවෙන ¶ රමණං ආරමණං ආරාමොති ආහ ‘‘අභිරතීති අත්ථො’’ති. බ්යධිකරණානම්පි පදානං වසෙන භවති බාහිරත්ථසමාසො යථා ‘‘උරසිලොමො, කණ්ඨෙකාළොති ආහ ‘‘පහානෙ ආරාමො අස්සාති පහානාරාමො’’ති. ආරමිතබ්බට්ඨෙන වා ආරාමො, පහානං ආරාමො අස්සාති පහානාරාමොති එවමෙත්ථ සමාසයොජනා වෙදිතබ්බා. ‘‘පජහන්තො රමතී’’ති එතෙන පහානාරාමසද්දානං කත්තුසාධනතං, කම්මධාරයසමාසඤ්ච දස්සෙති. ‘‘භාවෙන්තො රමතී’’ති වුත්තත්තා භාවනාරාමොති එත්ථාපි එසෙව නයො.

කාමං ‘‘නෙසජ්ජිකඞ්ගං භාවනාරාමඅරියවංසං භජතී’’ති වුත්තං භාවනානුයොගස්ස අනුච්ඡවිකත්තා, නෙසජ්ජිකඞ්ගවසෙන පන නෙසජ්ජිකස්ස භික්ඛුනො එකච්චාහි ආපත්තීහි අනාපත්තිභාවොති තම්පි සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘තෙරසන්නං ධුතඞ්ගාන’’න්ති වත්වා ‘‘විනයං පත්වා ගරුකෙ ඨාතබ්බ’’න්ති ඉච්ඡිතත්තා සල්ලෙඛස්ස අපරිච්චජනවසෙන පටිපත්ති නාම විනයෙ ඨිතස්සෙවාති ආහ ‘‘තෙරසන්නං…පෙ… කථිතං හොතී’’ති. කාමං සුත්තාභිධම්මපිටකෙසුපි (දී. නි. 1.7.194; විභ. 508) තත්ථ තත්ථ සීලකථා ආගතා එව, යෙහි පන ගුණෙහි සීලස්ස වොදානං හොති, තෙසු කථිතෙසු යථා සීලකථාබාහුල්ලං විනයපිටකං කථිතං හොති, එවං භාවනාකථාබාහුල්ලං සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මපිටකඤ්ච චතුත්ථෙන අරියවංසෙන කථිතමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘භාවනාරාමෙන අවසෙසං පිටකද්වයං කථිතං හොතී’’ති. ‘‘සො නෙක්ඛම්මං භාවෙන්තො රමතී’’ති නෙක්ඛම්මපදං ආදිං කත්වා තත්ථ දෙසනාය පවත්තත්තා, සබ්බෙසම්පි වා සමථවිපස්සනාමග්ගධම්මානං යථාසකංපටිපක්ඛතො නික්ඛමනෙන නෙක්ඛම්මසඤ්ඤිතානං ¶ තත්ථ ආගතත්තා සො පාඨො ‘‘නෙක්ඛම්මපාළී’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘නෙක්ඛම්මපාළියා කථෙතබ්බො’’ති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මන්ති පවුච්චරෙ’’ති (ඉතිවු. අට්ඨ. 109). දසුත්තරසුත්තන්ත පරියායෙනාති දසුත්තරසුත්තන්තධම්මෙන, දසුත්තරසුත්තන්තෙ (දී. නි. 3.350) ආගතනයෙනාති වා අත්ථො. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො.

සොති ජාගරියං අනුයුත්තො භික්ඛු. නෙක්ඛම්මන්ති කාමෙහි නික්ඛන්තභාවතො නෙක්ඛම්මසඤ්ඤිතං පඨමජ්ඣානූපචාරං. ‘‘සො අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 508, 538) ආගතා ¶ පඨමජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගභාවනාති ඉධාධිප්පෙතා ¶ , තස්මා ‘‘අබ්යාපාද’’න්තිආදීසුපි එවමෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලටීකායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. සඋපායාසානඤ්හි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං, අට්ඨාරසන්නං මහාවිපස්සනානං, චතුන්නං අරියමග්ගානඤ්ච වසෙනෙත්ථ දෙසනා පවත්තාති.

‘‘එකං ධම්මං භාවෙන්තො රමති, එකං ධම්මං පජහන්තො රමතී’’ති ච න ඉදං දසුත්තරසුත්තෙ ආගතනියාමෙන වුත්තං, තත්ථ පන ‘‘එකො ධම්මො භාවෙතබ්බො, එකො ධම්මො පහාතබ්බො’’ති (දී. නි. 3.351) ච දෙසනා ආගතා. එවං සන්තෙපි යස්මා අත්ථතො භෙදො නත්ථි, තස්මා පටිසම්භිදාමග්ගෙ නෙක්ඛම්මපාළියං (පටි. ම. 1.24, 3.41) ආගතනීහාරෙනෙව ‘‘එකං ධම්මං භාවෙන්තො රමති, එකං ධම්මං පජහන්තො රමතී’’ති වුත්තං. එස නයො සෙසවාරෙසුපි. යස්මා චායං අරියවංසදෙසනා නාම සත්ථු පඤ්ඤත්තාව සත්ථාරා හි දෙසිතං දෙසනං ආයස්මා ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො සඞ්ගායනවසෙන ඉධානෙසි ¶ , තස්මා මහාඅරියවංසසුත්තෙ සත්ථුදෙසනානීහාරෙන නිගමනං දස්සෙන්තො ‘‘එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භාවනාරාමො හොතී’’ති ආහ. එසෙව නයො ඉතො පරෙසු සතිපට්ඨානපරියායඅභිධම්මනිද්දෙසපරියායෙසුපි. කාමඤ්චෙත්ථ කායානුපස්සනාවසෙනෙව සඞ්ඛිපිත්වා යොජනා කතා, එකවීසතියා පන ඨානානං වසෙන විත්ථාරතො යොජනා වෙදිතබ්බා. ‘‘අනිච්චතො’’ (විසුද්ධි. ටී. 2.698) තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

310. සංවරාදීනං සාධනවසෙන පදහති එත්ථ, එතෙහීති ච පධානානි. උත්තමවීරියානීති සෙට්ඨවීරියානි විසිට්ඨස්ස අත්ථස්ස සාධනතො. සංවරන්තස්ස උප්පන්නවීරියන්ති යථා අභිජ්ඣාදයො න උප්පජ්ජන්ති, එවං සතියා උපට්ඨාපනෙ චක්ඛාදීනං පිදහනෙ අනලසස්ස උප්පන්නවීරියං. පජහන්තස්සාති විනොදෙන්තස්ස. උප්පන්නවීරියන්ති තස්සෙව පජහනස්ස සාධනවසෙන පවත්තවීරියං. භාවෙන්තස්ස උප්පන්නවීරියන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සමාධිනිමිත්තන්ති සමාධි එව. පුරිමුප්පන්නසමාධි හි පරතො උප්පජ්ජනකසමාධිපවිවෙකස්ස කාරණං හොතීති ‘‘සමාධිනිමිත්ත’’න්ති වුත්තං.

උපධිවිවෙකත්තාති ඛන්ධූපධිආදිඋපධීහි විවිත්තත්තා විනිස්සටත්තා. තං ආගම්මාති තං නිබ්බානං මග්ගෙන අධිගමහෙතු. රාගාදයො විරජ්ජන්ති එත්ථ, එතෙනාති ¶ වා විරාගො. එවං නිරොධොපි දට්ඨබ්බො. යස්මා ඉධ බොජ්ඣඞ්ගා මිස්සකවසෙන ඉච්ඡිතා, තස්මා ‘‘ආරම්මණවසෙන අධිගන්තබ්බවසෙන වා’’ති වුත්තං. තත්ථ අධිගන්තබ්බවසෙනාති තංනින්නතාවසෙන. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති වොස්සජ්ජනවසෙන ¶ පරිණාමිතං පරිච්චජනවසෙන චෙව පක්ඛන්දනවසෙන ච පරිණමනසීලං. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ වොස්සග්ගා’’තිආදි. ඛන්ධානං පරිච්චජනං නාම තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානවසෙනාති යෙනාකාරෙන විපස්සනා කිලෙසෙ පජහති, තෙනෙවාකාරෙන තංනිමිත්තකෙ, ඛන්ධෙ ච ‘‘පජහතී’’ති වත්තබ්බතං ¶ අරහතීති ආහ ‘‘විපස්සනා…පෙ… පරිච්චජතී’’ති. යස්මා විපස්සනා වුට්ඨානගාමිනිභාවං පාපුණන්තී නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන එකංසතො නිබ්බානං ‘‘පක්ඛන්දතී’’ති වත්තබ්බතං ලභති, මග්ගො ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ, ඛන්ධෙ ච පරිච්චජති, තස්මා යථාක්කමං විපස්සනාමග්ගානං වසෙන පක්ඛන්දනපරිච්චාගවොස්සග්ගාපි වෙදිතබ්බා. වොස්සග්ගත්ථායාති පරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථාය චෙව පක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථාය ච. පරිණමතීති පරිපච්චති. තං පරිණමනං වුට්ඨානගාමිනිභාවප්පත්තියා චෙව අරියමග්ගභාවප්පත්තියා ච ඉච්ඡිතන්ති ආහ ‘‘විපස්සනාභාවඤ්චෙව මග්ගභාවඤ්ච පාපුණාතී’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’තිආදීසු සෙසසම්බොජ්ඣඞ්ගකොට්ඨාසෙසු.

භද්දකන්ති අභද්දකානං නීවරණාදිපාපධම්මානං වික්ඛම්භනෙන රාගවිධමනෙන එකන්තහිතත්තා, දුල්ලභත්තා ච භද්දකං සුන්දරං. න හි අඤ්ඤං සමාධිනිමිත්තං එවංදුල්ලභං, රාගස්ස ච උජුවිපච්චනීකභූතං අත්ථි. අනුරක්ඛතීති එත්ථ අනුරක්ඛනා නාම අධිගතසමාධිතො යථා න පරිහානි හොති, එවං පටිපත්ති, සා පන තප්පටිපක්ඛවිධමනෙනාති ආහ ‘‘සමාධී’’තිආදි. අට්ඨිකසඤ්ඤාදිකාති අට්ඨිකජ්ඣානාදිකා. සඤ්ඤාසීසෙන හි ඣානං වදති.

එකපටිවෙධවසෙන චතුසච්චධම්මෙ ඤාණන්ති චතූසු අරියසච්චෙසු එකාභිසමයවසෙන පවත්තඤාණං, මග්ගඤාණන්ති අත්ථො. චතුසච්චන්තොගධත්තා චතුසච්චබ්භන්තරෙ නිරොධධම්මෙ නිබ්බානෙ ඤාණං, තෙන ඵලඤාණං වදති. යස්මා මග්ගානන්තරස්ස ඵලස්ස මග්ගානුගුණා පවත්ති, යතො තංසමුදයපක්ඛියෙසු ධම්මෙසු පටිප්පස්සද්ධිප්පහානවසෙන පවත්තති, තස්මා නිරොධසච්චෙපි යො මග්ගස්ස සච්ඡිකිරියාභිසමයො, තදනුගුණා පවත්තීති ¶ ඵලඤාණස්සෙව ධම්මෙ ඤාණතා වුත්තා, න යස්ස කස්සචි නිබ්බානාරම්මණස්ස ඤාණස්ස ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘යථාහා’’තිආදි. එත්ථ ච මග්ගපඤ්ඤා තාව චතුසච්චධම්මස්ස පටිවිජ්ඣනතො ධම්මෙඤාණං නාම හොතු, ඵලපඤ්ඤා පන කථන්ති චොදනා සොධිතා හොති නිරොධධම්මං ආරබ්භ පවත්තනතො. දුවිධාපි හි පඤ්ඤා අපරප්පච්චයතාය අත්තපච්චක්ඛතො අරියසච්චධම්මෙ කිච්චතො ච ආරම්මණතො ච පවත්තත්තා ‘‘ධම්මෙඤාණ’’න්ති වෙදිතබ්බා. අරියසච්චෙසු හි අයං ධම්ම-සද්දො තෙසං අවිපරීතසභාවත්තා, සඞ්ඛතප්පවරො වා අරියමග්ගො, තස්ස ච ඵලධම්මො. තත්ථ පඤ්ඤා තංසහගතා ධම්මෙඤාණං.

අන්වයෙඤාණන්ති ¶ අනුගමනඤාණං. පච්චක්ඛතො දිස්වාති චත්තාරි සච්චානි මග්ගඤාණෙන පච්චක්ඛතො පටිවිජ්ඣිත්වා. යථා ඉදානීති යථා එතරහි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං, එවං අතීතෙපි අනාගතෙපි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චමෙවාති ච සරික්ඛට්ඨෙන වුත්තං. එස නයො සමුදයසච්චෙ, මග්ගසච්චෙ ච. අයමෙවාති අවධාරණෙ. නිරොධසච්චෙ පන සරික්ඛට්ඨො නත්ථි තස්ස නිච්චත්තා, එකසභාවත්තා ච. එවං තස්ස ඤාණස්ස අනුගතියං ඤාණන්ති තස්ස ධම්මෙඤාණස්ස ‘‘එවං අතීතෙපී’’තිආදිනා අනුගතියං අනුගමනෙ අන්වයෙ ඤාණං. ඉදං අන්වයෙ ඤාණන්ති යොජනා. ‘‘තෙනාහා’’තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං පාළියා විභාවෙති. සොති ධම්මඤාණං පත්වා ඨිතො භික්ඛු. ඉමිනා ධම්මෙනාති ධම්මගොචරත්තා ගොචරවොහාරෙන ‘‘ධම්මො’’ති වුත්තෙනමග්ගඤාණෙන, උපයොගත්ථෙ වා කරණවචනං, ඉමිනා ධම්මෙන ඤාතෙනාති ඉමං චතුසච්චධම්මං ඤාණෙන ජානිත්වා ඨිතෙන මග්ගඤාණෙනාති අත්ථො. දිට්ඨෙනාති දස්සනෙන සච්චධම්මං පස්සිත්වා ඨිතෙන. පත්තෙනාති ¶ සච්චානං පත්වා ඨිතෙන. විදිතෙනාති සච්චානි විදිත්වා ඨිතෙන. පරියොගාළ්හෙනාති චතුසච්චධම්මං පරියොගාහෙත්වා ඨිතෙනාති එවං තාවෙත්ථ අභිධම්මට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 796) අත්ථො වුත්තො. දුවිධම්පි පන මග්ගඵලඤාණං ධම්මෙඤාණං. පච්චවෙක්ඛණාය ච මූලං, කාරණඤ්ච නයනයනස්සාති දුවිධෙනාපි තෙන ධම්මෙනාති න න යුජ්ජති. තථා චතුසච්චධම්මස්ස ඤාතත්තා, මග්ගඵලසඞ්ඛාතස්ස වා ධම්මස්ස සච්චපටිවෙධසම්පයොගං ගතත්තා නයනයනං හොතීති තෙන ඉමිනා ධම්මෙන ඤාණවිසයභාවෙන, ඤාණසම්පයොගෙන වා ඤාතෙනාති ච අත්ථො න න යුජ්ජතීති. අතීතානාගතෙ නයං නෙතීති අතීතෙ, අනාගතෙ ච නයං නෙති හරති ¶ පෙසෙති. ඉදං පන න මග්ගඤාණස්ස කිච්චං, පච්චවෙක්ඛණඤාණකිච්චං, සත්ථාරා පන මග්ගඤාණං අතීතානාගතෙ නයනයනසදිසං කතං මග්ගමූලකත්තා. භාවිතමග්ගස්ස හි පච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. නයිදං අඤ්ඤං ඤාණුප්පාදනං නයනයනං, ඤාණස්සෙව පන පවත්තිවිසෙසොති.

පරෙසං චෙතසො පරිතො අයනං පරිච්ඡින්දනං පරියො, තස්මිං පරියෙ. තෙනාහ ‘‘පරෙසං චිත්තපරිච්ඡෙදෙ’’ති. අවසෙසං සම්මුතිම්හිඤාණං නාම ‘‘ඤාණ’’න්ති සම්මතත්තා. වචනත්ථතො පන සම්මුතිම්හි ඤාණන්ති සම්මුතිම්හිඤාණං. ධම්මෙඤාණාදීනං විය හි සාතිසයස්ස පටිවෙධකිච්චස්ස අභාවා විසයොභාසනසඞ්ඛාතජානනසාමඤ්ඤෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති සම්මතෙසු අන්තොගධන්ති අත්ථො. සම්මුතිවසෙන වා පවත්තං සම්මුතිම්හිඤාණං සම්මුතිද්වාරෙන අත්ථස්ස ගහණතො. අවසෙසං වා ඉතරඤාණත්තයවිසභාගං ඤාණං ¶ තබ්බිසභාගසාමඤ්ඤෙන සම්මුතිම්හිඤාණම්හි පවිට්ඨත්තා සම්මුතිම්හිඤාණං නාම හොතීති.

කාමං සොතාපත්තිමග්ගඤාණාදීනි දුක්ඛඤාණාදීනියෙව, උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන පනෙවමාහ ‘‘අරහත්තං ¶ පාපෙත්වා’’ති. වට්ටතො නිග්ගච්ඡති එතෙනාති නිග්ගමනං, චතුසච්චකම්මට්ඨානං. පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං පවත්තිපවත්තිහෙතුභාවතො. ඉතරානි පන ද්වෙ විවට්ටං නිවත්තිනිවත්තිහෙතුභාවතො. අභිනිවෙසොති විපස්සනාභිනිවෙසො හොති ලොකියස්ස ඤාණස්ස විසභාගූපගමනතො. නො විවට්ටෙති විවට්ටෙ අභිනිවෙසො නො හොති අවිසයභාවතො. පරියත්තීති කම්මට්ඨානතන්ති. උග්ගහෙත්වාති වාචුග්ගතං කත්වා. උග්ගහෙත්වාති වා පාළිතො, අත්ථතො ච යථාරහං සවනධාරණපරිපුච්ඡනමනසානුපෙක්ඛනාදිවසෙන චිත්තෙන උද්ධං උද්ධං ගණ්හිත්වා. කම්මං කරොතීති නාමරූපපරිග්ගහාදික්කමෙන යොගකම්මං කරොති.

