📜

3. අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනා

අද්ධානගමනවණ්ණනා

254. එවං ¶ ¶ සාමඤ්ඤඵලසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි අම්බට්ඨසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, සාමඤ්ඤඵලසුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස අම්බට්ඨසුත්තභාවං පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… කොසලෙසූති අම්බට්ඨසුත්ත’’න්ති ආහ. එවමීදිසෙසු. ඉතිසද්දො චෙත්ථ ආදිඅත්ථො, පදත්ථවිපල්ලාසජොතකො පන ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, ආදිසද්දලොපො වා එස, උපලක්ඛණනිද්දෙසො වා. අපුබ්බපදවණ්ණනා නාම හෙට්ඨා අග්ගහිතතාය අපුබ්බස්ස පදස්ස අත්ථවිභජනා. ‘‘හිත්වා පුනප්පුනාගත-මත්ථං අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) හි වුත්තං, ‘‘අනුපුබ්බපදවණ්ණනා’’ති කත්ථචි පාඨො, සො අයුත්තොව ටීකාය අනුද්ධටත්තා, තථා අසංවණ්ණිතත්තා ච.

‘‘රාජකුමාරා ගොත්තවසෙන කොසලා නාමා’’ති (දී. නි. ටී. 1.254) ආචරියෙන වුත්තං. අක්ඛරචින්තකා පන වදන්ති ‘‘කොසං ලන්ති ගණ්හන්ති, කුසලං වා පුච්ඡන්තීති කොසලා’’ති. ජනපදිනොති ජනපදවන්තො, ජනපදස්ස වා ඉස්සරා. ‘‘කොසලා නාම රාජකුමාරා’’ති වුත්තෙයෙව සිද්ධෙපි ‘‘ජනපදිනො’’ති වචනං සන්තෙසුපි අඤ්ඤෙසු තංතංනාමපඤ්ඤාතෙසු තත්ථ නිවසන්තෙසු ජනපදිභාවතො තෙසමෙව නිවසනමුපාදාය ජනපදස්සායං සමඤ්ඤාති දස්සනත්ථං. ‘‘තෙසං නිවාසො’’ති ඉමිනා ‘‘කොසලානං නිවාසා කොසලා’’ති තද්ධිතං දස්සෙති. ‘‘එකොපි ජනපදො’’ති ඉමිනා පන සද්දතොයෙවෙතං පුථුවචනං, අත්ථතො පනෙස එකො එවාති විභාවෙති. අපි-සද්දො චෙත්ථ අනුග්ගහෙ, තෙන කාමං එකොයෙවෙස ජනපදො, තථාපි ඉමිනා කාරණෙන පුථුවචනමුපපන්නන්ති අනුග්ගණ්හාති. යදි එකොව ජනපදො, කථං තත්ථ බහුවචනන්ති ආහ ‘‘රුළ්හිසද්දෙනා’’තිආදි, රුළ්හිසද්දත්තා බහුවචනමුපපන්නන්ති වුත්තං හොති. නිස්සිතෙසු පයුත්තස්ස පුථුවචනස්ස, පුථුභාවස්ස වා නිස්සයෙ අභිනිරොපනා ඉධ රුළ්හි, තෙන වුත්තං ¶ ආචරියෙන ඉධ චෙව අඤ්ඤත්ථ ච මජ්ඣිමාගමටීකාදීසු ‘‘අක්ඛරචින්තකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය ඊදිසලිඞ්ගවචනානි ඉච්ඡන්ති, අයමෙත්ථ රුළ්හි යථා ‘අඤ්ඤත්ථාපි කුරූසු විහරති, අඞ්ගෙසු විහරතී’ති ¶ චා’’ති. කෙචි පන කොසලනාමාභිනිරොපනමිච්ඡන්ති, අයුත්තමෙතං පුථුවචනස්ස අප්පයුජ්ජිතබ්බත්තා. නාමාභිනිරොපනාය හි එකවචනම්පි භවති යථා ‘‘සීහො ගායතී’’ති. තබ්බිසෙසිතෙපි ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දත්තා එකවචනමෙව. තෙනාහ ‘‘තස්මිං කොසලෙසු ජනපදෙ’’ති, කොසලනාමකෙ තස්මිං ජනපදෙති අත්ථො. අභූතතො හි වොහාරමත්තං රුළ්හි, භූතතොයෙව අත්ථො විනිච්ඡිනිතබ්බො. යථා හි –

‘‘සන්ති පුත්තා විදෙහානං, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;

තෙ රජ්ජං කාරයිස්සන්ති, මිථිලායං පජාපතී’’ති. (ජා. 2.22.276) ආදීසු –

තංපුත්තසඞ්ඛාතස්ස එකත්ථස්ස රුළ්හිවසෙන ‘‘පුත්තා’’ති බහුවචනපයොගො, තථා ඉධාපි තන්නිවාසසඞ්ඛාතස්ස එකත්ථස්ස රුළ්හිවසෙන ‘‘කොසලෙසූ’’ති බහුවචනපයොගො හොති. යථා ච ‘‘පාණං න හඤ්ඤෙ, න ච’දින්නමාදියෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 8.42, 43, 45) ජාතිවසෙන බහ්වත්ථානමෙකවචනපයොගො, තථා ඉධාපි ජාතිවසෙන අවයවප්පභෙදෙන බහ්වත්ථස්ස ‘‘ජනපදෙ’’ති එකවචනපයොගො හොති. වුත්තඤ්ච ආචරියෙන මජ්ඣිමාගමටීකායං ‘‘තබ්බිසෙසනෙපි ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දෙ එකවචනමෙව. තෙනාහ ‘තස්මිං අඞ්ගෙසු ජනපදෙ’ති’’.

එවං රුළ්හිවසෙන බහුම්හි විය වත්තබ්බෙ බහුවචනං දස්සෙත්වා ඉදානි බහ්වත්ථවසෙන බහුම්පි එව වත්තබ්බෙ බහුවචනං දස්සෙන්තො ‘‘පොරාණා පනාහූ’’තිආදිමාහ. පන-සද්දො චෙත්ථ විසෙසත්ථජොතනො, තෙන පුථුඅත්ථවිසයතාය එවෙතං පුථුවචනං, න රුළ්හිවසෙනාති වක්ඛමානං විසෙසං ජොතෙති. සො හි පදෙසො තියොජනසතපරිමාණතාය බහුප්පභෙදොති, ඉමස්මිං පන නයෙ තෙසු කොසලෙසු ජනපදෙසූති අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාපනාදන්ති මහාපනාදජාතක (ජා. 1.3.40, 41, 42) සුරුචිජාතකෙසු (ජා. 1.14.102 ආදයො) ආගතං සුරුචිනො නාම විදෙහරඤ්ඤො පුත්තං මහාපනාදනාමකං රාජකුමාරං. නානානාටකානීති භණ්ඩුකණ්ඩපණ්ඩුකණ්ඩපමුඛානි ඡසතසහස්සානි නානාවිධනාටකානි, කත්ථචි පන ආදිසද්දොපි දිට්ඨො, සො ජාතකට්ඨකථායං න දිස්සති, යදි ච දිස්සති, තෙන නටලඞ්ඝකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සිතමත්තම්පීති මිහිතමත්තම්පි. තස්ස ¶ කිර දිබ්බනාටකානං අනන්තරභවෙයෙව දිට්ඨත්තා මනුස්සනාටකානං නච්චං අමනුඤ්ඤං අහොසි. නඞ්ගලානිපි ඡඩ්ඩෙත්වාති කසිකම්මප්පහානවසෙන නඞ්ගලානි ¶ පහාය, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. න හි කෙවලං කස්සකා එව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි උභයරට්ඨවාසිනො මනුස්සා අත්තනො අත්තනො කිච්චං පහාය තස්මිං මඞ්ගලට්ඨානෙ සන්නිපතිංසු. තදා කිර මහාපනාදකුමාරස්ස පාසාදමඞ්ගලං, ඡත්තමඞ්ගලං, ආවාහමඞ්ගලන්ති තීණි මඞ්ගලානි එකතො අකංසු, කාසිවිදෙහරට්ඨවාසිනොපි තත්ථ සන්නිපතිත්වා අතිරෙකසත්තවස්සානි ඡණමනුභවිංසූති, අධුනා පන ‘‘නඞ්ගලාදීනී’’ති පාඨො දිස්සති, සො න පොරාණපාඨො ටීකායමනුද්ධටත්තා.

මහාජනකායෙ සන්නිපතිතෙති කෙචි ‘‘පහංසනවිධිං දස්සෙත්වා රාජකුමාරං හාසාපෙස්සාමා’’ති, කෙචි ‘‘තං කීළනං පස්සිස්සාමා’’ති එවං මහාජනසමූහෙ සන්නිපතිතෙ. අතුලම්බාභිරුහනදාරුචිතකපවෙසනාදි නානාකීළායො දස්සෙත්වා. සක්කපෙසිතො කිර දිබ්බනාටකො රාජඞ්ගණෙ ආකාසෙ ඨත්වා උපඩ්ඪභාගං නාම දස්සෙති, එකොව හත්ථො, එකො පාදො, එකං අක්ඛි, එකා දාඨා නච්චති චලති, උපඩ්ඪං ඵන්දති, සෙසං නිච්චලමහොසි, තං දිස්වා මහාපනාදො ථොකං හසිතමකාසි, ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘සො දිබ්බනාටකං දස්සෙත්වා හසාපෙසී’’ති වුත්තං. සුහජ්ජා නාම විස්සාසිකා ‘‘සුට්ඨු හදයමෙතෙස’’න්ති කත්වා. ආදිසද්දෙන ඤාතකපරිජනාදීනං සඞ්ගහො. තස්මාති තථා වචනතො. තං කුසලන්ති වචනං උපාදායාති එත්ථ ‘‘කච්චි කුසලං? ආම කුසල’’න්ති වචනපටිවචනවසෙන පවත්තකුසලවාදිතාය තෙ මනුස්සා ආදිතො ‘‘කුසලා’’ති සමඤ්ඤං ලභිංසු, තෙසං කුසලානං ඉස්සරාති රාජකුමාරා කොසලා නාම ජාතා, තෙසං නිවාසට්ඨානතාය පන පදෙසො කොසලාති පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව. තෙනාහ ‘‘සො පදෙසො කොසලාති වුච්චතී’’ති. එවං මජ්ඣිමාගමටීකායං ආචරියෙනෙව වුත්තං. තත්රායමධිප්පායො සියා – ‘‘සො පදෙසො කොසලාති වුච්චතී’’ති සඤ්ඤීසඤ්ඤා යථාක්කමං එකවචනබහුවචනවසෙන වුත්තත්තා පුරිමනයෙ විය ඉධාපි රුළ්හිවසෙනෙව බහුවචනං හොති. රාජකුමාරානං නාමලාභහෙතුමත්තඤ්හෙත්ථ විසෙසොති. ඉධ පන ආචරියෙන එවං වුත්තං සො පදෙසොති පදෙසසාමඤ්ඤතො වුත්තං, වචනවිපල්ලාසෙන වා, තෙ පදෙසාති අත්ථො. කොසලාති වුච්චති කුසලා ¶ එව කොසලාති කත්වා’’ති (දී. නි. ටී. 1.254) තත්රායමධිප්පායො සියා – සො පදෙසොති ජාතිසද්දවසෙන, වචනවිපල්ලාසෙන වා වුත්තත්තා පුථුඅත්ථවිසයතාය එව බහුවචනං හොති. පදෙසස්ස නාමලාභහෙතු හෙත්ථ විසෙසොති. ‘‘කුසල’’න්ති හි වචනමුපාදාය රුළ්හිනාමවසෙන වුත්තනයෙන කොසලා යථා ‘‘යෙවාපනකං, නතුම්හාකවග්ගො’’ති. අපිච වචනපටිවචනවසෙන ‘‘කුසල’’න්ති වදන්ති එත්ථාති කොසලා. විචිත්රා හි තද්ධිතවුත්තීති. කුසලන්ති ච ආරොග්යං ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.145; ජා. 2.20.129) විය, කච්චි තුම්හාකං ආරොග්යං හොතීති අත්ථො, ඡෙකං වා ‘‘කුසලා නච්චගීතස්ස ¶ , සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.94) විය, කච්චි තෙසං නාටකානං ඡෙකතා හොතීති අත්ථො.

චරණං චාරිකා, චරණං වා චාරො, සො එව චාරිකා, තයිදං මග්ගගමනමෙව ඉධාධිප්පෙතං, න චුණ්ණිකගමනමත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘අද්ධානගමන’’න්ති වුත්තං, භාවනපුංසකඤ්චෙතං, අද්ධානගමනසඞ්ඛාතාය චාරිකාය චරමානොති වුත්තං හොති, අභෙදෙපි වා භෙදවොහාරෙන වුත්තං යථා ‘‘දිවාවිහාරං නිසීදී’’ති, (ම. නි. 1.256) අද්ධානගමනසඞ්ඛාතං චාරිකං චරමානො, චරණං කරොන්තොති අත්ථො. සබ්බත්ථකො හි කරභූධාතූනමත්ථොති. ‘‘අද්ධානමග්ග’’න්තිපි කත්ථචි පාඨො, සො න සුන්දරො. න හි චාරිකාසද්දො මග්ගවාචකොති. ඉදානි තං විභාගෙන දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතං නියමෙන්තො ‘‘චාරිකා ච නාමෙසා’’තිආදිමාහ. සාවකානම්පි රුළ්හිවසෙන චාරිකාය සම්භවතො තතො විසෙසෙති ‘‘භගවතො’’ති ඉමිනා. තථා හි මජ්ඣිමාගමට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘චාරිකං චරමානොති එත්ථ කිඤ්චාපි අයං චාරිකා නාම මහාජනසඞ්ගහත්ථං බුද්ධානංයෙව ලබ්භති, බුද්ධෙ උපාදාය පන රුළ්හිසද්දෙන සාවකානම්පි වුච්චති කිලඤ්ජාදීහි කතබීජනීපි තාලවණ්ටං වියා’’ති. දූරෙපීති එත්ථ පි-සද්දෙන, අපි-සද්දෙන වා නාතිදූරෙපීති සම්පිණ්ඩනං තත්ථාපි චාරිකාසම්භවතො. බොධනෙය්යපුග්ගලන්ති චතුසච්චපටිවෙධවසෙන බොධනාරහපුග්ගලං. සහසා ගමනන්ති සීඝගමනං. ‘‘මහාකස්සපස්ස පච්චුග්ගමනාදීසූ’’ති වුත්තමෙව සරූපතො දස්සෙති ‘‘භගවා හී’’තිආදිනා. පච්චුග්ගච්ඡන්තොති පටිමුඛං ගච්ඡන්තො, පච්චුට්ඨහන්තොති අත්ථො. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘තිංසයොජන’’න්ති පදමනුකඩ්ඪති. පක්කුසාති නාම ගන්ධාරරාජා. මහාකප්පිනො ¶ නාම කුක්කුටවතීරාජා. ධනියො නාම කොරණ්ඩසෙට්ඨිපුත්තො ගොපො.

එවං ධම්මගරුතාකිත්තනමුඛෙන මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදීනි (සං. නි. අට්ඨ. 2.154) එකදෙසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි වනවාසිතිස්සසාමණෙරස්ස වත්ථුං විත්ථාරෙත්වා චාරිකං දස්සෙතුං ‘‘එකදිවස’’න්තිආදි ආරද්ධං. කො පනෙස තිස්සසාමණෙරො නාම? සාවත්ථියං ධම්මසෙනාපතිනො උපට්ඨාකකුලෙ ජාතො මහාපුඤ්ඤො ‘‘පිණ්ඩපාතදායකතිස්සො, කම්බලදායකතිස්සො’’ති ච පුබ්බෙ ලද්ධනාමො පච්ඡා ‘‘වනවාසිතිස්සො’’ති පාකටො ඛීණාසවසාමණෙරො. විත්ථාරො ධම්මපදෙ (ධ. ප. අට්ඨ. 1.74 වනවාසීතිස්සසාමණෙරවත්ථු). ආකාසගාමීහි සද්ධිං ආකාසෙනෙව ගන්තුකාමො භගවා ‘‘ඡළභිඤ්ඤානං ආරොචෙහී’’ති අවොච. තස්සාති තිස්සසාමණෙරස්ස. තන්ති භගවන්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන චීවරං පාරුපන්තං. නො ථෙරො නො ඔරමත්තකො වතාති සම්බන්ධො, ගුණෙන ලාමකප්පමාණිකො නො හොතීති අත්ථො.

අත්තනො ¶ පත්තාසනෙති භික්ඛූනං ආසනපරියන්තෙ. තෙසං ගාමිකානං දානපටිසංයුත්තං මඞ්ගලං වත්වා. කස්මා පන සදෙවකස්ස ලොකස්ස මග්ගදෙසකොපි සමානො භගවා එවමාහාති චොදනං සොධෙතුං ‘‘භගවා කිරා’’තිආදි වුත්තං. මග්ගදෙසකොති නිබ්බානමග්ගස්ස, සුගතිමග්ගස්ස වා දෙසකො.

තායාති අරඤ්ඤසඤ්ඤාය. සඞ්ඝකම්මවසෙන සිජ්ඣමානාපි උපසම්පදා සත්ථු ආණාවසෙන සිජ්ඣනතො ‘‘බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති වුත්තන්ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සස්සෙව තස්ස උපසම්පදං අනුජානන්තො සත්ථා ‘බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’ති අවොචා’’ති වදන්ති. ධම්මසෙනාපතිනා උපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙත්වා, තතොයෙවෙස ධම්මසෙනාපතිනො සද්ධිවිහාරිකොති අට්ඨකථාසු වුත්තො. ධම්මපදට්ඨකථායං පන ධම්මසෙනාපතිආදිථෙරානං චත්තාලීසභික්ඛුසහස්සපරිවාරානං අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙහි සද්ධිං පච්චෙකං ගමනං, භගවතො ච එකකස්සෙව ගමනං ඛුද්දකභාණකානං මතෙන වුත්තං, ඉධ, පන මජ්ඣිමාගමට්ඨකථායඤ්ච (ම. නි. අට්ඨ. 2.65) අඤ්ඤථා ගමනං දීඝභාණකමජ්ඣිමභාණකානං මතෙනාති දට්ඨබ්බං. අයන්ති මහාකස්සපාදීනමත්ථාය චාරිකා. යං පන අනුග්ගණ්හන්තස්ස භගවතො ගමනං, අයං අතුරිතචාරිකා නාමාති සම්බන්ධො.

ඉමං ¶ පන චාරිකන්ති අතුරිතචාරිකං. මහාමණ්ඩලන්ති මජ්ඣිමදෙසපරියාපන්නෙනෙව බාහිරිමෙන පමාණෙන පරිච්ඡින්නත්තා මහන්තතරං මණ්ඩලං. මජ්ඣිමමණ්ඩලන්ති ඉතරෙසං උභින්නං වෙමජ්ඣෙ පවත්තං මණ්ඩලං. අන්තොමණ්ඩලන්ති ඉතරෙහි ඛුද්දකං මණ්ඩලං, ඉතරෙසං වා අන්තොගධත්තා අන්තිමං මණ්ඩලං, අබ්භන්තරිමං මණ්ඩලන්ති වුත්තං හොති. කිං පනිමෙසං පමාණන්ති ආහ ‘‘කත්ථා’’තිආදි. තත්ථ නවයොජනසතිකතා මජ්ඣිමදෙසපරියාපන්නවසෙනෙව ගහෙතබ්බා තතො පරං අතුරිතචාරිකාය අගමනතො. තදුත්තරි හි තුරිතචාරිකාය එව තථාගතො ගච්ඡති, න අතුරිතචාරිකාය. පවාරෙත්වාව චාරිකාචරණං බුද්ධාචිණ්ණන්ති වුත්තං ‘‘මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා’’තිආදි. පාටිපදදිවසෙති පඨමකත්තිකපුණ්ණමියා අනන්තරෙ පාටිපදවසෙ. සමන්තාති ගතගතට්ඨානස්ස චතූසු පස්සෙසු සමන්තතො. මහාජනකායස්ස සන්නිපතනතො පුරිමං පුරිමං ආගතා නිමන්තෙතුං ලභන්ති. තථා සන්නිපතනමෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉතරෙසූ’’තිආදි වුත්තං. සමථවිපස්සනා තරුණා හොන්තීති එත්ථ සමථස්ස තරුණභාවො උපචාරසමාධිවසෙන, විපස්සනාය පන සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදඤාණං, කඞ්ඛාවිතරණඤාණං, සම්මසනඤාණං, මග්ගාමග්ගඤාණන්ති චතුන්නං ඤාණානං වසෙන වෙදිතබ්බො. තරුණවිපස්සනාති හි තෙසං චතුන්නං ඤාණානමධිවචනං. පවාරණාසඞ්ගහං දත්වාති අනුමතිදානවසෙන දත්වා. කත්තිකපුණ්ණමායන්ති පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමියං. ‘‘මිගසිරස්ස පඨමපාටිපදදිවසෙ’’ති ¶ ඉදං මජ්ඣිමදෙසවොහාරවසෙන මිගසිරමාසස්ස පඨමං පාටිපදදිවසං සන්ධාය වුත්තං, එතරහි පවත්තවොහාරවසෙන පන පච්ඡිමකත්තිකමාසස්ස කාළපක්ඛපාටිපදදිවසො වෙදිතබ්බො.

අඤ්ඤෙනපි කාරණෙනාති භික්ඛූනං සමථවිපස්සනාතරුණභාවතො අඤ්ඤෙනපි මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකාදිකාරණෙන. චතුමාසන්ති ආසළ්හීපුණ්ණමියා පාටිපදතො යාව පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමී, තාව චතුමාසං. ‘‘සමන්තා යොජනසත’’න්තිආදිනා වුත්තනයෙනෙව. වසනං වස්සං, වසනකිරියා, වුත්ථං වසිතං වස්සමස්සාති වුත්ථවස්සො, තස්ස. තථාගතෙන විනෙතබ්බත්තා ‘‘භගවතො වෙනෙය්යසත්තා’’ති සාමිනිද්දෙසො වුත්තො, කත්තුනිද්දෙසො වා එස. වෙනෙය්යසත්තාති ච චරිතානුරූපං විනෙතබ්බසත්තා. ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානොති සද්ධාදිඉන්ද්රියානං විමුත්තිපරිපාචනභාවෙන පරිපක්කං පටිමානෙන්තො. ඵුස්සමාඝඵග්ගුණචිත්තමාසානං ¶ අඤ්ඤතරමාසස්ස පඨමදිවසෙ නික්ඛමනතො මාසනියමො එත්ථ න කතොති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘එකමාසං වා ද්විතිචතුමාසං වා තත්ථෙව වසිත්වා’’ති. තත්ථෙවාති වස්සූපගමනට්ඨානෙ එව. ‘‘සත්තහි වා’’තිආදි ‘‘එකමාසං වා’’තිආදිනා යථාක්කමං යොජෙතබ්බං – යදි අපරම්පි එකමාසං තත්ථෙව වසති, සත්තහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති. යදි ද්විමාසං ඡහි, යදි තිමාසං පඤ්චහි, යදි චතුමාසං තත්ථෙව වසති, චතූහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙතීති. කස්මා පන චාරිකාගමනන්ති ආසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘ඉතී’’තිආදි වුත්තං. අතිරෙකං ජරාදුබ්බලො බාළ්හජිණ්ණො. තෙ කදා පස්සිස්සන්ති, න පස්සිස්සන්ති එව. ලොකානුකම්පකායාති ලොකානුකම්පකාය එව. තෙන වුත්තං ‘‘න චීවරාදිහෙතූ’’ති.

ජඞ්ඝවිහාරවසෙනාති ජඞ්ඝාහි විචරණවසෙන, ජඞ්ඝාහි විචරිත්වා තත්ථ තත්ථ කතිපාහං නිවසනවසෙන වා. සබ්බිරියාපථසාධාරණඤ්හි විහාරවචනං. සරීරඵාසුකත්ථායාති එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිබද්ධවාසවසෙන උස්සන්නධාතුකස්ස සරීරස්ස විචරණෙන ඵාසුභාවත්ථාය. අට්ඨුප්පත්තිකාලාභිකඞ්ඛනත්ථායාති අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්ත (අ. නි. 7.72) මඝදෙවජාතකාදි (ජා. 1.1.9) දෙසනානං විය ධම්මදෙසනාය අභිකඞ්ඛිතබ්බඅට්ඨුප්පත්තිකාලත්ථාය, අට්ඨුප්පත්තිකාලස්ස වා අභිකඞ්ඛනත්ථාය, අට්ඨුප්පත්තිකාලෙ ධම්මදෙසනත්ථායාති වුත්තං හොති. සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනත්ථායාති සුරාපානසික්ඛාපදාදි (පාචි. 327, 328, 329) පඤ්ඤාපනෙ විය සික්ඛාපදානං පඤ්ඤාපනත්ථාය. බොධනත්ථායාති අඞ්ගුලිමාලාදයො (ම. නි. 2.347) විය බොධනෙය්යසත්තෙ චතුසච්චබොධනත්ථාය. මහතාති මහතියා. කඤ්චි, කතිපයෙ වා පුග්ගලෙ උද්දිස්ස ¶ චාරිකා නිබද්ධචාරිකා. තදඤ්ඤා සම්බහුලෙ උද්දිස්ස ගාමනිගමනගරපටිපාටියා චාරිකා අනිබද්ධචාරිකා. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. යං චරතීති කිරියාපරාමසනං.

‘‘එසා ඉධ අධිප්පෙතා’’ති වුත්තමෙව විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තදා කිරා’’තිආදි වුත්තං. දසසහස්සිලොකධාතුයාති ජාතික්ඛෙත්තභූතං දසසහස්සචක්කවාළං සන්ධාය වුත්තං. කස්මාති චෙ? තත්ථෙව භබ්බසත්තානං සම්භවතො. තත්ථ හි සත්තෙ භබ්බෙ පරිපක්කින්ද්රියෙ පස්සිතුං බුද්ධඤාණං අභිනීහරිත්වා ඨිතො භගවා ඤාණජාලං පත්ථරතීති වුච්චති, ඉදඤ්ච දෙවබ්රහ්මානං ¶ වසෙන වුත්තං. මනුස්සා පන ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ, ඉමස්මිංයෙව ච සපරිවාරෙ ජම්බුදීපෙ බොධනෙය්යා හොන්ති. බොධනෙය්යබන්ධවෙති බොධනෙය්යසත්තසඞ්ඛාතෙ භගවතො බන්ධවෙ. ගොත්තාදිසම්බන්ධා විය හි සච්චපටිවෙධසම්බන්ධා වෙනෙය්යා භගවතො බන්ධවා නාමාති. ගොචරභාවූපගමනං සන්ධාය ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨො’’ති වුත්තං. භගවා කිර මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ‘‘යෙ සත්තා භබ්බා පරිපක්කඤාණා, තෙ මය්හං ඤාණස්ස උපට්ඨහන්තූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨාය සමන්නාහරති, තස්ස සහසමන්නාහාරා එකො වා ද්වෙ වා සම්බහුලා වා තදා විනයූපගා වෙනෙය්යා ඤාණස්ස ආපාථමාගච්ඡන්ති, අයමෙත්ථ බුද්ධානුභාවො. එවමාපාථගතානං පන නෙසං උපනිස්සයං පුබ්බචරියං, පුබ්බහෙතුං, සම්පති වත්තමානඤ්ච පටිපත්තිං ඔලොකෙති. වෙනෙය්යසත්තපරිග්ගණ්හනත්ථඤ්හි සමන්නාහාරෙ කතෙ පඨමං නෙසං වෙනෙය්යභාවෙන උපට්ඨානං හොති, අථ ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති සරණගමනාදිවසෙන කඤ්චි නිප්ඵත්තිං වීමංසමානො පුබ්බූපනිස්සයාදීනි ඔලොකෙති. තෙනාහ ‘‘අථ භගවා’’තිආදි. සොති අම්බට්ඨො. වාදපටිවාදං කත්වාති ‘‘එවං නු තෙ අම්බට්ඨා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.262) මයා වුත්තවචනස්ස ‘‘යෙ ච ඛො තෙ භො ගොතම මුණ්ඩකා සමණකා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.263) පටිවචනං දත්වා, අසබ්භිවාක්යන්ති අසප්පුරිසවාචං, තික්ඛත්තුං ඉබ්භවාදනිපාතනවසෙන නානප්පකාරං සාධුසභාවාය වාචාය වත්තුමයුත්තං වාක්යං වක්ඛතීති වුත්තං හොති. නිබ්බිසෙවනන්ති විගතතුදනං, මානදප්පවසෙන අපගතපරිනිප්ඵන්දනන්ති අත්ථො.

අවසරිතබ්බන්ති උපගන්තබ්බං. තස්ස ගාමස්ස ඉදං නාමමත්තං, කිමෙත්ථ අත්ථපරියෙසනායාති වුත්තං ‘‘ඉජ්ඣානඞ්ගලන්තිපි පාඨො’’ති. ‘‘යෙන දිසාභාගෙනා’’ති කරණනිද්දෙසානුරූපං කරණත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති ‘‘තෙන අවසරී’’ති ඉමිනා. ‘‘යස්මිං පදෙසෙ’’ති පන භුම්මනිද්දෙසානුරූපං ‘‘තං වා අවසරී’’ති වුත්තං. තදුභයමෙවත්ථං විවරති ‘‘තෙන දිසාභාගෙනා’’තිආදිනා. ගතොති උපගතො, අගමාසීති අත්ථො. පුන ගතොති සම්පත්තො, සම්පාපුණීති අත්ථො. ‘‘ඉච්ඡානඞ්ගලෙ’’ති ඉදං තදා භගවතො ගොචරගාමනිදස්සනං, සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මං ¶ . ‘‘ඉච්ඡානඞ්ගලවනසණ්ඩෙ’’ති ඉදං පන නිවාසට්ඨානදස්සනං, නිප්පරියායතො අධිකරණෙ චෙතං භුම්මන්ති තදුභයම්පි පදං විසෙසත්ථදස්සනෙන විවරන්තො ‘‘ඉච්ඡානඞ්ගලං උපනිස්සායා’’තිආදිමාහ ¶ . ‘‘සීලඛන්ධාවාර’’න්තිආදි වුත්තනයෙන වෙනෙය්යහිතසමපෙක්ඛනවසෙනෙව භගවතො විහාරදස්සනං. තත්ථ ධම්මරාජස්ස භගවතො සබ්බසො අධම්මනිග්ගණ්හනපරා එව පටිපත්ති, සා ච සීලසමාධිපඤ්ඤාවසෙනාති සීලාදිත්තයස්සෙව ගහණං. සීලඛන්ධාවාරන්ති චක්කවත්තිරඤ්ඤො දාරුඉට්ඨකාදිකතං ඛන්ධාවාරසදිසං සීලසඞ්ඛාතං ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා විහරතීති සම්බන්ධො. දාරුක්ඛන්ධාදීහි ආසමන්තතො වරන්ති පරික්ඛිපන්ති එත්ථාති හි ඛන්ධාවාරො අ-කාරස්ස දීඝං කත්වා, රාජූනං අචිරනිවාසට්ඨානං. තත්ථ පන භගවතො අචිරනිවසනකිරියාසම්බන්ධමත්තෙන භයනිවාරණට්ඨෙන තංසදිසතාය සීලම්පි තථා වුච්චති. සමාධිකොන්තන්ති සම්මාසමාධිසඞ්ඛාතං මඞ්ගලසත්තිං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං ජයමන්තපදං. පරිවත්තයමානොති පරිජප්පමානො. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසර’’න්තිපි පාඨො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවජිරග්ගසරං අපරාපරං සම්පරිවත්තමානොති අත්ථො. යථාභිරුචිතෙන විහාරෙනාති සබ්බවිහාරසාධාරණදස්සනං, දිබ්බවිහාරාදීසු යෙන යෙන අත්තනා අභිරුචිතෙන විහාරෙන විහරතීති අත්ථො.

පොක්ඛරසාතිවත්ථුවණ්ණනා

255. මන්තෙති ඉරුවෙදාදිමන්තසත්ථෙ. ඉරුවෙදාදයො හි ගුත්තභාසිතබ්බට්ඨෙන ‘‘මන්තා’’ති වුච්චන්ති. අණ-සද්දො සද්දෙති ආහ ‘‘සජ්ඣායතී’’ති. ලොකියා පන වදන්ති ‘‘බ්රහ්මුනො අපච්චං බ්රාහ්මණො, නාගමො, ණත්තං, දීඝාදී’’ති. කස්මා අයමෙව වචනත්ථො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉදමෙවා’’තිආදි. අථ කෙසං ඉතරො වචනත්ථොති චොදනමපනෙති ‘‘අරියා පනා’’තිආදිනා. අථ වා යං ලොකියා වදන්ති ‘‘බ්රහ්මුනා ජාතො බ්රාහ්මණො’’තිආදිනිරුත්තිං, තං පටික්ඛිපිතුං එවං වුත්තං. ‘‘ඉදමෙවා’’ති හි අවධාරණෙන තං පටික්ඛිපති. ‘‘ජාතිබ්රාහ්මණාන’’න්ති පන ඉමිනා සද්දන්තරෙන දස්සිතෙසු ජාතිබ්රාහ්මණවිසුද්ධිබ්රාහ්මණවසෙන දුවිධෙසු බ්රාහ්මණෙසු විසුද්ධිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘අරියා පනා’’තිආදිමාහ. බහන්ති පාපෙ බහි කරොන්තීති හි අරියා බ්රාහ්මණා නිරුත්තිනයෙන. ‘‘තස්ස කිර කායො සෙතපොක්ඛරසදිසො’’ති ඉදමෙවස්ස නාමලාභහෙතුදස්සනං, සෙසං පන තප්පසඞ්ගෙන යථාවිජ්ජමානවිසෙසදස්සනමෙව. තෙනාහ ‘‘ඉති නං පොක්ඛරසදිසත්තා පොක්ඛරසාතීති සඤ්ජානන්තී’’ති. පොක්ඛරෙන සදිසො කායො යස්සාති හි පොක්ඛරසාතී නිරුත්තිනයෙන ¶ . සාතසද්දො වා සදිසත්ථො, පොක්ඛරෙන සාතො සදිසො කායො තථා, සො යස්සාති පොක්ඛරසාතී. සෙතපොක්ඛරසදිසොති සෙතපදුමවණ්ණො. දෙවනගරෙති ආලකමන්දාදිදෙවපුරෙ. උස්සාපිතරජතතොරණන්ති ගම්භීරනෙමනිඛාතං අච්චුග්ගතං රජතමයං ඉන්දඛීලං ¶ . කාළමෙඝරාජීති කදාචි දිස්සමානා කාළඅබ්භලෙඛා. රජතපනාළිකාති රජතමයතුම්බං. සුවට්ටිතාති වට්ටභාවස්ස යුත්තට්ඨානෙ සුට්ඨු වට්ටුලා. කාළවඞ්ගතිලකාදීනමභාවෙන සුපරිසුද්ධා.‘‘අරාජකෙ’’තිආදිනාපි සොභග්ගප්පත්තභාවමෙව නිදස්සෙති.

ඉදානි අපරම්පි තස්ස නාමලාභහෙතුං දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ච ‘‘හිමවන්තපදෙසෙ මහාසරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තී’’ති ඉදමෙවස්ස නාමලාභහෙතුදස්සනං. සෙසං පන තප්පසඞ්ගෙන තථාපවත්තාකාරදස්සනමෙව. තෙනාහ ‘‘ඉති නං පොක්ඛරෙ සයිතත්තා පොක්ඛරසාතීති සඤ්ජානන්තී’’ති. පොක්ඛරෙ කමලෙ සයතීති හි පොක්ඛරසාතී, සාතං වා වුච්චති සමසණ්ඨානං, පොක්ඛරෙ ජාතං සමසණ්ඨානං තථා, තමස්සත්ථීතිපි පොක්ඛරසාතී. යං පන ආචරියෙන වුත්තං ‘‘ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස කීදිසො පුබ්බයොගො, යෙන නං භගවා අනුග්ගණ්හිතුං තං ඨානං උපගතොති ආහා’’ති, (දී. නි. ටී. 1.255) තදෙතං ‘‘අයං පනා’’තිආදිවචනං එකදෙසමෙව සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සො තතො මනුස්සලොක’’න්තිආදිවචනතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තීති එත්ථ අපරාපරං නිබ්බත්ති එව වුත්තාති දට්ඨබ්බං. තථාරූපෙන කම්මෙන නිබ්බත්තිමෙව සන්ධාය ‘‘මාතුකුච්ඡිවාසං ජිගුච්ඡිත්වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තී’’ති ඉමිනා සංසෙදජොයෙව හුත්වා නිබ්බත්තීති දස්සෙති. න පුප්ඵතීති න විකසති. තෙනාති තාපසෙන. නාළතොති පුප්ඵදණ්ඩතො. සුවණ්ණචුණ්ණෙහි පිඤ්ජරං හෙමවණ්ණො යස්සාති සුවණ්ණචුණ්ණපිඤ්ජරො, තං, සුවණ්ණචුණ්ණෙහි විකිණ්ණභාවෙන හෙමවණ්ණන්ති අත්ථො. පිඤ්ජරසද්දො හි හෙමවණ්ණපරියායොති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.22) වුත්තං. එස නයො පදුමරෙණුපිඤ්ජරන්ති එත්ථාපි. රජතබිම්බකන්ති රූපියමයරූපකං. පටිජග්ගාමීති පොසෙමි. පාරන්ති පරියොසානං, නිප්ඵත්ති වා වුච්චති නදීසමුද්දාදීනං පරියොසානභූතං පාරං වියාති කත්වා. පටිසන්ධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන සභාවඤාණෙන පණ්ඩිතො. ඉති කත්තබ්බෙසු, වෙදෙසු වා විසාරදපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන වෙය්යත්තියෙන ¶ බ්යත්තො. අග්ගබ්රාහ්මණොති දිසාපාමොක්ඛබ්රාහ්මණො. සිප්පන්ති වෙදසිප්පං තස්සෙව පකරණාධිගතත්තා. බ්රහ්මදෙය්යං අදාසීති වක්ඛමානනයෙන බ්රහ්මදෙය්යං කත්වා අදාසි.

‘‘අජ්ඣාවසතී’’ති එත්ථ අධි-සද්දො, ආ-සද්දො ච උපසග්ගමත්තං, තතො ‘‘උක්කට්ඨ’’න්ති ඉදං අජ්ඣාපුබ්බවසයොගෙ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං. අධි-සද්දො වා ඉස්සරියත්ථො, ආ-සද්දො මරියාදත්ථො තතො ‘‘උක්කට්ඨ’’න්ති ඉදං කම්මප්පවචනීයයොගෙ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති ‘‘උක්කට්ඨනාමකෙ’’තිආදිනා. තදෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘තස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තස්ස නගරස්ස සාමිකො හුත්වා’’ති හි ‘‘අභිභවිත්වා’’ති එතස්සත්ථවිවරණං, තෙනෙතං දීපෙති ‘‘සාමිභාවො අභිභවන’’න්ති. ‘‘යාය මරියාදායා’’තිආදි පන ආ-සද්දස්සත්ථවිවරණං, තෙනෙතං දීපෙති ‘‘ආසද්දො ¶ මරියාදත්ථො, මරියාදා ච නාම යාය තත්ථ වසිතබ්බං, සායෙව අපරාධීනතා’’ති. යාය මරියාදායාති හි යාය අපරාධීනතාසඞ්ඛාතාය අනඤ්ඤසාධාරණාය අවත්ථායාති අත්ථො. ‘‘උපසග්ගවසෙනා’’තිආදි පන ‘‘උක්කට්ඨනාමකෙ’’ති එතස්සත්ථවිවරණං, තෙනෙතං දීපෙති ‘‘සතිපි භුම්මවචනප්පසඞ්ගෙ ධාත්වත්ථානුවත්තකවිසෙසකභූතෙහි දුවිධෙහිපි උපසග්ගෙහි යුත්තත්තා උපයොගවචනමෙවෙත්ථ විහිත’’න්ති. ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි පන අත්ථානුගතසමඤ්ඤාපරිදීපනං. වත්ථු නාම නගරමාපනාරහභූමිප්පදෙසො ‘‘ආරාමවත්ථු, විහාරවත්ථූ’’තිආදීසු විය.

උක්කාති දණ්ඩදීපිකා. අග්ගහෙසුන්ති ‘‘අජ්ජ මඞ්ගලදිවසො, තස්මා සුනක්ඛත්තං, තත්ථාපි අයං සුඛණො මා අතික්කමී’’ති රත්තිවිභායනං අනුරක්ඛන්තා, රත්තියං ආලොකකරණත්ථාය උක්කා ඨපෙත්වා උක්කාසු ජලමානාසු නගරස්ස වත්ථුං අග්ගහෙසුං, තෙනෙතං දීපෙති – උක්කාසු ඨිතාති උක්කට්ඨා. මූලවිභුජාදි ආකතිගණපක්ඛෙපෙන, නිරුත්තිනයෙන වා උක්කාසු විජ්ජොතයන්තීසු ඨිතාති උක්කට්ඨා, තථා උක්කාසු ඨිතාසු ඨිතා ආසීතිපි උක්කට්ඨාති. මජ්ඣිමාගමට්ඨකථායං පන එවං වුත්තං ‘‘තඤ්ච නගරං ‘මඞ්ගලදිවසො සුඛණො, සුනක්ඛත්තං මා අතික්කමී’ති රත්තිම්පි උක්කාසු ඨිතාසු මාපිතත්තා උක්කට්ඨාතිපි වුච්චති, දණ්ඩදීපිකාසු ජාලෙත්වා ධාරියමානාසු මාපිතත්තාති වුත්තං හොතී’’ති, (ම. නි. අට්ඨ. 1.මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා) තදපිමිනා සංසන්දති චෙව සමෙති ¶ ච නගරවත්ථුපරිග්ගහස්සපි නගරමාපනපරියාපන්නත්තාති දට්ඨබ්බං. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘භූමිභාගසම්පත්තියා, උපකරණසම්පත්තියා, මනුස්සසම්පත්තියා ච තං නගරං උක්කට්ඨගුණයොගතො උක්කට්ඨාති නාමං ලභතී’’ති. ලොකියා පන වදන්ති ‘‘උක්කා ධාරීයති එතස්ස මාපිතකාලෙති උක්කට්ඨා, වණ්ණවිකාරොය’’න්ති, ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන චායං සමඤ්ඤා, තෙනෙවිධ පයොගො දිස්සති ‘‘යථා ච භවං ගොතමො උක්කට්ඨාය අඤ්ඤානි උපාසකකුලානි උපසඞ්කමතී’’ති (දී. නි. 1.299) මූලපරියායසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.1) ච ‘‘එකං සමයං භගවා උක්කට්ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’තිආදි. එවමෙත්ථ හොතු උපසග්ගවසෙන උපයොගවචනං, කථං පනෙතං සෙසපදෙසු සියාති අනුයොගෙනාහ ‘‘තස්ස අනුපයොගත්තා සෙසපදෙසූ’’ති. තත්ථ තස්සාති උපසග්ගවසෙන උපයොගසඤ්ඤුත්තස්ස ‘‘උක්කට්ඨ’’න්ති පදස්ස. අනුපයොගත්තාති විසෙසනභාවෙන අනුපයුත්තත්තා. සෙසපදෙසූති ‘‘සත්තුස්සද’’න්තිආදීසු සත්තසු පදෙසු.

කිං නු ඛ්වායං සද්දපයොගො සද්දලක්ඛණානුගතොති චොදනමපනෙති ‘‘තත්ථ…පෙ… පරියෙසිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා. තත්ථාති උපසග්ගවසෙන, අනුපයොගවසෙන ච උපයොගවචනන්ති වුත්තෙ දුබ්බිධෙපි විධානෙ. ලක්ඛණන්ති ගහණූපායඤායභූතං සද්දලක්ඛණං, සුත්තං වා. පරියෙසිතබ්බන්ති සද්දසත්ථෙසු ¶ විජ්ජමානත්තා ඤාණෙන ගවෙසිතබ්බං, ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති. එතෙන හි සද්දලක්ඛණානුගතොවායං සද්දපයොගොති දස්සෙති, සද්දවිදූ ච ඉච්ඡන්ති ‘‘උපඅනුඅධිආඉච්චාදිපුබ්බවසයොගෙ සත්තමියත්ථෙ උපයොගවචනං පාපුණාති, විසෙසිතබ්බපදෙ ච යථාවිධිමනුපයොගො විසෙසනපදානං සමානාධිකරණභූතාන’’න්ති. තත්ර යදා අධි-සද්දො, ආ-සද්දො ච උපසග්ගමත්තං, තදා ‘‘තතියාසත්තමීනඤ්චා’’ති ලක්ඛණෙන අජ්ඣාපුබ්බවසයොගෙ උපයොගවචනං. තථා හි වදන්ති ‘‘සත්තමියත්ථෙ කාලදිසාසු උපාන්වජ්ඣාවසයොගෙ, අධිපුබ්බසිඨාවසානං පයොගෙ, තප්පානචාරෙසු ච දුතියා. කාලෙ පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා, එකං සමයං භගවා, කඤ්චි කාලං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, ඉමං රත්තිං චත්තාරො මහාරාජානො. දිසායං පුරිමං දිසං ධතරට්ඨො. උපාදිපුබ්බවසයොගෙ ගාමං උපවසති, ගාමං අනුවසති, ගාමං ආවසති, අගාරං අජ්ඣාවසති, අධිපුබ්බසිඨාවසානං පයොගෙ ¶ පථවිං අධිසෙස්සති, ගාමං අධිතිට්ඨති, ගාමං අජ්ඣාවසති. තප්පානචාරෙසු නදිං පිවති, ගාමං චරති ඉච්චාදීති.

යදා පන අධි-සද්දො ඉස්සරියත්ථො, ආ-සද්දො ච මරියාදත්ථො, තදා ‘‘කම්මප්පවචනීයයුත්තෙ’’ති ලක්ඛණෙන කම්මප්පවචනීයයොගෙ උපයොගවචනං. තථා හි වදන්ති ‘‘අනුආදයො උපසග්ගා, ධීආදයො නිපාතා ච කම්මප්පවචනීයසඤ්ඤා හොන්ති කිරියාසඞ්ඛාතං කම්මං පවචනීයං යෙසං තෙ කම්මප්පවචනීයා’’ති. සෙසපදානං පන යථාවිධිමනුපයොගෙ කතරෙන ලක්ඛණෙන උපයොගවචනන්ති? යථාවුත්තලක්ඛණෙනෙව. යජ්ජෙවං තෙසම්පි ආධාරභාවතො නානාධාරතා සියාති? න, බහූනම්පි පදානං නගරවසෙන එකත්ථභාවතො. සකත්ථමත්තඤ්හි තෙසං නානාකරණන්ති. අඤ්ඤෙ පන සද්දවිදූ එවමිච්ඡන්ති ‘‘සමානාධිකරණපදානං පච්චෙකං කිරියාසම්බන්ධනෙන විසෙසිතබ්බපදෙන සමානවචනතා යථා ‘කටං කරොති, විපුලං, දස්සනීය’න්ති එත්ථ ‘කටං කරොති, විපුලං කරොති, දස්සනීයං කරොතී’ති පච්චෙකං කිරියාසම්බන්ධනෙන කම්මත්ථෙයෙව දුතියා’’ති, තදෙතං විචාරෙතබ්බං විසෙසනපදානං සමානාධිකරණානං කිරියාසම්බජ්ඣනාභාවතො. යදා හි කිරියාසම්බජ්ඣනං, තදා විසෙසනමෙව න හොතීති.

උස්සදතා නාමෙත්ථ බහුලතාති වුත්තං ‘‘බහුජන’’න්ති. තං පන බහුලතං දස්සෙති ‘‘ආකිණ්ණමනුස්ස’’න්තිආදිනා. අරඤ්ඤාදීසු ගහෙත්වා පොසෙතබ්බා පොසාවනියා, එතෙන තෙසං ධම්මභාවං දස්සෙති. ආවිජ්ඣිත්වාති පරික්ඛිපිත්වා. ඛණිත්වා කතා පොක්ඛරණී, ආබන්ධිත්වා කතං තළාකං. අච්ඡින්නූදකට්ඨානෙයෙව ජලජකුසුමානි ජාතානීති වුත්තං ‘‘උදකස්ස නිච්චභරිතානෙවා’’ති. උදකස්සාති ච පූරණකිරියායොගෙ කරණත්ථෙ සාමිවචනං ‘‘මහන්තෙ මහන්තෙ සාණිපසිබ්බකෙ කාරාපෙත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස පූරාපෙත්වා’’තිආදීසු (පාරා. 34) විය. සහ ධඤ්ඤෙනාති ¶ සධඤ්ඤන්ති නගරසද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකලිඞ්ගෙන වුත්තං, යථාවාක්යං වා උපයොගවචනෙන. එවං සබ්බත්ථ. පුබ්බණ්ණාපරණ්ණාදිභෙදං බහුධඤ්ඤසන්නිචයන්ති එත්ථ ආදිසද්දෙන තදුභයවිනිමුත්තං අලාබුකුම්භණ්ඩාදිසූපෙය්යං සඞ්ගණ්හාති. තෙනායමත්ථො විඤ්ඤායති – නයිධ ධඤ්ඤසද්දො සාලිආදිධඤ්ඤවිසෙසවාචකො, පොසනෙ සාධුත්තමත්තෙන පන නිරවසෙසපුබ්බණ්ණාපරණ්ණසූපෙය්යවාචකො, විරූපෙකසෙසවසෙන ¶ වා පයුත්තොති. එත්තාවතාති යථාවුත්තපදත්තයෙන. රාජලීලායාති රාජූනං විලාසෙන. සමිද්ධියා උපභොගපරිභොගසම්පුණ්ණභාවෙන සම්පත්ති සමිද්ධිසම්පත්ති.