යදි පුරිමෙසු ද්වීසු එව විපස්සනාභිනිවෙසො, තෙසු එව උග්ගහාදි, කථමිදං චතුසච්චකම්මට්ඨානං ජාතන්ති ආහ ‘‘ද්වීසූ’’තිආදි. කාමං පච්ඡිමානිපි ද්වෙ සච්චානි අභිඤ්ඤෙය්යානි, පරිඤ්ඤෙය්යතා පන තත්ථ නත්ථීති න විපස්සනාබ්යාපාරො. කෙවලං පන අනුස්සවමත්තෙ ඨත්වා අච්චන්තපණීතභාවතො ඉට්ඨං, ආතප්පකනිරාමිසපීතිසඤ්ජනනතො කන්තං, උපරූපරි අභිරුචිජනනෙන මනස්ස වඩ්ඪනතො මනාපන්ති මනසිකාරං පවත්තෙති. තෙනාහ ‘‘නිරොධසච්චං නාමා’’තිආදි. ද්වීසු සච්චෙසූති ද්වීසු සච්චෙසු විසයභූතෙසු ¶ , තානි ච උද්දිස්ස අසම්මොහපටිවෙධවසෙන පවත්තමානො හි මග්ගො තෙ උද්දිස්ස පවත්තො නාම හොතීති. තීණි දුක්ඛසමුදයමග්ගසච්චානි. කිච්චවසෙනාති අසම්මුය්හනවසෙන. එකන්ති නිරොධසච්චං. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණකරණවසෙනපි අසම්මුය්හනකිච්චවසෙනපි තත්ථ පටිවෙධො ලබ්භතෙව. ද්වෙ සච්චානීති දුක්ඛසමුදයසච්චානි. දුද්දසත්තාති දට්ඨුං ¶ අසක්කුණෙය්යත්තා. ඔළාරිකා හි දුක්ඛසමුදයා, තිරච්ඡානගතානම්පි දුක්ඛං, ආහාරාදීසු ච අභිලාසො පාකටො. පීළනාදිආයූහනාදිවසෙනපි ‘‘ඉදං දුක්ඛං, ඉදං අස්ස කාරණ’’න්ති යාථාවතො ඤාණෙන ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තානි ගම්භීරානි. ද්වෙති නිරොධමග්ගසච්චානි. තානි සණ්හසුඛුමභාවතො සභාවෙනෙව ගම්භීරතාය යාථාවතො ඤාණෙන දුරොගාහත්තා ‘‘දුද්දසානී’’ති.

සොතාපත්තියඞ්ගාදිචතුක්කවණ්ණනා

311. සොතො නාම අරියසොතො පුරිමපදලොපෙන, තස්ස ආදිතො සබ්බපඨමං පජ්ජනං සොතාපත්ති, පඨමමග්ගපටිලාභො. තස්ස අඞ්ගානි අධිගමූපායභූතානි කාරණානි සොතාපත්තියඞ්ගානි. තෙනාහ ‘‘සොතා…පෙ… අත්ථො’’ති. සන්තකායකම්මාදිතාය සන්තධම්මසමන්නාගමතො, සන්තධම්මපවෙදනතො ච සන්තො පුරිසාති සප්පුරිසා. තත්ථ යෙසං වසෙන චතුසච්චසම්පටිවෙධාවහං සද්ධම්මස්සවනං ලබ්භති, තෙ එව දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධාදීනං සප්පුරිසාන’’න්ති ආහ ¶ . සන්තො සතං වා ධම්මොති සද්ධම්මො. සො හි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායදුක්ඛෙ, සංසාරදුක්ඛෙ ච අපතන්තෙ ධාරෙතීති එවමාදි ගුණාතිසයයොගවසෙන සන්තො සංවිජ්ජමානො, පසත්ථො, සුන්දරො වා ධම්මො, සතං වා අරියානං ධම්මො, තෙසං වා තබ්භාවසාධකො ධම්මොති සද්ධම්මො, ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාතී’’තිආදිනා (අ. නි. 5.73) වුත්තා පරියත්ති. සා පන මහාවිසයතාය න සබ්බා සබ්බස්ස විසෙසාවහාති තස්ස තස්ස අනුච්ඡවිකමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සප්පායස්ස තෙපිටකධම්මස්ස සවන’’න්ති. යොනිසොමනසිකාරො හෙට්ඨා වුත්තො එව. පුබ්බභාගපටිපත්තියාති විපස්සනානුයොගස්ස.

අවෙච්චප්පසාදෙනාති ¶ සච්චසම්පටිවෙධවසෙන බුද්ධාදීනං ගුණෙ ඤත්වා උප්පන්නප්පසාදෙන, සො පන පසාදො දෙවාදීසු කෙනචිපි අකම්පියතාය නිච්චලොති ¶ ආහ ‘‘අචලප්පසාදෙනා’’ති. එත්ථාති එතස්මිං චතුක්කත්තයෙ ආහාරචතුක්කෙ. ලූඛපණීතවත්ථුවසෙනාති ඔදනකුම්මාසාදිකස්ස ලූඛස්ස චෙව පණීතස්ස ච වත්ථුනො වසෙන. සා පනායං ආහාරස්ස ඔළාරිකසුඛුමතා ‘‘කුම්භිලානං ආහාරං උපාදාය මොරානං ආහාරො සුඛුමො’’තිආදිනා (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.11) අට්ඨකථායං විත්ථාරතො ආගතා එව.

ආරම්මණට්ඨිතිවසෙනාති ආරම්මණසඞ්ඛාතස්ස පවත්තිපච්චයට්ඨානස්ස වසෙන. තිට්ඨති එත්ථාති ඨිති, ආරම්මණමෙව ඨිති ආරම්මණට්ඨිති. තෙනෙවාහ ‘‘රූපාරම්මණ’’න්තිආදි. ආරම්මණත්ථො චෙත්ථ උපත්ථම්භනත්ථො වෙදිතබ්බො, න විසයලක්ඛණොව. උපත්ථම්භනභූතං රූපං උපෙතීති රූපූපායං. තෙනාහ ‘‘රූපං උපගතං හුත්වා’’තිආදි. රූපක්ඛන්ධං නිස්සාය තිට්ඨති තෙන විනා අප්පවත්තනතො. තන්ති රූපක්ඛන්ධං නිස්සාය ඨානප්පවත්තනං. එතන්ති ‘‘රූපූපාය’’න්ති එතං වචනං. රූපක්ඛන්ධො ගොචරො පවත්තිට්ඨානං පච්චයො එතස්සාති රූපක්ඛන්ධගොචරං රූපං සහකාරීකාරණභාවෙන පතිට්ඨා එතස්සාති රූපප්පතිට්ඨං. ඉති තීහි පදෙහි අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පති රූපක්ඛන්ධස්ස සහකාරීකාරණභාවොයෙවෙත්ථ වුත්තො. උපසිත්තං විය උපසිත්තං, යථා බ්යඤ්ජනෙහි උපසිත්තං සිනෙහිතං ඔදනං රුචිතං, පරිණාමයොග්යඤ්ච, එවං ¶ නන්දියා උපසිත්තං සිනෙහිතං කම්මවිඤ්ඤාණං අභිරුචිතං හුත්වා විපාකයොග්යං හොතීති. ඉතරන්ති දොසසහගතාදිඅකුසලං, කුසලඤ්ච උපනිස්සයකොටියා උපසිත්තං හුත්වාති යොජනා. එවං පවත්තමානන්ති එවං රූපූපායන්ති දෙසනාභාවෙන පවත්තමානං. විපාකධම්මතාය වුද්ධිං…පෙ… ආපජ්ජති. තත්ථාපි නිප්පරියායඵලනිබ්බත්තනවසෙන වුද්ධිං, පරියායඵලනිබ්බත්තනවසෙන විරුළ්හිං, නිස්සන්දඵලනිබ්බත්තනවසෙන වෙපුල්ලං. දිට්ඨධම්මවෙදනීයඵලනිබ්බත්තනෙන වා වුද්ධිං, උපපජ්ජවෙදනීයඵලනිබ්බත්තනවසෙන විරුළ්හිං, අපරාපරියායඵලනිබ්බත්තනවසෙන වෙපුල්ලං ආපජ්ජතීති ¶ යොජනා. එකන්තතො වෙදනුපායාදිවසෙන පත්ති නාම අරූපභවෙ යෙවාති ආහ ‘‘ඉමෙහි පනා’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වා පාළියං කතං වා-සද්දග්ගහණඤ්ච සමත්ථිතං හොති. ‘‘රූපූපාය’’න්තිආදිනා යථා අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස උපනිස්සයභූතා රූපාදයො ගය්හන්ති, එවං තෙන නිබ්බත්තෙතබ්බාපි තෙ ගය්හන්තීති අධිප්පායෙන ‘‘චතුක්කවසෙන…පෙ… න වුත්ත’’න්ති ආහ. විපාකොපි හි ධම්මො ¶ විපාකධම්මවිඤ්ඤාණං උපගතං නාම හොති තථා නන්දියා උපසිත්තත්තා. තෙනාහ ‘‘නන්දූපසෙචන’’න්ති. විත්ථාරිතානෙව සිඞ්ගාලසුත්තෙ.

භවති එතෙන ආරොග්යන්ති භවො, ගිලානපච්චයො. පරිවුද්ධො භවො අභවො. වුද්ධිඅත්ථො හි අයං අකාරො යථා ‘‘සංවරාසංවරො, (පාරා. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ඵලාඵලං’’ති ච ¶ . තෙලමධුඵාණිතාදීනීති ආදි-සද්දෙන සප්පිනවනීතානං ගහණං, තෙලාදීනං ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං. සබ්බස්සාපි ගිලානපච්චයස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අථ වා භවාභවොති ඛුද්දකො චෙව මහන්තො ච උපපත්තිභවො වෙදිතබ්බො. එවඤ්ච සති ‘‘ඉමෙසං පනා’’තිආදිවචනං සමත්ථිතං හොති. භවූපපත්තිපහානත්ථො හි විසෙසතො චතුත්ථඅරියවංසො. තණ්හුප්පාදානන්ති තණ්හුප්පත්තීනං, චීවරාදිහෙතු උප්පජ්ජනකතණ්හානන්ති අත්ථො. පධානකරණකාලෙති භාවනානුයොගක්ඛණෙ. සීතාදීනි න ඛමතීති භාවනාය පුබ්බභාගකාලං සන්ධාය වුත්තං. ඛමතීති සහති අභිභවති. විතක්කසමනන්ති නිදස්සනමත්තං. සබ්බෙසම්පි කිලෙසානං සමනවසෙන පවත්තා පටිපදා.

සමාධිඣානාදිභෙදො ධම්මො පජ්ජති පටිපජ්ජීයති එතෙනාති ධම්මපදං. අනභිජ්ඣාව ධම්මපදං අනභිජ්ඣාධම්මපදං. අයං තාව අලොභපක්ඛෙ නයො, ඉතරපක්ඛෙ පන අනභිජ්ඣාපධානො ධම්මකොට්ඨාසො අනභිජ්ඣාධම්මපදං. අකොපොති අදොසො, මෙත්තාති අත්ථො. සුප්පට්ඨිතසතීති කායාදීසු සම්මදෙව උපට්ඨිතා සති. සතිසීසෙනාති සතිපධානමුඛෙන. සමාධිපධානත්තා ඣානානං ‘‘සමාපත්ති වා’’ති වුත්තං. කාමං සවිඤ්ඤාණකඅසුභෙපි ඣානභාවනා අලොභප්පධානා හොති කායස්ස ජිගුච්ඡනෙන, පටික්කූලාකාරග්ගහණවසෙන ච පවත්තනතො, සත්තවිධඋග්ගහකොසල්ලාදිවසෙන පනස්සා පවත්ති සතිපධානාති තතියධම්මපදෙනෙව නං සඞ්ගණ්හිතුකාමො ‘‘දස අසුභවසෙන වා’’ති ආහ. හිතූපසංහාරාදිවසෙන පවත්තනතො බ්රහ්මවිහාරභාවනා බ්යාපාදවිරොධිනී අබ්යාපාදප්පධානාති ආහ ‘‘චතුබ්රහ්ම…පෙ… ධම්මපද’’න්ති. තත්ථ අධිගතානි ඣානාදීනීති යොජනා. ගමනාදිතො ආහාරස්ස පටික්කූලභාවසල්ලක්ඛණං ¶ සඤ්ඤාය ථිරභාවෙනෙව හොති තස්සා ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානත්තාති ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤාපි ¶ ¶ තතියධම්මපදෙ එව සඞ්ගහං ගතා. ආරුප්පසමාධිඅභිඤ්ඤානං අධිට්ඨානභාවතො කසිණභාවනා, සත්තවිධබොජ්ඣඞ්ගවිජ්ජාවිමුත්තිපාරිපූරිහෙතුතො ආනාපානෙසු පඨමආනාපානභාවනා විසෙසතො සමාධිපධානාති සා චතුත්ථධම්මපදෙන සඞ්ගහිතා. චතුධාතුවවත්ථානවසෙන අධිගතානිපි එත්ථෙව සඞ්ගහෙතබ්බානි සියුං, පඤ්ඤාපධානතාය පන න සඞ්ගහිතානි.

ධම්මසමාදානෙසු පඨමං අචෙලකපටිපදා එතරහි ච දුක්ඛභාවතො, අනාගතෙපි අපායදුක්ඛවට්ටදුක්ඛාවහතො. අචෙලකපටිපදාති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං ඡන්නපරිබ්බාජකානම්පි උභයදුක්ඛාවහපටිපත්තිදස්සනතො. දුතියං…පෙ… බ්රහ්මචරියචරණං එතරහි සතිපි දුක්ඛෙ ආයතිං සුඛාවහත්තා. කාමෙසු පාතබ්යතා යථාකාමං කාමපරිභොගො. අලභමානස්සාපීති පි-සද්දෙන කො පන වාදො ලභමානස්සාති දස්සෙති.

දුස්සීල්යාදිපාපධම්මානං ඛම්භනං පටිබන්ධනං ඛන්ධට්ඨො, සො පන සීලාදි එවාති ආහ ‘‘ගුණට්ඨො ඛන්ධට්ඨො’’ති. ගුණවිසයතාය ඛන්ධ-සද්දස්ස ගුණත්ථතා වෙදිතබ්බා. විමුත්තික්ඛන්ධොති පටිපක්ඛතො සුට්ඨු විමුත්තා ගුණධම්මා අධිප්පෙතා, න අවිමුත්තා, නාපි විමුච්චමානාති තෙහි සහ දෙසනං ආරුළ්හා සීලක්ඛන්ධාදයොපි තයොති ආහ ‘‘ඵලසීලං අධිප්පෙතං, චතූසුපි ඨානෙසු ඵලමෙව වුත්ත’’න්ති ච. එතෙනෙව චෙත්ථ විමුත්තික්ඛන්ධොති ඵලපරියාපන්නා සම්මාසඞ්කප්පවායාමසතියො අධිප්පෙතාති වෙදිතබ්බං.

උපත්ථම්භනට්ඨෙන සම්පයුත්තධම්මානං තත්ථ ථිරභාවෙන පවත්තනතො, එතෙනෙව අහිරිකඅනොත්තප්පානම්පි සවිසයෙ බලට්ඨො සිද්ධො වෙදිතබ්බො. න හි තෙසං ¶ පටිපක්ඛෙහි අකම්පියට්ඨො එකන්තිකො. හිරොත්තප්පානඤ්හි අකම්පියට්ඨො සාතිසයො කුසලධම්මානං මහාබලභාවතො, අකුසලානඤ්ච දුබ්බලභාවතො. තෙනාහ භගවා ‘‘අබලා නං බලීයන්ති, මද්දන්තෙ නං පරිස්සයා’’ති (සු. නි. 776; මහානි. 5; නෙත්ති. පටිනිද්දෙසවාරෙ 5) බොධිපක්ඛියධම්මවසෙනායං දෙසනාති ‘‘සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙනා’’ති වුත්තං.

අධීති උපසග්ගමත්තං, න ‘‘අධිචිත්ත’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 185) විය අධිකාරාදිඅත්ථං. කරණාධිකරණභාවසාධනවසෙන අධිට්ඨාන-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තෙන ¶ වා’’තිආදිමාහ. තෙන අධිට්ඨානෙන තිට්ඨන්ති අත්තනො සම්මාපටිපත්තියං ගුණාධිකා පුරිසා, තෙ එව තත්ථ අධිට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති සම්මාපත්තියා, ඨානමෙව අධිට්ඨානමෙව සම්මාපටිපත්තියන්ති යොජනා. පඨමෙන අධිට්ඨානෙන. අග්ගඵලපඤ්ඤාති උක්කට්ඨනිද්දෙසොයං. කිලෙසූපසමොති කිලෙසානං අච්චන්තවූපසමො ¶ . පඨමෙන නයෙන අධිට්ඨානානි එකදෙසතොව ගහිතානි, න නිප්පදෙසතොති නිප්පදෙසතොව තානි දස්සෙතුං ‘‘පඨමෙන චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ආදිං කත්වා’’ති එතෙන ඣානාභිඤ්ඤාපඤ්ඤඤ්චෙව මග්ගපඤ්ඤඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. වචීසච්චං ආදිං කත්වාති ආදි-සද්දෙන විරතිසච්චං සඞ්ගණ්හාති. තතියෙන ආදි-සද්දෙන කිලෙසානං වීතික්කමපරිච්චාගං, පරියුට්ඨානපරිච්චාගං, හෙට්ඨිමමග්ගෙහි අනුසයපරිච්චාගඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. ‘‘වික්ඛම්භිතෙ කිලෙසෙ’’ති එතෙන සමාපත්තීහි කිලෙසානං වික්ඛම්භනවසෙන වූපසමං වත්වා ආදි-සද්දෙන හෙට්ඨිමමග්ගෙහි කාතබ්බං තෙසං සමුච්ඡෙදවසෙන වූපසමං සඞ්ගණ්හාති. අරහත්තඵලපඤ්ඤා කථිතා උක්කට්ඨනිද්දෙසතොව, අඤ්ඤථා ¶ වචීසච්චාදීනම්පි ගහණං සියා. නිබ්බානඤ්ච අසම්මොසධම්මතාය උත්තමට්ඨෙන සච්චං, සබ්බසංකිලෙසපරිච්චාගනිමිත්තතාය චාගො, සබ්බසඞ්ඛාරූපසමභාවතො උපසමොති ච විසෙසතො වත්තබ්බතං අරහතීති ථෙරස්ස අධිප්පායො. පකට්ඨජානනඵලතාය පඤ්ඤා, අනවසෙසතො කිලෙසානඤ්චජන්තෙ ච වූපසන්තෙ ච උප්පන්නත්තා චාගො, උපසමොති ච විසෙසතො අග්ගඵලඤාණං වුච්චතීති ථෙරො ආහ ‘‘සෙසෙහි අරහත්තඵලපඤ්ඤා කථිතා’’ති.

පඤ්හබ්යාකරණාදිචතුක්කවණ්ණනා

312. කාළකන්ති මලීනං, චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණන්ති අත්ථො. තං පනෙත්ථ කම්මපථප්පත්තමෙව අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දසඅකුසලකම්මපථකම්ම’’න්ති. කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හං. තෙනාහ ‘‘කණ්හවිපාක’’න්ති. අපායූපත්ති, මනුස්සෙසු ච දොභග්ගියං කණ්හවිපාකො. අයං තස්ස තමභාවො වුත්තො. නිබ්බත්තනතොති නිබ්බත්තාපනතො. පණ්ඩරන්ති ඔදාතං, චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණන්ති අත්ථො. සුක්කාභිජාතිහෙතුතො වා සුක්කං. තෙනාහ ‘‘සුක්කවිපාක’’න්ති. සග්ගූපපත්ති, මනුස්සෙසු සොභග්ගියඤ්ච සුක්කවිපාකො. අයං තස්ස ජොතිභාවො වුත්තො. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන පන ‘‘සග්ගෙ නිබ්බත්තනතො’’ති වුත්තං, නිබ්බත්තාපනතොති අත්ථො. මිස්සකකම්මන්ති කාලෙන කණ්හං, කාලෙන සුක්කන්ති එවං මිස්සකවසෙන ¶ කතකම්මං. ‘‘සුඛදුක්ඛවිපාක’’න්ති වත්වා තත්ථ සුඛදුක්ඛානං පවත්තිආකාරං දස්සෙතුං ‘‘මිස්සකකම්මඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කම්මස්ස කණ්හසුක්කසමඤ්ඤා කණ්හසුක්කාභිජාතිහෙතුතායාති අපචයගාමිතාය තදුභයවිද්ධංසකස්ස කම්මක්ඛයකරකම්මස්ස ඉධ සුක්කපරියායොපි න ඉච්ඡිතොති ආහ ‘‘උභය…පෙ… අයමෙත්ථ අත්ථො’’ති. තත්ථ උභයවිපාකස්සාති යථාධිගතස්ස උභයවිපාකස්ස. සම්පත්තිභවපරියාපන්නො ¶ හි විපාකො ඉධ ‘‘සුක්කවිපාකො’’ති අධිප්පෙතො, න අච්චන්තපරිසුද්ධො අරියඵලවිපාකො.

පුබ්බෙනිවාසො සත්තානං චුතූපපාතො ච පච්චක්ඛකරණෙන සච්ඡිකාතබ්බා; ඉතරෙ පටිලාභෙන අසම්මොහපටිවෙධවසෙන ¶ පච්චක්ඛකරණෙන ච සච්ඡිකාතබ්බා. නනු ච පච්චවෙක්ඛණාපෙත්ථ පච්චක්ඛතො පවත්තතීති? සච්චං පච්චක්ඛතො පවත්තති සරූපදස්සනතො, න පන පච්චක්ඛකරණවසෙන පවත්තති පච්චක්ඛකාරීනං පිට්ඨිවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘කායෙනා’’තිආදි.

ඔහනන්තීති හෙට්ඨා කත්වා හනන්ති ගමෙන්ති. තථාභූතා ච අධො සීදෙන්ති නාමාති ආහ ‘‘ඔසීදාපෙන්තී’’ති. කාමනට්ඨෙන කාමො ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන ඔඝො චාති, කාමෙසු ඔඝොති වා කාමොඝො. භවොඝො නාම භවරාගොති දස්සෙතුං ‘‘රූපාරූපභවෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඨමො උපපත්තිභවෙසු රාගො, දුතියො කම්මභවෙසු, තතියො භවදිට්ඨිසහගතො. යථා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, එවං ඔහනට්ඨෙන ‘‘ඔඝො’’ති වුත්තො.

යොජෙන්තීති කම්මං විපාකෙන, භවාදිං භවන්තරාදීහි දුක්ඛෙ සත්තෙ යොජෙන්ති ඝට්ටෙන්තීති යොගා. ඔඝා විය වෙදිතබ්බා අත්ථතො කාමයොගාදිභාවතො.

විසංයොජෙන්තීති පටිපන්නං පුග්ගලං කාමයොගාදිතො වියොජෙන්ති. සංකිලෙසකරණං යොජනං යොගො, ගන්ථිකරණං (ගන්ථකරණං ධ. ස. මූලටී. 20-25), සඞ්ඛලිකචක්කලිකානං විය පටිබද්ධතාකරණං වා ගන්ථනං ගන්ථො, අයං එතෙසං විසෙසො. පලිබුන්ධතීති නිස්සරිතුං අප්පදානවසෙන න මුඤ්චෙති විබන්ධති. ඉදමෙවාති අත්තනො යථාඋපට්ඨිතං සස්සතවාදාදිකං වදති. සච්චන්ති භූතං.

භුසං ¶ ¶ , දළ්හඤ්ච ආරම්මණං ආදීයති එතෙහීති උපාදානානි. යං පන තෙසං තථාගහණං, තම්පි අත්ථතො ආදානමෙවාති ආහ ‘‘උපාදානානීති ආදානග්ගහණානී’’ති. ගහණට්ඨෙනාති කාමනවසෙන දළ්හං ගහණට්ඨෙන. පුන ගහණට්ඨෙනාති මිච්ඡාභිනිවිසනවසෙන දළ්හං ගහණට්ඨෙන. ඉමිනාති ඉමිනා සීලවතාදිනා. සුද්ධීති සංසාරසුද්ධි. එතෙනාති එතෙන දිට්ඨිගාහෙන. ‘‘අත්තා’’ති පඤ්ඤාපෙන්තො වදති චෙව අභිනිවෙසනවසෙන උපාදියති ච.

යවන්ති තාහි සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා විය හොන්තීති යොනියො, තා පන අත්ථතො අණ්ඩාදිඋප්පත්තිට්ඨානවිසිට්ඨා ඛන්ධානං භාගසො පවත්තිවිසෙසාති ආහ ‘‘යොනියොති කොට්ඨාසා’’ති. සයනස්මින්ති පුප්ඵසන්ථරාදිසයනස්මිං. තත්ථ වා තෙ සයිතා ජායන්තීති සයනග්ගහණං. තයිදං මනුස්සානං, භුම්මදෙවානඤ්ච වසෙන ගහෙතබ්බං. පූතිමච්ඡාදීසු කිමයො නිබ්බත්තන්ති. උපපතිතා වියාති උපපජ්ජවසෙන පතිතා විය. බාහිරපච්චයනිරපෙක්ඛතාය ¶ වා උපපතනෙ සාධුකාරිනො ඔපපාතිනො, තෙ එව ඉධ ‘‘ඔපපාතිකා’’ති වුත්තා. දෙවමනුස්සෙසූති එත්ථ යෙ දෙවෙ සන්ධාය දෙවග්ගහණං, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘භුම්මදෙවෙසූ’’ති ආහ.

අත්තනො සතිසම්මොසෙන ආහාරප්පයොගෙන මරණතො ‘‘පඨමො ඛිඩ්ඩාපදොසිකවසෙනා’’ති වුත්තං. අත්තනො පරස්ස ච මනොපදොසවසෙන මරණතො ‘‘තතියො මනොපදොසිකවසෙනා’’ති වුත්තං. නෙව අත්තසඤ්චෙතනාය මරන්ති, න පරසඤ්චෙතනාය කෙවලං පුඤ්ඤක්ඛයෙනෙව මරණතො, තස්මා චතුත්ථො…පෙ… වෙදිතබ්බො.

දක්ඛිණාවිසුද්ධාදිචතුක්කවණ්ණනා

313. දානසඞ්ඛාතා දක්ඛිණා, න දෙය්යධම්මසඞ්ඛාතා. විසුජ්ඣනා ¶ මහාජුතිකතා, සා පන මහාඵලතාය වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘මහප්ඵලා හොන්තී’’ති.

අනරියානන්ති අසාධූනං. තෙ පන නිහීනාචාරා හොන්තීති ආහ ‘‘ලාමකාන’’න්ති. වොහාරාති සබ්බොහාරා අභිලාපා වා, අත්ථතො තථාපවත්තා චෙතනා. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි.

අත්තන්තපාදිචතුක්කවණ්ණනා

314. තෙසු ¶ අචෙලකොති නිදස්සනමත්තං ඡන්නපරිබ්බාජකානම්පි අත්තකිලමථං අනුයුත්තානං ලබ්භනතො.

න සීලාදිසම්පන්නොති සීලාදීහි ගුණෙහි අපරිපුණ්ණො.

තමොති අප්පකාසභාවෙන තමොභූතො. තෙනාහ ‘‘අන්ධකාරභූතො’’ති, අන්ධකාරං විය භූතො ජාතො අප්පකාසභාවෙන, අන්ධකාරත්තං වා පත්තොති අත්ථො. තමමෙවාති වුත්තලක්ඛණං තමමෙව. පරං පරතො අයනං ගති නිට්ඨාති අත්ථො. ‘‘නීචෙ…පෙ… නිබ්බත්තිත්වා’’ති එතෙන තස්ස තමභාවං දස්සෙති, ‘‘තීණි දුච්චරිතානි පරිපූරෙතී’’ති එතෙන තමපරායනභාවං අප්පකාසභාවාපත්තිතො. තථාවිධො හුත්වාති නීචෙ…පෙ… නිබ්බත්තෙත්වා. ‘‘තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙතී’’ති ¶ එතෙන තස්ස ජොතිපරායනභාවං දස්සෙති පකාසභාවාපත්තිතො. ඉතරද්වයෙ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ම-කාරො පදසන්ධිමත්තං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්තිආදීසු (සු. නි. 605) විය. චතූහි වාතෙහීති චතූහි දිසාහි උට්ඨිතවාතෙහි. පරප්පවාදෙහීති පරෙසං දිට්ඨිගතිකානං වාදෙහි. ‘‘අකම්පියො’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අචලසද්ධායා’’ති, මග්ගෙනාගතසද්ධාය. පතනුභූතත්තාති එත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි පතනුභාවො වෙදිතබ්බො අධිච්චුප්පත්තියා, පරියුට්ඨානමන්දතාය ච. සකදාගාමිස්ස හි වට්ටානුසාරිමහාජනස්ස විය කිලෙසා අභිණ්හං න උප්පජ්ජන්ති, කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති. උප්පජ්ජමානා ච වට්ටානුසාරිමහාජනස්ස විය මද්දන්තා අභිභවන්තා න උප්පජ්ජන්ති, ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා මන්දා මන්දා තනුකාකාරා උප්පජ්ජන්ති. ඉති කිලෙසානං පතනුභාවෙන ගුණසොභාය ගුණසොරච්චෙන සකදාගාමී සමණපදුමො නාම. රාගදොසානං අභාවාති ගුණවිකාසවිබන්ධානං ¶ සබ්බසො රාගදොසානං අභාවෙන. ඛිප්පමෙව පුප්ඵිස්සතීති අග්ගමග්ගවිකසනෙන නචිරස්සෙව අනවසෙසගුණසොභාපාරිපූරියා පුප්ඵිස්සති. තස්මා අනාගාමී සමණපුණ්ඩරීකො නාම. ‘‘පුණ්ඩරීක’’න්ති හි රත්තකමලං වුච්චති. තං කිර ලහුං පුප්ඵිස්සති. ‘පදුම’න්ති සෙතකමලං, තං චිරෙන පුප්ඵිස්සතී’’ති වදන්ති. ගන්ථකාරකිලෙසානන්ති චිත්තස්ස බද්ධභාවකරානං උද්ධම්භාගියකිලෙසානං සබ්බසො අභාවා සමණසුඛුමාලො ¶ නාම සමණභාවෙන පරමසුඛුමාලභාවප්පත්තිතො.

චතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච පඨමභාණවාරවණ්ණනා.

පඤ්චකවණ්ණනා

315. සච්චෙසු විය අරියසච්චානි ඛන්ධෙසු උපාදානක්ඛන්ධා අන්තොගධාති ඛන්ධෙසු ලොකියලොකුත්තරවසෙන විභාගං දස්සෙත්වා ඉතරෙසු තදභාවතො ‘‘උපාදානක්ඛන්ධා ලොකියා වා’’ති ආහ.

ගන්තබ්බාති ¶ උපපජ්ජිතබ්බා. යථා හි කම්මභවො පරමත්ථතො අසතිපි කාරකෙ පච්චයසාමග්ගියා සිද්ධො ‘‘තංසමඞ්ගිනා සන්තානලක්ඛණෙන සත්තෙන කතො’’ති වොහරීයති, එවං උපපත්තිභවලක්ඛණා ගතියො පරමත්ථතො අසතිපි ගමකෙ තංතංකම්මවසෙන යෙහි තානි කම්මානි ‘‘කතානී’’ති වුච්චන්ති, තෙහි ‘‘ගන්තබ්බා’’ති වොහරීයන්ති. යස්ස උප්පජ්ජති, තං බ්රූහන්තො එව උප්පජ්ජතීති අයො, සුඛං. නත්ථි එත්ථ අයොති නිරයො. තතො එව අස්සාදෙතබ්බමෙත්ථ නත්ථීති ‘‘නිරස්සාදො’’ති ආහ. අවීචිආදිඔකාසෙපි නිරයසද්දො නිරුළ්හොති ආහ ‘‘සහොකාසෙන ඛන්ධා කථිතා’’ති. සූරියවිමානාදි ඔකාසවිසෙසෙපි ලොකෙ දෙව-සද්දො නිරුළ්හොති ආහ ‘‘චතුත්ථෙ ඔකාසොපී’’ති.

ආවාසෙති විසයෙ භුම්මං. පෙතො වා අජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති ලග්ගචිත්තතාය, හීනජ්ඣාසයතාය ච. තෙහි තෙහි ¶ කාරණෙහි ආදීනවං දස්සෙත්වා යථා අඤ්ඤෙ න ලභන්ති, එවං කරොති අත්තනො විසමනිස්සිතතාය, බලවනිස්සිතතාය ච. වණ්ණමච්ඡරියෙන අත්තනො එව වණ්ණං වණ්ණෙති, පරෙසං වණ්ණො ‘‘කිං වණ්ණො එසො’’ති තං තං දොසං වදති. පටිවෙධධම්මො අරියානංයෙව හොති, තෙ ච තං න මච්ඡරායන්ති මච්ඡරියස්ස සබ්බසො පහීනත්තාති තස්ස අසම්භවො එවාති ආහ ‘‘පරියත්තිධම්මෙ’’තිආදි. ‘‘අයං ඉමං ධම්මං උග්ගහෙත්වා අඤ්ඤථා අත්ථං විපරිවත්තෙත්වා නස්සෙස්සතී’’ති ධම්මානුග්ගහෙන න දෙති. ‘‘අයං ඉමං ධම්මං උග්ගහෙත්වා උද්ධතො ¶ උන්නළො අවූපසන්තචිත්තො අපුඤ්ඤං පසවිස්සතී’’ති පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති. න තං අදානං මච්ඡරියං මච්ඡරියලක්ඛණස්සෙව අභාවතො.

චිත්තං නිවාරෙන්තීති ඣානාදිවසෙන උප්පජ්ජනකං කුසලචිත්තං නිසෙධෙන්ති තථාස්ස උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති. නීවරණප්පත්තොති නීවරණාවත්ථො. ‘‘අරහත්තමග්ගවජ්ඣො’’ති එතෙන භවරාගානුසයස්සපි නීවරණභාවං අනුජානාති, තං විචාරෙතබ්බං. කිමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං? ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණ’’න්ති (පට්ඨා. 3.නීවරණගොච්ඡකෙ 8) ආදිවචනතො න යිදං ‘‘පරියායෙන වුත්ත’’න්ති සක්කා වත්තුං, සබ්බෙසම්පි තෙභූමකධම්මානං කාමනීයට්ඨෙන කාමභාවතො භවරාගස්සපි කාමච්ඡන්දභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තස්මා ‘‘කාමච්ඡන්දො නීවරණප්පත්තො’’ති භවරාගානුසයමාහ. සො හි අරහත්තමග්ගවජ්ඣො. ‘‘යා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස අකල්යතා’’ති (ධ. ස. 1162) ආදිවචනතො ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං. තථා ‘‘යා තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධස්සා’’ති (ධ. ස. 44) ආදිවචනතො මිද්ධං ඛන්ධත්තයගෙලඤ්ඤං. එත්ථ ච ¶ චිත්තගෙලඤ්ඤෙන චිත්තස්සෙව අකල්යතා, ඛන්ධත්තයගෙලඤ්ඤෙන පන රූපකායස්සපි ථිනමිද්ධස්ස නිද්දාහෙතුත්තා. තථා උද්ධච්චන්ති උද්ධච්චස්ස අරහත්තමග්ගවජ්ඣතං උපසංහරති තථා-සද්දෙන ¶ , න උභයතං. න හි තස්ස තාදිසී උභයතා අත්ථි. යං පන කෙචි වදන්ති ‘‘පුථුජ්ජනසන්තානවුත්ති සෙක්ඛසන්තානවුත්තී’’ති, තං ඉධ අනුපයොගි සෙක්ඛසන්තානවුත්තිනො එව චෙත්ථ අධිප්පෙතත්තා.

තෙහීති සංයොජනෙහි. ‘‘ඔරම්භාගියානි උද්ධම්භාගියානී’’ති විසෙසං අනාමසිත්වා ‘‘සංයොජනානී’’ති සාධාරණතො පදුද්ධාරො ඉදානි වුච්චමානචතුක්කානුච්ඡවිකතාවසෙන, කස්සචිපි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කථඤ්චිපි අවිනිපාතෙය්යතාමුත්තො කාමභවො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයත්තා ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරට්ඨෙන අන්තො නාම. රූපාරූපභවො තබ්බිපරියායතො බහි නාම. තථා හි යස්ස ඔරම්භාගියානි සංයොජනානි අප්පහීනානි, සො අජ්ඣත්තසංයොජනො වුත්තො, යස්ස තානි පහීනානි, සො බහිද්ධාසංයොජනො, තස්මා අන්තො අසමුච්ඡින්නබන්ධනතාය, බහි ච පවත්තමානභවඞ්ගසන්තානතාය අන්තොබද්ධා බහිසයිතා නාම. නිරන්තරප්පවත්තභවඞ්ගසන්තානවසෙන හි සයිතවොහාරො. කාමං නෙසං බහිබන්ධනම්පි අසමුච්ඡින්නං, අන්තොබන්ධනස්ස පන ථූලතාය එවං වුත්තං ¶ . තෙනාහ ‘‘තෙසඤ්හි කාමභවෙ බන්ධන’’න්ති. ඉමිනා නයෙන සෙසද්වයෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අසමුච්ඡින්නෙසු ච ඔරම්භාගියසංයොජනියෙසු ලද්ධප්පච්චයෙසු උද්ධම්භාගියසංයොජනානි අගණනූපගානි හොන්තීති. අරියානංයෙව වසෙනෙත්ථ චතුක්කස්ස උද්ධටත්තා ලබ්භමානාපි පුථුජ්ජනා න උද්ධටා.

සික්ඛාකොට්ඨාසොති සික්ඛිතබ්බභාගො. පජ්ජති සික්ඛා එතෙනාති සික්ඛාපදං, සික්ඛාය අධිගමුපායොති. ආගතායෙව, තස්මා තත්ථ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති අධිප්පායො.

අභබ්බට්ඨානාදිපඤ්චකවණ්ණනා

316. දෙසනාසීසමෙවාති ¶ දෙසනාපදෙසො එව, තස්මා සොතාපන්නාදයොපි අභබ්බා. යදි එවං කස්මා තථා දෙසනාති ආහ ‘‘පුථුජ්ජනඛීණාසවාන’’න්තිආදි.