‘‘රාජභොග්ග’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කෙන දින්න’’න්ති අවස්සං පුච්ඡිතබ්බතො එවං වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘කෙනා’’තිආදිනා. රඤ්ඤා විය භුඤ්ජිතබ්බන්ති වා රාජභොග්ගන්ති අට්ඨකථාතො අපරො නයො. යාව පුත්තනත්තපනත්තපරම්පරා කුලසන්තකභාවෙන රාජතො ලද්ධත්තා ‘‘රඤ්ඤො දායභූත’’න්ති වුත්තං. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ භික්ඛවෙ භවථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) විය ච දායසද්දො දායජ්ජපරියායොති ආහ ‘‘දායජ්ජන්ති අත්ථො’’ති. කථං දින්නත්තා බ්රහ්මදෙය්යං නාමාති චොදනං පරිහරති ‘‘ඡත්තං උස්සාපෙත්වා’’තිආදිනා. රාජනීහාරෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බතො හි උද්ධං පරිභොගලාභස්ස බ්රහ්මදෙය්යතා නාම නත්ථි, ඉදඤ්ච තථා දින්නමෙව, තස්මා බ්රහ්මදෙය්යං නාමාති වුත්තං හොති. ඡෙජ්ජභෙජ්ජන්ති සරීරදණ්ඩධනදණ්ඩාදිභෙදං දණ්ඩමාහ. නදීතිත්ථපබ්බතාදීසූති නදීතිත්ථපබ්බතපාදගාමද්වාරඅටවිමුඛාදීසු. සෙතච්ඡත්තග්ගහණෙන සෙසරාජකකුධභණ්ඩම්පි ගහිතං තප්පමුඛත්තාති වෙදිතබ්බං. ‘‘රඤ්ඤා භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ත්වෙව වුත්තෙ ඉධාධිප්පෙතත්ථො න පාකටොති හුත්වා-සද්දග්ගහණං කතං. තඤ්හි සො රාජකුලතො අසමුදාගතොපි රාජා හුත්වා භුඤ්ජිතුං ලභතීති අයමිධාධිප්පෙතො අත්ථො. දාතබ්බන්ති දායං, ‘‘රාජදාය’’න්ති ඉමිනාව රඤ්ඤා දින්නභාවෙ සිද්ධෙ ‘‘රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්න’’න්ති පුන ච වචනං කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘දායකරාජදීපනත්ථ’’න්තිආදි. අසුකෙන රඤ්ඤා දින්නන්ති දායකරාජස්ස අදීපිතත්තා එවං වුත්තන්ති අධිප්පායො. එත්ථ ච පඨමනයෙ ‘‘රාජභොග්ග’’න්ති පදෙ පුච්ඡාසම්භවතො ඉදං වුත්තං, දුතියනයෙ පන ‘‘රාජදාය’’න්ති පදෙති අයම්පි විසෙසො දට්ඨබ්බො. තත්ථ අතිබහුලතාය පුරතො ඨපනොකාසාභාවතො පස්සෙනපි ඔදනසූපබ්යඤ්ජනාදි දීයති එතස්සාති පසෙනදි, අලුත්තසමාසවසෙන. සො හි රාජා තණ්ඩුලදොණස්ස ඔදනම්පි තදුපියෙන සූපබ්යඤ්ජනෙන භුඤ්ජති. තථා හි නං භුත්තපාතරාසකාලෙ සත්ථු සන්තිකමාගන්ත්වා ඉතො චිතො ච සම්පරිවත්තන්තං නිද්දාය අභිභුය්යමානං උජුකං නිසීදිතුමසක්කොන්තං භගවා –

‘‘මිද්ධී ¶ යදා හොති මහග්ඝසො ච,

නිද්දායිතා සම්පරිවත්තසායී;

මහාවරාහොව ¶ නිවාපවුට්ඨො,

පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙති මන්දො’’ති. (ධ. ප. 325; නෙත්ති. 26, 90);

ඉමාය ගාථාය ඔවදි. භාගිනෙය්යඤ්ච සො සුදස්සනං නාම මාණවං –

‘‘මනුජස්ස සදා සතීමතො,

මත්තං ජානතො ලද්ධභොජනෙ;

තනුකස්ස භවන්ති වෙදනා,

සණිකං ජීරති ආයුපාලය’’න්ති. (සං. නි. 1.24) –

ඉමං ගාථං භගවතො සන්තිකෙ උග්ගහාපෙත්වා අත්තනො භුඤ්ජන්තස්ස ඔසානපිණ්ඩකාලෙ දෙවසිකං භණාපෙති, සො අපරෙන සමයෙන තස්සා ගාථාය අත්ථං සල්ලක්ඛෙත්වා පුනප්පුනං ඔසානපිණ්ඩපරිහරණෙන නාළිකොදනමත්තාය සණ්ඨහිත්වා තනුසරීරො බලවා සුඛප්පත්තො අහොසීති. උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 12) පන එවං වුත්තං ‘‘පච්චාමිත්තං පරසෙනං ජිනාතීති පසෙනදී’’ති. සද්දවිදූපි හි ජ-කාරස්ස ද-කාරෙ ඉදමුදාහරන්ති. සො හි අත්තනො භාගිනෙය්යං අජාතසත්තුරාජානං, පඤ්චචොරසතාදීනි ච අවරුද්ධකානි ජිනාතීති. කොසලරට්ඨස්සාධිපතිභාවතො කොසලො, තස්මා කොසලාධිපතිනා පසෙනදි නාමකෙන රඤ්ඤා දින්නන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. නිස්සට්ඨපරිච්චත්තතාසඞ්ඛාතෙන පුන අග්ගහෙතබ්බභාවෙනෙව දින්නත්තා ඉධ බ්රහ්මදෙය්යං නාම, න තු පුරිමනයෙ විය රාජසඞ්ඛෙපෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බභාවෙන දින්නත්තාති ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. නිස්සට්ඨං හුත්වා, නිස්සට්ඨභාවෙන වා පරිච්චත්තං නිස්සට්ඨපරිච්චත්තං, මුත්තචාගවසෙන චජිතන්ති අත්ථො.

සවනං උපලබ්භොති දස්සෙති ‘‘උපලභී’’ති ඉමිනා, සො චායමුපලබ්භො සවනවසෙනෙව ජානනන්ති වුත්තං ‘‘සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන අඤ්ඤාසී’’ති. සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන ජානනමෙව හි ඉධ සවනං තෙනෙව ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො’’තිආදිනා වුත්තස්සත්ථස්ස අධිගතත්තා, න පන සොතද්වාරවීථිවසෙන සුතමත්තං ¶ තෙන තදත්ථස්ස අනධිගතත්තා. අවධාරණඵලත්තා සද්දපයොගස්ස සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණං. තස්මා තදත්ථජොතකසද්දෙන විනාපි අඤ්ඤත්ථාපොහනවසෙන අස්සොසි එව, නාස්ස කොචි සවනන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘පදපූරණමත්තෙ නිපාතො’’ති, අන්තොගධාවධාරණෙපි ¶ ච සබ්බස්මිං වාක්යෙ නීතත්ථතො අවධාරණත්ථං ඛො-සද්දග්ගහණං ‘‘එවා’’ති සාමත්ථියා සාතිසයං එතදත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තාති පඨමවිකප්පො වුත්තො, නීතත්ථතො අවධාරණෙන කො අත්ථො එකන්තිකො කතො, අවධාරිතො චාති වුත්තං ‘‘තත්ථා’’තිආදි. අථ පදපූරණමත්තෙන ඛො-සද්දෙන කිං පයොජනන්ති චොදනමපනෙති ‘‘පදපූරණෙනා’’තිආදිනා, අක්ඛරසමූහපදස්ස, පදසමූහවාක්යස්ස ච සිලිට්ඨතාපයොජනමත්තමෙවාති අත්ථො. ‘‘අස්සොසී’’ති හිදං පදං ඛො-සද්දෙ ගහිතෙ තෙන ඵුල්ලිතං මණ්ඩිතං විභූසිතං විය හොන්තං පූරිතං නාම හොති, තෙන ච පුරිමපච්ඡිමපදානි සුඛුච්චාරණවසෙන සිලිට්ඨානි හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙ, තස්මා පදපූරණමත්තම්පි පදබ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාපයොජනන්ති වුත්තං හොති. මත්තසද්දො චෙත්ථ විසෙසනිවත්තිඅත්ථො, තෙනස්ස අනත්ථන්තරදීපනතා දස්සිතා, එව-සද්දෙන පන පදබ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය එකන්තිකතා.

‘‘සමණො ඛලූ’’තිආදි යථාසුතත්ථනිදස්සනන්ති දස්සෙති ‘‘ඉදානී’’තිආදිනා. සමිතපාපත්තාති එත්ථ අච්චන්තං අනවසෙසතො සවාසනං සමිතපාපත්තාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවඤ්හි බාහිරකවීතරාගසෙක්ඛාසෙක්ඛපාපසමනතො භගවතො පාපසමනං යථාරහං විසෙසිතං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘භගවා ච අනුත්තරෙන අරියමග්ගෙන සමිතපාපො’’ති. තදෙවත්ථං නිද්දෙසපාඨෙන සාධෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. අස්සාති අනෙන භික්ඛුනා, භගවතා වා. සමිතාති සමාපිතා, සමභාවං වා ආපාදයිතා, අස්ස වා සම්පදානභූතස්ස සන්තා හොන්තීති අත්ථො. අත්ථානුගතා චායං භගවති සමඤ්ඤාති වුත්තං ‘‘භගවා චා’’තිආදි. තෙනාති තථා සමිතපාපත්තා. යථාභූතං පවත්තො යථාභුච්චං, තදෙව ගුණො, තෙන අධිගතං තථා. ‘‘ඛලූ’’ති ඉදං නෙපාතිකං ඛලුපච්ඡාභත්තිකපදෙ (මි. ප. 4.1.8) විය, න නාමං, අනෙකත්ථත්තා ච නිපාතානං අනුස්සවනත්ථොව ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො’’ති, පරම්පරසවනඤ්චෙත්ථ ¶ අනුස්සවනං. බ්රාහ්මණජාතිසමුදාගතන්ති බ්රාහ්මණජාතියා ආගතං, ජාතිසිද්ධන්ති වුත්තං හොති. ආලපනමත්තන්ති පියාලපනවචනමත්තං, න තදුත්තරි අත්ථපරිදීපනං. පියසමුදාහාරා හෙතෙ ‘‘භො’’ති වා ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘දෙවානං පියා’’ති වා. ධම්මපදෙ බ්රාහ්මණවත්ථුපාඨෙන, (ධ. ප. 315 ආදයො) සුත්තනිපාතෙ ච වාසෙට්ඨසුත්තපදෙන බ්රාහ්මණජාතිසමුදාගතාලපනභාවං සමත්ථෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ.

තත්රායමත්ථො – සචෙ රාගාදිකිඤ්චනෙහි සකිඤ්චනො අස්ස, සො ආමන්තනාදීසු ‘‘භො භො’’ති වදන්තො හුත්වා විචරණතො භොවාදීයෙව නාම හොති, න බ්රාහ්මණො. ‘‘අකිඤ්චනං අනාදානං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති (ධ. ප. 396, සු. නි. 625) සෙසගාථාපදං. තත්ථ ¶ රාගාදයො සත්තෙ කිඤ්චන්ති මද්දන්ති පලිබුද්ධන්තීති කිඤ්චනානි. මනුස්සා කිර ගොණෙහි ඛලං මද්දාපෙන්තා ‘‘කිඤ්චෙහි කපිල, කිඤ්චෙහි කාළකා’’ති වදන්ති, තස්මා කිඤ්චනසද්දො මද්දනත්ථො වෙදිතබ්බො. යථාහ නිද්දෙසෙ ‘‘අකිඤ්චනන්ති රාගකිඤ්චනං, දොස, මොහ, මාන, දිට්ඨි, කිලෙසකිඤ්චනං, දුච්චරිතකිඤ්චනං, යස්සෙතෙ කිඤ්චනා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිප්පස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අකිඤ්චනො’’ති (චූළනි. 28, 32, 60, 63). ගොතමොති ගොත්තවසෙන පරිකිත්තනං, යං ‘‘ආදිච්චගොත්ත’’න්තිපි ලොකෙ වදන්ති, සක්යපුත්තොති පන ජාතිවසෙන සාකියොති ච තස්සෙව වෙවචනං. වුත්තඤ්හෙතං පබ්බජ්ජාසුත්තෙ –

‘‘ආදිච්චා නාම ගොත්තෙන, සාකියා නාම ජාතියා;

තම්හා කුලා පබ්බජිතොම්හි, න කාමෙ අභිපත්ථය’’න්ති. (සු. නි. 425);

තථා චාහ ‘‘ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තවසෙන පරිකිත්තෙතී’’තිආදි. තත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං, ‘‘ගොතමො’’ති පවත්තමානං අභිධානං, බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති අත්ථො. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො ගොත්තසඞ්ඛාතො අත්ථො තානි රක්ඛතීති වුච්චති, ගො-සද්දො චෙත්ථ අභිධානෙ, බුද්ධියඤ්ච වත්තති. තථා හි වදන්ති –

‘‘ගො ¶ ගොණෙ චෙන්ද්රියෙ භුම්යං, වචනෙ චෙව බුද්ධියං;

ආදිච්චෙ රස්මියඤ්චෙව, පානීයෙපි ච වත්තතෙ;

තෙසු අත්ථෙසු ගොණෙ ථී, පුමා ච ඉතරෙ පුමා’’ති.

තත්ථ ‘‘ගොසු දුය්හමානාසු ගතො, ගොපඤ්චමො’’තිආදීසු ගොසද්දො ගොණෙ වත්තති. ‘‘ගොචරො’’තිආදීසු ඉන්ද්රියෙ. ‘‘ගොරක්ඛ’’න්තිආදීසු භූමියං. තථා හි සුත්තනිපාතට්ඨකථාය වාසෙට්ඨසුත්තසංවණ්ණනායං වුත්තං ‘‘ගොරක්ඛන්ති ඛෙත්තරක්ඛං, කසිකම්මන්ති වුත්තං හොති. පථවී හි ‘ගො’ති වුච්චති, තප්පභෙදො ච ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති (සු. නි. අට්ඨ. 2.619-626). ‘‘ගොත්තං නාම ද්වෙ ගොත්තානි හීනඤ්ච ගොත්තං, උක්කට්ඨඤ්ච ගොත්ත’’න්තිආදීසු (පාචි. 15) වචනෙ, බුද්ධියඤ්ච වත්තති. ‘‘ගොගොත්තං ගොතමං නමෙ’’ති පොරාණකවිරචනාය ආදිච්චෙ, ආදිච්චබන්ධුං ගොතමං සම්මාසම්බුද්ධං නමාමීති හි අත්ථො, ‘‘උණ්හගූ’’තිආදීසු රස්මියං, උණ්හා ගාවො රස්මියො එතස්සාති හි උණ්හගු, සූරියො. ‘‘ගොසීතචන්දන’’න්තිආදීසු (අ. නි. ටී. 1.49) පානීයෙ ¶ , ගොසඞ්ඛාතං පානීයං විය සීතං, තදෙව චන්දනං තථා. තස්මිඤ්හි උද්ධනතො උද්ධරිතපක්කුථිතතෙලස්මිං පක්ඛිත්තෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තං තෙලං සීතලං හොතීති. එතෙසු පන අත්ථෙසු ගොණෙ වත්තමානො ගො-සද්දො යථාරහං ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව පුල්ලිඞ්ගො ච, සෙසෙසු පන පුල්ලිඞ්ගොයෙව.

කිං පනෙතං ගොත්තං නාමාති? අඤ්ඤකුලපරම්පරාය අසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං. සාධාරණමෙව හි ඉදං තංකුලපරියාපන්නානං සාධාරණතො ච සාමඤ්ඤරූපං. තථා හි තංකුලෙ ජාතා සුද්ධොදනමහාරාජාදයොපි ‘‘ගොතමො’’ ත්වෙව වුච්චන්ති, තෙනෙව භගවා අත්තනො පිතරං සුද්ධොදනමහාරාජානං ‘‘අතික්කන්තවරා ඛො ගොතම තථාගතා’’ති (මහාව. 105) අවොච, වෙස්සවණොපි මහාරාජා භගවන්තං ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නං, බුද්ධං වන්දාම ගොතම’’න්ති, (දී. නි. 3.288) ආයස්මාපි වඞ්ගීසො ආයස්මන්තං ආනන්දං ‘‘සාධු නිබ්බාපනං බ්රූහි, අනුකම්පාය ගොතමා’’ති (සං. නි. 1.212). ඉධ පන භගවන්තමෙව. තෙනාහ ‘‘භගවන්තං ගොත්තවසෙන පරිකිත්තෙතී’’ති. තස්මාති යථාවුත්තමත්ථත්තයං පච්චාමසති. එත්ථ ච ‘‘සමණො’’ති ඉමිනා ¶ සරික්ඛකජනෙහි භගවතො බහුමතභාවො දස්සිතො තබ්බිසයසමිතපාපතාපරිකිත්තනතො, ‘‘ගොතමො’’ති ඉමිනා ලොකියජනෙහි තබ්බිසයඋළාරගොත්තසම්භූතතාපරිකිත්තනතො.

සක්යස්ස සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො සක්යපුත්තො, ඉමිනා පන උච්චාකුලපරිදීපනං උදිතොදිතවිපුලඛත්තියකුලසම්භූතතාපරිකිත්තනතො. සබ්බඛත්තියානඤ්හි ආදිභූතමහාසම්මතමහාරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නං උළාරතමං සක්යරාජකුලං. යථාහ –

‘‘මහාසම්මතරාජස්ස, වංසජො හි මහාමුනි;

කප්පාදිස්මිඤ්හි රාජාසි, මහාසම්මතනාමකො’’ති. (මහාවංසෙ දුතියපරිච්ඡෙදෙ පඨමගාථා);

කථං සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනන්ති ආහ ‘‘කෙනචී’’තිආදි. පරිජියනං පරිහායනං පාරිජුඤ්ඤං, පරිජිරතීති වා පරිජිණ්ණො, තස්ස භාවො පාරිජුඤ්ඤං, තෙන. ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන පරිහානියා අනභිභූතො අනජ්ඣොත්ථටො හුත්වා පබ්බජිතොති අත්ථො. තදෙව පරියායන්තරෙන විභාවෙතුං ‘‘අපරික්ඛීණංයෙව තං කුලං පහායා’’ති වුත්තං. අපරික්ඛීණන්ති හි ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අපරික්ඛයං. සද්ධාය පබ්බජිතොති සද්ධාය එව පබ්බජිතො. එවඤ්හි ‘‘කෙනචී’’තිආදිනා ¶ නිවත්තිතවචනං සූපපන්නං හොති. නනු ච ‘‘සක්යකුලා පබ්බජිතො’’ති ඉදං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවපරිදීපනමෙව සියා තදත්ථස්සෙව විඤ්ඤායමානත්තා, න සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං තදත්ථස්ස අවිඤ්ඤායමානත්තාති? න ඛො පනෙවං දට්ඨබ්බං මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං, මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය සද්ධාපබ්බජිතභාවස්ස අත්ථතො සිද්ධත්තා. තථා හි ලොකනාථස්ස අභිජාතියං තස්ස කුලස්ස න කිඤ්චි පාරිජුඤ්ඤං, අථ ඛො වුඩ්ඪියෙව, තතො තස්ස සමිද්ධතමභාවො ලොකෙ පාකටො පඤ්ඤාතො හොති, තස්මා ‘‘සක්යකුලා පබ්බජිතො’’ති එත්තකෙයෙව වුත්තෙ තථා සමිද්ධතමං කුලං පහාය සද්ධාපබ්බජිතභාවො සිද්ධොයෙවාති, ඉමං පරිහාරං ‘‘කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනා’’තිආදිනා විභාවෙතීති දට්ඨබ්බං. තතො පරන්ති ‘‘කොසලෙසු චාරිකං චරමානො’’තිආදිවචනං.

‘‘සාධු ධම්මරුචි රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමදුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛ’’න්ති. ආදීසු –

විය ¶ සාධුසද්දො ඉධ සුන්දරත්ථොති ආහ ‘‘සුන්දරං ඛො පනා’’ති. ඛොති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො, පනාති පක්ඛන්තරත්ථෙ. එවං සාත්ථකතාවිඤ්ඤාපනත්ථඤ්හි සංවණ්ණනායමෙතෙසං ගහණං. සුන්දරන්ති ච භද්දකං, භද්දකතා ච පස්සන්තානං හිතසුඛාවහභාවෙනාති වුත්තං ‘‘අත්ථාවහං සුඛාවහ’’න්ති. අත්ථො චෙත්ථ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන තිවිධං හිතං සුඛම්පි තථෙව තිවිධං සුඛං.

තථාරූපානන්ති තාදිසානං, අයං සද්දතො අත්ථො. අත්ථමත්තං පන දස්සෙතුං ‘‘එවරූපාන’’න්ති වුත්තං. යාදිසෙහි ච ගුණෙහි භගවා සමන්නාගතො චතුප්පමාණිකස්ස ලොකස්ස සබ්බකාලම්පි-අච්චන්තාය-සද්ධාය-පසාදනීයො තෙසං යථාභූතසභාවත්තා, තාදිසෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතභාවං සන්ධාය ‘‘තථාරූපානං අරහත’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යථාරූපො’’තිආදිමාහ. ලද්ධසද්ධානන්ති ලද්ධසද්දහානං, පරජනස්ස සද්ධං පටිලභන්තානන්ති වුත්තං හොති. ලද්ධසද්දානන්ති වා පටිලද්ධකිත්තිසද්දානං, එතෙන ‘‘අරහත’’න්ති පදස්ස අරහන්තානන්ති අත්ථො, අරහන්තසමඤ්ඤාය ච පාකටභාවො දස්සිතො, අපිච ‘‘යථාරූපො සො භවං ගොතමො’’ති ඉමිනා ‘‘තථාරූපාන’’න්ති පදස්ස අනියමවසෙන අත්ථං දස්සෙත්වා සරූපනියමවසෙනපි දස්සෙතුං ‘‘යථාභුච්චගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්ධාන’’න්ති වුත්තං, ඉදම්පි හි ‘‘තථාරූපාන’’න්ති පදස්සෙව අත්ථදස්සනං, අයමෙව ච නයො ආචරියෙහි අධිප්පෙතො ඉධ ටීකායං, (දී. නි. ටී. 1.255) සාරත්ථදීපනියඤ්ච තථෙව වුත්තත්තා. ‘‘යථාරූපා තෙ භවන්තො අරහන්තො’’ති අවත්වා ‘‘යථාරූපො සො භවං ගොතමො’’ති වචනං භගවතියෙව ගරුගාරවවසෙන ‘‘තථාරූපානං අරහත’’න්ති පුථුවචනනිද්දිට්ඨභාවවිඤ්ඤාපනත්ථං ¶ . අත්තනි, ගරූසු ච හි බහුවචනං ඉච්ඡන්ති සද්දවිදූ. ‘‘යථාභුච්ච…පෙ… අරහත’’න්ති ඉමිනා ච ධම්මප්පමාණානං, ලූඛප්පමාණානඤ්ච සත්තානං භගවතො පසාදාවහතං යථාරුතතො දස්සෙති අරහන්තභාවස්ස තෙසඤ්ඤෙව යථාරහං විසයත්තා, තංදස්සනෙන පන ඉතරෙසම්පි රූපප්පමාණඝොසප්පමාණානං පසාදාවහතා දස්සිතායෙව තදවිනාභාවතොති දට්ඨබ්බං.

පසාදසොම්මානීති පසන්නානි, සීතලානි ච, පසාදවසෙන වා සීතලානි, අනෙන පසන්නමනතං දස්සෙති. ‘‘දස්සන’’න්ති වුත්තෙපි තදුත්තරි කත්තබ්බතාසම්භවතො ¶ අයං සම්භාවනත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතී’’ති. ඉතරථා හි ‘‘දස්සනඤ්ඤෙව සාධු, න තදුත්තරි කරණ’’න්ති අනධිප්පෙතත්ථො ආපජ්ජති, සම්භාවනත්ථො චෙත්ථ පි-සද්දො, අපි-සද්දො වා ලුත්තනිද්දිට්ඨො. ‘‘බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති එත්ථ ඉති-සද්දො ‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධමුපගතො, තස්මා අයං ‘‘සාධු හොතී’’ති ඉධ ඉති-සද්දො ‘‘බ්රාහ්මණො පොක්ඛරසාතී අම්බට්ඨං මාණවං ආමන්තෙසී’’ති ඉමිනා සම්බජ්ඣිතබ්බො, ‘‘අජ්ඣාසයං කත්වා’’ති ච පාඨසෙසො තදත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. යස්ස හි අත්ථො විඤ්ඤායති, සද්දො න පයුජ්ජති, සො ‘‘පාඨසෙසො’’ති වුච්චති, ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා’’ති. මූලපණ්ණාසකෙ චූළසීහනාදසුත්තට්ඨකථාය (ම. නි. අට්ඨ. 1.144) ආගතං කොසියසකුණවත්ථු චෙත්ථ කථෙතබ්බං.