ඤාතිබ්යසනෙ යෙසං ඤාතීනං විනාසො, තෙසං හිතසුඛං විද්ධංසෙති, තස්මා බ්යසතීති බ්යසනං. භොගබ්යසනෙපි එසෙව නයො. රොගබ්යසනාදීසු පන ‘‘යස්ස රොගො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. නෙව අකුසලානි අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා. න තිලක්ඛණාහතානි අභාවධම්මත්තා. ඉතරං පන වුත්තවිපරියායතො අකුසලං, තිලක්ඛණාහතඤ්ච.

ගුණෙහි ¶ සමිද්ධභාවා සම්පදා.

වත්ථුසන්දස්සනාති යස්මිං වත්ථුස්මිං තස්ස ආපත්ති, තස්ස සරූපතො දස්සනා. ආපත්තිසන්දස්සනාති යං ආපත්තිං සො ආපන්නො, තස්සා දස්සනා. සංවාසපටික්ඛෙපොති උපොසථපවාරණාදිසංවාසස්ස පටික්ඛිපනං අකරණං. සාමීචිපටික්ඛෙපො අභිවාදනාදිසාමීචිකිරියාය අකරණං. චොදයමානෙනාති චොදෙන්තෙන. චුදිතකස්ස කාලොති චුදිතකස්ස පුග්ගලස්ස චොදෙතබ්බකාලො. පුග්ගලන්ති චොදෙතබ්බං පුග්ගලං. උපපරික්ඛිත්වාති ‘‘අයං චුදිතකලක්ඛණෙ තිට්ඨති, න තිට්ඨතී’’ති වීමංසිත්වා. අයසං ආරොපෙති ‘‘ඉමෙ මං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛන්තා අනයබ්යසනං ආපාදෙන්තී’’ති භික්ඛූනං අයසං උප්පාදෙති.

පධානියඞ්ගපඤ්චකවණ්ණනා

317. පදහතීති ¶ පදහනො; භාවනං අනුයුත්තො යොගී, තස්ස භාවො භාවනානුයොගො පදහනභාවො. පධානං අස්ස අත්ථීති පධානිකො, ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා ‘‘පධානියො’’ති වුත්තං. ‘‘අභිනීහාරතො පට්ඨාය ආගතත්තා’’ති වුත්තත්තා පච්චෙකබොධිසත්තසාවකබොධිසත්තානම්පි පණිධානතො පභුති ආගතා සද්ධා ආගමනසද්ධා එව, උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන පන ‘‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තාන’’න්ති වුත්තං. අධිගමතො ¶ සමුදාගතත්තා අග්ගමග්ගඵලසම්පයුත්තාපි අධිගමනසද්ධා නාම, යා සොතාපන්නස්ස අඞ්ගභාවෙන වුත්තා. අචලභාවෙනාති පටිපක්ඛෙන අනභිභවනීයත්තා නිච්චලභාවෙන. ඔකප්පනන්ති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා අධිමුච්චනං. පසාදුප්පත්ති පසාදනීයෙ වත්ථුස්මිං පසීදනමෙව. සුප්පටිවිද්ධන්ති සුට්ඨු පටිවිද්ධං, යථා තෙන පටිවෙධෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං හත්ථගතං අහොසි, තථා පටිවිද්ධං. යස්ස බුද්ධසුබුද්ධතාය සද්ධා අචලා අසම්පවෙධී, තස්ස ධම්මසුධම්මතාය, සඞ්ඝසුප්පටිපන්නතාය ච සද්ධා න තථාති අට්ඨානමෙතං අනවකාසො. තෙනාහ භගවා ‘‘යො, භික්ඛවෙ, බුද්ධෙ පසන්නො, ධම්මෙ සො පසන්නො, සඞ්ඝෙ සො පසන්නො’’තිආදි. පධානවීරියං ඉජ්ඣති ‘‘අද්ධා ඉමාය පටිපදාය ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති සක්කච්චං පදහනතො.

අප්ප-සද්දො අභාවත්ථො ‘‘අප්ප-සද්දස්ස…පෙ… ඛො පනා’’තිආදීසු වියාති ආහ ‘‘අරොගො’’ති. සමවෙපාකිනියාති යථාභුත්තං ආහාරං සමාකාරෙනෙව පච්චනසීලාය. දළ්හං කත්වා පච්චන්තී හි ගහණී ඝොරභාවෙන පිත්තවිකාරාදිවසෙන රොගං ජනෙති, සිථිලං කත්වා පච්චන්තී මන්දභාවෙන වාතවිකාරාදිවසෙන. තෙනාහ ‘‘නාතිසීතාය නාච්චුණ්හායා’’ති. ගහණීතෙජස්ස මන්දතික්ඛතාවසෙන ¶ සත්තානං යථාක්කමං සීතුණ්හසහගතාති ආහ ‘‘අතිසීතගහණිකො’’තිආදි. යාථාවතො අච්චයදෙසනා අත්තනො ආවිකරණං නාමාති ආහ ‘‘යථාභූතං අත්තනො අගුණං පකාසෙතා’’ති. උදයත්ථගාමිනියාති ¶ සඞ්ඛාරානං උදයං, වයඤ්ච පටිවිජ්ඣන්තියාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘උදයඤ්චා’’තිආදි. පරිසුද්ධායාති නිරුපක්කිලෙසාය. නිබ්බිජ්ඣිතුං සමත්ථායාති තදඞ්ගවසෙන අවසෙසං පජහිතුං සමත්ථාය. තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස ඛයගාමිනියාති යං දුක්ඛං ඉමස්මිං ඤාණෙ අනධිගතෙ පවත්තාරහං, අධිගතෙ න පවත්තති, තං සන්ධාය වදති. තථා හෙස යොගාවචරො ‘‘චූළසොතාපන්නො’’ති වුච්චති.

සුද්ධාවාසාදිපඤ්චකවණ්ණනා

318. ‘‘සුද්ධා ¶ ආවසිංසූ’’තිආදිනා අද්ධත්තයෙපි තෙසං සුද්ධාවාසපරියායො අබ්යභිචාරීති දස්සෙති. කිලෙසමලරහිතාති නාමකායපරිසුද්ධිං වදන්තො එව රූපකායපරිසුද්ධිම්පි අත්ථතො දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අනාගාමිඛීණාසවා’’ති.

ආයුනො මජ්ඣන්ති අවිහාදීසු යත්ථ යත්ථ උප්පන්නො, තත්ථ තත්ථ ආයුනො මජ්ඣං අනතික්කමිත්වා. අන්තරා වාති තස්ස අන්තරාව ඔරමෙව. මජ්ඣං උපහච්චාති ආයුනො මජ්ඣං අතිච්ච. තෙනාහ ‘‘අතික්කමිත්වා’’ති. අප්පයොගෙනාති අනුස්සහනෙන. අකිලමන්තොති අකිලන්තො. සුඛෙනාති අකිච්ඡෙන. උද්ධං වාහිභාවෙන උද්ධං අස්ස තණ්හාසොතං, වට්ටසොතඤ්චාති උද්ධංසොතො; උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධං අස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො. අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී. සොධෙත්වාති තත්ථ තත්ථ උප්පජ්ජන්තො තෙ තෙ දෙවලොකෙ සොධෙන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා’’ති. තත්ථ තත්ථ වා උප්පජ්ජිත්වා පුන අනුප්පජ්ජනාරහභාවෙනෙව තතොපි ගච්ඡන්තො දෙවූපපත්තිභවසඤ්ඤිතෙ අත්තනො ඛන්ධලොකෙ භවරාගමලං විසොධෙත්වා වික්ඛම්භෙත්වා. අයඤ්හි අවිහෙසු කප්පසහස්සං වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අතප්පං ගච්ඡති, තත්ථාපි ද්වෙ කප්පසහස්සානි ¶ වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සං ගච්ඡති, තත්ථාපි චත්තාරිකප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සිං ගච්ඡති, තත්ථාපි අට්ඨකප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අකනිට්ඨං ගච්ඡති, තත්ථ වසන්තො අග්ගමග්ගං අධිගච්ඡති.

චෙතොඛිලපඤ්චකවණ්ණනා

319. චෙතොඛිලා ¶ නාම අත්ථතො විචිකිච්ඡා කොධො ච, තෙ පන යස්මිං සන්තානෙ උප්පජ්ජන්ති, තස්ස ඛරභාවො කක්ඛළභාවො හුත්වා උපතිට්ඨන්ති, පගෙව අත්තනා සම්පයුත්තචිත්තස්සාති ආහ ‘‘චිත්තස්ස ථද්ධභාවො’’ති. යථා ලක්ඛණපාරිපූරියා ගහිතාය සබ්බා සත්ථුරූපකායසිරී ගහිතාව නාම හොති, එවං සබ්බඤ්ඤුතාය සබ්බා ධම්මකායසිරී’’ ගහිතා එව නාම හොතීති තදුභයවත්ථුකමෙව කඞ්ඛං දස්සෙන්තො ‘‘සරීරෙ කඞ්ඛමානො’’තිආදිමාහ. ආතපති කිලෙසෙති ආතප්පං ¶ , සම්මාවායාමොති ආහ ‘‘ආතප්පායාති වීරියකරණත්ථායා’’ති. පුනප්පුනං යොගායාති භාවනං පුනප්පුනං යුඤ්ජනාය. සතතකිරියායාති භාවනාය නිරන්තරප්පයොගාය. ‘‘පටිවෙධධම්මෙ කඞ්ඛමානො’’ති එත්ථ කථං ලොකුත්තරධම්මෙ කඞ්ඛා පවත්තතීති? න ආරම්මණකරණවසෙන, අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කලද්ධෙ පරිකප්පිතරූපෙ කඞ්ඛා පවත්තතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විපස්සනා…පෙ… වදන්ති, තං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛතී’’ති. සික්ඛාති චෙත්ථ පුබ්බභාගසික්ඛා වෙදිතබ්බා. ‘‘කාමඤ්චෙත්ථ විසෙසුප්පත්තියා මහාසාවජ්ජතාය චෙව සංවාසනිමිත්තඝට්ටනාහෙතු අභිණ්හුප්පත්තිකතාය ච ‘සබ්රහ්මචාරීසූ’ති කොපස්ස විසයො විසෙසෙත්වා වුත්තො, තතො අඤ්ඤත්ථාපි පන කොපො ‘න චෙතොඛිලො’ති න සක්කා විඤ්ඤාතු’’න්ති කෙචි. යදි එවං විචිකිච්ඡායපි අයං නයො ආපජ්ජති, තස්මා යථාරුතවසෙනෙව ගහෙතබ්බං.

චෙතසොවිනිබන්ධාදිපඤ්චකවණ්ණනා

320. පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන කුසලචිත්තං විනිබන්ධන්තීති චෙතසොවිනිබන්ධා. තං පන විනිබන්ධන්තා මුට්ඨිගාහං ¶ ගණ්හන්තී විය හොන්තීති ආහ ‘‘චිත්තං බන්ධිත්වා’’තිආදි. කාමගිද්ධො පුග්ගලො වත්ථුකාමෙ විය කිලෙසකාමෙපි අස්සාදෙති අභිනන්දතීති වුත්තං ‘‘වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපී’’ති. අත්තනො කායෙති අත්තනො කරජකායෙ, අත්තභාවෙ වා. බහිද්ධාරූපෙති පරෙසං කායෙ, අනින්ද්රියබද්ධරූපෙ ච. උදරං අවදිහති උපචිනොති පරිපූරෙතීති උදරාවදෙහකං. සෙය්යසුඛන්ති සෙය්යාය සයනවසෙන උප්පජ්ජනකසුඛං. සංපරිවත්තකන්ති සංපරිවත්තෙත්වා. පණිධායාති තණ්හාවසෙන පණිදහිත්වා. ඉති පඤ්චවිධොපි ලොභවිසෙසො එව චෙතොවිනිබන්ධො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

ලොකියානෙව කථිතානි රූපින්ද්රියානංයෙව කථිතත්තා. පඨමදුතියචතුත්ථානි ලොකියානි පරිත්තභූමකත්තා. තතියපඤ්චමානි කාමරූපග්ගභූමිකත්තා, කාමරූපාරූපග්ගභූමිකත්තා ච. ලොකියලොකුත්තරානි ¶ කථිතානීති ආනෙත්වා යොජනා. ‘‘සමථවිපස්සනාමග්ගඵලවසෙනා’’ති වත්තබ්බං. ‘‘සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙනා’’ති වුත්තං.

නිස්සරණියපඤ්චකවණ්ණනා

321. නිස්සරන්තීති ¶ නිස්සරණීයාති වත්තබ්බෙ රස්සං කත්වා නිද්දෙසො. කත්තරි හෙස අනීය-සද්දො යථා ‘‘නිය්යානිකා’’ති. තෙනාහ ‘‘නිස්සටා’’ති. කුතො පන නිස්සටාති? යථාසකං පටිපක්ඛතො. නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතුයොති ආහ ‘‘අත්තසුඤ්ඤසභාවා’’ති. අත්ථතො පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවිසෙසා. තාදිසස්ස භික්ඛුනො කිලෙසවසෙන කාමෙසු මනසිකාරො නාම නත්ථීති ආහ ‘‘වීමංසනත්ථ’’න්ති. ‘‘නෙක්ඛම්මනිස්සිතං ඉදානි මෙ චිත්තං, කිං නු ඛො කාමවිතක්කොපි උප්පජ්ජතී’’ති වීමංසන්තස්සාති අත්ථො. පක්ඛන්දනං නාම අනුප්පවෙසො, සො පන තත්ථ නත්ථීති ආහ ‘‘න පවිසතී’’ති. පසාදං නාම අභිරුචිසන්තිට්ඨානං ¶ , විමුච්චනං අධිමුච්චනන්ති තං සබ්බං පක්ඛිපන්තො වදති ‘‘පසාදං නාපජ්ජතී’’තිආදි. එවංභූතං පනස්ස චිත්තං තත්ථ කථං තිට්ඨතීති ආහ ‘‘යථා පනා’’තිආදි. තන්ති පඨමජ්ඣානං. අස්සාති භික්ඛුනො. චිත්තං පක්ඛන්දතීති පරිකම්මචිත්තෙන සද්ධිං ඣානචිත්තං එකට්ඨවසෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා වදති. ගොචරෙ ගතත්තාති අත්තනො ආරම්මණෙ එව පවත්තත්තා. අහානභාගියත්තාති ඨිතිභාගියත්තා, විසෙසභාගියත්තා වා. සුට්ඨු විමුත්තන්ති වික්ඛම්භනවිමුත්තියා සම්මදෙව විමුත්තං. චිත්තස්ස කායස්ස ච හනනතො විඝාතො, දුක්ඛං. පරිදහනතො පරිළාහො, කාමදරථො. න වෙදයති අනුප්පජ්ජනතො. නිස්සරන්ති තතොති නිස්සරණං. කෙ නිස්සරන්ති? කාමා. එවඤ්ච කත්වා කාමානන්ති කත්තරි සාමිවචනං සුට්ඨු යුජ්ජති. යදග්ගෙන කාමා තතො ‘‘නිස්සටා’’ති වුච්චන්ති, තදග්ගෙන ඣානම්පි කාමතො ‘‘නිස්සට’’න්ති වත්තබ්බතං ලභතීති වුත්තං ‘‘කාමෙහි නිස්සටත්තා’’ති. එවං වික්ඛම්භනවසෙන කාමනිස්සරණං වත්වා ඉදානි සමුච්ඡෙදවසෙන අච්චන්තතොව නිස්සරණං දස්සෙතුං ‘‘යො පනා’’තිආදි වුත්තං.

සෙසපදෙසූති සෙසකොට්ඨාසෙසු. අයං පන විසෙසොති විසෙසං වදන්තෙන ‘‘තං ඣානං පාදකං කත්වා’’තිආදිකො අවිසෙසොති වත්වා දුතියතතියවාරෙසු සබ්බසො අනාමට්ඨො, චතුත්ථවාරෙ පන අයම්පි විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘අච්චන්තනිස්සරණෙ චෙත්ථ අරහත්තඵලං යොජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

යස්මා අරූපජ්ඣානං පාදකං කත්වා අග්ගමග්ගං අධිගන්ත්වා අරහත්තෙ ඨිතස්ස චිත්තං සබ්බසො රූපෙහි නිස්සටං නාම හොති. තස්ස හි ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ¶ වීමංසනත්ථං රූපාභිමුඛං ¶ චිත්තං පෙසෙන්තස්ස ඉදමක්ඛාතන්ති සමථයානිකානං වසෙන හෙට්ඨා චත්තාරො වාරා කථිතා, ඉදං පන සුක්ඛවිපස්සකස්ස වසෙනාති ආහ ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරෙ’’තිආදි. පුන සක්කායො නත්ථීති උප්පන්නන්ති ¶ ඉදානි මෙ සක්කායප්පබන්ධො නත්ථීති වීමංසන්තස්ස උප්පන්නං.

විමුත්තායතනපඤ්චකවණ්ණනා

322. විමුත්තියා වට්ටදුක්ඛතො විමුච්චනස්ස ආයතනානි කාරණානි විමුත්තායතනානීති ආහ ‘‘විමුච්චනකාරණානී’’ති. පාළිඅත්ථං ජානන්තස්සාති ‘‘ඉධ සීලං ආගතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා’’තිආදිනා තං තං පාළිඅත්ථං යාථාවතො ජානන්තස්ස. පාළිං ජානන්තස්සාති තදත්ථජොතනං පාළිං යාථාවතො උපධාරෙන්තස්ස. තරුණපීතීති සඤ්ජාතමත්තා මුදුකා පීති ජායති. කථං ජායති? යථාදෙසිතධම්මං උපධාරෙන්තස්ස තදනුච්ඡවිකමෙව අත්තනො කායවචීමනොසමාචාරං පරිග්ගණ්හන්තස්ස සොමනස්සප්පත්තස්ස පමොදලක්ඛණං පාමොජ්ජං ජායති. තුට්ඨාකාරභූතා බලවපීතීති පුරිමුප්පන්නාය පීතියා වසෙන ලද්ධාසෙවනත්තා අතිවිය තුට්ඨාකාරභූතා කායචිත්තදරථපස්සම්භනසමත්ථාය පස්සද්ධියා පච්චයො භවිතුං සමත්ථා බලප්පත්තා පීති ජායති. යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපි පස්සද්ධො එව හොති, තස්මා ‘‘නාමකායො පටිපස්සම්භති’’ ඉච්චෙව වුත්තං. සුඛං පටිලභතීති වක්ඛමානස්ස චිත්තසමාධානස්ස පච්චයො භවිතුං සමත්ථං චෙතසිකං නිරාමිසං සුඛං පටිලභති වින්දති. ‘‘සමාධියතී’’ති එත්ථ න යො කොචි සමාධි අධිප්පෙතො, අථ ඛො අනුත්තරසමාධීති දස්සෙන්තො ‘‘අරහත්ත ඵලසමාධිනා සමාධියතී’’ති ආහ. ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි තස්සා දෙසනාය තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස යථාවුත්තසමාධිපටිලාභස්ස කාරණභාවවිභාවනං. තස්ස විමුත්තායතනභාවො. ඔසක්කිතුන්ති නයිතුං. සමාධියෙව සමාධිනිමිත්තන්ති කම්මට්ඨානපාළිආරුළ්හො සමාධියෙව පරතො උප්පජ්ජනකභාවනාසමාධිස්ස කාරණභාවතො සමාධිනිමිත්තං. තෙනාහ ‘‘ආචරියසන්තිකෙ’’තිආදි.

විමුත්ති ¶ වුච්චති අරහත්තං සබ්බසො කිලෙසෙහි පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තීති කත්වා. පරිපාචෙන්තීති සාධෙන්ති නිප්ඵාදෙන්ති. අනිච්චානුපස්සනාඤාණෙ නිස්සයපච්චයභූතෙ උප්පන්නසඤ්ඤා, තෙන ඤාණෙන සහගතාති අත්ථො. සෙසෙසුපි ¶ එසෙව නයො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. ටී. 1.37, 306) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

පඤ්චකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡක්කවණ්ණනා

323. අත්තානං ¶ අධි අජ්ඣත්තා,අධි-සද්දො සමාසවිසයෙ අධිකාරත්ථං, පවත්තිඅත්ථඤ්ච ගහෙත්වා පවත්තතීති අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා අජ්ඣත්තා; අජ්ඣත්තෙසු භවානි අජ්ඣත්තිකානීති නියකජ්ඣත්තෙසුපි අබ්භන්තරානි චක්ඛාදීනි වුච්චන්ති, තානි පන යෙන අජ්ඣත්තභාවෙන ‘‘අජ්ඣත්තිකානී’’ති වුච්චන්ති, තමත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අජ්ඣත්තිකානී’’ති ආහ. සද්දත්ථතො පන අජ්ඣත්තජ්ඣත්තානියෙව අජ්ඣත්තජ්ඣත්තිකානි යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (ම. නි. 1.246; අ. නි. 8.11; පාරා. 8) දට්ඨබ්බං. තතො අජ්ඣත්තතොති තතො අජ්ඣත්තජ්ඣත්තතො, යානි අජ්ඣත්තිකානි වුත්තානි. අජ්ඣත්තිකානඤ්හි පටියොගීනි බාහිරානි අජ්ඣත්තධම්මානං විය බහිද්ධාධම්මා. ‘‘අජ්ඣත්තිකානී’’ති හි සපරසන්තානිකානි චක්ඛාදීනි වුච්චන්ති, තථා රූපාදීනි ‘‘බාහිරානී’’ති. අජ්ඣත්තානි පන සසන්තානිකා එව චක්ඛුරූපාදයො, තතො අඤ්ඤෙව බහිද්ධාති. ‘‘විඤ්ඤාණසමූහා’’ති එත්ථ යදිපි තෙසං විඤ්ඤාණානං සමොධානං නත්ථි භින්නකාලිකත්තා, චිත්තෙන පන එකජ්ඣං අභිසංයූහනවසෙන සමූහතා වුත්තා යථා ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො’’ති. චක්ඛුපසාදනිස්සිතන්ති චක්ඛුපසාදං නිස්සාය පච්චයං ලභිත්වා උප්පන්නං කුසලාකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණතාසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තං. චක්ඛුසන්නිස්සිතො සම්ඵස්සො, න චක්ඛුද්වාරිකො. ඉමෙ ¶ දස සම්ඵස්සෙති ඉමෙ පසාදවත්ථුකෙ දස විපාකසම්ඵස්සෙ ඨපෙත්වා. එතෙනෙව නයෙනාති එතෙන ඵස්සෙ වුත්තෙනෙව නයෙන. තණ්හාඡක්කෙ තණ්හං ආරබ්භ පවත්තාපි තණ්හා ධම්මතණ්හාති වෙදිතබ්බා.

අප්පටිස්සයොති අප්පටිස්සවො, ව-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා නිද්දෙසො. ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පටිස්සවනං පටිස්සවො, පටිස්සවභූතං, තංසභාගඤ්ච යං කිඤ්චි ගාරවං, නත්ථි එතස්මිං පටිස්සවොති අප්පටිස්සවො, ගාරවරහිතො. තෙනාහ ‘‘අනීචවුත්තී’’ති. යථා චෙතියං උද්දිස්ස කතං සත්ථු ¶ කතසදිසං, එවං චෙතියස්ස පුරතො කතං සත්ථු පුරතො කතසදිසං එවාති ආහ ‘‘පරිනිබ්බුතෙ පනා’’තිආදි. සක්කච්චං න ගච්ඡතීති ආදරං ගාරවං උප්පාදෙත්වා න උපසඞ්කමති. යථා සික්ඛාය එකදෙසෙ කොපිතෙ, අගාරවෙ ච කතෙ සබ්බා සික්ඛා කුප්පති, සබ්බත්ථ ච අගාරවං කතං නාම හොති සමුදායතො සංවරසමාදානං අවයවතො භෙදොති. එවං එකභික්ඛුස්මිංපි…පෙ… අගාරවො කතොව හොති. අනාදරියමත්තෙනපි සික්ඛාය අපරිපූරියෙවාති ආහ ‘‘අපූරයමානොව සික්ඛාය අගාරවො නාමා’’ති. අප්පමාදලක්ඛණං සම්මාපටිපත්ති. දුවිධන්ති ධම්මාමිසවසෙන දුවිධං.

සොමනස්සූපවිචාරාති ¶ සොමනස්සසහගතා විචාරා අධිප්පෙතා, උපසද්දො ච නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘සොමනස්සසම්පයුත්තා විචාරා’’ති. තථා හිස්ස අභිධම්මෙ (ධ. ස. 8) ‘‘චාරො විචාරො…පෙ… උපවිචාරො’’ති නිද්දෙසො පවත්තො. සොමනස්සකාරණභූතන්ති සභාවතො, සඞ්කප්පතොපි සොමනස්සස්ස උප්පත්තියා පච්චයභූතං. කාමං පරිත්තභූමකා විතක්කවිචාරා අඤ්ඤමඤ්ඤමවියොගිනො ¶ , කිරියාභෙදතො පන පඨමාභිනිපාතතාය විතක්කස්ස බ්යාපාරො සාතිසයො. තතො පරං විචාරස්සාති තං සන්ධාය ‘‘විතක්කෙත්වා’’ති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන වත්වා ‘‘විචාරෙන පරිච්ඡින්දතී’’ති වුත්තං. ලද්ධපුබ්බාසෙවනස්ස විචාරස්ස බ්යාපාරො පඤ්ඤා විය හොති. තථා හි ‘‘විචාරො විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො’’ති පෙටකෙ වුත්තං. ‘‘දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො’’ති එත්ථ යාය දිට්ඨියා පුග්ගලො දිට්ඨිසාමඤ්ඤං ගතො වුත්තො, සා පඨමමග්ගසම්මාදිට්ඨි කොසම්බකසුත්තෙ අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘කොසම්බකසුත්තෙ පඨමමග්ගො කථිතො’’ති. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. චතූසුපි මග්ගෙසු සම්මාදිට්ඨි දිට්ඨිග්ගහණෙන ගහිතාති ආහ ‘‘චත්තාරොපි මග්ගා කථිතා’’ති.

විවාදමූලඡක්කවණ්ණනා

325. කොධනොති කුජ්ඣනසීලො. යස්මා සො අප්පහීනකොධතාය විගතකොධනො නාම න හොති, තස්මා ‘‘කොධෙන සමන්නාගතො’’ති ආහ. උපනාහො එතස්ස අත්ථි, උපනය්හනසීලොති වා උපනාහී. විවාදො නාම උප්පජ්ජමානො යෙභුය්යෙන පඨමං ද්වින්නං වසෙන උප්පජ්ජතීති ¶ වුත්තං ‘‘ද්වින්නං භික්ඛූනං විවාදො’’ති. සො පන යථා බහූනං අනත්ථාවහො හොති, තං නිදස්සනමුඛෙන දස්සෙන්තො ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ. අබ්භන්තරපරිසායාති පරිසබ්භන්තරෙ.

පරගුණමක්ඛනාය පවත්තොපි අත්තනො කාරකං ගූථෙන පහරන්තං ගූථො විය පඨමතරං මක්ඛෙතීති මක්ඛො, සො එතස්ස අත්ථීති මක්ඛී. පලාසතීති පලාසො, පරස්ස ගුණෙ ඩංසිත්වා විය අපනෙතීති අත්ථො, සො එතස්ස අත්ථීති පලාසී. පලාසී පුග්ගලො හි දුතියස්ස ධුරං න දෙති, සමං පසාරෙත්වා තිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘යුගග්ගාහලක්ඛණෙන පලාසෙන සමන්නාගතො’’ති. ‘‘ඉස්සුකී’’තිආදීනං පදානමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යොව. කම්මපථප්පත්තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා වසෙනෙත්ථ මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘නත්ථිකවාදී අහෙතුකවාදී අකිරියවාදී’’ති.

නිස්සරණියඡක්කවණ්ණනා

326. හාපෙත්වාති ¶ කුසලචිත්තං පරිහාපෙත්වා පවත්තිතුමෙව අප්පදානවසෙන. අභූතං බ්යාකරණං බ්යාකරොති ‘‘මෙත්තා හි ඛො මෙ චෙතොවිමුත්ති භාවිතා’’තිආදිනා (අ. නි. 6.13) අත්තනි අවිජ්ජමානං ගුණබ්යාහාරං බ්යාහරති. චෙතොවිමුත්ති-සද්දං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘නිස්සටා’’ති වුත්තං. පුන බ්යාපාදො නත්ථීති ඉදානි මම බ්යාපාදො නාම නත්ථි සබ්බසො නත්ථීති ඤත්වා.

‘‘අනිමිත්තා’’ති වත්වා යෙසං නිමිත්තානං අභාවෙන අරහත්තඵලසමාපත්තියා අනිමිත්තතා, තං දස්සෙතුං ‘‘සා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රාගස්ස නිමිත්තං, රාගො එව වා නිමිත්තන්ති රාගනිමිත්තං. ආදි-සද්දෙන දොසනිමිත්තාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. රූපවෙදනාදිසඞ්ඛාරනිමිත්තං රූපනිමිත්තාදි. තෙසඤ්ඤෙව නිච්චාදිවසෙන උපට්ඨානං නිච්චනිමිත්තාදි. තයිදං නිමිත්තං යස්මා සබ්බෙන සබ්බං අරහත්තඵලෙ නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘සා හි…පෙ… අනිමිත්තාති වුත්තා’’ති. නිමිත්තං අනුසරතීති තං නිමිත්තං අනුගච්ඡති ආරබ්භ පවත්තති.

අස්මිමානොති ‘‘අස්මී’’ති පවත්තො අත්තවිසයො මානො. අයං නාම අහං අස්මීති රූපලක්ඛණො, වෙදනාදීසු වා අඤ්ඤතරලක්ඛණො අයං නාම අත්තා ¶ අහං අස්මි. ‘‘අස්මී’’ති මානො සමුග්ඝාටීයති එතෙනාති අස්මිමානසමුග්ඝාතො, අරහත්තමග්ගො. පුන අස්මිමානො නත්ථීති තස්ස අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං කිත්තෙන්තො සමුග්ඝාතත්තමෙව විභාවෙති.

අනුත්තරියාදිඡක්කවණ්ණනා

327. නත්ථි එතෙසං උත්තරානි විසිට්ඨානීති අනුත්තරානි, අනුත්තරානි එව අනුත්තරියානි යථා අනන්තමෙව ආනන්තරියන්ති ආහ ‘‘අනුත්තරියානීති අනුත්තරානී’’ති. දස්සනානුත්තරියං නාම අනුත්තරඵලවිසෙසාවහත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි. සත්තවිධඅරියධනලාභොති සත්තවිධසද්ධාදිලොකුත්තරධනලාභො. සික්ඛත්තයපූරණන්ති ¶ අධිසීලසික්ඛාදීනං තිස්සන්නං සික්ඛානං පරිපූරණං. තත්ථ පරිපූරණං නිප්පරියායතො අසෙක්ඛානං වසෙන වෙදිතබ්බං. කල්යාණපුථුජ්ජනතො පට්ඨාය හි සත්ත සෙක්ඛා තිස්සො සික්ඛා පූරෙන්ති නාම, අරහා පන පරිපුණ්ණසික්ඛොති. ඉති ඉමානි අනුත්තරියානි ලොකියලොකුත්තරානි කථිතානි.

අනුස්සතියො ¶ එව දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිහිතසුඛානං කාරණභාවතො ඨානානීති අනුස්සතිට්ඨානානි. එවං අනුස්සරතොති යථා බුද්ධානුස්සති විසෙසාධිගමස්ස ඨානං හොති, එවං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.157, 255) බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තස්ස. උපචාරකම්මට්ඨානන්ති පච්චක්ඛතො උපචාරජ්ඣානාවහං කම්මට්ඨානං, පරම්පරාය පන යාව අරහත්තා ලොකියලොකුත්තරවිසෙසාවහං.

සතතවිහාරඡක්කවණ්ණනා

328. නිච්චවිහාරාති සබ්බදා පවත්තනකවිහාරා. ඨපෙත්වා හි සමාපත්තිවෙලං, භවඞ්ගවෙලඤ්ච ඛීණාසවා ඉමිනාව ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවිහාරෙන සබ්බකාලං විහරන්ති. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති නිස්සයවොහාරෙන වුත්තං. සසම්භාරකථා හෙසා යථා ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’ති. තස්මා නිස්සයසීසෙන නිස්සිතස්ස ගහණං දට්ඨබ්බන්ති ආහ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිස්වා’’ති. ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තොති ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ රාගං අනුප්පාදෙන්තො මග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා. නෙව සුමනො හොති ගෙහසිතපෙමවසෙනපි. න දුම්මනො පසාදඤ්ඤථත්තවසෙනපි. අසමපෙක්ඛනෙති ඉට්ඨෙපි අනිට්ඨෙපි මජ්ඣත්තෙපි ආරම්මණෙ න සමං ¶ න සම්මා අයොනිසො ගහණෙ. යො අඛීණාසවානං මොහො උප්පජ්ජති, තං අනුප්පාදෙන්තො මග්ගෙනෙව තස්ස සමුග්ඝාටිතත්තා. ඤාණුපෙක්ඛාවසෙනෙව උපෙක්ඛකො විහරති මජ්ඣත්තො. අයඤ්චස්ස පටිපත්තිවෙපුල්ලප්පත්තියා ¶ , පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා වාති ආහ ‘‘සතියා’’තිආදි. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාති ඡසු ද්වාරෙසු පවත්තා සතිසම්පජඤ්ඤස්ස වසෙන ඡාවයවා උපෙක්ඛා. ඤාණසම්පයුත්තචිත්තානි ලබ්භන්ති තෙහි විනා සම්පජානතාය අසම්භවතො. මහාචිත්තානීති අට්ඨපි මහාකිරියචිත්තානි ලබ්භන්ති. සතතවිහාරාති ඤාණුප්පත්තිපච්චයරහිතකාලෙපි පවත්තිභෙදනතො. දස චිත්තානීති අට්ඨ මහාකිරියචිත්තානි හසිතුප්පාදවොට්ඨබ්බනචිත්තෙහි සද්ධිං දස චිත්තානි ලබ්භන්ති. අරජ්ජනාදුස්සනවසෙන පවත්ති තෙසම්පි සාධාරණාති.‘‘උපෙක්ඛකො විහරතී’’ති වචනතො ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන ආගතානං ඉමෙසං සතතවිහාරානං ‘‘සොමනස්සං කථං ලබ්භතී’’ති චොදෙත්වා ‘‘ආසෙවනතො ලබ්භතී’’ති සයමෙව පරිහරතීති. කිඤ්චාපි ඛීණාසවො ඉට්ඨානිට්ඨෙපි ආරම්මණෙ මජ්ඣත්තෙ විය බහුලං උපෙක්ඛකො විහරති අත්තනො පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනතො, කදාචි පන තථා චෙතොභිසඞ්ඛාරාභාවෙ යං තං සභාවතො ඉට්ඨං ආරම්මණං, තත්ථ යාථාවසභාවග්ගහණවසෙනපි අරහතො චිත්තං සොමනස්සසහගතං හුත්වා පවත්තතෙව, තඤ්ච ඛො පුබ්බාසෙවනවසෙන. තෙනාහ ‘‘ආසෙවනතො ලබ්භතී’’ති.

අභිජාතිඡක්කවණ්ණනා

329. ‘‘අභිජාතියො’’ති ¶ එත්ථ අභි-සද්දො උපසග්ගමත්තං, න අත්ථවිසෙසජොතකොති ආහ ‘‘ජාතියො’’ති. අභිජායතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ජායතීති ච අන්තොගධහෙතුඅත්ථපදං, උප්පාදෙතීති අත්ථො. ජාතියා, තංනිබ්බත්තකකම්මානඤ්ච කණ්හසුක්කපරියායතාය යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. පටිප්පස්සම්භනවසෙන කිලෙසානං නිබ්බාපනතො නිබ්බානං සචෙ කණ්හං භවෙය්ය යථා තං දසවිධං දුස්සීල්යකම්මං. සචෙ සුක්කං භවෙය්ය යථා තං දානසීලාදිකුසලකම්මං. ද්වින්නම්පි කණ්හසුක්කවිපාකානං. අරහත්තං අධිප්පෙතං ‘‘අභිජායතී’’ති වචනතො. තං කිලෙසනිබ්බානන්තෙ ජාතත්තා නිබ්බානං යථා රාගාදීනං ¶ ඛයන්තෙ ජාතත්තා රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති.

නිබ්බෙධභාගියඡක්කවණ්ණනා

නිබ්බෙධො ¶ වුච්චති නිබ්බානං මග්ගඤාණෙන නිබ්බිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන, පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. නිරොධානුපස්සනාඤාණෙති නිරොධානුපස්සනාඤාණෙ නිස්සයපච්චයභූතෙ උප්පන්නා සඤ්ඤා, තෙන සහගතාති අත්ථො.

ඡක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තකවණ්ණනා

330. සම්පත්තිපටිලාභට්ඨෙනාති සීලසම්පත්තිආදීනං සම්මාසම්බොධිපරියොසානානං සම්පත්තීනං පටිලාභාපනට්ඨෙන, සම්පත්තීනං වා පටිලාභො සම්පත්තිපටිලාභො, තස්ස කාරණං සම්පත්තිපටිලාභට්ඨො, තෙන සම්පත්තිපටිලාභට්ඨෙන. තෙනෙවාහ ‘‘සම්පත්තීනං පටිලාභකාරණතො’’ති. සද්ධාව උභයහිතත්ථිකෙහි ධනායිතබ්බට්ඨෙන ධනං සද්ධාධනං. එත්ථාති එතෙසු ධනෙසු. සබ්බසෙට්ඨං සබ්බෙසං පටිලාභකාරණභාවතො, තෙසඤ්ච සංකිලෙසවිසොධනෙන මහාජුතිකමහාවිප්ඵාරභාවාපාදනතො. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤාය හී’’තිආදි. තත්ථ පඤ්ඤාය ඨත්වාති කම්මස්සකතාපඤ්ඤාය පතිට්ඨාය සුචරිතාදීනි ¶ පූරෙත්වා සග්ගූපගා හොන්ති. තත්ථ චෙව පාරමිතා පඤ්ඤාය ච ඨත්වා සාවකපාරමිඤාණාදීනි පටිවිජ්ඣන්ති.