අම්බට්ඨමාණවකථාවණ්ණනා

256. ‘‘අජ්ඣායකො’’ති ඉදං පඨමපකතියා ගරහාවචනමෙව, දුතියපකතියා පසංසාවචනං කත්වා වොහරන්ති යථා තං ‘‘පුරිසො නරො’’ති දස්සෙතුං අග්ගඤ්ඤසුත්තපද (දී. නි. 3.132) මුදාහටං. තත්ථ ඉමෙති ඣායකනාමෙන සමඤ්ඤිතා ජනා. න ඣායන්තීති පණ්ණකුටීසු ඣානං න අප්පෙන්ති න නිප්ඵාදෙන්ති, ගාමනිගමසාමන්තං ඔසරිත්වා වෙදගන්ථෙ කරොන්තාව අච්ඡන්තීති අත්ථො. තං පනෙතෙසං බ්රාහ්මණඣායකසඞ්ඛාතං පඨමදුතියනාමං උපාදාය තතියමෙව ජාතන්ති ආහ ‘‘අජ්ඣායකාත්වෙව තතියං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති, අක්ඛරන්ති ච නිරුත්ති සමඤ්ඤා. සා හි තස්මිංයෙව නිරුළ්හභාවෙන අඤ්ඤත්ථ අසඤ්චරණතො ‘‘අක්ඛර’’න්ති වුච්චති. මන්තෙ පරිවත්තෙතීති වෙදෙ සජ්ඣායති, පරියාපුණාතීති අත්ථො. ඉධ හි අධිආපුබ්බඉ-සද්දවසෙන පදසන්ධි, ඉතරත්ථ පන ඣෙ-සද්දවසෙන. මන්තෙ ධාරෙතීති යථාඅධීතෙ මන්තෙ අසම්මූළ්හෙ කත්වා හදයෙ ඨපෙති.

ආථබ්බණවෙදො ¶ පරූපඝාතකරත්තා සාධූනමපරිභොගොති කත්වා ‘‘ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ඉච්චන්තෙ ථොමීයන්තෙ දෙවා එතායාති ඉරු ඉච-ධාතුවසෙන ච-කාරස්ස ර-කාරං කත්වා, ඉත්ථිලිඞ්ගොයං ¶ . යජ්ජන්තෙ පුජ්ජන්තෙ දෙවා අනෙනාති යජු පුන්නපුංසකලිඞ්ගවසෙන. සොයන්ති අන්තං කරොන්ති, සායන්ති වා තනුං කරොන්ති පාපමනෙනාති සාමං සො-ධාතුපක්ඛෙ ඔ-කාරස්ස ආ-කාරං කත්වා. විදන්ති ධම්මං, කම්මං වා එතෙහීති වෙදා, තෙ එව මන්තා ‘‘සුගතියොපි මුනන්ති, සුය්යන්ති ච එතෙහී’’ති කත්වා. පහරණං සඞ්ඝට්ටනං පහතං, ඔට්ඨානං පහතං තථා, තස්ස කරණවසෙන, ඔට්ඨානි චාලෙත්වා පගුණභාවකරණවසෙන පාරං ගතො, න අත්ථවිභාවනවසෙනාති වුත්තං හොති. පාරගූති ච නිච්චසාපෙක්ඛතාය කිතන්තසමාසො.

‘‘සහ නිඝණ්ටුනා’’තිආදිනා යථාවාක්යං විභත්යන්තවසෙන නිබ්බචනදස්සනං. නිඝණ්ටුරුක්ඛාදීනන්ති නිඝණ්ටු නාම රුක්ඛවිසෙසො, තදාදිකානමත්ථානන්ති අත්ථො, එතෙන නිඝණ්ටුරුක්ඛපරියායං ආදිං කත්වා තප්පමුඛෙන සෙසපරියායානං තත්ථ දස්සිතත්තා සො ගන්ථො නිඝණ්ටු නාම යථා තං ‘‘පාරාජිකකණ්ඩො, කුසලත්තිකො’’ති අයමත්ථො දස්සිතො ඉමිනා යථාරුතමෙව තදත්ථස්ස අධිගතත්තා. ආචරියා පන එවං වදන්ති ‘‘වචනීයවාචකභාවෙන අත්ථං, සද්දඤ්ච නිඛඩති භින්දති විභජ්ජ දස්සෙතීති නිඛණ්ඩු, සො එව ඛ-කාරස්ස ඝ-කාරං කත්වා ‘නිඝණ්ඩූ’ති වුත්තො’’ති (දී. නි. ටී. 1.256), තදෙතං අට්ඨකථානයතො අඤ්ඤනයදස්සනන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා හි සො අට්ඨකථාය විරොධො සියා, විචාරෙතබ්බමෙතං. අක්ඛරචින්තකා පන එවමිච්ඡන්ති ‘‘තත්ථ තත්ථාගතානි නාමානි නිස්සෙසතො ඝටෙන්ති රාසිං කරොන්ති එත්ථාති නිඝණ්ටු නිග්ගහිතාගමෙනා’’ති. වෙවචනප්පකාසකන්ති පරියායසද්දදීපකං, එකෙකස්ස අත්ථස්ස අනෙකපරියායවචනවිභාවකන්ති අත්ථො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අනෙකෙසම්පි අත්ථානං එකසද්දවචනීයතාවිභාවනවසෙනපි තස්ස ගන්ථස්ස පවත්තත්තා. කො පනෙසොති? එතරහි නාමලිඞ්ගානුසාසනරතනමාලාභිධානප්පදීපිකාදි. වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, තථෙව විවිධං කප්පීයති එතෙනාති විකප්පො, කිරියාකප්පො ච සො විකප්පො චාති කිරියාකප්පවිකප්පො. සො හි වණ්ණපදසම්බන්ධපදත්ථාදිවිභාගතො බහුවිකප්පොති කත්වා ‘‘කිරියාකප්පවිකප්පො’’ති වුච්චති, සො ච ගන්ථවිසෙසොයෙවාති වුත්තං ‘‘කවීනං උපකාරාවහං සත්ථ’’න්ති, චතුන්නම්පි කවීනං කවිභාවසම්පදාභොගසම්පදාදිපයොජනවසෙන උපකාරාවහො ගන්ථොති අත්ථො ¶ . කො පනෙසොති? කබ්යබන්ධනවිධිවිධායකො කබ්යාලඞ්කාරගීතාසුබොධාලඞ්කාරාදි. ඉදං පන මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සො හි මහාවිසයො සතසහස්සගාථාපරිමාණො, යං ‘‘නයචරියාදිපකරණ’’න්තිපි වදන්ති. වචනත්ථතො පන කිටයති ගමෙති ඤාපෙති කිරියාදිවිභාගන්ති කෙටුභං කිට-ධාතුතො අභපච්චයවසෙන, අ-කාරස්ස ¶ ච උකාරො. අථ වා කිරියාදිවිභාගං අනවසෙසපරියාදානතො කිටෙන්තො ගමන්තො ඔභෙති පූරෙතීති කෙටුභං කිට-සද්දූපපදඋභධාතුවසෙන. අපිච කිටන්ති ගච්ඡන්ති කවයො බන්ධෙසු කොසල්ලමෙතෙනාති කෙටුභං, පුරිමනයෙනෙවෙත්ථ පදසිද්ධි. ඨානකරණාදිවිභාගතො, නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙනාති අක්ඛරප්පභෙදො, තං පන ඡසු වෙදඞ්ගෙසු පරියාපන්නං පකරණද්වයමෙවාති වුත්තං ‘‘සික්ඛා ච නිරුත්ති චා’’ති. තත්ථ සික්ඛන්ති අක්ඛරසමයමෙතායාති සික්ඛා, අකාරාදිවණ්ණානං ඨානකරණපයතනපටිපාදකසත්ථං. නිච්ඡයෙන, නිස්සෙසතො වා උත්ති නිරුත්ති, වණ්ණාගමවණ්ණවිපරියායාදිලක්ඛණං. වුත්තඤ්ච –

‘‘වණ්ණාගමො වණ්ණවිපරියායො,

ද්වෙ චාපරෙ වණ්ණවිකාරනාසා;

ධාතුස්ස අත්ථාතිසයෙන යොගො,

තදුච්චතෙ පඤ්චවිධා නිරුත්තී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; විසුද්ධි. 1.144; මහානි. අට්ඨ. 1.50);

ඉධ පන තබ්බසෙන අනෙකධා නිබ්බචනපරිදීපකං සත්ථං උත්තරපදලොපෙන ‘‘නිරුත්තී’’ති අධිප්පෙතං නිබ්බචනවිභාගතොපි අක්ඛරපභෙදභාවස්ස ආචරියෙහි (දී. නි. ටී. 1.256) වුත්තත්තා, තමන්තරෙන නිබ්බචනවිභාගස්ස ච බ්යාකරණඞ්ගෙන සඞ්ගහිතත්තා. බ්යාකරණං, නිරුත්ති ච හි පච්චෙකමෙව වෙදඞ්ගං යථාහු –

‘‘කප්පො බ්යාකරණං ජොති-සත්ථං සික්ඛා නිරුත්ති ච;

ඡන්දොවිචිති චෙතානි, වෙදඞ්ගානි වදන්ති ඡා’’ති.

තස්මා බ්යාකරණඞ්ගෙන අසඞ්කරභූතමෙව නිරුත්තිනයෙන නිබ්බචනමිධාධිප්පෙතං, න ඡසු බ්යඤ්ජනපදෙසු විය තදුභයසාධාරණනිබ්බචනං වෙදඞ්ගවිසයත්තාති වෙදිතබ්බං. අයං පනෙත්ථ මහානිද්දෙසට්ඨකථාය (මහානි. අට්ඨ. 50) ආගතනිරුත්තිනයවිනිච්ඡයො ¶ . තත්ථ හි ‘‘නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකාන’’න්ති (ජා. 1.1.11, 25) එත්ථ ර-කාරාගමො විය අවිජ්ජමානස්ස අක්ඛරස්ස ආගමො වණ්ණාගමො නාම. හිංසනත්තා ‘‘හිංසො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සීහො’’ති පරිවත්තනං විය විජ්ජමානානමක්ඛරානං හෙට්ඨුපරියවසෙන පරිවත්තනං වණ්ණවිපරියායො නාම. ‘‘නවඡන්නකෙදානි දිය්යතී’’ති (ජා. 1.6.88) එත්ථ අ-කාරස්ස එ-කාරාපජ්ජනං විය අඤ්ඤක්ඛරස්ස අඤ්ඤක්ඛරාපජ්ජනං වණ්ණවිකාරො නාම. ‘‘ජීවනස්ස මූතො ජීවනමූතො’’ති වත්තබ්බෙ ¶ ‘‘ජීමූතො’’ති ව-කාර න-කාරානං විනාසො විය විජ්ජමානක්ඛරානං විනාසො වණ්ණවිනාසො නාම. ‘‘ඵරුසාහි වාචාහි පකුබ්බමානො, ආසජ්ජ මං ත්වං වදසෙ කුමාරා’’ති (ජා. 1.10.85) එත්ථ ‘‘පකුබ්බමානො’’ති පදස්ස අභිභවමානොති අත්ථපටිපාදනං විය තත්ථ තත්ථ යථායොගං විසෙසත්ථපටිපාදනං ධාතූනමත්ථාතිසයෙන යොගො නාමාති.

යථාවුත්තප්පභෙදානං තිණ්ණං වෙදානං අයං චතුත්ථොයෙව සියා, අථ කෙන සද්ධිං පඤ්චමොති ආහ ‘‘ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා’’ති. ආථබ්බණවෙදො නාම ආථබ්බණවෙදිකෙහි විහිතො පරූපඝාතකරො මන්තො, සො පන ඉතිහාසපඤ්චමභාවප්පකාසනත්ථං ගණිතතාමත්තෙන ගහිතො, න සරූපවසෙන, එවඤ්ච කත්වා ‘‘එතෙස’’න්ති පදස්ස තෙසං තිණ්ණං වෙදානන්ත්වෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. තඤ්හි ‘‘තිණ්ණං වෙදාන’’න්ති එතස්ස විසෙසනන්ති. ඉතිහ අසාති එවං ඉධ ලොකෙ අහොසි ‘‘ආසා’’තිපි කත්ථචි පාඨො, සොයෙවත්ථො. ඉහ ඨානෙ ඉති එවං, ඉදං වා කම්මං, වත්ථුං වා ආස ඉච්ඡාහීතිපි අත්ථො. තස්ස ගන්ථස්ස මහාවිසයතාදීපනත්ථඤ්චෙත්ථ විච්ඡාවචනං, ඉමිනා ‘‘ඉතිහාසා’’ති වචනෙන පටිසංයුත්තො ඉතිහාසො තද්ධිතවසෙනාති අත්ථං දස්සෙති. ඉතිහ ආස, ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො ඉතිහාසො නිරුත්තිනයෙනාති අත්ථදස්සනන්තිපි වදන්ති. අක්ඛරචින්තකා පන එවමිච්ඡන්ති ‘‘ඉතිහ-සද්දො පාරම්පරියොපදෙසෙ එකොව නිපාතො, අසති විජ්ජතීති අසො, ඉතිහ අසො එතස්මින්ති ඉතිහාසො සමාසවසෙනා’’ති, තෙසං මතෙ ‘‘ඉතිහ අසා’’ති එත්ථ එවං පාරම්පරියොපදෙසො අස විජ්ජමානො අහොසීති අත්ථො. ‘‘පුරාණකථාසඞ්ඛාතො’’ති ඉමිනා තස්ස ගන්ථවිසෙසභාවමාහ, භාරතනාමකානං ද්වෙභාතිකරාජූනං යුද්ධකථා, රාමරඤ්ඤො සීතාහරණකථා, නරසීහරාජුප්පත්තිකථාති එවමාදිපුරාණකථාසඞ්ඛාතො ¶ භාරතපුරාණරාමපුරාණනරසීහපුරාණාදිගන්ථො ඉතිහාසො නාමාති වුත්තං හොති. ‘‘තෙසං ඉතිහාසපඤ්චමානං වෙදාන’’න්ති ඉමිනා යථාවාක්යං ‘‘තිණ්ණං වෙදාන’’න්ති එත්ථ විසෙසනභාවං දස්සෙති.

පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං, නාමාඛ්යාතොපසග්ගනිපාතාදිවසෙන අනෙකවිභාගං විභත්තියන්තපදං. තදපි බ්යාකරණෙ ආගතමෙවාති වුත්තං ‘‘තදවසෙස’’න්ති, පදතො අවසෙසං පකතිපච්චයාදිසද්දලක්ඛණභූතන්ති අත්ථො. තං තං සද්දං, තදත්ථඤ්ච බ්යාකරොති බ්යාචික්ඛති එතෙනාති බ්යාකරණං, විසෙසෙන වා ආකරීයන්තෙ පකතිපච්චයාදයො අභිනිප්ඵාදීයන්තෙ එත්ථ, අනෙනාති වා බ්යාකරණං, සාධුසද්දානමන්වාඛ්යායකං මුද්ධබොධබ්යාකරණ සාරස්සතබ්යාකරණ පාණිනීබ්යාකරණචන්ද්රබ්යාකරණාදි අධුනාපි විජ්ජමානසත්ථං. අධීයතීති අජ්ඣායති. වෙදෙතීති පරෙසං වාචෙති. ච-සද්දො අත්ථද්වයසමුච්චිනනත්ථො, විකප්පනත්ථො වා අත්ථන්තරස්ස විකප්පිතත්තා. විචිත්රා ¶ හි තද්ධිතවුත්ති. පදකොති බ්යාකරණෙසු ආගතපදකොසල්ලං සන්ධාය වුත්තං, වෙය්යාකරණොති තදවසිට්ඨපකතිපච්චයාදිසද්දවිධිකොසල්ලන්ති ඉමස්සත්ථස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං පදද්වයස්ස එකතො අත්ථවචනං. එසා හි ආචරියානං පකති, යදිදං යෙන කෙනචි පකාරෙන අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනං. අයං අට්ඨකථාතො අපරො නයො – තෙ එව වෙදෙ පදසො කායතීති පදකොති. තත්ථ පදසොති ගජ්ජබන්ධපජ්ජබන්ධපදෙන. කායතීති කථෙති යථා ‘‘ජාතක’’න්ති, ඉමිනා වෙදකාරකසමත්ථතං දස්සෙති. එවඤ්හි ‘‘අජ්ඣායකො’’තිආදීහි ඉමස්ස විසෙසො පාකටො හොතීති.

ආයතිං හිතං බාලජනසඞ්ඛාතො ලොකො න යතති න ඊහති අනෙනාති ලොකායතං. තඤ්හි ගන්ථං නිස්සාය සත්තා පුඤ්ඤකිරියාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙන්ති, ලොකා වා බාලජනා ආයතන්ති උස්සහන්ති වාදස්සාදෙන එත්ථාති ලොකායතං. අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධං, සග්ගමොක්ඛවිරුද්ධං වා තනොන්ති එත්ථාති විතණ්ඩො ඩ-පච්චයවසෙන, න-කාරස්ස ච ණ-කාරං කත්වා, විරුද්ධෙන වාදදණ්ඩෙන තාළෙන්ති වාදිනො එත්ථාති විතණ්ඩො තඩි-ධාතුවසෙන, නිග්ගහීතාගමඤ්ච කත්වා. අදෙසම්පි යං නිස්සාය වාදීනං වාදො පවත්තො, තං තෙසං දෙසතොපි උපචාරවසෙන වුච්චති යථා ‘‘චක්ඛුං ¶ ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති, (දී. නි. 2.401; ම. නි. 1.133; විභ. 204) විසෙසෙන වා පණ්ඩිතානං මනං තඩෙන්ති චාලෙන්ති එතෙනාති විතණ්ඩො, තං වදන්ති, සො වාදො වා එතෙසන්ති විතණ්ඩවාදා, තෙසං සත්ථං තථා. ලක්ඛණදීපකසත්ථං උත්තරපදලොපෙන, තද්ධිතවසෙන වා ලක්ඛණන්ති දස්සෙති ‘‘ලක්ඛණදීපක’’න්තිආදිනා. ලක්ඛීයති බුද්ධභාවාදි අනෙනාති ලක්ඛණං, නිග්රොධබිම්බතාදි. තෙනාහ ‘‘යෙසං වසෙනා’’තිආදි. ද්වාදසසහස්සගන්ථපමාණන්ති එත්ථ භාණවාරප්පමාණාදීසු විය බාත්තිංසක්ඛරගන්ථොව අධිප්පෙතො. වුත්තඤ්හි –

‘‘අට්ඨක්ඛරා එකපදං, එකා ගාථා චතුප්පදං;

ගාථා චෙකා මතො ගන්ථො, ගන්ථො බාත්තිංසතක්ඛරො’’ති.

ද්වාදසහි ගුණිතසහස්සබාත්තිංසක්ඛරගන්ථප්පමාණන්ති අත්ථො. යත්ථාති යස්මිං ලක්ඛණසත්ථෙ, ආධාරෙ චෙතං භුම්මං යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. සොළස ච සහස්සඤ්ච සොළසසහස්සං, සොළසාධිකසහස්සගාථාපරිමාණාති අත්ථො. එවඤ්හි ආධාරාධෙය්යවචනං සූපපන්නං හොතීති. පධානවසෙන බුද්ධානං ලක්ඛණදීපනතො බුද්ධමන්තා නාම. පච්චෙකබුද්ධාදීනම්පි හි ලක්ඛණං තත්ථ දීපිතමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘යෙසං වසෙනා’’තිආදි.

‘‘අනූනො ¶ පරිපූරකාරී’’ති අත්ථමත්තදස්සනං, සද්දතො පන අධිගතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අවයො න හොතී’’ති වුත්තං. කො පනෙස අවයොති අනුයොගමපනෙති ‘‘අවයො නාමා’’තිආදිනා. අයමෙත්තාධිප්පායො – යො තානි සන්ධාරෙතුං සක්කොති, සො ‘‘වයො’’ති වුච්චති. යො පන න සක්කොති, සො අවයො නාම. යො ච අවයො න හොති, සො ‘‘ද්වෙ පටිසෙධා පකතියත්ථගමකා’’ති ඤායෙන වයො එවාති. වයතීති හි වයො, ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු කත්ථචිපි අපරිකිලමන්තො අවිත්ථායන්තො තෙ ගන්ථෙ සන්තානෙ පණෙති බ්යවහරතීති අත්ථො. අයං පන විනයට්ඨකථානයො (පාරා. 84) – අනවයොති අනු අවයො, සන්ධිවසෙන උ-කාරලොපො, අනු අනු අවයො අනූනො, පරිපුණ්ණසිප්පොති අත්ථො. වයොති හි හානි ‘‘ආයවයො’’තිආදීසු විය, නත්ථි එතස්ස යථාවුත්තගන්ථෙසු වයො ඌනතාති අවයො, අනු අනු අවයො අනවයොති.

‘‘අනුඤ්ඤාතො’’ති ¶ පදස්ස කම්මසාධනවසෙන, ‘‘පටිඤ්ඤාතො’’ති පදස්ස ච කත්තුසාධනවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ආචරියෙනා’’තිආදිමාහ. අස්සාති අම්බට්ඨස්ස. පාළියං ‘‘යමහං ජානාමි, තං ත්වං ජානාසී’’ති ඉදං අනුජානනාකාරදස්සනං, ‘‘යං ත්වං ජානාසි, තමහං ජානාමී’’ති ඉදං පන පටිජානනාකාරදස්සනන්ති දස්සෙති ‘‘යං අහ’’න්තිආදිනා. ‘‘ආම ආචරියා’’ති හි යථාගතං පටිජානනවචනමෙව අත්ථවසෙන වුත්තං. යන්ති තෙවිජ්ජකං පාවචනං. තස්සාති ආචරියස්ස. පටිවචනදානමෙව පටිඤ්ඤා තථා, තාය සයමෙව පටිඤ්ඤාතොති අත්ථො. ‘‘සකෙ’’තිආදි අනුජානනපටිජානනාධිකාරදස්සනං. අදෙසස්සපි දෙසමිව කප්පනාමත්තෙනාති වුත්තං ‘‘කතරස්මි’’න්තිආදි. සස්ස අත්තනො සන්තකං සකං. ආචරියානං පරම්පරතො, පරම්පරභූතෙහි වා ආචරියෙහි ආගතං ආචරියකං. තිස්සො විජ්ජා, තාසං සමූහො තෙවිජ්ජකං, වෙදත්තයං. පධානං වචනං, පකට්ඨානං වා අට්ඨකාදීනං වචනං පාවචනං.

257. ඉදානි යෙනාධිප්පායෙන බ්රාහ්මණො පොක්ඛරසාතී අම්බට්ඨං මාණවං ආමන්තෙත්වා ‘‘අයං තාතා’’තිආදිවචනමබ්ර්වි, තදධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘එස කිරා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උග්ගතස්සාති පුබ්බෙ පාකටස්ස කිත්තිමතො පොරාණජනස්ස. බහූ ජනාති පූරණකස්සපාදයො සන්ධාය වුත්තං. එකච්චන්ති ඛත්තියාදිජාතිමන්තං, ලොකසම්මතං වා ජනං. ගරූති භාරියං, අත්තානං තතො මොචෙත්වා අපගමනමත්තම්පි දුක්කරං හොති, පගෙව තදුත්තරි කරණන්ති වුත්තං හොති. අනත්ථො නාම තථාපගමනාදිනා නින්දාබ්යාරොසඋපාරම්භාදි.

‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති එත්ථ අභිසද්දයොගෙන ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථවසෙනෙව ‘‘ගොතම’’න්ති උපයොගවචනං ¶ . ‘‘තං භවන්තං, තථා සන්තංයෙවා’’ති පදෙසුපි තස්ස අනුපයොගත්තා තදත්ථවසෙනෙවාති දස්සෙති ‘‘තස්ස භොතො’’තිආදිනා. තෙනාහ ‘‘ඉධාපී’’තිආදි. තථා සතොයෙවාති යෙනාකාරෙන අරහතාදිනා සද්දො අබ්භුග්ගතො, තෙනාකාරෙන සන්තස්ස භූතස්ස එව තස්ස භවතො ගොතමස්ස සද්දො යදි වා අබ්භුග්ගතොති අත්ථො. අපිච තං භවන්තං ගොතමං තථා සන්තංයෙවාති එකස්සපි අත්ථස්ස ද්වික්ඛත්තුං සම්බන්ධභාවෙන වචනං සාමඤ්ඤවිසිට්ඨතාපරිකප්පනෙන අත්ථවිසෙසවිඤ්ඤාපනත්ථං, තස්මා ‘‘තස්ස භොතො ගොතමස්සා’’ති සාමඤ්ඤසම්බන්ධභාවෙන විච්ඡින්දිත්වා ‘‘තථා සතොයෙවා’’ති ¶ විසෙසසම්බන්ධභාවෙන යොජෙතබ්බං. යදි-සද්දො චෙත්ථ සංසයත්ථො ද්වින්නම්පි අත්ථානං සංසයිතබ්බත්තා. වා-සද්දො ච විකප්පනත්ථො තෙසු එකස්ස විකප්පෙතබ්බත්තා. සද්දවිදූ පන එවං වදන්ති – ‘‘ඉමස්ස වචනං සච්චං වා යදි වා මුසා’’තිආදීසු විය යදි-සද්දො වා-සද්දො ච උභොපි විකප්පත්ථායෙව. යදි-සද්දොපි හි ‘‘යං යදෙව පරිසං උපසඞ්කමති යදි ඛත්තියපරිසං යදි බ්රාහ්මණපරිස’’න්තිආදීසු (අ. නි. 5.34) වා-සද්දත්ථො දිස්සති. ‘‘අප්පං වස්සසතං ආයු, ඉදානෙතරහි විජ්ජතී’’තිආදීසු විය ච ඉධ සමානත්ථසද්දපයොගොති. පාළියං ‘‘යදි වා නො තථා’’ති ඉදම්පි ‘‘සන්තංයෙව සද්දො අබ්භුග්ගතො’’ති ඉමිනා සම්බජ්ඣිත්වා යථාවුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. නනු ‘‘ගොතම’’න්ති පදෙයෙව උපයොගවචනං සියා, න එත්ථාති චොදනාය ‘‘ඉධාපී’’තිආදි වුත්තං, තස්ස අනුපයොගත්තා, විච්ඡින්දිත්වා සම්බන්ධවිසෙසභාවෙන යොජෙතබ්බත්තා වා ඉධාපි ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථවසෙනෙව උපයොගවචනං නාමාති වුත්තං හොති. ඉත්ථම්භූතාඛ්යානං අත්ථො යස්ස තථා, අභිසද්දො, ඉත්ථම්භූතාඛ්යානමෙව වා අත්ථො තථා, සොයෙවත්ථො. යදග්ගෙන හි සද්දයොගො හොති, තදග්ගෙන අත්ථයොගොපීති.

258. භොති අත්තනො ආචරියං ආලපති. යථා-සද්දං සාත්ථකං කත්වා සහ පාඨසෙසෙන යොජෙතුං ‘‘යථා සක්කා’’තිආදි වුත්තං. සොති භගවා. පුරිමනයෙ ආකාරත්ථජොතනයථා-සද්දයොග්යතො කථන්ති පුච්ඡාමත්තං, ඉධ පන තදයොග්යතො ‘‘ආකාරපුච්ඡා’’ති වුත්තං. බාහිරකසමයෙ ආචරියම්හි උපජ්ඣායසමුදාචාරොති ආහ ‘‘අථ නං උපජ්ඣායො’’ති, උපජ්ඣායසඤ්ඤිතො ආචරියබ්රාහ්මණොති අත්ථො.

කාමඤ්ච මන්තො, බ්රහ්මං, කප්පොති තිබ්බිධො වෙදො, තථාපි අට්ඨකාදි වුත්තං පධානභූතං මූලං මන්තො, තදත්ථවිවරණමත්ථං බ්රහ්මං, තත්ථ වුත්තනයෙන යඤ්ඤකිරියාවිධානං කප්පොති මන්තස්සෙව පධානභාවතො, ඉතරෙසඤ්ච තන්නිස්සයෙනෙව ජාතත්තා මන්තග්ගහණෙන බ්රහ්මකප්පානම්පි ගහණං සිද්ධමෙවාති දස්සෙති ‘‘තීසු වෙදෙසූ’’ති ඉමිනා. මන්තොති හි අට්ඨකාදීහි ඉසීහි වුත්තමූලවෙදස්සෙව නාමං, වෙදොති සබ්බස්ස, තස්මා ‘‘වෙදෙසූ’’ති වුත්තෙ ¶ සබ්බෙසම්පි ගහණං සිජ්ඣතීති ¶ වෙදිතබ්බං. ලක්ඛණානීති ලක්ඛණදීපකානි මන්තපදානි. පජ්ජගජ්ජබන්ධපවෙසනවසෙන පක්ඛිපිත්වා. බ්රාහ්මණවෙසෙනෙවාති වෙදවාචකබ්රාහ්මණලිඞ්ගෙනෙව. වෙදෙති මහාපුරිසලක්ඛණමන්තෙ. මහෙසක්ඛා සත්තාති මහාපුඤ්ඤවන්තො පණ්ඩිතසත්තා. ජානිස්සන්ති ඉති මනසි කත්වා වාචෙන්තීති සම්බන්ධො. තෙනාති තථා වාචනතො. පුබ්බෙති ‘‘තථාගතො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වත්තබ්බකාලතො පභුති තථාගතස්ස ධරමානකාලෙ. අජ්ඣායිතබ්බවාචෙතබ්බභාවෙන ආගච්ඡන්ති පාකටා භවන්ති. එකගාථාද්විගාථාදිවසෙන අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති. න කෙවලං ලක්ඛණමන්තායෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි වෙදා බ්රාහ්මණානං අඤ්ඤාණභාවෙන අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති එවාති ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.258) වුත්තං.

බුද්ධභාවපත්ථනා පණිධි, පාරමීසම්භරණං සමාදානං, කම්මස්සකතාදිපඤ්ඤා ඤාණං. ‘‘පණිධිමහතො සමාදානමහතොතිආදිනා පච්චෙකං මහන්තසද්දො යොජෙතබ්බො’’ති (දී. නි. ටී. 1.258) ආචරියෙන වුත්තං. එවඤ්ච සති කරුණා ආදි යෙසං සද්ධාසීලාදීනං තෙ කරුණාදයො, තෙ එව ගුණා කරුණාදිගුණා, පණිධි ච සමාදානඤ්ච ඤාණඤ්ච කරුණාදිගුණා ච, තෙහි මහන්තො පණිධිසමාදානඤාණකරුණාදිගුණමහන්තොති නිබ්බචනං කාතබ්බං. එවඤ්හි ද්වන්දතොපරත්තා මහන්තසද්දො පච්චෙකං යොජීයතීති. අපිච පණිධි ච සමාදානඤ්ච ඤාණඤ්ච කරුණා ච, තමාදි යෙසං තෙ තථා, තෙයෙව ගුණා, තෙහි මහන්තොති නිබ්බචනෙනපි අත්ථො සූපපන්නො හොති, පණිධිමහන්තතාදි චස්ස බුද්ධවංස (බු. වං. 9 ආදයො) චරියාපිටකාදි (චරියා. 1 ආදයො) වසෙන වෙදිතබ්බො. මහාපදානසුත්තට්ඨකථායං පන ‘‘මහාපුරිසස්සාති ජාතිගොත්තකුලපදෙසාදිවසෙන මහන්තස්ස පුරිසස්සා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.33) වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො’’ති එවමාදි ජාති. ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො, ගොතමො’’ති එවමාදි ගොත්තං. ‘‘පොණිකා, චික්ඛල්ලිකා, සාකියා, කොලියා’’ති එවමාදි කුලපදෙසො, තදෙතං සබ්බම්පි ඉධ ආදිසද්දෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘ද්වෙයෙව ගතියො භවන්තී’’ති උභින්නං සාධාරණවචනං සමත්ථිතං හොතීති.

නිට්ඨාති නිප්ඵත්තියො සිද්ධියො. නන්වායං ගති-සද්දො අනෙකත්ථො, කස්මා නිට්ඨායමෙව වුත්තොති ආහ‘‘කාමඤ්චාය’’න්තිආදි. භවභෙදෙති ¶ නිරයාදිභවවිසෙසෙ. සො හි සුචරිතදුච්චරිතකම්මෙන සත්තෙහි උපපජ්ජනවසෙන ගන්තබ්බාති ගති. ගච්ඡති පවත්තති එත්ථාති ගති, නිවාසට්ඨානං. ගමති යථාසභාවං ජානාතීති ගති. පඤ්ඤා, ගමනං බ්යාපනං ගති, විස්සටභාවො, සො පන ඉතො ච එත්තො ච බ්යාපෙත්වා ඨිතතාව. ගමනං නිප්ඵත්තනං ගති, නිට්ඨා ¶ , අජ්ඣාසයපටිසරණත්ථාපි නිදස්සනනයෙන ගහිතා. තථා හෙස ‘‘ඉමෙසං ඛො අහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං කල්යාණධම්මානං නෙව ජානාමි ආගතිං වා ගතිං වා’’ති (ම. නි. 1.508) එත්ථ අජ්ඣාසයෙ වත්තති, ‘‘නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පරි. 339) එත්ථ පටිසරණෙ, පරායණෙ අපස්සයෙති අත්ථො. ගච්ඡති යථාරුචි පවත්තතීති ගති, අජ්ඣාසයො. ගච්ඡති අවචරති, අවචරණවසෙන වා පවත්තති එත්ථාති ගති, පටිසරණං. සබ්බසඞ්ඛතවිසඤ්ඤුත්තස්ස හි අරහතො නිබ්බානමෙව පටිසරණං, ඉධ පන නිට්ඨායං වත්තතීති වෙදිතබ්බො තදඤ්ඤෙසමවිසයත්තා.

නනු ද්වින්නං නිප්ඵත්තීනං නිමිත්තභූතානි ලක්ඛණානි විසදිසානෙව, අථ කස්මා ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්සා’’තිආදිනා තෙසං සදිසභාවො වුත්තොති චොදනාලෙසං දස්සෙත්වා සොධෙන්තො ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදිමාහ. සමානෙපි නිග්රොධබිම්බතාදිලක්ඛණභාවෙ අත්ථෙව කොචි නෙසං විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘න තෙහෙව බුද්ධො හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘යථා හි බුද්ධානං ලක්ඛණානි සුවිසදානි, සුපරිබ්යත්තානි, පරිපුණ්ණානි ච හොන්ති, න එවං චක්කවත්තීන’’න්ති අයං පන විසෙසො ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන (දී. නි. ටී. 1.258) පකාසිතො. ජායන්ති භින්නෙසුපි අත්ථෙසු අභින්නධීසද්දා එතායාති ජාති, ලක්ඛණභාවමත්තං. වුත්තඤ්හි –

‘‘සබලාදීසු භින්නෙසු, යාය වත්තන්තුභින්නධී;

සද්දා සා ජාතිරෙසා ච, මාලාසුත්තමිවන්විතා’’ති.

තස්මා ලක්ඛණතාමත්තෙන සමානභාවතො විසදිසානිපි තානියෙව චක්කවත්තිනිප්ඵත්තිනිමිත්තභූතානි ලක්ඛණානි සදිසානි විය කත්වා තානි බුද්ධනිප්ඵත්තිනිමිත්තභූතානි ලක්ඛණානි නාමාති ඉදං වචනං වුච්චතීති අත්ථො. අධිආපුබ්බවසයොගෙ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අගාරෙ වසතී’’ති චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහීති අභිරූපතා, දීඝායුකතා, අප්පාබාධතා, බ්රාහ්මණගහපතිකානං පියමනාපතාති ඉමෙහි චතූහි අච්ඡරියසභාවභූතාහි ඉද්ධීහි. යථාහ –

‘‘රාජා ¶ ආනන්ද, මහාසුදස්සනො චතූහි ඉද්ධීහි සමන්නාගතො අහොසි. කතමාහි චතූහි ඉද්ධීහි? ඉධානන්ද, රාජා මහාසුදස්සනො අභිරූපො අහොසි දස්සනීයො පාසාදිකො’’තිආදි (දී. නි. 2.252).

චෙතියජාතකෙ ¶ (ජා. අට්ඨ. 3.8.44) ආගතනයං ගහෙත්වාපි එවං වදන්ති ‘‘සරීරතො චන්දනගන්ධො වායති, අයං එකා ඉද්ධි. මුඛතො උප්පලගන්ධො වායති, අයං දුතියා. චත්තාරො දෙවපුත්තා චතූසු දිසාසු සබ්බකාලං ඛග්ගහත්ථා ආරක්ඛං ගණ්හන්ති, අයං තතියා. ආකාසෙන විචරති, අයං චතුත්ථී’’ති. අනාගතවංසසංවණ්ණනායං පන ‘‘අභිරූපභාවො එකා ඉද්ධි, සමවෙපාකිනියා ගහණියා සමන්නාගතභාවො දුතියා, යාවතායුකම්පි සකලලොකස්ස දස්සනාතිත්තිකභාවො තතියා, ආකාසචාරිභාවො චතුත්ථී’’ති වුත්තං. තත්ථ සමවෙපාකිනියා ගහණියා සමන්නාගතභාවොති සමවිපාචනියා කම්මජතෙජොධාතුයා සම්පන්නතා. යස්ස හි භුත්තමත්තොව ආහාරො ජීරති, යස්ස වා පන පුටභත්තං විය තථෙව තිට්ඨති, උභොපෙතෙ න සමවෙපාකිනියා සමන්නාගතා. යස්ස පන පුන භත්තකාලෙ භත්තච්ඡන්දො උප්පජ්ජතෙව, අයං සමවෙපාකිනියා සමන්නාගතො නාම, තථාරූපතාති අත්ථො. සඞ්ගහවත්ථූහීති දානං, පියවචනං, අත්ථචරියා, සමානත්තතාති ඉමෙහි සඞ්ගහොපායෙහි. යථාහ –

‘‘දානඤ්ච පෙය්යවජ්ජඤ්ච, අත්ථචරියා ච යා ඉධ;

සමානත්තතා ච ධම්මෙසු, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

එතෙ ඛො සඞ්ගහා ලොකෙ, රථස්සාණීව යායතො.

එතෙ ච සඞ්ගහා නාස්සු, න මාතා පුත්තකාරණා;

ලභෙථ මානං පූජං වා, පිතා වා පුත්තකාරණා.

යස්මා ච සඞ්ගහා එතෙ, සමපෙක්ඛන්ති පණ්ඩිතා;

තස්මා මහත්තං පප්පොන්ති, පාසංසා ච භවන්ති තෙ’’ති. (දී. නි. 3.273);

රඤ්ජනතොති පීතිසොමනස්සවසෙන රඤ්ජනතො, න රාගවසෙන, පීතිසොමනස්සානං ජනනතොති වුත්තං හොති. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි රඤ්ජනට්ඨෙන රාජාති පන සබ්බෙසං රාජූනං සමඤ්ඤා තථා අකරොන්තානම්පි විලීවබීජනාදීසු ¶ තාලවණ්ටවොහාරො විය රුළ්හිවසෙන පවත්තිතො, තස්මා ‘‘අච්ඡරියධම්මෙහී’’ති අසාධාරණනිබ්බචනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

සද්දසාමත්ථියතො අනෙකධා චක්කවත්තීසද්දස්ස වචනත්ථං දස්සෙන්තො පධානභූතං වචනත්ථං පඨමං දස්සෙතුං ‘‘චක්කරතන’’න්තිආදිමාහ. ඉදමෙව හි පධානං චක්කරතනස්ස පවත්තනමන්තරෙන චක්කවත්තිභාවානාපත්තිතො. තථා හි අට්ඨකථාසු වුත්තං ‘‘කිත්තාවතා චක්කවත්තී හොතීති? එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි ¶ චක්කරතනෙ ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.243; ම. නි. අට්ඨ. 3.256). යස්මා පන රාජා චක්කවත්තී එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වාමහත්ථෙන හත්ථිසොණ්ඩසදිසපනාළිං සුවණ්ණභිඞ්කාරං උක්ඛිපිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන චක්කරතනං උදකෙන අබ්භුක්කිරිත්වා ‘‘පවත්තතු භවං චක්කරතනං, අභිවිජිනාතු භවං චක්කරතන’’න්ති (දී. නි. 2.244) වචනෙන චක්කරතනං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙසි, තස්මා තාදිසං පවත්තාපනං සන්ධාය ‘‘චක්කරතනං වත්තෙතී’’ති වුත්තං. යථාහ ‘‘අථ ඛො ආනන්ද රාජා මහාසුදස්සනො උට්ඨායාසනා…පෙ… චක්කරතනං අබ්භුක්කිරි ‘පවත්තතු භවං චක්කරතන’න්ති’’ආදි (දී. නි. 2.244). න කෙවලඤ්ච චක්කසද්දො චක්කරතනෙයෙව වත්තති අථ ඛො සම්පත්තිචක්කාදීසුපි, තස්මා තංතදත්ථවාචකසද්දසාමත්ථියතොපි වචනත්ථං දස්සෙති ‘‘සම්පත්තිචක්කෙහී’’තිආදිනා. තත්ථ සම්පත්තිචක්කෙහීති –

‘‘පතිරූපෙ වසෙ දෙසෙ, අරියමිත්තකරො සියා;

සම්මාපණිධිසම්පන්නො, පුබ්බෙ පුඤ්ඤකතො නරො;

ධඤ්ඤං ධනං යසො කිත්ති, සුඛඤ්චෙතංධිවත්තතී’’ති. (අ. නි. 4.31) –

වුත්තෙහි පතිරූපදෙසවාසාදිසම්පත්තිචක්කෙහි. වත්තතීති පවත්තති සම්පජ්ජති, උපරූපරි කුසලධම්මං වා පටිපජ්ජති. තෙහීති සම්පත්තිචක්කෙහි. පරන්ති සත්තනිකායං, යථා සයංසද්දො සුද්ධකත්තුත්ථස්ස ජොතකො, තථා පරංසද්දොපි හෙතුකත්තුත්ථස්සාති වෙදිතබ්බං. වත්තෙතීති පවත්තෙති සම්පාදෙති, උපරූපරි කුසලධම්මං වා පටිපජ්ජාපෙති. යථාහ –

‘‘රාජා මහාසුදස්සනො එවමාහ ‘පාණො න හන්තබ්බො, අදින්නං න ආදාතබ්බං, කාමෙසු මිච්ඡා න චරිතබ්බා, මුසා න භණිතබ්බා, මජ්ජං න පාතබ්බං, යථාභුත්තඤ්ච භුඤ්ජථා’ති. යෙ ඛො පනානන්ද ¶ පුරත්ථිමාය දිසාය පටිරාජානො, තෙ රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස අනුයන්තා අහෙසු’’න්තිආදි (දී. නි. 2.244).

ඉරියාපථචක්කානන්ති ඉරියාපථභූතානං චක්කානං. ඉරියාපථොපි හි ‘‘චක්ක’’න්ති වුච්චති ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.29, 109). යථාහ –

‘‘රථඞ්ගෙ ¶ ලක්ඛණෙ ධම්මො-රචක්කෙස්විරියාපථෙ;

චක්කං සම්පත්තියං චක්ක-රතනෙ මණ්ඩලෙ බලෙ;

කුලාලභණ්ඩෙ ආණාය-මායුධෙ දානරාසිසූ’’ති.

වත්තොති පවත්තනං උප්පජ්ජනං, ඉමිනාව ඉරියාපථචක්කං වත්තෙති පරහිතාය උප්පාදෙතීති නිබ්බචනම්පි දස්සෙති අත්ථතො සමානත්තා. තථා චාහ –

‘‘අථ ඛො තං ආනන්ද චක්කරතනං පුරත්ථිමං දිසං පවත්ති, අන්වදෙව රාජා මහාසුදස්සනො සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. යස්මිං ඛො පනානන්ද, පදෙසෙ චක්කරතනං පතිට්ඨාසි, තත්ථ රාජා මහාසුදස්සනො වාසං උපගච්ඡි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායා’’තිආදි (දී. නි. 2.244).

අයං අට්ඨකථාතො අපරො නයො – අප්පටිහතං ආණාසඞ්ඛාතං චක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී. තථා හි වුත්තං –

‘‘පඤ්චහි භික්ඛවෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො රාජා චක්කවත්තී ධම්මෙනෙව චක්කං වත්තෙති, තං හොති චක්කං අප්පටිවත්තියං කෙනචි මනුස්සභූතෙන පච්චත්ථිකෙන පාණිනා. කතමෙහි පඤ්චහි? ඉධ භික්ඛවෙ රාජා චක්කවත්තී අත්ථඤ්ඤූ ච හොති, ධම්මඤ්ඤූ ච මත්තඤ්ඤූ, ච කාලඤ්ඤූ ච පරිසඤ්ඤූ ච. ඉමෙහි ඛො…පෙ… පාණිනා’’තිආදි (අ. නි. 5.131).

ඛත්තියමණ්ඩලාදිසඤ්ඤිතං චක්කං සමූහං අත්තනො වසෙ වත්තෙති අනුවත්තෙතීතිපි චක්කවත්තී. වුත්තඤ්හි ‘‘යෙ ඛො පනානන්ද පුරත්ථිමාය දිසාය පටිරාජානො, තෙ රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස අනුයන්තා අහෙසු’’න්තිආදි (දී. නි. 2.244). චක්කලක්ඛණං වත්තති එතස්සාතිපි චක්කවත්තී. තෙනාහ ‘‘ඉමස්ස දෙව කුමාරස්ස හෙට්ඨා ¶ පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානි සහස්සාරානි සනෙමිකානි සනාභිකානි සබ්බාකාරපරිපූරානී’’තිආදි (දී. නි. 2.35). චක්කං මහන්තං කායබලං වත්තති එතස්සාතිපි චක්කවත්තී. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අයඤ්හි දෙව කුමාරො සත්තුස්සදො…පෙ… අයඤ්හි දෙව කුමාරො සීහපුබ්බද්ධකායො’’තිආදි (දී. නි. 2.35). තෙන හිස්ස ලක්ඛණෙන මහබ්බලභාවො විඤ්ඤායති. චක්කං දසවිධං, ද්වාදසවිධං වා වත්තධම්මං වත්තති පටිපජ්ජතීති චක්කවත්තී. තෙන වුත්තං ‘‘න හි තෙ තාත දිබ්බං චක්කරතනං පෙත්තිකං දායජ්ජං ¶ , ඉඞ්ඝ ත්වං තාත අරියෙ චක්කවත්තිවත්තෙ වත්තාහී’’තිආදි (දී. නි. 3.83). චක්කං මහන්තං දානං වත්තෙති පවත්තෙතීතිපි චක්කවත්තී. වුත්තඤ්ච –

‘‘පට්ඨපෙසි ඛො ආනන්ද රාජා මහාසුදස්සනො තාසං පොක්ඛරණීනං තීරෙ එවරූපං දානං අන්නං අන්නත්ථිකස්ස, පානං පානත්ථිකස්ස, වත්ථං වත්ථත්ථිකස්ස, යානං යානත්ථිකස්ස, සයනං සයනත්ථිකස්ස, ඉත්ථිං ඉත්ථිත්ථිකස්ස, හිරඤ්ඤං හිරඤ්ඤත්ථිකස්ස, සුවණ්ණං සුවණ්ණත්ථිකස්සා’’තිආදි (දී. නි. 2.254).

රාජාති සාමඤ්ඤං තදඤ්ඤසාධාරණතො. චක්කවත්තීති විසෙසං අනඤ්ඤසාධාරණතො. ධම්මසද්දො ඤායෙ, සමො එව ච ඤායො නාමාති ආහ ‘‘ඤායෙන සමෙනා’’ති. වත්තති උප්පජ්ජති, පටිපජ්ජතීති වා අත්ථො. ‘‘ඉදං නාම චරතී’’ති අවුත්තෙපි සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්ඨානතො, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසස්ස පයුජ්ජිතබ්බත්තා ‘‘සදත්ථපරත්ථෙ’’ති යොජීයති. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතා විඤ්ඤායති යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. යස්මා චක්කවත්තිරාජා ධම්මෙනෙව රජ්ජමධිගච්ඡති, න අධම්මෙන පරූපඝාතාදිනා. තස්මා වුත්තං ‘‘ධම්මෙන රජ්ජං ලභිත්වා’’තිආදි, ධම්මෙනාති ච ඤායෙන, කුසලධම්මෙන වා. රඤ්ඤො භාවො රජ්ජං, ඉස්සරියං.

පරෙසං හිතොපායභූතං ධම්මං කරොති, චරතීති වා ධම්මිකො. අත්තනො හිතොපායභූතස්ස ධම්මස්ස කාරකො, චරකො වා රාජාති ධම්මරාජාති ඉමං සවිසෙසං අත්ථං දස්සෙති ‘‘පරහිතධම්මකරණෙන වා’’තිආදිනා. අයං පන මහාපදානට්ඨකථානයො – දසවිධෙ කුසලධම්මෙ, අගතිරහිතෙ වා රාජධම්මෙ නියුත්තොති ධම්මිකො; තෙනෙව ධම්මෙන ලොකං ¶ රඤ්ජෙතීති ධම්මරාජා. පරියායවචනමෙව හි ඉදං පදද්වයන්ති. ආචරියෙන පන එවං වුත්තං ‘‘චක්කවත්තිවත්තසඞ්ඛාතං ධම්මං චරති, චක්කවත්තිවත්තසඞ්ඛාතො වා ධම්මො එතස්ස, එතස්මිං වා අත්ථීති ධම්මිකො, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මො ච සො රඤ්ජනට්ඨෙන රාජා චාති ධම්මරාජා’’ති (දී. නි. ටී. 1.258). ‘‘රාජා හොති චක්කවත්තී’’ති වචනතො ‘‘චාතුරන්තො’’ති ඉදං චතුදීපිස්සරතං විභාවෙතීති ආහ ‘‘චාතුරන්තායා’’තිආදි. චත්තාරො සමුද්දා අන්තා පරියොසානා එතිස්සාති චාතුරන්තා, පථවී. සා හි චතූසු දිසාසු පුරත්ථිමසමුද්දාදිචතුසමුද්දපරියොසානත්තා එවං වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘චතුසමුද්ද අන්තායා’’ති, සා පන අවයවභූතෙහි චතුබ්බිධෙහි දීපෙහි විභූසිතා එකලොකධාතුපරියාපන්නා පථවීයෙවාති දස්සෙති ‘‘චතුබ්බිධදීපවිභූසිතාය පථවියා’’ති ඉමිනා. යථාහ –

‘‘යාවතා ¶ චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචනා;

සබ්බෙව දාසා මන්ධාතු, යෙ ච පාණා පථවිස්සිතා’’ති.

එත්ථ ච ‘‘චතුදීපවිභූසිතායා’’ති අවත්වා චතුබ්බිධදීපවිභූසිතායාති විධසද්දග්ගහණං පච්චෙකං පඤ්චසතපරිත්තදීපානම්පි මහාදීපෙයෙව සඞ්ගහණත්ථං සද්දාතිරිත්තෙන අත්ථාතිරිත්තස්ස විඤ්ඤායමානත්තා, කොට්ඨාසවාචකෙන වා විධසද්දෙන සමානභාගානං ගහිතත්තාති දට්ඨබ්බං. කොපාදිපච්චත්ථිකෙති එත්ථ ආදිසද්දෙන කාමමොහමානමදාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. විජෙතීති තංකාලාපෙක්ඛාය වත්තමානවචනං, විජිතවාති අත්ථො. සද්දවිදූ හි අතීතෙ තාවීසද්දමිච්ඡන්ති. ‘‘සබ්බරාජානො විජෙතී’’ති වදන්තො කාමං චක්කවත්තිනො කෙනචි යුද්ධං නාම නත්ථි, යුද්ධෙන පන සාධෙතබ්බස්ස විජයස්ස සිද්ධියා ‘‘විජිතසඞ්ගාමො’’ ත්වෙව වුත්තොති දස්සෙති.

ථාවරස්ස ධුවස්ස භාවො ථාවරියං, යථා ජනපදෙ ථාවරියං පත්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘න සක්කා කෙනචී’’තිආදි වුත්තං, ඉමිනා කෙනචි අකම්පියට්ඨෙන ජනපදෙ ථාවරියප්පත්තොති තප්පුරිසසමාසං දස්සෙති, ඉතරෙන ච දළ්හභත්තිභාවතො ජනපදො ථාවරියප්පත්තො එතස්මින්ති අඤ්ඤපදත්ථසමාසං. තම්හීති අස්මිං රාජිනි. යථා ජනපදො තස්මිං ථාවරියං පත්තො, තදාවිකරොන්තො ‘‘අනුයුත්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනුයුත්තොති නිච්චපයුත්තො. සකම්මනිරතොති චක්කවත්තිනො රජ්ජකම්මෙ සදා පවත්තො ¶ . අචලො අසම්පවෙධීති පරියායවචනමෙතං, චොරානං වා විලොපනමත්තෙන අචලො, දාමරිකත්තෙන අසම්පවෙධී. චොරෙහි වා අචලො, පටිරාජූහි අසම්පවෙධී. අනතිමුදුභාවෙන වා අචලො, අනතිචණ්ඩභාවෙන අසම්පවෙධී. තථා හි අතිචණ්ඩස්ස රඤ්ඤො බලිඛණ්ඩාදීහි ලොකං පීළයතො මනුස්සා මජ්ඣිමජනපදං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බතසමුද්දතීරාදීනි නිස්සාය පච්චන්තෙ වාසං කප්පෙන්ති, අතිමුදුකස්ස ච රඤ්ඤො චොරසාහසිකජනවිලොපපීළිතා මනුස්සා පච්චන්තං පහාය ජනපදමජ්ඣෙ වාසං කප්පෙන්ති, ඉති එවරූපෙ රාජිනි ජනපදො ථාවරභාවං න පාපුණාති. එතස්මිං පන තදුභයවිරහිතෙ සුවණ්ණතුලා විය සමභාවප්පත්තෙ රාජිනි රජ්ජං කාරයමානෙ ජනපදො පාසාණපිට්ඨියං ඨපෙත්වා අයොපට්ටෙන පරික්ඛිත්තො විය අචලො අසම්පවෙධී ථාවරියප්පත්තොති.

සෙය්යථිදන්ති එකොව නිපාතො, ‘‘සො කතමො, තං කතමං, සා කතමා’’තිආදිනා යථාරහං ලිඞ්ගවිභත්තිවචනවසෙන පයොජියමානොව හොති, ඉධ තානි කතමානීති පයුත්තොති ආහ ‘‘තස්ස චෙතානී’’තිආදි. චචති චක්කවත්තිනො යථාරුචි ආකාසාදිගමනාය පරිබ්භමතීති චක්කං. චක්කරතනඤ්හි අන්තොසමුට්ඨිතවායොධාතුවසෙන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස වචනසමනන්තරමෙව ¶ පවත්තති, න චන්දසූරියවිමානාදි විය බහිසමුට්ඨිතවායොධාතුවසෙනාති විමානට්ඨකථායං (වි. ව. අට්ඨ. 1.පඨමපීඨවිමානවණ්ණනා) වුත්තං. රතිජනනට්ඨෙනාති පීතිසොමනස්සුප්පාදනට්ඨෙන. තඤ්හි පස්සන්තස්ස, සුණන්තස්ස ච අනප්පකං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති අච්ඡරියධම්මත්තා. වචනත්ථතො පන රමෙති රතිං කරොතීති රතනං, රමනං වා රතං, තං නෙතීති රතනං, රතං වා ජනෙතීති රතනං ජ-කාරලොපවසෙනාතිපි නෙරුත්තිකා. සබ්බත්ථාති හත්ථිරතනාදීසු.

චිත්තීකතභාවාදිනාපි චක්කස්ස රතනට්ඨො වෙදිතබ්බො, සො පන රතිජනනට්ඨෙනෙව එකසඞ්ගහතාය විසුං න ගහිතො. කස්මා එකසඞ්ගහොති චෙ? චිත්තීකතාදිභාවස්සපි රතිනිමිත්තත්තා. අථ වා ගන්ථබ්යාසං පරිහරිතුකාමෙන චිත්තීකතාදිභාවො න ගහිතොති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤාසු පන අට්ඨකථාසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3.යානීධාතිගාථාවණ්ණනා; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 156) එවං වුත්තං –

‘‘රතිජනනට්ඨෙන ¶ රතනං. අපිච –

චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චති.

‘‘චක්කරතනස්ස ච නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය අඤ්ඤං දෙවට්ඨානං නාම න හොති, සබ්බෙපි ගන්ධපුප්ඵාදීහි තස්සෙව පූජඤ්ච අභිවාදනාදීනි ච කරොන්තීති චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං. චක්කරතනස්ස ච එත්තකං නාම ධනං අග්ඝතීති අග්ඝො නත්ථි, ඉති මහග්ඝට්ඨෙනපි රතනං. චක්කරතනඤ්ච අඤ්ඤෙහි ලොකෙ විජ්ජමානරතනෙහි අසදිසන්ති අතුලට්ඨෙන රතනං. යස්මා පන යස්මිං කප්පෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, තස්මිංයෙව චක්කවත්තිනො උප්පජ්ජන්ති, බුද්ධා ච කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති, තස්මා දුල්ලභදස්සනට්ඨෙනපි රතනං. තදෙතං ජාතිරූපකුලඉස්සරියාදීහි අනොමස්ස උළාරසත්තස්සෙව උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤස්සාති අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙනපි රතනං. යථා ච චක්කරතනං, එවං සෙසානිපී’’ති.

තත්රායං තට්ටීකාය, අඤ්ඤත්ථ ච වුත්තනයෙන අත්ථවිභාවනා – ඉදඤ්හි ‘‘චිත්තීකත’’න්තිආදිවචනං නිබ්බචනත්ථවසෙන වුත්තං න හොති, අථ කින්ති චෙ? ලොකෙ ‘‘රතන’’න්ති ¶ සම්මතස්ස වත්ථුනො ගරුකාතබ්බභාවෙන වුත්තං. සරූපතො පනෙතං ලොකියමහාජනෙන සම්මතං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිකං, චක්කවත්තිරඤ්ඤො උප්පන්නං චක්කරතනාදිකං, කතඤ්ඤුකතවෙදිපුග්ගලාදිකං, සබ්බුක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන බුද්ධාදිසරණත්තයඤ්ච දට්ඨබ්බං. ‘‘අහො මනොහර’’න්ති චිත්තෙ කත්තබ්බතාය චිත්තීකතං, ස්වායං චිත්තීකාරො තස්ස පූජනීයතායාති කත්වා පූජනීයන්ති අත්ථං වදන්ති. කෙචි පන ‘‘විචිත්රකතට්ඨෙන චිත්තීකත’’න්ති භණන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ඉධ චිත්තසද්දස්ස හදයවාචකත්තා ‘‘චිත්තීකත්වා සුණාථ මෙ’’ති (බු. වං. 1.80) ආහච්චභාසිතපාළියං විය. තථා චාහු ‘‘යථාරහමිවණ්ණාගමො භූකරෙසූ’’ති. ‘‘පස්ස චිත්තීකතං රූපං, මණිනා කුණ්ඩලෙන චා’’තිආදීසු (ම. නි. 2.302) පන පුබ්බෙ අවිචිත්රං ඉදානි විචිත්රං කතන්ති චිත්තීකතන්ති අත්ථො ගහෙතබ්බො තත්ථ චිත්තසද්දස්ස විචිත්රවාචකත්තා. මහන්තං විපුලං අපරිමිතං අග්ඝතීති මහග්ඝං. නත්ථි එතස්ස තුලා උපමා, තුලං වා සදිසන්ති අතුලං. කදාචිදෙව උප්පජ්ජනතො දුක්ඛෙන ¶ ලද්ධබ්බදස්සනත්තා දුල්ලභදස්සනං. අනොමෙහි උළාරගුණෙහෙව සත්තෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බතො අනොමසත්තපරිභොගං.

ඉදානි නෙසං චිත්තීකතාදිඅත්ථානං සවිසෙසං චක්කරතනෙ ලබ්භමානතං දස්සෙත්වා ඉතරෙසුපි තෙ අතිදිසිතුං ‘‘යථා ච චක්කරතන’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අඤ්ඤං දෙවට්ඨානං නාම න හොති රඤ්ඤො අනඤ්ඤසාධාරණිස්සරියාදිසම්පත්තිපටිලාභහෙතුතො, අඤ්ඤෙසං සත්තානං යථිච්ඡිතත්ථපටිලාභහෙතුතො ච. අග්ඝො නත්ථි අතිවිය උළාරසමුජ්ජලරතනත්තා, අච්ඡරියබ්භුතධම්මතාය ච. යදග්ගෙන ච මහග්ඝං, තදග්ගෙන අතුලං. සත්තානං පාපජිගුච්ඡනෙන විගතකාළකො පුඤ්ඤපසුතතාය මණ්ඩභූතො යාදිසො කාලො බුද්ධුප්පාදාරහො, තාදිසෙ එව චක්කවත්තීනම්පි සම්භවොති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. කදාචි කරහචීති පරියායවචනං, ‘‘කදාචී’’ති වා යථාවුත්තකාලං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘කරහචී’’ති ජම්බුසිරිදීපසඞ්ඛාතං දෙසං. තෙනාහ –

‘‘කාලං දීපඤ්ච දෙසඤ්ච, කුලං මාතරමෙව ච;

ඉමෙ පඤ්ච විලොකෙත්වා, උප්පජ්ජති මහායසො’’ති. (ධ. ප. අට්ඨ. 1.1.10);

උපමාවසෙන චෙතං වුත්තං. උපමොපමෙය්යානඤ්ච න අච්චන්තමෙව සදිසතා, තස්මා යථා බුද්ධා කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති, න තථා චක්කවත්තිනො, චක්කවත්තිනො පන අනෙකදාපි බුද්ධුප්පාදකප්පෙ උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවං සන්තෙපි චක්කවත්තිවත්තපූරණස්ස දුක්කරභාවතො ¶ දුල්ලභුප්පාදොයෙවාති ඉමිනා දුල්ලභුප්පාදතාසාමඤ්ඤෙන තෙසං දුල්ලභදස්සනතා වුත්තාති වෙදිතබ්බං. කාමං චක්කරතනානුභාවෙන සමිජ්ඣමානො ගුණො චක්කවත්තිපරිවාරජනසාධාරණො, තථාපි චක්කවත්තී එව නං සාමිභාවෙන විසවිතාය පරිභුඤ්ජතීති වත්තබ්බතං අරහති තදත්ථමෙව උප්පජ්ජනතොති දස්සෙන්තො ‘‘තදෙත’’න්තිආදිමාහ. යථාවුත්තානං පඤ්චන්නං, ඡන්නම්පි වා අත්ථානං සෙසරතනෙසුපි ලබ්භනතො ‘‘එවං සෙසානිපී’’ති වුත්තං.

ඉමෙහි පන රතනෙහි රාජා චක්කවත්තී කිමත්ථං පච්චනුභොති, නනු විනාපි තෙසු කෙනචි රඤ්ඤා චක්කවත්තිනා භවිතබ්බන්ති චොදනාය තස්ස තෙහි හථාරහමත්ථපච්චනුභවනදස්සනෙන කෙනචිපි අවිනාභාවිතං විභාවෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි ආරද්ධං. අජිතං පුරත්ථිමාදිදිසාය ඛත්තියමණ්ඩලං ¶ ජිනාති මහෙසක්ඛතාසංවත්තනියකම්මනිස්සන්දභාවතො. යථාසුඛං අනුවිචරති හත්ථිරතනං, අස්සරතනඤ්ච අභිරුහිත්වා තෙසං ආනුභාවෙන අන්තොපාතරාසංයෙව සමුද්දපරියන්තං පථවිං අනුපරියායිත්වා රාජධානියා එව පච්චාගමනතො. පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති තත්ථ තත්ථ කත්තබ්බකිච්චසංවිදහනතො. අවසෙසෙහි මණිරතනඉත්ථිරතනගහපතිරතනෙහි උපභුඤ්ජනෙන පවත්තං උපභොගසුඛං අනුභවති යථාරහං තෙහි තථානුභවනසිද්ධිතො. සො හි මණිරතනෙන යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ අන්ධකාරං විධමෙත්වා ආලොකදස්සනාදිනා සුඛමනුභවති, ඉත්ථිරතනෙන අතික්කන්තමානුසකරූපදස්සනාදිවසෙන, ගහපතිරතනෙන ඉච්ඡිතිච්ඡිතමණිකනකරජතාදිධනපටිලාභවසෙන සුඛමනුභවති.

ඉදානි සත්තියා, සත්තිඵලෙන ච යථාවුත්තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘පඨමෙනා’’තිආදි වුත්තං. තිවිධා හි සත්තියො ‘‘සක්කොන්ති සමත්ථෙන්ති රාජානො එතායා’’ති කත්වා. යථාහු –

‘‘පභාවුස්සාහමන්තානං, වසා තිස්සො හි සත්තියො;

පභාවො දණ්ඩජො තෙජො, පතාපො තු ච කොසජො.

මන්තො ච මන්තනං සො තු, චතුක්කණ්ණො ද්විගොචරො;

තිගොචරො තු ඡක්කණ්ණො, රහස්සං ගුය්හමුච්චතෙ’’ති.

තත්ථ වීරියබලං උස්සාහසත්ති. පඨමෙන චස්ස චක්කරතනෙන තදනුයොගො පරිපුණ්ණො හොති. කස්මාති චෙ? තෙන උස්සාහසත්තියා පවත්තෙතබ්බස්ස අප්පටිහතාණාචක්කභාවස්ස සිද්ධිතො. පඤ්ඤාබලං මන්තසත්ති. පච්ඡිමෙන චස්ස පරිණායකරතනෙන තදනුයොගො. කස්මාති චෙ ¶ ? තස්ස සබ්බරාජකිච්චෙසු කුසලභාවෙන මන්තසත්තියා විය අවිරජ්ඣනපයොගත්තා. දමනෙන, ධනෙන ච පභුත්තං පභූසත්ති. හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි චස්ස තදනුයොගො පරිපුණ්ණො හොති. කස්මාති චෙ? හත්ථිඅස්සරතනානං මහානුභාවතාය, ගහපතිරතනතො පටිලද්ධකොසසම්පත්තියා ච පභාවසත්තියා විය පභාවසමිද්ධිසිද්ධිතො. ඉත්ථිමණිරතනෙහි තිවිධසත්තියොගඵලං පරිපුණ්ණං හොතීති සම්බන්ධො, යථාවුත්තාහි තිවිධාහි සත්තීහි පයුජ්ජනතො යං ඵලං ලද්ධබ්බං. තං සබ්බං තෙහි ¶ පරිපුණ්ණං හොතීති අත්ථො. කස්මාති චෙ? තෙහෙව උපභොගසුඛස්ස සිජ්ඣනතො.

දුවිධසුඛවසෙනපි යථාවුත්තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘සො ඉත්ථිමණිරතනෙහී’’තිආදි කථිතං. භොගසුඛන්ති සමීපෙ කත්වා පරිභොගවසෙන පවත්තසුඛං. සෙසෙහීති තදවසෙසෙහි චක්කාදිපඤ්චරතනෙහි. අපච්චත්ථිකතාවසෙන පවත්තසුඛං ඉස්සරියසුඛං. ඉදානි තෙසං සම්පන්නහෙතුවසෙනපි කෙනචි අවිනාභාවිතමෙව විභාවෙතුං ‘‘විසෙසතො’’තිආදිමාහ. අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති අදොසසඞ්ඛාතෙන කුසලමූලෙන සහජාතාදිපච්චයවසෙන උප්පාදිතකම්මස්ස ආනුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති සොම්මතරරතනජාතිකත්තා. කම්මඵලඤ්හි යෙභුය්යෙන කම්මසරික්ඛකං. මජ්ඣිමානි මණිඉත්ථිගහපතිරතනානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති උළාරධනස්ස, උළාරධනපටිලාභකාරණස්ස ච පරිච්චාගසම්පදාහෙතුකත්තා. පච්ඡිමං පරිණායකරතනං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජති මහාපඤ්ඤෙනෙව චක්කවත්තිරාජකිච්චස්ස පරිනෙතබ්බත්තා, මහාපඤ්ඤභාවස්ස ච අමොහකුසලමූලජනිතකම්මනිස්සන්දභාවතො. බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙති මහාවග්ගෙ දුතියෙ බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙ (සං. නි. 5.223). රතනසුත්තස්සාති තත්ථ පඤ්චමවග්ගෙ සඞ්ගීතස්ස දුතියස්ස රතනසුත්තස්ස (සං. නි. 5.223). උපදෙසො නාම සවිසෙසං සත්තන්නං රතනානං විචාරණවසෙන පවත්තො නයො.

සරණතො පටිපක්ඛවිධමනතො සූරා සත්තිවන්තො, නිබ්භයාවහාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අභීරුකජාතිකා’’ති. අසුරෙ විජිනිත්වා ඨිතත්තා සක්කො දෙවානමින්දො ධීරො නාම, තස්ස සෙනඞ්ගභාවතො දෙවපුත්තො ‘‘අඞ්ග’’න්ති වුච්චති, ධීරස්ස අඞ්ගං, තස්ස රූපමිව රූපං යෙසං තෙ ධීරඞ්ගරූපා, තෙන වුත්තං ‘‘දෙවපුත්තසදිසකායා’’ති. එකෙති සාරසමාසනාමකා ආචරියා, තදක්ඛමන්තො ආහ ‘‘අයං පනෙත්ථා’’තිආදි. සභාවොති සභාවභූතො අත්ථො. උත්තමසූරාති උත්තමයොධා. සූරසද්දො හි ඉධ යොධත්ථො. එවඤ්හි පුරිමනයතො ඉමස්ස විසෙසතා හොති, ‘‘උත්තමත්ථො සූරසද්දො’’තිපි වදන්ති, ‘‘උත්තමා සූරා වුච්චන්තී’’තිපි හි පාඨො දිස්සති. වීරානන්ති වීරියවන්තානං. අඞ්ගන්ති කාරණං ‘‘අඞ්ගීයති ඤායති ඵලමෙතෙනා’’ති කත්වා. යෙන වීරියෙන ‘‘ධීරා’’ති වුච්චන්ති, තදෙව ධීරඞ්ගං නාමාති ¶ ආහ ‘‘වීරියන්ති වුත්තං හොතී’’ති. රූපන්ති ¶ සරීරං. තෙන වුත්තං ‘‘වීරියමයසරීරා වියා’’ති. වීරියමෙව වීරියමයං යථා ‘‘දානමය’’න්ති, (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60; නෙත්ති. 34) තස්මා වීරියසඞ්ඛාතසරීරා වියාති අත්ථො. වීරියං පන න එකන්තරූපන්ති විය-සද්දග්ගහණං කතං. අපිච ධීරඞ්ගෙන නිබ්බත්තං ධීරඞ්ගන්ති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘වීරියමයසරීරා වියා’’ති වුත්තං, එවම්පි වීරියතො රූපං න එකන්තං නිබ්බත්තන්ති විය-සද්දෙන දස්සෙති. අථ වා රූපං සරීරභූතං ධීරඞ්ගං වීරියමෙතෙසන්ති යොජෙතබ්බං, තථාපි වීරියං නාම කිඤ්චි සවිග්ගහං න හොතීති දීපෙති ‘‘වීරියමයසරීරා වියා’’ති ඉමිනා, ඉධාපි මයසද්දො සකත්ථෙයෙව දට්ඨබ්බො, තස්මා සවිග්ගහවීරියසදිසාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සවිග්ගහං චෙ වීරියං නාම සියා, තෙ චස්ස පුත්තා තංසදිසායෙව භවෙය්යුන්ති අයමෙව චත්ථො ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.258) අනුමතො. මහාපදානට්ඨකථායං පන එවං වුත්තං ‘‘ධීරඞ්ගං රූපමෙතෙසන්ති ධීරඞ්ගරූපා, වීරියජාතිකා වීරියසභාවා වීරියමයා අකිලාසුනො අහෙසුං, දිවසම්පි යුජ්ඣන්තා න කිලමන්තීති වුත්තං හොතී’’ති, (දී. නි. අට්ඨ. 2.34) තදෙතං රූපසද්දස්ස සභාවත්ථතං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉධ චෙව අඤ්ඤත්ථ කත්ථචි ‘‘ධිතඞ්ගරූපා’’ති පාඨො දිස්සති. වීරියත්ථොපි හි ධිතිසද්දො හොති ‘‘සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තතී’’තිආදීසු (ජා. 1.1.57) ධිතිසද්දො විය. කත්ථචි පන ‘‘වීරඞ්ග’’න්ති පාඨොව දිට්ඨො. යථා රුච්චති, තථා ගහෙතබ්බං.

නනු ච රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිසෙනා නාම නත්ථි, ය’මස්ස පුත්තා පමද්දෙය්යුං, අථ කස්මා ‘‘පරසෙනප්පමද්දනා’’ති වුත්තන්ති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘සචෙ’’තිආදිමාහ, පරසෙනා හොතු වා, මා වා, ‘‘සචෙ පන භවෙය්යා’’ති පරිකප්පනාමත්තෙන තෙසං එවමානුභාවතං දස්සෙතුං තථා වුත්තන්ති අධිප්පායො, ‘‘පරසෙනප්පමද්දනා’’ති වුත්තෙපි පරසෙනං පමද්දිතුං සමත්ථාති අත්ථො ගහෙතබ්බො පකරණතොපි අත්ථන්තරස්ස විඤ්ඤායමානත්තා, යථා ‘‘සික්ඛමානෙන භික්ඛවෙ භික්ඛුනා අඤ්ඤාතබ්බං පරිපුච්ඡිතබ්බං පරිපඤ්හිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 434) එතස්ස පදභාජනීයෙ (පාචි. 436) ‘‘සික්ඛිතුකාමෙනා’’ති අත්ථග්ගහණන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං පරිමද්දිතුං සමත්ථා’’ති වුත්තං. න හි තෙ පරසෙනං පමද්දන්තා තිට්ඨන්ති, අථ ඛො පමද්දනසමත්ථා එව හොන්ති ¶ . එවමඤ්ඤත්රපි යථාරහං. පරසෙනං පමද්දනාය සමත්ථෙන්තීති පරසෙනප්පමද්දනාති අත්ථං දස්සෙතීතිපි වදන්ති.

පුබ්බෙ කතූපචිතස්ස එතරහි විපච්චමානකස්ස පුඤ්ඤධම්මස්ස චිරතරං විපච්චිතුං පච්චයභූතං චක්කවත්තිවත්තසමුදාගතං පයොගසම්පත්තිසඞ්ඛාතං ධම්මං දස්සෙතුං ‘‘ධම්මෙනා’’ති පදස්ස ‘‘පාණො ¶ න හන්තබ්බොතිආදිනා පඤ්චසීලධම්මෙනා’’ති අත්ථමාහ. අයඤ්හි අත්ථො ‘‘යෙ ඛො පනානන්ද පුරත්ථිමාය දිසාය පටිරාජානො, තෙ රාජානං මහාසුදස්සනං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහංසු ‘එහි ඛො මහාරාජ, ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, සකං තෙ මහාරාජ, අනුසාස මහාරාජා’ති. රාජා මහාසුදස්සනො එවමාහ ‘පාණො න හන්තබ්බො, අදින්නං න ආදාතබ්බං, කාමෙසු මිච්ඡා න චරිතබ්බා, මුසා න භණිතබ්බා, මජ්ජං න පාතබ්බං, යථාභුත්තඤ්ච භුඤ්ජථා’ති. යෙ ඛො පනානන්ද පුරත්ථිමාය දිසාය පටිරාජානො, තෙ රඤ්ඤො මහාසුදස්සනස්ස අනුයන්තා අහෙසු’’න්තිආදිනා (දී. නි. 2.244) ආගතං රඤ්ඤො ඔවාදධම්මං සන්ධාය වුත්තො. එවඤ්හි ‘‘අදණ්ඩෙන අසත්ථෙනා’’ති ඉදම්පි විසෙසනවචනං සුසමත්ථිතං හොති. අඤ්ඤාසුපි සුත්තනිපාතට්ඨකථාදීසු (සු. නි. අට්ඨ. 226; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.223) අයමෙවත්ථො වුත්තො.

මහාපදානට්ඨකථායං පන ‘‘අදණ්ඩෙනාති යෙ කතාපරාධෙ සත්තෙ සතම්පි සහස්සම්පි ගණ්හන්ති, තෙ ධනදණ්ඩෙන රජ්ජං කාරෙන්ති නාම, යෙ ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසන්ති, තෙ සත්ථදණ්ඩෙන. අයං පන දුවිධම්පි දණ්ඩං පහාය අදණ්ඩෙන අජ්ඣාවසති. අසත්ථෙනාති යෙ එකතොධාරාදිනා සත්ථෙන පරං විහෙසන්ති, තෙ සත්ථෙන රජ්ජං කාරෙන්ති නාම. අයං පන සත්ථෙන ඛුද්දකමක්ඛිකායපි පිවනමත්තං ලොහිතං කස්සචි අනුප්පාදෙත්වා ධම්මෙනෙව, ‘එහි ඛො මහාරාජා’ති එවං පටිරාජූහි සම්පටිච්ඡිතාගමනො වුත්තප්පකාරං පථවිං අභිවිජිනිත්වා අජ්ඣාවසති අභිභවිත්වා සාමී හුත්වා වසතීති අත්ථො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.34) වුත්තං, තදෙතං ‘‘ධම්මෙනා’’ති පදස්ස ‘‘පුබ්බෙ කතූපචිතෙන එතරහි විපච්චමානකෙන යෙන කෙනචි පුඤ්ඤධම්මෙනා’’ති අත්ථං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙව හි ‘‘ධම්මෙන පටිරාජූහි සම්පටිච්ඡිතාගමනො වුත්තප්පකාරං පථවිං ¶ අභිවිජිනිත්වා අජ්ඣාවසතී’’ති. ආචරියෙනපි (දී. නි. ටී. 1.258) වුත්තං ධම්මෙනාති කතූපචිතෙන අත්තනො පුඤ්ඤධම්මෙන. තෙන හි සඤ්චොදිතා පථවියං සබ්බරාජානො පච්චුග්ගන්ත්වා ‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජා’’තිආදීනි වත්වා අත්තනො රජ්ජං රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස නිය්යාතෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සො ඉමං පථවිං සාගරපරියන්තං අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන ධම්මෙන අභිවිජිය අජ්ඣාවසතී’’ති, තෙනපි යථාවුත්තමෙවත්ථං දස්සෙති, තස්මා උභයථාපි එත්ථ අත්ථො යුත්තො එවාති දට්ඨබ්බං. චක්කවත්තිවත්තපූරණාදිපයොගසම්පත්තිමන්තරෙන හි පුබ්බෙ කතූපචිතකම්මෙනෙව එවමජ්ඣාවසනං න සම්භවති, තථා පුබ්බෙ කතූපචිතකම්මමන්තරෙන චක්කවත්තිවත්තපූරණාදිපයොගසම්පත්තියා එවාති.

එවං එකං නිප්ඵත්තිං කථෙත්වා දුතියං නිප්ඵත්තිං කථෙතුං යදෙතං ‘‘සචෙ ඛො පනා’’තිආදිවචනං වුත්තං, තත්ථ අනුත්තානමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අරහං…පෙ… විවට්ටච්ඡදොති එත්ථා’’තිආදිමාහ ¶ . යස්මා රාගාදයො සත්ත පාපධම්මා ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති, උප්පජ්ජමානා ච තෙ සත්තසන්තානං ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා කුසලප්පවත්තිං නිවාරෙන්ති, තස්මා තෙ ඉධ ඡදසද්දෙන වුත්තාති දස්සෙති ‘‘රාගදොසා’’තිආදිනා. දුච්චරිතන්ති මිච්ඡාදිට්ඨිතො අඤ්ඤෙන මනොදුච්චරිතෙන සහ තීණි දුච්චරිතානි, මිච්ඡාදිට්ඨි පන විසෙසෙන සත්තානං ඡදනතො, පරමසාවජ්ජත්තා ච විසුං ගහිතා. වුත්තඤ්ච ‘‘සබ්බෙ තෙ ඉමෙහෙව ද්වාසට්ඨියා වත්ථූහි අන්තොජාලීකතා, එත්ථ සිතාව උම්මුජ්ජමානා උම්මුජ්ජන්තී’’තිආදි (දී. නි. 1.146). තථා මුය්හනට්ඨෙන මොහො, අවිදිතකරණට්ඨෙන අවිජ්ජාති පවත්තිආකාරභෙදෙන අඤ්ඤාණමෙව ද්විධා වුත්තං. තථා හිස්ස ද්විධාපි ඡදනත්ථො කථිතො ‘‘අන්ධතමං තදා හොති, යං මොහො සහතෙ නර’’න්ති, (මහානි. 5, 156, 195) ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො, වෙවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතී’’ති (සු. නි. 1039; චූළනි. පාරායනවග්ග.2) ච. එවං රාගදොසාදීනම්පි ඡදනත්ථො වත්තබ්බො. මහාපදානට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.33) පන රාගදොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසතණ්හාවසෙන සත්ත පාපධම්මා ගහිතා. තත්ර රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හාති පවත්තිආකාරභෙදෙන ලොභො එව ද්විධා වුත්තො. තථා හිස්ස ද්විධාපි ඡදනත්ථො එකන්තිකොව. යථාහ ‘‘අන්ධතමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති, ‘‘කාමන්ධා ජාලසඤ්ඡන්නා, තණ්හාඡදනඡාදිතා’’ති ¶ (උදා. 94) ච, කිලෙසග්ගහණෙන ච වුත්තාවසිට්ඨා විචිකිච්ඡාදයො වුත්තා.

සත්තහි පටිච්ඡන්නෙති හෙතුගබ්භවචනං, සත්තහි පාපධම්මෙහි පටිච්ඡන්නත්තා කිලෙසවසෙන අන්ධකාරෙ ලොකෙති අත්ථො. තං ඡදනන්ති සත්තපාපධම්මසඞ්ඛාතං ඡදනං. විවට්ටෙත්වාති විවට්ටං කත්වා විගමෙත්වා. තදෙව පරියායන්තරෙන වුත්තං ‘‘සමන්තතො සඤ්ජාතාලොකො හුත්වා’’ති. කිලෙසඡදනවිගමො එව හි ආලොකො, එතෙන විවට්ටයිතබ්බො විගමෙතබ්බොති විවට්ටො, ඡාදෙති පටිච්ඡාදෙතීති ඡදො, විවට්ටො ඡදො අනෙනාති විවට්ටච්ඡදා,විවට්ටච්ඡදො වාති අත්ථං දස්සෙති. අයඤ්හි විවට්ටච්ඡදසද්දො දළ්හධම්මපච්චක්ඛධම්මසද්දාදයො විය පුල්ලිඞ්ගවසෙන ආකාරන්තො, ඔකාරන්තො ච හොති. තථා හි මහාපදානට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘රාගදොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසතණ්හාසඞ්ඛාතං ඡදනං ආවරණං විවටං විද්ධංසිතං විවටකං එතෙනාති විවටච්ඡදො, ‘විවට්ටච්ඡදා’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො’’ති, (දී. නි. අට්ඨ. 2.33) තස්සා ලීනත්ථප්පකාසනියම්පි වුත්තං ‘‘විවට්ටච්ඡදාති ඔකාරස්ස ආකාරං කත්වා නිද්දෙසො’’ති. සද්දවිදූ පන ‘‘ආධන්වාදිතොති ලක්ඛණෙන සමාසන්තගතෙහි ධනුසද්දාදීහි ක්වචි ආපච්චයො’’ති වත්වා ‘‘කණ්ඩිවධන්වා, පච්චක්ඛධම්මා, විවට්ටච්ඡදා’’ති පයොගමුදාහරන්ති.

කස්මා පදත්තයමෙතං වුත්තන්ති අනුයොගං හෙතාලඞ්කාරනයෙන පරිහරන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ, තත්ථාති ච ¶ තීසු පදෙසූති අත්ථො. පූජාවිසෙසං පටිග්ගණ්හිතුං අරහතීති අරහන්ති අත්ථෙන පූජාරහතා වුත්තා. යස්මා සම්මාසම්බුද්ධො, තස්මා පූජාරහතාති තස්සා පූජාරහතාය හෙතු වුත්තො. සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානපුබ්බකත්තා බුද්ධභාවස්ස බුද්ධත්තහෙතුභූතා විවට්ටච්ඡදතා වුත්තා. කම්මාදිවසෙන තිවිධං වට්ටඤ්ච රාගාදිවසෙන සත්තවිධො ඡදො ච වට්ටච්ඡදා, වට්ටච්ඡදෙහි විගතො, විගතා වා වට්ටච්ඡදා යස්සාති විවට්ටච්ඡදො,විවට්ටච්ඡදා වා, ද්වන්දපුබ්බගො පන වි-සද්දො උභයත්ථ යොජෙතබ්බොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘විවට්ටො ච විච්ඡදො චා’’ති වුත්තං. එවම්පි වදන්ති ‘‘විවට්ටො ච සො විච්ඡදො චාති විවට්ටච්ඡදො, උත්තරපදෙ ¶ පුබ්බපදලොපොති අත්ථං දස්සෙතී’’ති. ‘‘අරහං වට්ටාභාවෙනා’’ති ඉදං කිලෙසෙහි ආරකත්තා, කිලෙසාරීනං සංසාරචක්කස්සාරානඤ්ච හතත්තා, පාපකරණෙ ච රහාභාවාති අත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්හි ඵලෙන හෙතානුමානදස්සනං – යථා තං ධූමෙන අග්ගිස්ස, උදකොඝෙන උපරි වුට්ඨියා, එතෙන ච අත්ථෙන අරහභාවො හෙතු, වට්ටාභාවො ඵලන්ති අයං ආචරියමති. ‘‘පච්චයාදීනං, පූජාවිසෙසස්ස ච අරහත්තා’’ති පන හෙතුනා ඵලානුමානදස්සනම්පි සියා යථා තං අග්ගිනා ධූමස්ස, උපරි වුට්ඨියා උදකොඝස්ස. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනා’’ති ඉදං පන හෙතුනා ඵලානුමානදස්සනං සවාසනසබ්බකිලෙසච්ඡදනාභාවපුබ්බකත්තා සම්මාසම්බුද්ධභාවස්ස. අරහත්තමග්ගෙන හි විච්ඡදතා, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සම්මාසම්බුද්ධභාවො. ‘‘විවට්ටො ච විච්ඡදො චා’’ති ඉදං හෙතුද්වයං. කාමඤ්ච ආචරියමතියා ඵලෙන හෙතුඅනුමානදස්සනෙ විවට්ටතා ඵලමෙව හොති, හෙතුඅනුමානදස්සනස්ස, පන තථාඤාණස්ස ච හෙතුභාවතො හෙතුයෙව නාමාති වෙදිතබ්බං.

එවං පදත්තයවචනෙ හෙතාලඞ්කාරනයෙන පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි චතුවෙසාරජ්ජවසෙනපි දස්සෙන්තො ‘‘දුතියෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දුතියෙන වෙසාරජ්ජෙනාති ‘‘චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ තථාගතස්ස වෙසාරජ්ජානි, යෙහි වෙසාරජ්ජෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’තිආදිනා (අ. නි. 4.8; ම. නි. 1.150) භගවතා වුත්තක්කමෙන දුතියභූතෙන ‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො ‘ඉමෙ ආසවා අපරික්ඛීණා’ති, තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි වා ලොකස්මිං සහ ධම්මෙන පටිචොදෙස්සතීති නිමිත්තමෙතං භික්ඛවෙ න සමනුපස්සාමි, එතමහං භික්ඛවෙ නිමිත්තං අසමනුපස්සන්තො ඛෙමප්පත්තො අභයප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමී’’ති පරිදීපිතෙන වෙසාරජ්ජෙන. පුරිමසිද්ධීති පුරිමස්ස ‘‘අරහ’’න්ති පදස්ස අත්ථසිද්ධි අරහත්තසිද්ධි, දුතියවෙසාරජ්ජස්ස තදත්ථභාවතො තෙන වෙසාරජ්ජෙන තදත්ථසිද්ධීති වුත්තං හොති. ‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො ‘ඉමෙ ආසවා අපරික්ඛීණා’ ති’’ආදිනා වුත්තමෙව හි දුතියවෙසාරජ්ජං ‘‘කිලෙසෙහි ආරකත්තා’’තිආදිනා වුත්තො ‘‘අරහ’’න්ති පදස්ස අත්ථොති ¶ . තතො ච විඤ්ඤායති ‘‘යථා දුතියෙන ¶ වෙසාරජ්ජෙන පුරිමසිද්ධි, එවං පුරිමෙනපි අත්ථෙන දුතියවෙසාරජ්ජසිද්ධී’’ති. එවඤ්ච කත්වා ඉමිනා නයෙන චතුවෙසාරජ්ජවසෙන පදත්තයවචනෙ පයොජනදස්සනං උපපන්නං හොති. ඉතරථා හි කිඤ්චිපයොජනාභාවතො ඉදංයෙව වචනං ඉධ අවත්තබ්බං සියාති. එස නයො සෙසෙසුපි.

පඨමෙනාති වුත්තනයෙන පඨමභූතෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ‘ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’ති, තත්ර…පෙ… විහරාමී’’ති පරිදීපිතෙන වෙසාරජ්ජෙන. දුතියසිද්ධීති දුතියස්ස ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පදස්ස අත්ථසිද්ධි බුද්ධත්තසිද්ධි තස්ස තදත්ථභාවතො. තතියචතුත්ථෙහීති වුත්තනයෙනෙව තතියචතුත්ථභූතෙහි ‘‘යෙ ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායාති, තත්ර…පෙ… විහරාමී’’ති ච ‘‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො, සො න නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති, තත්ර…පෙ… විහරාමී’’ති (අ. නි. 4.8; ම. නි. 1.150) ච පරිදීපිතෙහි වෙසාරජ්ජෙහි. තතියසිද්ධීති තතියස්ස ‘‘විවට්ටච්ඡදා’’ති පදස්ස අත්ථසිද්ධි විවට්ටච්ඡදත්ථසිද්ධි තෙහි තස්ස පාකටභාවතොති අත්ථො. ‘‘යාථාවතො අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මාපදෙසෙන හි සත්ථු විවට්ටච්ඡදභාවො ලොකෙ පාකටො අහොසී’’ති (දී. නි. ටී. 1.258) ආචරියෙන වුත්තං, විවට්ටච්ඡදභාවෙනෙව අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මදෙසනාසිද්ධිතො ‘‘තතියෙන තතියචතුත්ථසිද්ධී’’තිපි වත්තුං යුජ්ජති.

එවං පදත්තයවචනෙ චතුවෙසාරජ්ජවසෙන පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි චක්ඛුත්තයවසෙනපි දස්සෙන්තො ‘‘පුරිමඤ්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ච-සද්දො උපන්යාසත්ථො. පුරිමං ‘‘අරහ’’න්ති පදං භගවතො හෙට්ඨිමමග්ගඵලත්තයඤාණසඞ්ඛාතං ධම්මචක්ඛුං සාධෙති කිලෙසාරීනං, සංසාරචක්කස්ස අරානඤ්ච හතභාවදීපනතො. දුතියං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පදං ආසයානුසයඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණසඞ්ඛාතං බුද්ධචක්ඛුං සාධෙති සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව තංසම්භවතො. තදෙතඤ්හි ඤාණද්වයං සාවකපච්චෙකබුද්ධානං න සම්භවති. තතියං ‘‘විවට්ටච්ඡදා’’ති පදං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං සමන්තචක්ඛුං සාධෙති සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති හි වත්වා ‘‘විවට්ටච්ඡදා’’ති වචනං සම්මාසම්බුද්ධභාවාය සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානං විභාවෙතීති. ‘‘අහං ඛො පන තාත අම්බට්ඨ මන්තානං දාතා’’ති ඉදං අප්පධානං, ‘‘ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතා’’ති ඉදමෙව පධානං සමුත්තෙජනාවචනන්ති සන්ධාය ¶ ‘‘ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතාති ඉමිනා’ස්ස මන්තෙසු සූරභාවං ජනෙතී’’ති වුත්තං, ලක්ඛණවිභාවනෙ විසදඤාණතාසඞ්ඛාතං සූරභාවං ජනෙතීති අත්ථො.

259. එවං ¶ භොති එත්ථ එවං-සද්දො වචනසම්පටිච්ඡනෙ නිපාතො, වචනසම්පටිච්ඡනඤ්චෙත්ථ තථා මයං තං භවන්තං ගොතමං වෙදිස්සාම, ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතාති ච එවං පවත්තස්ස පොක්ඛරසාතිනො වචනස්ස සම්පටිග්ගහො. ‘‘තස්සත්ථො’’තිආදිනාපි හි තදෙවත්ථං දස්සෙති. තථා ච වුත්තං ‘‘බ්රාහ්මණස්ස පොක්ඛරසාතිස්ස පටිස්සුත්වා’’ති, තං පනෙස ආචරියස්ස සමුත්තෙජනාය ලක්ඛණෙසු විගතසම්මොහභාවෙන බුද්ධමන්තෙ සම්පස්සමානත්තා වදතීති දස්සෙන්තො ‘‘සොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘තායාති තාය යථාවුත්තාය සමුත්තෙජනායා’’ති (දී. නි. ටී. 1.259) ආචරියෙන වුත්තං, අධුනා පන පොත්ථකෙසු ‘‘තාය ආචරියකථායා’’ති පාඨො දිස්සති. අත්ථතො චෙස අවිරුද්ධොයෙව. මන්තෙසු සතිසමුප්පාදිකා හි කථා සමුත්තෙජනාති.

අයානභූමින්ති යානස්ස අභූමිං, යානෙන යාතුමසක්කුණෙය්යට්ඨානභූතං, ද්වාරකොට්ඨකසමීපං ගන්ත්වාති අත්ථො.

අවිසෙසෙන වුත්තස්සපි වචනස්ස අත්ථො අට්ඨකථාපමාණතො විසෙසෙන ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ඨිතමජ්ඣන්හිකසමයෙ’’ති. සබ්බෙසමාචිණ්ණවසෙන පඨමනයං වත්වා පධානිකානමෙව ආවෙණිකාචිණ්ණවසෙන දුතියනයො වුත්තො. දිවාපධානිකාති දිවාපධානානුයුඤ්ජනකා, දිවසභාගෙ සමණධම්මකරණත්ථං තෙ එවං චඞ්කමන්තීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තාදිසානඤ්හී’’තිආදි. ‘‘පරිවෙණතො පරිවෙණමාගච්ඡන්තො පපඤ්චො හොති, පුච්ඡිත්වාව පවිසිස්සාමී’’ති අම්බට්ඨස්ස තදුපසඞ්කමනාධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘සො කිරා’’තිආදිමාහ.

260. අභිඤ්ඤාතකුලෙ ජාතො අභිඤ්ඤාතකොලඤ්ඤො. කාමඤ්ච වක්ඛමානනයෙන පුබ්බෙ අම්බට්ඨකුලමපඤ්ඤාතං, තදා පන පඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘තදා කිරා’’තිආදි. රූපජාතිමන්තකුලාපදෙසෙහීති ‘‘අයමීදිසො’’ති අපදිසනහෙතුභූතෙහි චතූහි රූපජාතිමන්තකුලෙහි. යෙන තෙ ¶ භික්ඛූ චින්තයිංසු, තදධිප්පායං ආවි කාතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. අවිසෙසතො වුත්තම්පි විසෙසතො විඤ්ඤායමානත්ථං සන්ධාය භාසිතවචනන්ති දස්සෙති ‘‘ගන්ධකුටිං සන්ධායා’’ති ඉමිනා. එවමීදිසෙසු.

අතුරිතොති අවෙගායන්තො, ‘‘අතුරන්තො’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. කථං පවිසන්තො අතරමානො පවිසති නාමාති ආහ ‘‘සණික’’න්තිආදි. තත්ථ පදප්පමාණට්ඨානෙති ද්වින්නං පදානං අන්තරෙ මුට්ඨිරතනපමාණට්ඨානෙ. සින්දුවාරො නාම එකො පුප්ඵූපගරුක්ඛො, යස්ස සෙතං පුප්ඵං හොති, යො ¶ ‘‘නිග්ගුණ්ඩී’’ තිපි වුච්චති. පමුඛන්ති ගන්ධකුටිගබ්භපමුඛං. ‘‘කුඤ්චිකච්ඡිද්දසමීපෙ’’ති වුත්තවචනං සමත්ථෙතුං ‘‘ද්වාරං කිරා’’තිආදි වුත්තං.

261. ‘‘දානං දදමානෙහී’’ති ඉමිනා පාරමිතානුභාවෙන සයමෙව ද්වාරවිවරණං දස්සෙති.

භගවතා සද්ධිං සම්මොදිංසූති එත්ථ සමත්ථෙන සං-සද්දෙන විඤ්ඤායමානං භගවතො තෙහි සද්ධිං පඨමං පවත්තමොදතාසඞ්ඛාතං නෙය්යත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. භගවාපි හි ‘‘කච්චි භො මාණවා ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදීනි පුච්ඡන්තො තෙහි මාණවෙහි සද්ධිං පුබ්බභාසිතාය පඨමඤ්ඤෙව පවත්තමොදො අහොසි. සමප්පවත්තමොදාති භගවතො තදනුකරණෙන සමං පවත්තසංසන්දනා. තදත්ථං සහ උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සීතොදකං වියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරමනිබ්බුතකිලෙසදරථතාය භගවතො සීතොදකසදිසතා, අනිබ්බුතකිලෙසදරථතාය ච මාණවානං උණ්හොදකසදිසතා දට්ඨබ්බා. සම්මොදිතන්ති සංසන්දිතං. මුදසද්දො හෙත්ථ සංසන්දනෙයෙව, න පාමොජ්ජෙ, එවඤ්හි යථාවුත්තඋපමාවචනං සමත්ථිතං හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘එකීභාව’’න්ති, සම්මොදනකිරියාය සමානතං එකරූපතන්ති අත්ථො.

ඛමනීයන්ති ‘‘චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං දුක්ඛබහුලතාය සභාවතො දුස්සහං කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්ය’’න්ති පුච්ඡන්ති, යාපනීයන්ති ආහාරාදිපච්චයපටිබද්ධවුත්තිකං චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය කච්චි යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං, සීසරොගාදිආබාධාභාවෙන කච්චි අප්පාබාධං, දුක්ඛජීවිකාභාවෙන කච්චි අප්පාතඞ්කං, තංතංකිච්චකරණෙ උට්ඨානසුඛතාය කච්චි ලහුට්ඨානං, තදනුරූපබලයොගතො කච්චි බලං, සුඛවිහාරඵලසබ්භාවෙන කච්චිඵාසුවිහාරො අත්ථීති සබ්බත්ථ කච්චි-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. බලප්පත්තා ¶ පීති පීතියෙව. තරුණා පීති පාමොජ්ජං. සම්මොදනං ජනෙති කරොතීති සම්මොදනිකං, තදෙව සම්මොදනියං ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා. සම්මොදෙතබ්බතො සම්මොදනීයන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො’’ති ඉමිනා. එවං ආචරියෙහි වුත්තං. සම්මොදිතුං අරහතීති සම්මොදනිකං, තදෙව සම්මොදනියං යථාවුත්තනයෙනාති ඉමමත්ථම්පි දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘සාරෙතු’’න්ති එතස්ස ‘‘නිරන්තරං පවත්තෙතු’’න්ති අත්ථවචනං. සරිතබ්බභාවතොති අනුස්සරිතබ්බභාවතො. ‘‘සාරෙතුං අරහතී’’ති අත්ථෙ යථාපදං දීඝෙන ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තං. ‘‘සරිතබ්බ’’න්ති අත්ථෙ පන ‘‘සරණීය’’න්ති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවං සද්දතො අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්ථමත්තතො දස්සෙතුං ‘‘සුය්යමානසුඛතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුය්යමානසුඛතොති ආපාථමධුරත්තමාහ, අනුස්සරියමානසුඛතොති විමද්දරමණීයත්තං. බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතායාති සභාවනිරුත්තිභාවෙන තස්සා කථාය ¶ වචනචාතුරියං, අත්ථපරිසුද්ධතායාති අත්ථස්ස නිරුපක්කිලෙසත්තං. අනෙකෙහි පරියායෙහීති අනෙකෙහි කාරණෙහි.

අපසාදෙස්සාමීති මඞ්කුං කරිස්සාමි. උභොසු ඛන්ධෙසු සාටකං ආසජ්ජෙත්වා කණ්ඨෙ ඔලම්බනං සන්ධාය ‘‘කණ්ඨෙ ඔලම්බිත්වා’’ති වුත්තං. දුස්සකණ්ණං ගහෙත්වාති නිවත්ථසාටකස්ස කොටිං එකෙන හත්ථෙන ගහෙත්වා. චඞ්කමිතුමාරුහනං සන්ධාය ‘‘චඞ්කමං අභිරුහිත්වා’’ති ආහ. ධාතුසමතාති රසාදිධාතූනං සමාවත්ථතා, අරොගතාති අත්ථො. පාසාදිකත්ථන්ති පසාදජනනත්ථං ‘‘ගතගතට්ඨානෙ’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘පාසාදිකත්තා’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – අඞ්ගපච්චඞ්ගානං පසාදාවහත්තාති, ‘‘උප්පන්නබහුමානා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. උප්පණ්ඩනකථන්ති අවහසිතබ්බතායුත්තකථං. ‘‘අනාචාරභාවසාරණීය’’න්ති තස්ස විසෙසනං, අනාචාරභාවෙන සාරණීයං ‘‘අනාචාරො වතාය’’න්ති සරිතබ්බකන්ති අත්ථො.

262. කාතුං දුක්කරමසක්කුණෙය්යං කිච්චමයං ආරභීති දස්සෙතුං ‘‘භවග්ගං ගහෙතුකාමො වියා’’තිආදි වුත්තං. අසක්කුණෙය්යඤ්හෙතං සදෙවකෙනපි ලොකෙන, යදිදං භගවතො අපසාදනං. තෙනාහ ‘‘අට්ඨානෙ වායමතී’’ති. හන්ද තෙන සද්ධිං මන්තෙමීති එවං අට්ඨානෙ වායමන්තොපි අයං බාලො ‘‘මයි කිඤ්චි අකථෙන්තෙ මයා සද්ධිං උත්තරි කථෙතුම්පි ¶ න විසහතී’’ති මානමෙව පග්ගණ්හිස්සති, කථෙන්තෙ පන කථාපසඞ්ගෙනස්ස ජාතිගොත්තෙ විභාවිතෙ මානනිග්ගහො භවිස්සති, ‘‘හන්ද තෙන සද්ධිං මන්තෙමී’’ති භගවා අම්බට්ඨං මාණවං එතදවොචාති අත්ථො. ආචාරසමාචාරසික්ඛාපනෙන ආචරියා, තෙසං පන ආචරියානං පකට්ඨා ආචරියාති පාචරියා යථා ‘‘පපිතාමහො’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ආචරියෙහි ච තෙසං ආචරියෙහි චා’’ති වුත්තං.

පඨමඉබ්භවාදවණ්ණනා

263. කිඤ්චාපි ‘‘සයානො වා’’තිආදිවචනං න වත්තබ්බං, මානවසෙන පන යුගග්ගාහං කරොන්තො වදතීති දස්සෙන්තො ‘‘කාමං තීසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ තීසු ඉරියාපථෙසූති ඨානගමනනිසජ්ජාසු. තෙස්වෙව හි ආචරියෙන සද්ධිං සල්ලපිතුමරහති, න තු සයනෙ ගරුකරණීයානං සයානානම්පි සම්මුඛා ගරුකාරෙහි සයනස්ස අකත්තබ්බභාවතො. කථාසල්ලාපන්ති කථාවසෙන යුගග්ගාහකරණත්ථං සල්ලපනං. සයානෙන හි ආචරියෙන සද්ධිං සයානස්ස කථා නාම ආචාරො න හොති, තථාපෙතං ඉතරෙහි සදිසං කත්වා කථනං ඉධ කථාසල්ලාපො.

යං ¶ පනෙතං ‘‘සයානො වා හි භො ගොතම බ්රාහ්මණො සයානෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං සල්ලපිතුමරහතී’’ති වුත්තස්ස සල්ලාපස්ස අනාචාරභාවවිභාවනං සත්ථාරා අම්බට්ඨෙන සද්ධිං කථෙන්තෙන කතං, තං පාළිවසෙන සඞ්ගීතිමනාරුළ්හම්පි අගරහිතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනා සමාභතන්ති ‘‘යෙ ච ඛො තෙ භො ගොතමා’’තිආදිකාය උපරිපාළියා සම්බන්ධභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘තතො කිරා’’තිආදිමාහ. ගොරූපන්ති ගො නූන රූපකවසෙන වුත්තත්තා, රූපසද්දස්ස ච තබ්භාවවුත්තිතො. යදි අහීළෙන්තො භවෙය්ය, ‘‘මුණ්ඩා සමණා’’ති වදෙය්ය, හීළෙන්තො පන ගරහත්ථෙන ක-සද්දෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘මුණ්ඩකා සමණකා’’ති වදතීති දස්සෙතුං ‘‘මුණ්ඩෙ මුණ්ඩා’’තිආදි වුත්තං. ඉබ්භාති ගහපතිකාති අත්ථමත්තවචනං, සද්දතො පන ඉභස්ස පයොගො ඉභො උත්තරපදලොපෙන, තං ඉභං අරහන්තීති ඉබ්භා ද්විත්තං කත්වා. කිං වුත්තං හොති – යථා සොභනං ගමනතො ඉභසඞ්ඛාතො හත්ථිවාහනභූතො පරස්ස වසෙන පවත්තති, න අත්තනො, එවමෙතෙපි බ්රාහ්මණානං සුස්සූසකා සුද්දා පරස්ස වසෙන ¶ පවත්තන්ති, න අත්තනො, තස්මා ඉභසදිසපයොගතාය ඉබ්භාති. තෙ පන කුටුම්බිකතාය ඝරවාසිනො ඝරසාමිකා හොන්තීති අත්ථමත්තං දස්සෙති ‘‘ගහපතිකා’’ති ඉමිනා.

කණ්හාති කණ්හජාතිකා. ද්විජා එව හි සුද්ධජාතිකා, න ඉතරෙති තස්සාධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කාළකා’’ති. පිතාමහභාවෙන ඤාතිබන්ධවත්තා බන්ධු. තෙනාහ ‘‘පිතාමහොති වොහරන්තී’’ති. අපච්චාති පුත්තා. මුඛතො නික්ඛන්තාති බ්රාහ්මණානං පුබ්බපුරිසා බ්රහ්මුනො මුඛතො නික්ඛන්තා, අයං තෙසං පඨමුප්පත්තීති අධිප්පායො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ විසෙසො – ‘‘ඉබ්භා කණ්හා’’ති වත්වා ‘‘බන්ධුපාදාපච්චා’’ති වදන්තො කුලවසෙන සමණා වෙස්සකුලපරියාපන්නා, පඨමුප්පත්තිවසෙන පන බ්රහ්මුනො පිට්ඨිපාදතො නික්ඛන්තා, න පකතිවෙස්සා විය නාභිතොති දස්සෙතීති, ඉදං පනස්ස ‘‘මුඛතො නික්ඛන්තා’’තිආදිවචනතොපි අතිවිය අසමවෙක්ඛිතපුබ්බවචනං චතුවණ්ණපරියාපන්නස්සෙව සමණභාවසම්භවතො. අනියමෙත්වාති අවිසෙසෙත්වා, අනුද්දෙසිකභාවෙනාති අත්ථො.

මානමෙව නිස්සාය කථෙසීති මානමෙවාපස්සයං කත්වා අත්තානං උක්කංසෙන්තො, පරෙ ච වම්භෙන්තො ‘‘මුණ්ඩකා සමණකා’’තිආදිවචනං කථෙසි. ජානාපෙස්සාමීති අත්තනො ගොත්තපමාණං යාථාවතො විභාවනෙන විඤ්ඤාපෙස්සාමි. අත්ථොති හිතං, ඉච්ඡිතවත්ථු වා, තං පන කත්තබ්බකිච්චමෙවාති වුත්තං ‘‘ආගන්ත්වා කත්තබ්බකිච්චසඞ්ඛාතො අත්ථො’’ති, සො එතස්ස අත්ථීති අත්ථිකං යථා ‘‘දණ්ඩිකො’’ති. දුතියස්සපි පුග්ගලවාචකස්ස තදස්සත්ථිපච්චයස්ස විජ්ජමානත්තා පඨමෙන ¶ තදාරම්මණිකචිත්තමෙව විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තස්ස මාණවස්ස චිත්ත’’න්ති. අත්ථිකමස්ස අත්ථීති අත්ථිකවා යථා ‘‘ගුණවා’’ති.

‘‘යායෙව ඛො පනත්ථායා’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘යෙනෙව ඛො පනත්ථෙනා’’ති ඉමිනා. තෙනෙවාහ ‘‘තමෙව අත්ථන්ති ඉදං පුරිසලිඞ්ගවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති. තත්ථ හි සාභාවිකලිඞ්ගතාදස්සනෙන ඉධ අසාභාවිකලිඞ්ගතාසිද්ධීති. අයං පනෙත්ථ අට්ඨකථාතො අපරො නයො – යාය අත්ථායාති පුල්ලිඞ්ගවසෙනෙව තදත්ථෙ සම්පදානවචනං, යස්ස කත්තබ්බකිච්චසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස අත්ථායාති අත්ථොති. අස්සාති අම්බට්ඨස්ස ¶ දස්සෙත්වාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙසං සන්තිකං ආගතානන්ති ගරුට්ඨානියානං සන්තිකමුපගතානං සාධුරූපානං. වත්තන්ති තෙසං සමාචිණ්ණං. පකරණතොයෙව ‘‘ආචරියකුලෙ’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති, ‘‘අවුසිතවා’’ති ච අසික්ඛිතභාවොයෙව වොහාරවසෙන වුත්තො යථා තං චීවරදානං තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසීති. තෙනාහ ‘‘ආචරියකුලෙ අවුසිතවා අසික්ඛිතො’’ති. අසික්ඛිතත්තා එව අප්පස්සුතො, ‘‘වුසිතමානී’’ති ච පදාපෙක්ඛාය අපරියොසිතවචනත්තා සමානොති පාඨසෙසොති දස්සෙති ‘‘අප්පස්සුතොව සමානො’’ති ඉමිනා. බාහුසච්චඤ්හි නාම යාවදෙව උපසමත්ථං ඉච්ඡිතබ්බං, තදභාවතො පනායං අම්බට්ඨො අවුසිතවා අසික්ඛිතො අප්පස්සුතොති විඤ්ඤායතීති එවම්පි අත්ථාපත්තිතො කාරණං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘කිමඤ්ඤත්ර අවුසිතත්තා’’ති. ඉමම්පි සම්බන්ධං දීපෙති ‘‘එතස්ස හී’’තිආදිනා. යථාරුතතො පන ඵරුසවචනසමුදාචාරෙන අනුපසමකාරණදස්සනමෙතං. තත්රායං යොජනා – ‘‘කිමඤ්ඤත්ර අවුසිතත්තා’’ති ඉදං කාරණං එතස්ස අම්බට්ඨස්ස ඵරුසවචනසමුදාචාරෙ කාරණන්ති. ‘‘ඵරුසවචනසමුදාචාරෙනා’’තිපි පාඨො, තථා සමුදාචාරවසෙන වුත්තං කාරණන්ති අත්ථො. එවම්පි යොජෙන්ති – අවුසිතත්තා අවුසිතභාවං අඤ්ඤත්ර ඨපෙත්වා එතස්ස එවං ඵරුසවචනසමුදාචාරෙ කාරණං කිමඤ්ඤං අත්ථීති. පුරිමයොජනාවෙත්ථ යුත්තතරා යථාපාඨං යොජෙතබ්බතො. ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති නිපාතයොගතො අවුසිතත්තාති උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. තදෙව කාරණං සමත්ථෙති ‘‘ආචරියකුලෙ’’තිආදිනා.

264. කොධසඞ්ඛාතස්ස පරස්ස වසානුගතචිත්තතාය අසකමනො. මානනිම්මදනත්ථන්ති මානස්ස නිම්මදනත්ථං අභිමද්දනත්ථං, අමදනත්ථං වා, මානමදවිරහත්ථන්ති අත්ථො. දොසං උග්ගිලෙත්වාති සිනෙහපානෙන කිලින්නං වාතපිත්තසෙම්හදොසං උබ්බමනං කත්වා. ගොත්තෙන ගොත්තන්ති අම්බට්ඨෙනෙව භගවතා පුට්ඨෙන වුත්තෙන සාවජ්ජෙන පුරාතනගොත්තෙන අධුනා අනවජ්ජසඤ්ඤිතං ගොත්තං. කුලාපදෙසෙන කුලාපදෙසන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. උට්ඨාපෙත්වාති සාවජ්ජතො උට්ඨහනං කත්වා, උද්ධරිත්වාති වුත්තං හොති. ගොත්තඤ්චෙත්ථ ආදිපුරිසවසෙන, කුලාපදෙසො පන තදන්වයෙ උප්පන්නාභිඤ්ඤාතපුරිසවසෙන ¶ ගහෙතබ්බො යථා ‘‘ආදිච්චො මාඝවො’’ති. සාකියානඤ්හි ආදිච්චගොත්තං අදිතියා නාම දෙවධීතාය පුත්තභූතං ආදිපුරිසං ¶ පති හොති, තං ‘‘ගොතමගොත්ත’’න්තිපි වදන්ති. යථාහ පබ්බජ්ජාසුත්තෙ –

‘‘ආදිච්චා නාම ගොත්තෙන, සාකියා නාම ජාතියා;

තම්හා කුලා පබ්බජිතොම්හි, න කාමෙ අභිපත්ථය’’න්ති. (සු. නි. 425);

මාඝවකුලං පන තදන්වයෙ අභිඤ්ඤාතං මචලගාමිකපුරිසං පති හොතීති. ගොත්තමූලස්ස ගාරය්හතාය අමානවත්ථුභාවපවෙදනතො ‘‘මානද්ධජං මූලෙ ඡෙත්වා නිපාතෙස්සාමී’’ති වුත්තං. ඝට්ටෙන්තොති ජාතිගොත්තවසෙන ඔමසන්තො. හීළෙන්තොති හීළනං ගරහං කරොන්තො. ‘‘චණ්ඩා භො ගොතම සක්යජාතී’’තිආදිනා සාකියෙසු චණ්ඩභාවාදිදොසං පාපිතෙසු සමණොපි ගොතමො පාපිතො භවිස්සතීති අධිප්පායො.

යස්මිං මානුස්සයකොධුස්සයා අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථද්ධා, සො ‘‘චණ්ඩො’’ති වුච්චතීති දස්සෙති ‘‘මානනිස්සිතකොධයුත්තා’’ති ඉමිනා, පකතූපනිස්සයාරම්මණවසෙන චෙත්ථ නිස්සිතභාවො, න සහජාතාදිවසෙන. ඛරාති චිත්තෙන, වාචාය ච කක්ඛළා. ලහුකාති තරුණා අවුද්ධකම්මා. තෙනාහ ‘‘අප්පකෙනෙවා’’තිආදි. අලාබුකටාහන්ති ලාබුඵලස්ස අභෙජ්ජකපාලං. අට්ඨකථාමුත්තකනයං දස්සෙතුං ‘‘භස්සාති සාහසිකාති කෙචි වදන්ති, සාරම්භකාති අපරෙ’’ති (දී. නි. ටී. 1.264) ආචරියෙන වුත්තං. සමානාති හොන්තා භවමානාති අසසද්දවසෙනත්ථොති ආහ ‘‘සන්තාති පුරිමපදස්සෙව වෙවචන’’න්ති. න සක්කරොන්තීති සක්කාරං න කරොන්තීති අත්ථමෙව විඤ්ඤාපෙති ‘‘න බ්රාහ්මණාන’’න්තිආදිනා. අපචිතිකම්මන්ති පණිපාතකම්මං. ‘‘යදිමෙ සක්යා’’ති පච්ඡිමවාක්යෙ ය-සද්දස්ස කිරියාපරාමසනස්ස අනියමස්ස ‘‘තයිදං භො ගොතමා’’ති පුරිමවාක්යෙ ත-සද්දෙන නියමනං වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘යං ඉමෙ සක්යා’’තිආදි. නානුලොමන්ති අත්තනො ජාතියා න අනුච්ඡවිකං.

දුතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

265. සන්ධාගාරපදනිබ්බචනං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තදා අභිසිත්තසක්යරාජූනම්පි බහුතං සන්ධායාහ ‘‘අභිසිත්තසක්යරාජානො’’ති. කාමඤ්හි සක්යරාජකුලෙ යො සබ්බෙසං වුද්ධතරො, සමත්ථො ච, සො එව අභිසෙකං ලභති ¶ . එකච්චො පන අභිසිත්තො සමානො ‘‘ඉදං රජ්ජං නාම බහුකිච්චං ¶ බහුබ්යාපාර’’න්ති තතො නිබ්බිජ්ජ රජ්ජං වයසා අනන්තරස්ස නිය්යාතෙති, කදාචි සොපි අඤ්ඤස්සාති එවං පරම්පරානිය්යාතනවසෙන තදා බහූ අභිසිත්තපුබ්බා සක්යරාජානො හොන්තීති ඉදං ආචරියස්සාභිමතං (දී. නි. ටී. 1.265). අපිච යථාරහං ඨානන්තරෙසු අභිසිත්තසක්යරාජූනම්පි බහුතං සන්ධාය එවමාහාතිපි යුජ්ජති. තෙ හි ‘‘රාජානො’’ති වුච්චන්ති. යථාහ –

‘‘රාජානො නාම පථබ්යාරාජා, පදෙසරාජා, මණ්ඩලිකා, අන්තරභොගිකා, අක්ඛදස්සා, මහාමත්තා, යෙ වා පන ඡෙජ්ජභෙජ්ජං කරොන්තා අනුසාසන්ති, එතෙ රාජානො නාමා’’ති (පාරා. 92).

සංහාරිමෙහි වාළරූපෙහි කතො පල්ලඞ්කො, භද්දපීඨං වෙත්තාසනං. මිහිතමත්තං හසිතමත්තං. අනුහසන්තීති මමුද්දෙසිකං මහාහසිතං කරොන්ති, ඉදඤ්හි ‘‘අනුජග්ඝන්තා’’ති එතස්ස සංවණ්ණනාපදං. ජග්ඝසද්දො ච මහාහසනෙ පවත්තති ‘‘න උජ්ජග්ඝිකාය අන්තරඝරෙ ගමිස්සාමී’’තිආදීසු (පාචි. 586) විය.

කණ්හායනතො පට්ඨාය පරම්පරාගතං කුලවංසං අනුස්සවවසෙන ජානන්ති. කුලාභිමානිනො හි යෙභුය්යෙන පරෙසං උච්චාවචං කුලං තථා තථා උදාහරන්ති, අත්තනො ච කුලවංසං ජානන්ති, එවං අම්බට්ඨොපි, තථා හෙස පරතො භගවතා පුච්ඡිතො වජිරපාණි භයෙන අත්තනො කුලවංසං යාථාවතො කථෙසීති. ඔලම්බෙත්වාති හත්ථිසොණ්ඩසණ්ඨානාදිනා සාටකං අවලම්බෙත්වා. තතොති තථාජානනතො, ගමනතො ච. මමඤ්ඤෙව මඤ්ඤෙති මමමෙව අනුජග්ඝන්තා මඤ්ඤෙ.

තතියඉබ්භවාදවණ්ණනා

266. ඛෙත්තලෙඩ්ඩූනන්ති ඛෙත්තෙ කසනවසෙන උට්ඨාපිතමත්තිකාඛණ්ඩානං. ලෙඩ්ඩුකානමන්තරෙ නිවාසිතත්තා ‘‘ලෙඩ්ඩුකිකා’’ ඉච්චෙව (දී. නි. ටී. 1.266) සඤ්ඤාතා ඛුද්දකසකුණිකා. මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ ලෙඩ්ඩුකිකොපමසුත්තවණ්ණනායං ‘‘චාතකසකුණිකා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.150) වුත්තා, නිඝණ්ටුසත්ථෙසු පන තං ‘‘ලාපසකුණිකා’’ති වදන්ති. කොධවසෙන ලග්ගිතුන්ති උපනය්හිතුං, ආඝාතං බන්ධිතුන්ති අත්ථො.

‘‘අම්හෙ ¶ හංසකොඤ්චමොරසමෙ කරොතී’’ති වදන්තො හෙට්ඨා ගහිතං ‘‘න තං කොචි හංසො වා කොඤ්චො ¶ වා මොරො වා ආගන්ත්වා කිං ත්වං ලපසීති නිසෙධෙතී’’ති ඉදම්පි වචනං සඞ්ගීතිමනාරුළ්හං තදා භගවතා වුත්තමෙවාති දස්සෙති. තදා වදන්තොයෙව හි එවං කරොතීති වත්තුමරහති. ‘‘එවං නු තෙ’’තිආදිවචනං, ‘‘අවුසිතවායෙවා’’තිආදිවචනඤ්ච මානවසෙන සමණෙන ගොතමෙන වුත්තන්ති අම්බට්ඨො මඤ්ඤතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘නිම්මානො දානි ජාතොති මඤ්ඤමානො’’ති.

දාසිපුත්තවාදවණ්ණනා

267. නිම්මාදෙතීති අ-කාරස්ස ආ-කාරං කත්වා නිද්දෙසො උම්මාදෙ මදසද්දෙන නිප්ඵන්නත්තාති දස්සෙති ‘‘නිම්මදෙතී’’ති ඉමිනා. නිම්මානෙති විගතමානෙ. යදි පනාහං ගොත්තං පුච්ඡෙය්යං සාධු වතාති අත්ථො. පාකටං කාතුකම්යතාය තික්ඛත්තුං මහාසද්දෙන අවොච. කස්මා අවොචාති පන අසුද්ධභාවං ජානන්තස්සාපි තථාවචනෙ කාරණපුච්ඡා. ගොත්තභූතං නාමමෙව අධිප්පෙතං, න විසුං ගොත්තන්ති ආහ ‘‘මාතාපෙත්තිකන්ති මාතාපිතූනං සන්තක’’න්ති. ගොත්තඤ්හි පිතිතො ලද්ධබ්බං පෙත්තිකමෙව, න මාතාපෙත්තිකං. න හි බ්රාහ්මණානං සගොත්තාය එව ආවාහවිවාහො ඉච්ඡිතො, ගොත්තනාමං පන ජාතිසිද්ධං, න කිත්තිමං, න ගුණනාමං වා, ජාති ච උභයසම්බන්ධිනීති මාතාපෙත්තිකමෙව, න පෙත්තිකමත්තං. නාමගොත්තන්ති ගොත්තභූතං නාමං, න කිත්තිමං, න ගුණනාමං වා විසෙසනපරනිපාතවසෙන වුත්තත්තා යථා ‘‘අග්යාහිතො’’ති. නාමඤ්ච තදෙව පවෙණීවසෙන පවත්තත්තා ගොත්තඤ්චාති හි නාමගොත්තං. තත්ථ යා ‘‘කණ්හායනො’’ති නාමපණ්ණත්ති නිරුළ්හා, තං සන්ධායාහ ‘‘පණ්ණත්තිවසෙන නාම’’න්ති. තං පනෙතං නාමං කණ්හඉසිතො පට්ඨාය තස්මිං කුලපරම්පරාවසෙන ආගතං, න එතස්මිංයෙව නිරුළ්හන්ති වුත්තං ‘‘පවෙණීවසෙන ගොත්ත’’න්ති. ගොත්තපදස්ස වචනත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

‘‘අනුස්සරතො’’ති එත්ථ න කෙවලං අනුස්සරණමත්තං අධිප්පෙතං, අථ ඛො කුලසුද්ධිවීමංසනවසෙනෙවාති ආහ ‘‘කුලකොටිං සොධෙන්තස්සා’’ති, කුලග්ගං විසොධෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘අය්යපුත්තා’’ති එත්ථ අය්යසද්දො අය්යිරකෙති වුත්තං ‘‘සාමිනො පුත්තා’’ති. චතූසු දාසීසු ¶ දිසා ඔක්කාකරඤ්ඤො අන්තොජාතදාසී. තෙනාහ ‘‘ඝරදාසියා පුත්තො’’ති. එත්ථ ච යස්මා අම්බට්