සමාධිං පරික්ඛරොන්ති අභිසඞ්ඛරොන්තීති සමාධිපරික්ඛාරා, සමාධිස්ස සම්භාරභූතා සම්මාදිට්ඨිආදයො. ඉධ පන සහකාරීකාරණභූතා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සමාධිපරිවාරා’’ති.

අසතං අසාධූනං ධම්මා තෙසං අසාධුභාවසාධනතො. අසන්තාති අසුන්දරා ගාරය්හා. තෙනාහ ‘‘ලාමකා’’ති. ‘‘විපස්සකස්සෙව කථිතා’’ති වත්වා තස්ස විපස්සනානිබ්බත්තිං දස්සෙතුං ‘‘තෙසුපී’’තිආදි වුත්තං. චතුන්නම්පි හි සච්චානං විසෙසෙන දස්සනතො මග්ගපඤ්ඤා සාතිසයං ‘‘විපස්සනා’’ති වත්තබ්බා, තංසමඞ්ගී ච අරියො විපස්සනකොති.

සප්පුරිසානං ධම්මාති සප්පුරිසානංයෙව ධම්මා, න අසප්පුරිසානං. ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා එව හි ධම්මඤ්ඤුආදිභාවො ¶ , න පාළිධම්මපඨනාදිමත්තෙන. භාසිතස්සාති සුත්තගෙය්යාදිභාසිතස්ස චෙව තදඤ්ඤස්ස ච අත්තත්ථපරත්ථබොධකස්ස පදස්ස. අත්ථකුසලතාවසෙන අත්ථං ජානාතීති අත්ථඤ්ඤූ ¶ . අත්තානං ජානාතීති යාථාවතො අත්තනො පමාණජානනවසෙන අත්තානං ජානාති. පටිග්ගහණපරිභොගමත්තඤ්ඤුතාහි එව පරියෙසනවිස්සජ්ජනමත්තඤ්ඤුතාපි බොධිතා හොන්තීති ‘‘පටිග්ගහණපරිභොගෙසු’’ ඉච්චෙව වුත්තං. එවඤ්හි තා අනවජ්ජා හොන්තීති. යොගස්ස අධිගමායාති භාවනාය අනුයුඤ්ජනස්ස. අතිසම්බාධන්ති අතිඛුද්දකං අතික්ඛපඤ්ඤස්ස තාවතා කාලෙන තීරෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. අට්ඨවිධං පරිසන්ති ඛත්තියපරිසාදිකං අට්ඨවිධං පරිසං. භික්ඛුපරිසාදිකං චතුබ්බිධං ඛත්තියපරිසාදිකං මනුස්සපරිසංයෙව පුන චතුබ්බිධං ගහෙත්වා අට්ඨවිධං වදන්ති අපරෙ. ‘‘ඉමං මෙ සෙවන්තස්ස අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තස්මා සෙවිතබ්බො, විපරියායතො තදඤ්ඤො අසෙවිතබ්බො’’ති එවං සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බං පුග්ගලං ජානාතීති පුග්ගලඤ්ඤූ. එවං තෙසං පුග්ගලානම්පි බොධනං උක්කට්ඨං, නිහීනං වා ජානාති නාම.

331. ‘‘නිද්දසවත්ථූනී’’ති. ‘‘ආදි-සද්දලොපෙනායං නිද්දෙසො’’ති ආහ ‘‘නිද්දසාදිවත්ථූනී’’ති. නත්ථි දානි ඉමස්ස දසාති නිද්දසො. පඤ්හොති ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො. පුන දසවස්සො න හොතීති තෙසං මතිමත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘සො කිරා’’ති කිරසද්දග්ගහණං. ‘‘නිද්දසො’’ති චෙතං දෙසනාමත්තං, තස්ස නිබ්බීසාදිභාවස්ස විය නින්නවාදිභාවස්ස ච ඉච්ඡිතත්තාති ¶ දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ගාමෙ විචරන්තොති ගාමෙ පිණ්ඩාය විචරන්තො.

න ඉදං තිත්ථියානං අධිවචනං තෙසු තන්නිමිත්තස්ස අභාවා. සාසනෙපි සෙක්ඛස්සාපි න ඉදං අධිවචනං, කිමඞ්ගං පන පුථුජ්ජනස්ස. යස්ස පනෙතං අධිවචනං, යෙන ච කාරණෙන, තං දස්සෙතුං ¶ ‘‘ඛීණාසවස්සෙත’’න්තිආදි වුත්තං. අප්පටිසන්ධිකභාවො හිස්ස පච්චක්ඛතො කාරණං. පරම්පරාය ඉතරානි, යානි පාළියං ආගතානි.

සික්ඛාය සම්මදෙව ආදානං සික්ඛාසමාදානං, තං පනස්සා පාරිපූරියා වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සික්ඛත්තයපූරණෙ’’ති. සික්ඛාය වා සම්මදෙව ආදිතො පට්ඨාය රක්ඛණං සික්ඛාසමාදානං, තඤ්ච අත්ථතො පූරණෙ පරිච්ඡින්නං අරක්ඛණෙ සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො, රක්ඛණෙ ච පරිපූරණතො. බහලච්ඡන්දොති දළ්හච්ඡන්දො. ආයතින්ති අනන්තරානාගතදිවසාදිකාලො අධිප්පෙතො ¶ , න අනාගතභවොති ආහ ‘‘අනාගතෙ පුනදිවසාදීසුපී’’ති. සික්ඛං පරිපූරෙන්තස්ස තත්ථ නිවිට්ඨඅත්ථිතා අවිගතපෙමතා, තෙභූමකධම්මානං අනිච්චාදිවසෙන සම්මදෙව නිජ්ඣානං ධම්මනිසාමනාති ආහ ‘‘විපස්සනායෙතං අධිවචන’’න්ති. තණ්හාවිනයනෙති විරාගානුපස්සනාදිවිපස්සනාඤාණානුභාවසිද්ධෙ තණ්හාවික්ඛම්භනෙ. එකීභාවෙති ගණසඞ්ගණිකාකිලෙසසඞ්ගණිකාවිගමසිද්ධෙ විවෙකභාවෙ. වීරියාරම්භෙති සම්මප්පධානවීරියස්ස පග්ගණ්හනෙ, තං පන සබ්බසො වීරියස්ස පරිබ්රූහනං හොතීති ආහ ‘‘කායිකචෙතසිකස්ස වීරියස්ස පූරණෙ’’ති. සතියඤ්චෙව නෙපක්කභාවෙ චාති සතොකාරිතාය චෙව සම්පජානකාරිතාය ච. සතිසම්පජඤ්ඤබලෙනෙව වීරියාරම්භො ඉජ්ඣති. දිට්ඨිපටිවෙධෙති සම්මාදිට්ඨියා පටිවිජ්ඣනෙ. තෙනාහ ‘‘මග්ගදස්සනෙ’’ති. සච්චසම්පටිවෙධෙ හි ඉජ්ඣමානෙ මග්ගසම්මාදිට්ඨි සිද්ධා එව හොති.

අසුභානුපස්සනාඤාණෙති දසවිධස්ස, එකාදසවිධස්සාපි වා අසුභස්ස අනුපස්සනාවසෙන පවත්තඤාණෙ. ඉදඤ්හි දුක්ඛානුපස්සනාය ¶ පරිචයඤාණං. ආදීනවානුපස්සනාඤාණෙති සඞ්ඛාරානං අනිච්චදුක්ඛවිපරිණාමතාසංසූචිතස්ස ආදීනවස්ස අනුපස්සනාවසෙන පවත්තඤාණෙ. අප්පහීනට්ඨෙනාති මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නභාවෙන. අනුසෙන්තීති සන්තානෙ අනු අනු සයන්ති. කාරණලාභෙ හි සති උප්පන්නාරහා කිලෙසා සන්තානෙ අනු අනු සයිතා විය හොන්ති, තස්මා තෙ තදවත්ථා ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති. ථාමගතොති ථාමප්පත්තො. ථාමගමනඤ්ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො කාමරාගාදීනමෙව ආවෙණිකො සභාවො දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං අභිධම්මෙ ‘‘ථාමගතානුසයං පජහතී’’ති. කාමරාගො එව අනුසයො කාමරාගානුසයො. යෙ පන ‘‘කාමරාගස්ස ¶ අනුසයො කාමරාගානුසයො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි කාමරාගවිනිමුත්තො කාමරාගානුසයො නාම කොචි අත්ථි. යදි ‘‘තස්ස බීජ’’න්ති වදෙය්යුං, තම්පි තබ්බිනිමුත්තං පරමත්ථතො න උපලබ්භතෙවාති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි.

අධිකරණසමථසත්තකවණ්ණනා

අධිකරීයන්ති එත්ථාති අධිකරණානි. කෙ අධිකරීයන්ති? සමථා. කථං අධිකරීයන්තීති? සමනවසෙන, තස්මා තෙ තෙසං සමනවසෙන පවත්තන්තීති ආහ ¶ ‘‘අධිකරණානි සමෙන්තී’’තිආදි. උප්පන්නානං උප්පන්නානන්ති උට්ඨිතානං උට්ඨිතානං. සමථත්ථන්ති සමනත්ථං.

‘‘අට්ඨාරසහි වත්ථූහී’’ති ලක්ඛණවචනමෙතං යථා ‘‘යදි මෙ බ්යාධී දාහෙය්යුං දාතබ්බමිදමොසධ’’න්ති, තස්මා තෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන විවදන්තා ‘‘අට්ඨාරසහි වත්ථූහි විවදන්තී’’ති වුච්චන්ති. උපවදනාති අක්කොසො. චොදනාති අනුයොගො.

අධිකරණස්ස සම්මුඛාව විනයනතො සම්මුඛාවිනයො ¶ . සන්නිපතිතපරිසාය ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතාය යෙභුය්යසිකකම්මස්ස කරණං යෙභුය්යසිකා. අයන්ති අයං යථාවුත්තා චතුබ්බිධා සම්මුඛතා සම්මුඛාවිනයො නාම.

සඞ්ඝසාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවො, න යථා තථා කාරකපුග්ගලානං සම්මුඛාතා. භූතතාති තච්ඡතා. සච්චපරියායො හි ඉධ ධම්ම-සද්දො ‘‘ධම්මවාදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.9, 194) විය. විනෙති එතෙනාති විනයො, තස්ස තස්ස අධිකරණස්ස වූපසමනාය භගවතා වුත්තවිධි, තස්ස විනයස්ස සම්මුඛතා විනයසම්මුඛතා. තෙනාහ ‘‘යථා තං…පෙ… සම්මුඛතා’’ති. යෙනාති යෙන පුග්ගලෙන. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා. සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති සම්මතපුග්ගලෙහෙව වූපසමනතො.

නන්ති විවාදාධිකරණං. ‘‘න ඡන්දාගතිං ගච්ඡතී’’තිආදිනා වුත්තං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං. ගුළ්හකාදීසු අලජ්ජුස්සන්නාය පරිසාය ගුළ්හකො සලාකග්ගාහො කාතබ්බො ලජ්ජුස්සන්නාය විවටකො, බාලුස්සන්නාය සකණ්ණජප්පකො. යස්සා කිරියාය ධම්මවාදිනො බහුතරා, සා යෙභුය්යසිකාති ආහ ‘‘ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතායා’’තිආදි.

‘‘චතූහි ¶ සමථෙහි සම්මතී’’ති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන වුත්තං. තත්ථ පන ද්වීහි ද්වීහි එව වූපසමනං දට්ඨබ්බං. එවං විනිච්ඡිතන්ති සචෙ ආපත්ති නත්ථි, උභො ඛමාපෙත්වා, අථ අත්ථි, ආපත්තිං දස්සෙත්වා රොපනවසෙන විනිච්ඡිතං. පටිකම්මං පන ආපත්තාධිකරණසමථෙ පරතො ආගමිස්සති.

න සමණසාරුප්පං අස්සාමණකං, සමණෙහි අකත්තබ්බං, තස්මිං. අජ්ඣාචාරෙ වීතික්කමෙ සති.

පටිචරතොති ¶ පටිච්ඡාදෙන්තස්ස. පාපුස්සන්නතාය පාපියො, පුග්ගලො, තස්ස කත්තබ්බකම්මං තස්ස පාපියසිකං. සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො නත්ථි පටිඤ්ඤාය තථාරූපාය, ඛන්තියා වා විනා අවූපසමනතො.

එත්ථාති ¶ ආපත්තිදෙසනාය. පටිඤ්ඤාතෙ ආපන්නභාවාදිකෙ කරණං කිරියා ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාසී’’ති, පරිවාසදානාදිවසෙන ච පවත්තං වචීකම්මං පටිඤ්ඤාතකරණං.

යථානුරූපන්ති ‘‘ද්වීහි සමථෙහි චතූහි තීහි එකෙනා’’ති එවං වුත්තනයෙන යථානුරූපං. එත්ථාති ඉමස්මිං සුත්තෙ, ඉමස්මිං වා සමථවිචාරෙ. විනිච්ඡයනයොති විනිච්ඡයෙ නයමත්තං. තෙනාහ ‘‘විත්ථාරො පනා’’තිආදි. සමන්තපාසාදිකායං විනයට්ඨකථාය (චූළව. අට්ඨ. 184-187) වුත්තො, තස්මා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති අධිප්පායො.

සත්තකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච දුතියභාණවාරවණ්ණනා.

අට්ඨකවණ්ණනා

333. අයාථාවාති න යාථාවා. අනිය්යානිකතාය මිච්ඡාසභාවා. විපරීතවුත්තිකතාය යාථාවා. නිය්යානිකතාය සම්මාසභාවා අවිපරීතවුත්තිකා.

334. කුච්ඡිතං ¶ සීදතීති කුසීතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන පුග්ගලො ‘‘කුසීතො’’ති වුච්චති, සො කුසීතභාවො ඉධ කුසීත-සද්දෙන වුත්තො. විනාපි හි භාවජොතනං සද්දං භාවත්ථො විඤ්ඤායති යථා ‘‘පටස්ස සුක්ක’’න්ති, තස්මා කුසීතභාවවත්ථූනීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කොසජ්ජකාරණානීති අත්ථො’’ති. කම්මං නාම සමණසාරුප්පං ඊදිසන්ති ආහ ‘‘චීවරවිචාරණාදී’’ති. වීරියන්ති පධානවීරියං, තං පන චඞ්කමනවසෙන කරණෙ ‘‘කායික’’න්තිපි වත්තබ්බතං ලභතීති ආහ ‘‘දුවිධම්පී’’ති. පත්තියාති පාපුණනත්ථං. ඔසීදනන්ති භාවනානුයොගෙ සඞ්කොචො. මාසෙහි ආචිතං නිචිතං වියාති මාසාචිතං, තං මඤ්ඤෙ. යස්මා ¶ මාසා තින්තාවිසෙසෙන ගරුකා හොන්ති, තස්මා ‘‘යථා තින්තමාසො’’තිආදි වුත්තං. වුට්ඨිතො හොති ගිලානභාවාති අධිප්පායො.

335. තෙසන්ති ¶ ආරම්භවත්ථූනං. ඉමිනාව නයෙනාති ඉමිනා කුසීතවත්ථූසු වුත්තෙනෙව නයෙන. ‘‘දුවිධම්පි වීරියං ආරභතී’’තිආදිනා, ‘‘ඉදං පඨමන්ති ඉදං හන්දාහං වීරියං ආරභාමීති එවං භාවනාය අබ්භුස්සහනං පඨමං ආරම්භවත්ථූ’’තිආදිනා ච අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා තථා පඨමං පවත්තං අබ්භුස්සහනඤ්හි උපරි වීරියාරම්භස්ස කාරණං හොති. අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි හි අබ්භුස්සහනානි, තම්මූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි වෙදිතබ්බානි.

336. ආසජ්ජාති යස්ස දෙති, තස්ස ආමොදනහෙතු තෙන සමාගමනිමිත්තං. තෙනාහ ‘‘එත්ථ ආසාදනං දානකාරණං නාමා’’ති. භයාති භයහෙතු. නනු භයං නාම ලද්ධුකාමතා රාගාදයො විය චෙතනාය අවිසුද්ධිකරං, තං කස්මා ඉධ ගහිතන්ති? න ඉදං තාදිසං චොරභයාදිං සන්ධාය වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. අදාසි මෙති යං පුබ්බෙ කතං උපකාරං චින්තෙත්වා දීයති, තං සන්ධාය වුත්තං. දස්සති මෙති පච්චුපකාරාසීසාය යං දීයති, තං සන්ධාය වදති. සාහු දානන්ති ‘‘දානං නාමෙතං පණ්ඩිතපඤ්ඤත්ත’’න්ති සාධුසමාචාරෙ ඨත්වා දෙති. අලඞ්කාරත්ථන්ති උපසොභනත්ථං. පරිවාරත්ථන්ති පරික්ඛාරත්ථං. දානඤ්හි දත්වා තං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පාමොජ්ජපීතිසොමනස්සාදයො උප්පජ්ජන්ති, ලොභදොසඉස්සාමච්ඡෙරාදයො විදූරී භවන්ති. ඉදානි දානං අනුකූලධම්මපරිබ්රූහනෙන, පච්චනීකධම්මවිදූරීභාවකරණෙන ච භාවනාචිත්තස්ස උපසොභනාය ච පරික්ඛාරාය ච හොතීති ‘‘අලඞ්කාරත්ථං, පරිවාරත්ථඤ්ච දෙතී’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘දානඤ්හි චිත්තං මුදුකං කරොතී’’තිආදි. මුදුචිත්තො හොති ලද්ධා දායකෙ ‘‘ඉමිනා මය්හං සඞ්ගහො කතො’’ති, දාතාපි ලද්ධරි. තෙන වුත්තං ‘‘උභින්නම්පි චිත්තං මුදුකං කරොතී’’ති.

අදන්තදමනන්ති ¶ ¶ අදන්තා අනස්සවාපිස්ස දානෙන දන්තා අස්සවා හොන්ති වසෙ වත්තන්ති. අදානං දන්තදූසකන්ති අදානං පන පුබ්බෙ දන්තානං අස්සවානම්පි විඝාතුප්පාදනෙන චිත්තං දූසෙති. උන්නමන්ති දායකා, පියංවදා ච පරෙසං ගරුචිත්තීකාරට්ඨානතාය ¶ . නමන්ති පටිග්ගාහකා දානෙන, පියවාචාය ලද්ධසඞ්ගහා සඞ්ගාහකානං.

චිත්තාලඞ්කාරදානමෙව උත්තමං අනුපක්කිලිට්ඨතාය, සුපරිසුද්ධතාය, ගුණවිසෙසපච්චයතාය ච.

337. දානපච්චයාති දානකාරණා, දානමයපුඤ්ඤස්ස කතත්තා උපචිතත්තාති අත්ථො. උපපත්තියොති මනුස්සෙසු, දෙවෙසු ච නිබ්බත්තියො. ඨපෙතීති එකවාරමෙව අනුප්පජ්ජිත්වා යථා උපරූපරි තෙනෙවාකාරෙන පවත්තති, එවං ඨපෙති. තදෙව චස අධිට්ඨානන්ති ආහ ‘‘තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. වඩ්ඪෙතීති බ්රූහෙති, න හාපෙති. විමුත්තන්ති අධිමුත්තං, නින්නං පොණං පබ්භාරන්ති අත්ථො. විමුත්තන්ති වා විසිට්ඨං. නිප්පරියායතො උත්තරි නාම පණීතං මජ්ඣෙපි හීනමජ්ඣිමවිභාගස්ස ලබ්භනතොති වුත්තං ‘‘උත්තරි අභාවිතන්ති තතො උපරි මග්ගඵලත්ථාය අභාවිත’’න්ති. සංවත්තති තථා පණිහිතං දානමයචිත්තං. යං පන පාළියං ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදි වුත්තං, තං තත්රූපපත්තියා විබන්ධකාරදුස්සීල්යාභාවදස්සනපරං දට්ඨබ්බං, න දානමයස්ස පුඤ්ඤස්ස කෙවලස්ස තංසංවත්තනතාදස්සනපරන්ති දට්ඨබ්බං.

සමුච්ඡින්නරාගස්සාති සමුච්ඡින්නකාමරාගස්ස. තස්ස හි සියා බ්රහ්මලොකෙ උපපත්ති, න සමුච්ඡින්නභවරාගස්ස. වීතරාගග්ගහණෙන චෙත්ථ කාමෙසු වීතරාගතා අධිප්පෙතා, යාය බ්රහ්මලොකූපපත්ති සියා. තෙනාහ ‘‘දානමත්තෙනෙවා’’තිආදි. යදි එවං දානං තත්ථ කිං අත්ථියන්ති ආහ ¶ ‘‘දානං පනා’’තිආදි. දානෙන මුදුචිත්තොති බද්ධාඝාතෙ වෙරීපුග්ගලෙපි අත්තනො දානසම්පටිච්ඡනෙන මුදුභූතචිත්තො.

පරිසීදති පරිතො ඉතො චිතො ච සමාගච්ඡතීති පරිසා, සමූහො.

ලොකස්ස ධම්මාති සත්තලොකස්ස අවස්සම්භාවී ධම්මා. තෙනාහ ‘‘එතෙහි මුත්තො නාම නත්ථී’’තිආදි. යස්මා තෙ ලොකධම්මා අපරාපරං කදාචි ලොකං අනුපතන්ති, කදාචි තෙ ලොකො, තස්මා තඤ්චෙත්ථ අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨිමෙ’’ති සුත්තපදං (අ. නි. 8.6) ආහරි. ඝාසච්ඡාදනාදීනං ලද්ධි ලාභො, තානි එව වා ලද්ධබ්බතො ලාභො. තදභාවො අලාභො. ලාභග්ගහණෙන ¶ ¶ චෙත්ථ තබ්බිසයො අනුරොධො ගහිතො, අලාභග්ගහණෙන විරොධො. යස්මා ලොහිතෙ සති තදුපඝාතවසෙන පුබ්බො විය අනුරොධෙ සති විරොධො ලද්ධාවසරො එව හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ලාභෙ ආගතෙ අලාභො ආගතො එවා’’ති. එස නයො යසාදීසුපි.

අට්ඨකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නවකවණ්ණනා

340. වසති තත්ථ ඵලං තන්නිමිත්තකතාය පවත්තතීති වත්ථු, කාරණන්ති වුත්තොවායමත්ථො. තෙනාහ ‘‘ආඝාතවත්ථූනීති ආඝාතකාරණානී’’ති. කොපො නාමායං යස්මිං වත්ථුස්මිං උප්පජ්ජති, න තත්ථ එකවාරමෙව උප්පජ්ජති, අථ ඛො පුනපි උප්පජ්ජතෙවාති වුත්තං ‘‘බන්ධතී’’ති. අථ වා යො පච්චයවිසෙසෙන උප්පජ්ජමානො ආඝාතො සවිසයෙ බද්ධො විය න විගච්ඡති, පුනපි උප්පජ්ජෙය්යෙව, තං සන්ධායාහ ‘‘ආඝාතං බන්ධතී’’ති. තං පනස්ස පච්චයවසෙන නිබ්බත්තනං උප්පාදනමෙවාති වුත්තං ‘‘කරොති උප්පාදෙතී’’ති.

තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති එත්ථ තන්ති කිරියාපරාමසනං, පදජ්ඣාහාරෙන ච අත්ථො වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘තං අනත්ථචරණං මා අහොසී’’තිආදිමාහ. කෙන කාරණෙන ලද්ධබ්බං නිරත්ථකභාවතො. කම්මස්සකා හි සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා දුක්ඛිතා, සුඛිතා වා භවන්ති, තස්මා කෙවලං තස්මිං ¶ මය්හං කුජ්ඣනමත්තං එවාති අධිප්පායො. අථ වා තං කොපකරණමෙත්ථ පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා පරමත්ථතො කුජ්ඣිතබ්බස්ස, කුජ්ඣනකස්ස ච අභාවතො. සඞ්ඛාරමත්තඤ්හෙතං, යදිදං ඛන්ධපඤ්චකං. යං ‘‘සත්තො’’ති වුච්චති, තෙ සඞ්ඛාරා ඉත්තරකාලා ඛණිකා, කස්ස කො කුජ්ඣතීති අත්ථො. ලාභා නාම කෙ සියුං අඤ්ඤත්ර අනුප්පත්තිතො.

341. සත්තා ආවසන්ති එතෙසූති සත්තාවාසා. නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤී ආදිභෙදා සත්තනිකායා. යස්මා තෙ තෙ සත්තනිකායා තප්පරියාපන්නානං සත්තානං තාය එව තප්පරියාපන්නතාය ආධාරො විය වත්තබ්බතං අරහන්ති සමුදායාධාරතාය අවයවස්ස යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති ¶ , තස්මා ‘‘සත්තානං ආවාසා, වසනට්ඨානානීති අත්ථො’’ති වුත්තං. සුද්ධාවාසාපි සත්තාවාසොව ‘‘න සො, භික්ඛවෙ, සත්තාවාසො සුලභරූපො, යො මයා අනාවුත්ථපුබ්බො ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා අඤ්ඤත්ර ¶ සුද්ධාවාසෙහි දෙවෙහී’’ති වචනතො. යදි එවං කස්මා ඉධ න ගහිතාති තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අසබ්බකාලිකත්තා’’තිආදි. වෙහප්ඵලො පන චතුත්ථංයෙව සත්තාවාසං භජතීති දට්ඨබ්බං.

342. ඔපසමිකොති වට්ටදුක්ඛස්ස උපසමාවහො, තං පන වට්ටදුක්ඛං කිලෙසෙසු උපසන්තෙසු උපසමති, න අඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘කිලෙසූපසමකරො’’ති වුත්තං. තක්කරං සම්බොධං ගමෙතීති සම්බොධගාමී.

යස්මිං දෙවනිකායෙ ධම්මදෙසනා න වියුජ්ජති සවනස්සෙව අභාවතො, සො පාළියං ‘‘දීඝායුකො දෙවනිකායො’’ති අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අසඤ්ඤභවං වා අරූපභවං වා’’ති.

343. අනුපුබ්බතො විහරිතබ්බාති අනුපුබ්බවිහාරා. අනුපටිපාටියාති අනුක්කමෙන. සමාපජ්ජිතබ්බවිහාරාති සමාපජ්ජිත්වා සමඞ්ගිනො හුත්වා විහරිතබ්බවිහාරා.

344. අනුපුබ්බනිරොධාති අනුපුබ්බෙන අනුක්කමෙන පවත්තෙතබ්බනිරොධා. තෙනාහ ‘‘අනුපටිපාටියා නිරොධා’’ති.

නවකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දසකවණ්ණනා

345. යෙහි ¶ සීලාදීහි සමන්නාගතො භික්ඛු ධම්මසරණතාය ධම්මෙනෙව නාථති ඊසති අභිභවතීති නාථොති වුච්චති, තෙ තස්ස නාථභාවකරා ධම්මා ‘‘නාථකරණා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘සනාථා…පෙ… පතිට්ඨාකරා ධම්මා’’ති. තත්ථ අත්තනො පතිට්ඨාකරාති යස්ස නාථභාවකරා, තස්ස අත්තනො පතිට්ඨාවිධායිනො. අප්පතිට්ඨො අනාථො, සප්පතිට්ඨො සනාථොති පතිට්ඨත්ථො නාථත්ථො.

කල්යාණගුණයොගතො ¶ කල්යාණාති දස්සෙන්තො ‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නා’’ති ආහ. මිජ්ජනලක්ඛණා ¶ මිත්තා එතස්ස අත්ථීති මිත්තො, සො වුත්තනයෙන කල්යාණො අස්ස අත්ථීති තස්ස අත්ථිතාමත්තං කල්යාණමිත්තපදෙන වුත්තං. අස්ස තෙන සබ්බකාලං අවිජහිතවාසොති තං දස්සෙතුං ‘‘කල්යාණසහායො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘තෙවස්සා’’තිආදි. තෙවස්සාති තෙ එව කල්යාණමිත්තා අස්ස භික්ඛුනො. සහ අයනතොති සහ වත්තනතො. අසමොධානෙ චිත්තෙන, සමොධානෙ පන චිත්තෙන චෙව කායෙන ච සම්පවඞ්කො.

සුඛං වචො එතස්මිං අනුකූලගාහිම්හි ආදරගාරවවති පුග්ගලෙති සුවචො. තෙනාහ ‘‘සුඛෙන වත්තබ්බො’’තිආදි. ඛමොති ඛන්තා, තමෙවස්ස ඛමභාවං දස්සෙතුං ‘‘ගාළ්හෙනා’’තිආදි වුත්තං. වාමතොති මිච්ඡා, අයොනිසො වා ගණ්හාති. පටිප්ඵරතීති පටාණිකභාවෙන තිට්ඨති. පදක්ඛිණං ගණ්හාතීති සම්මා යොනිසො වා ගණ්හාති.

උච්චාවචානීති විපුලඛුද්දකානි. තත්රුපගමනීයාති තත්ර තත්ර මහන්තෙ, ඛුද්දකෙ ච කම්මෙ සාධනවසෙන උපායෙන උපගච්ඡන්තියා, තස්ස තස්ස කම්මස්ස නිප්ඵාදනෙන සමත්ථායාති අත්ථො. තත්රුපායායාති වා තත්ර තත්ර කම්මෙ සාධෙතබ්බෙ උපායභූතාය.

ධම්මෙ අස්ස කාමොති ධම්මකාමොති බ්යධිකරණානංපි බාහිරත්ථො සමාසො හොතීති කත්වා වුත්තං. කාමෙතබ්බතො වා පියායිතබ්බතො කාමො, ධම්මො; ධම්මො කාමො ¶ අස්සාති ධම්මකාමො. ධම්මොති පරියත්තිධම්මො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘තෙපිටකං බුද්ධවචනං පියායතීති අත්ථො’’ති. සමුදාහරණං කථනං සමුදාහාරො, පියො සමුදාහාරො එතස්සාති පියසමුදාහාරො. සයඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දෙන ‘‘සක්කච්ච’’න්ති පදං අනුකඩ්ඪති, තෙන සයඤ්ච සක්කච්චං දෙසෙතුකාමො හොතීති යොජනා. අභිධම්මො සත්තප්පකරණානි අධිකො අභිවිසිට්ඨො ච පරියත්තිධම්මොති කත්වා. විනයො උභතොවිභඞ්ගා විනයනතො කායවාචානං. අභිවිනයො ඛන්ධකපරිවාරා විසෙසතො ආභිසමාචාරිකධම්මකිත්තනතො. ආභිසමාචාරිකධම්මපාරිපූරිවසෙනෙව හි ආදිබ්රහ්මචරියකධම්මපාරිපූරී. ධම්මො එව පිටකද්වයස්සාපි පරියත්තිධම්මභාවතො. මග්ගඵලානි අභිධම්මො නිබ්බානධම්මස්ස අභිමුඛොති කත්වා. කිලෙසවූපසමකාරණං පුබ්බභාගියා තිස්සො සික්ඛා සඞ්ඛෙපතො විවට්ටනිස්සිතො ¶ සමථො විපස්සනා ච. බහුලපාමොජ්ජොති බලවපාමොජ්ජො.

කාරණත්ථෙති නිමිත්තත්ථෙ. කුසලධම්මනිමිත්තං හිස්ස වීරියාරම්භො. තෙනාහ ‘‘තෙසං අධිගමත්ථායා’’ති. කුසලෙසු ධම්මෙසූති වා නිප්ඵාදෙතබ්බෙ භුම්මං යථා ‘‘චෙතසො අවූපසමෙ අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨාන’’න්ති.

346. සකලට්ඨෙනාති ¶ නිස්සෙසට්ඨෙන, අනවසෙසඵරණවසෙන චෙත්ථ සකලට්ඨො වෙදිතබ්බො, අසුභනිමිත්තාදීසු විය එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසතො ගහෙතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. තදාරම්මණානං ධම්මානන්ති තං කසිණං ආරබ්භ පවත්තනකධම්මානං. ඛෙත්තට්ඨෙනාති උප්පත්තිට්ඨානට්ඨෙන. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති පවත්තිට්ඨානභාවෙන. යථා ඛෙත්තං සස්සානං උප්පත්තිට්ඨානං වඩ්ඪිට්ඨානඤ්ච ¶ , එවමෙතං ඣානං තංසම්පයුත්තානං ධම්මානන්ති, යොගිනො වා සුඛවිසෙසානං කාරණභාවෙන. ‘‘පරිච්ඡින්දිත්වා’’ ති ඉදං උද්ධං අධොති එත්ථාපි යොජෙතබ්බං. පරිච්ඡින්දිත්වා එව හි සබ්බත්ථ කසිණං වඩ්ඪෙතබ්බං. තෙන තෙන වා කාරණෙනාති තෙන තෙන උපරිආදීසු කසිණවඩ්ඪනකාරණෙන. යථා කින්ති ආහ ‘‘ආලොකමිව රූපදස්සනකාමො’’ති. යථා දිබ්බචක්ඛුනා උද්ධං චෙ රූපං දට්ඨුකාමො, උද්ධං ආලොකං පසාරෙති, අධො චෙ අධො, සමන්තතො චෙ රූපං දට්ඨුකාමො සමන්තතො ආලොකං පසාරෙති; එවමයං කසිණන්ති අත්ථො.

එකස්සාති පථවීකසිණාදීසු එකෙකස්ස. අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථන්ති අඤ්ඤකසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං, අඤ්ඤස්ස වා කසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං, න හි අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණං තතො අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණභාවං උපගච්ඡති, එවම්පි නෙසං අඤ්ඤකසිණසම්භෙදාභාවො වෙදිතබ්බො. න අඤ්ඤං පථවීආදි. න හි උදකෙ ඨිතට්ඨානෙ සසම්භාරපථවී අත්ථි. අඤ්ඤො කසිණසම්භෙදොති ආපොකසිණාදිනා සඞ්කරො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සෙසකසිණෙසු. එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසඵරණං පමාණස්ස අග්ගහණතො අප්පමාණං. තෙනෙව හි නෙසං කසිණසමඤ්ඤා. තථා චාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. චෙතසා ඵරන්තොති භාවනාචිත්තෙන ආරම්මණං කරොන්තො. භාවනාචිත්තඤ්හි කසිණං පරිත්තං වා විපුලං වා සකලමෙව මනසි කරොති, න එකදෙසං.

කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ ¶ පවත්තවිඤ්ඤාණං ඵරණඅප්පමාණවසෙන ‘‘විඤ්ඤාණකසිණ’’න්ති වුත්තං. තථා හි තං ‘‘විඤ්ඤාණඤ්ච’’න්ති වුච්චති. කසිණවසෙනාති යථාඋග්ඝාටිතකසිණවසෙන. කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා. යත්තකඤ්හි ඨානං කසිණං පසාරිතං, තත්තකං ආකාසභාවනාවසෙන ආකාසො හොතීති; එවං යත්තකං ඨානං ආකාසං හුත්වා උපට්ඨිතං, තත්තකං සකලමෙව ඵරිත්වා විඤ්ඤාණස්ස පවත්තනතො ආගමනවසෙන ¶ විඤ්ඤාණකසිණෙපි උද්ධංඅධොතිරියතා වුත්තාති ආහ ‘‘කසිණුග්ඝාටිං ආකාසවසෙන තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා’’ති.

අකුසලකම්මපථදසකවණ්ණනා

347. පථභූතත්තාති ¶ තෙසං පවත්තනුපායත්තා මග්ගභූතත්තා. මෙථුනසමාචාරෙසූති සදාරසන්තොසපරදාරගමනවසෙන දුවිධෙසු මෙථුනසමාචාරෙසු. තෙපි හි කාමෙතබ්බතො කාමා නාම. මෙථුනවත්ථූසූති මෙථුනස්ස වත්ථූසු තෙසු සත්තෙසු. මිච්ඡාචාරොති ගාරය්හාචාරො. ගාරය්හතා චස්ස එකන්තනිහීනතාය එවාති ආහ ‘‘එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො’’ති. අසද්ධම්මාධිප්පායෙනාති අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන.

සගොත්තෙහි රක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා. සහධම්මිකෙහි රක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා. සස්සාමිකා සාරක්ඛා. යස්සා ගමනෙ රඤ්ඤා දණ්ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්ඩා. භරියාභාවත්ථං ධනෙන කීතා ධනක්කීතා. ඡන්දෙන වසන්තී ඡන්දවාසිනී. භොගත්ථං වසන්තී භොගවාසිනී. පටත්ථං වසන්තී පටවාසිනී. උදකපත්තං ආමසිත්වා ගහිතා ඔදපත්තකිනී. චුම්බටං අපනෙත්වා ගහිතා ඔභතචුම්බටා. කරමරානීතා ධජාහටා. තඞ්ඛණිකා මුහුත්තිකා. අභිභවිත්වා වීතික්කමෙ මිච්ඡාචාරො මහාසාවජ්ජො, න තථා ද්වින්නං සමානච්ඡන්දතාය. ‘‘අභිභවිත්වා වීතික්කමනෙ සතිපි මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනෙ පුරිමුප්පන්නසෙවනාභිසන්ධිපයොගාභාවතො මිච්ඡාචාරො න හොති අභිභුය්යමානස්සා’’ති වදන්ති. සෙවනචිත්තෙ සති පයොගාභාවො අප්පමාණං යෙභුය්යෙන ඉත්ථියා සෙවනපයොගස්ස අභාවතො. තස්මිං අසති පුරෙතරං සෙවනචිත්තස්ස උපට්ඨාපනෙපි තස්සා මිච්ඡාචාරො න සියා, තථා පුරිසස්සපි සෙවනපයොගාභාවෙති. තස්මා අත්තනො රුචියා පවත්තිතස්ස ¶ වසෙන තයො බලක්කාරෙන පවත්තිතස්ස වසෙන තයොති සබ්බෙපි අග්ගහිතග්ගහණෙන ‘‘චත්තාරො සම්භාරා’’ති වුත්තං.

උපසග්ගවසෙන අත්ථවිසෙසවාචිනො ධාතුසද්දාති ‘‘අභිජ්ඣායතී’’ති ¶ පදස්ස ‘‘පරභණ්ඩාභිමුඛී’’තිආදිනා අත්ථො වුත්තො. තත්ථ තන්නින්නතායාති තස්මිං පරභණ්ඩෙ ලුබ්භනවසෙන නින්නතායාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අභිපුබ්බො වා ඣා-සද්දො ලුබ්භනෙ නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො. උපසග්ගවසෙන අත්ථවිසෙසවාචිනො එව ධාතුසද්දා. අදින්නාදානස්ස අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. චූළසීලවණ්ණනා) වුත්තාති ආහ ‘‘අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා, මහාසාවජ්ජා චා’’ති. තස්මා ‘‘යස්ස භණ්ඩං අභිජ්ඣායති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජතා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජතා’’තිආදිනා අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජවිභාගො වෙදිතබ්බො. අත්තනො පරිණාමනං චිත්තෙනෙවාති වෙදිතබ්බං.

හිතසුඛං ¶ බ්යාපාදයතීති යො නං උප්පාදෙති, තස්ස යං පති චිත්තං උප්පාදෙති, තස්ස තස්ස සති සමවායෙ හිතසුඛං විනාසෙති. ඵරුසවාචාය අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං විභාවිතාති ආහ ‘‘ඵරුසවාචා වියා’’තිආදි. තස්මා ‘‘යං පති චිත්තං බ්යාපාදෙති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජො’’තිආදිනා තදුභයවිභාගො වෙදිතබ්බො. ‘‘අහො වතා’’ති ඉමිනා පරස්ස අච්චන්තාය විනාසචින්තනං දීපෙති. එවඤ්හි ස්ස දාරුණප්පවත්තියා කම්මපථප්පවත්ති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙනාති යාථාවගහණස්ස අභාවෙන අනිච්චාදිසභාවස්ස නිච්චාදිතො ගහණෙන. මිච්ඡා පස්සතීති විතථං පස්සති. ‘‘සම්ඵප්පලාපො වියා’’ති ඉමිනා ආසෙවනස්ස මන්දතාය අප්පසාවජ්ජතං, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජතං දස්සෙති. ගහිතාකාරවිපරීතතාති මිච්ඡාදිට්ඨියා ගහිතාකාරවිපරීතභාවො. වත්ථුනොති තස්ස අයථාභූතසභාවමාහ. තථාභාවෙනාති ගහිතාකාරෙනෙව විපරීතාකාරෙනෙව. තස්ස දිට්ඨිගතිකස්ස, තස්ස වා වත්ථුනො උපට්ඨානං, ‘‘එවමෙතං න ඉතො අඤ්ඤථා’’ති.

ධම්මතොති ¶ සභාවතො. කොට්ඨාසතොති ඵස්සපඤ්චමකාදීසු චිත්තඞ්ගකොට්ඨාසෙසු යෙ කොට්ඨාසා හොන්ති, තතොති අත්ථො.

චෙතනාධම්මාති චෙතනාසභාවා.

‘‘පටිපාටියා සත්තා’’ති එත්ථ නනු චෙතනා අභිධම්මෙ කම්මපථෙසු ¶ න වුත්තාති පටිපාටියා සත්තන්නං කම්මපථභාවො න යුත්තොති? න, අවචනස්ස අඤ්ඤහෙතුකත්තා. න හි තත්ථ චෙතනාය අකම්මපථප්පත්තත්තා (ධ. ස. මූලටී. අකුසලකම්මපථකථාවණ්ණනා) කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, කදාචි පන කම්මපථො හොති, න සබ්බදාති කම්මපථභාවස්ස අනියතත්තා අවචනං. යදා පන කම්මපථො හොති, තදා කම්මපථරාසිසඞ්ගහො න නිවාරිතො.

එත්ථාහ – යදි චෙතනාය සබ්බදා කම්මපථභාවාභාවතො අනියතො කම්මපථභාවොති කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, නනු අභිජ්ඣාදීනම්පි කම්මපථභාවං අප්පත්තානං අත්ථිතාය අනියතො කම්මපථභාවොති තෙසම්පි කම්මපථරාසිම්හි අවචනං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති කම්මපථතාතංසභාගතා හි තෙසං තත්ථ වුත්තත්තා. යදි එවං චෙතනාපි තත්ථ වත්තබ්බා සියාති? සච්චමෙතං, සා පන පාණාතිපාතාදිකාවාති පාකටො තස්සා කම්මපථභාවොති න වුත්තං සියා. චෙතනාය ¶ හි ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි (අ. නි. 6.63; කථා. 539), තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්ම’’න්ති (කථා. 539) වචනතො කම්මභාවො පාකටො; කම්මංයෙව ච සුගතිදුග්ගතීනං, තදුප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛානඤ්ච පථභාවෙන පවත්තං ‘‘කම්මපථො’’ති වුච්චතීති පාකටො තස්සා කම්මපථභාවො. අභිජ්ඣාදීනං පන චෙතනාසමීහනභාවෙන සුචරිතදුච්චරිතභාවො, චෙතනාජනිතභාවෙන [චෙතනාජනිතතංබන්ධතිභාවෙන (ධ. ස. අනුටී. අකුසලකම්මපථාවණ්ණනා)] සුගතිදුග්ගතිතදුප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛානං පථභාවො චාති න තථා පාකටො කම්මපථභාවොති තෙ එව තෙන සභාවෙන දස්සෙතුං අභිධම්මෙ චෙතනා කම්මපථභාවෙ න වුත්තා, අතථාජාතියත්තා වා චෙතනා තෙහි සද්ධිං න වුත්තාති දට්ඨබ්බං. මූලං පත්වාති මූලදෙසනං පත්වා, මූලසභාවෙසු ධම්මෙසු ¶ දෙසියමානෙසූති අත්ථො.

‘‘අදින්නාදානං සත්තාරම්මණ’’න්ති ඉදං ‘‘පඤ්චසික්ඛාපදා පරිත්තාරම්මණා එවා’’ති ඉමාය පඤ්හපුච්ඡකපාළියා (විභ. 715) විරුජ්ඣති. යඤ්හි පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යස්ස ආරම්මණං ¶ , තදෙව තංවෙරමණියා ආරම්මණං. වීතික්කමිතබ්බවත්ථුතො එව හි විරතීති. සත්තාරම්මණන්ති වා සත්තසඞ්ඛාතසඞ්ඛාරාරම්මණං, තමෙව උපාදාය වුත්තන්ති න කොචි විරොධො. තථා හි වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං ‘‘යානි සික්ඛාපදානි එත්ථ ‘සත්තාරම්මණානී’ති වුත්තානි, තානි යස්මා සත්තොති සඞ්ඛං ගතෙ සඞ්ඛාරෙයෙව ආරම්මණං කරොන්තී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 714) එස නයො ඉතො පරෙසුපි. විසභාගවත්ථුනො ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති ගහෙතබ්බතො ‘‘සත්තාරම්මණො’’ති එකෙ. ‘‘එකො දිට්ඨො, ද්වෙ සුතා’’තිආදිනා සම්ඵප්පලාපෙන දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන. තථා අභිජ්ඣාති එත්ථ තථා-සද්දො ‘‘දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙනා’’ තිදම්පි උපසංහරති, න සත්තසඞ්ඛාරාරම්මණතමෙව දස්සනාදිවසෙන අභිජ්ඣායනතො. ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති (දී. නි. 1.171) පවත්තමානාපි මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවිසයා එවාති අධිප්පායෙනස්සා සඞ්ඛාරාරම්මණතා වුත්තා. කථං පන මිච්ඡාදිට්ඨියා සබ්බෙ තෙභූමකධම්මා ආරම්මණං හොතීති? සාධාරණතො. ‘‘නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො’’ති (දී. නි. 1.171; ම. නි. 2.94) පවත්තමානාය අත්ථතො රූපාරූපාවචරධම්මාපි ගහිතා එව හොන්තීති.

සුඛබහුලතාය රාජානො හසමානාපි ‘‘ඝාතෙථා’’ති වදන්ති ¶ , හාසො පන නෙසං අත්තවූපසමාදිඅඤ්ඤවිසයොති ආහ ‘‘සන්නිට්ඨාපක…පෙ… හොතී’’ති. මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති, සුඛවෙදනොව එත්ථ සම්භවතීති. මුසාවාදො ලොභසමුට්ඨානො සුඛවෙදනො වා සියා මජ්ඣත්තවෙදනො වා, දොසසමුට්ඨානො දුක්ඛවෙදනො වාති මුසාවාදො තිවෙදනො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යථාරහං වෙදනාභෙදො වෙදිතබ්බො.

දොසමොහවසෙන ¶ ද්විමූලකොති සම්පයුත්තමූලමෙව සන්ධාය වුත්තං. තස්ස හි මූලට්ඨෙන උපකාරකභාවො. නිදානමූලෙ පන ගය්හමානෙ ‘‘ලොභමොහවසෙනපී’’ති වත්තබ්බං සියා. ආමිසකිඤ්ජක්ඛහෙතුපි පාණං හනන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදි (අ. නි. 3.34). සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

කුසලකම්මපථදසකවණ්ණනා

පාණාතිපාතා ¶ …පෙ… වෙදිතබ්බානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකවසෙනෙත්ථ කුසලකම්මපථානං දෙසිතත්තා. වෙරහෙතුතාය වෙරසඤ්ඤිතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති ‘‘මයි ඉධ ඨිතාය කථං ආගච්ඡසී’’ති තජ්ජන්තී විය නීහරතීති වෙරමණී, විරමති එතායාති වා ‘‘විරමණී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති වුත්තං. සමාදානවසෙන උප්පන්නා විරති සමාදානවිරති. අසමාදින්නසීලස්ස සම්පත්තතො යථාඋපට්ඨිතවීතික්කමිතබ්බවත්ථුතො විරති සම්පත්තවිරති. කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනවසෙන පවත්තා මග්ගසම්පයුත්තා විරති සමුච්ඡෙදවිරති. කාමඤ්චෙත්ථ පාළියං විරතියෙව ආගතා, සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ (විභ. 703) පන චෙතනාපි ආහරිත්වා දස්සිතාති තදුභයම්පි ගණ්හන්තො ‘‘චෙතනාපි වත්තන්ති විරතියොපී’’ති ආහ. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වාති කම්මපථකොට්ඨාසෙ ‘‘අනභිජ්ඣා’’ති වුත්තධම්මො මූලතො අලොභො කුසලමූලං හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

දුස්සීල්යාරම්මණා තදාරම්මණජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණා ¶ කථං දුස්සීල්යානි පජහන්තීති තං දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. පජහන්තීති වෙදිතබ්බා පාණාතිපාතාදීහි විරමණවසෙනෙව පවත්තනතො. අථ තදාරම්මණභාවෙ, න සො තානි පජහති. න හි තදෙව ආරබ්භ තං පජහිතුං සක්කා තතො අවිනිස්සටභාවතො.

අනභිජ්ඣා…පෙ… විරමන්තස්සාති අභිජ්ඣං පජහන්තස්සාති අත්ථො. න හි මනොදුච්චරිතතො විරති අත්ථි අනභිජ්ඣාදීහෙව තප්පහානසිද්ධිතො.

අරියවාසදසකවණ්ණනා

348. අරියානමෙව වාසාති අරියවාසා අනරියානං තාදිසානං අසම්භවතො. අරියාති චෙත්ථ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ඛීණාසවා ගහිතා, තෙ ච යස්මා තෙහි සබ්බකාලං අවිරහිතවාසා ¶ එව, තස්මා වුත්තං ‘‘අරියා එව වසිංසු වසන්ති වසිස්සන්තී’’ති. තත්ථ වසිංසූති නිස්සාය වසිංසු. පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනත්තාදයො හි අරියානං අපස්සයා. තෙසු පඤ්චඞ්ගවිප්පහානපච්චෙකසච්චපනොදනඑසනාසමවයවිස්සජ්ජනානි ¶ ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, අධිවාසෙති, පරිවජ්ජෙති, විනොදෙතී’’ති වුත්තෙසු අපස්සෙනෙසු විනොදනඤ්ච මග්ගකිච්චානෙව, ඉතරෙ මග්ගෙනෙව සමිජ්ඣන්ති.

ඤාණාදයොති ඤාණඤ්චෙව තංසම්පයුත්තධම්මා ච. තෙනාහ ‘‘ඤාණන්ති වුත්තෙ’’තිආදි. තත්ථ වත්තබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

ආරක්ඛකිච්චං සාධෙති සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තා. ‘‘චරතො’’තිආදිනා නිච්චසමාදානං දස්සෙති, තං වික්ඛෙපාභාවෙන දට්ඨබ්බං.

පබ්බජ්ජුපගතාති යං කිඤ්චි පබ්බජ්ජං උපගතා, න සමිතපාපා. භොවාදිනොති ජාතිමත්තබ්රාහ්මණෙ වදති. පාටෙක්කසච්චානීති තෙහි තෙහි දිට්ඨිගතිකෙහි පාටියෙක්කං ගහිතානි ‘‘ඉදමෙව ¶ සච්ච’’න්ති (ම. නි. 2.187, 203, 427; 3.27; උදා. 55; නෙත්ති. 59) අභිනිවිට්ඨානි දිට්ඨිසච්චාදීනි. දිට්ඨිගතානිපි හි ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 427; 3.27, 29; නෙත්ති. 59) ගහණං උපාදාය ‘‘සච්චානී’’ති වොහරීයන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉදමෙවා’’තිආදි. නීහටානීති අත්තනො සන්තානතො නීහරිතානි අපනීතානි. ගහිතග්ගහණස්සාති අරියමග්ගාධිගමතො පුබ්බෙ ගහිතස්ස දිට්ඨිගාහස්ස. විස්සට්ඨභාවවෙවචනානීති අරියමග්ගෙන සබ්බසො පරිච්චාගභාවස්ස අධිවචනානි.

නත්ථි එතාසං වයො වෙකල්යන්ති අවයාති ආහ ‘‘අනූනා’’ති, අනවසෙසාති අත්ථො. එසනාති හෙට්ඨා වුත්තකාමෙසනාදයො.

මග්ගස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති කථිතා රාගාදීනං පහීනභාවදීපනතො.

පච්චවෙක්ඛණාය ඵලං කථිතන්ති පච්චවෙක්ඛණමුඛෙන අරියඵලං කථිතං. අධිගතෙ හි අග්ගඵලෙ සබ්බසො රාගාදීනං අනුප්පාදධම්මතං පජානාති, තඤ්ච පජානනං පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති.

අසෙක්ඛධම්මදසකවණ්ණනා

ඵලඤ්ච ¶ තෙ සම්පයුත්තධම්මා චාති ඵලසම්පයුත්තධම්මා, අරියඵලසභාවා සම්පයුත්තා ධම්මාති අත්ථො. ඵලසම්පයුත්තධම්මාති ඵලධම්මා චෙව තංසම්පයුත්තධම්මා චාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ද්වීසුපි ඨානෙසු පඤ්ඤාව කථිතා සම්මා දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි, සම්මා ජානනට්ඨෙන සම්මාඤාණන්ති ච. අත්ථි හි දස්සනජානනානං සවිසයෙ පවත්තිආකාරවිසෙසො, ස්වායං ¶ හෙට්ඨා දස්සිතො එව. ඵලසමාපත්තිධම්මාති ඵලසමාපත්තියං ධම්මා, ඵලසමාපත්තිසහගතධම්මාති අත්ථො. අරියඵලසම්පයුත්තධම්මාපි හි සබ්බසො පටිපක්ඛතො විමුත්තතං උපාදාය ‘‘විමුත්තී’’ති වත්තබ්බතං ලභන්ති. කෙනචි පන යථා අසෙක්ඛා ඵලපඤ්ඤා දස්සනකිච්චං උපාදාය ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති ¶ වුත්තා, ජානනකිච්චං උපාදාය ‘‘සම්මාඤාණ’’න්තිපි වුත්තා එව; එවං අරියඵලසමාධි සමාදානට්ඨං උපාදාය ‘‘සම්මාසමාධී’’ති වුත්තො, විමුච්චනට්ඨං උපාදාය ‘‘සම්මාවිමුත්තී’’ තිපි වුත්තො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අනාසවං චෙතොවිමුත්ති’’න්ති දුතියවිමුත්තිග්ගහණඤ්ච සමත්ථිතං හොතීති.

දසකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්හසමොධානවණ්ණනා

සමොධානෙතබ්බාති සමාහරිතබ්බා.

349. ඔකප්පනාති බලවසද්ධා. ආයතිං භික්ඛූනං අවිවාදහෙතුභූතං තත්ථ තත්ථ භගවතා දෙසිතානං අත්ථානං සඞ්ගායනං සඞ්ගීති, තස්ස ච කාරණං අයං සුත්තදෙසනා තථා පවත්තත්තාති වුත්තං ‘‘සඞ්ගීතිපරියායන්ති සාමග්ගියා කාරණ’’න්ති. සමනුඤ්ඤො සත්ථා අහොසි ‘‘පටිභාතු ත,ං සාරිපුත්ත, භික්ඛූනං ධම්මිං කථා’’ති උස්සාහෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා සුණන්තො, සා පනෙත්ථ භගවතො සමනුඤ්ඤතා ‘‘සාධු, ¶ සාධූ’’ති අනුමොදනෙන පාකටා ජාතාති වුත්තං ‘‘අනුමොදනෙන සමනුඤ්ඤො අහොසී’’ති. ජිනභාසිතො නාම ජාතො, න සාවකභාසිතො. යථා හි රාජයුත්තෙහි ලිඛිතපණ්ණං යාව රාජමුද්දිකාය න ලඤ්ජිතං හොති, න තාව ‘‘රාජපණ්ණ’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, ලඤ්ජිතමත්තං පන රාජපණ්ණං නාම හොති. එවමෙව ‘‘සාධු, සාධු සාරිපුත්තා’’තිආදි අනුමොදනවචනසංසූචිතාය සමනුඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ජිනවචනමුද්දාය ලඤ්ජිතත්තා අයං සුත්තන්තො ජිනභාසිතො නාම ජාතො ආහච්චවචනො. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා.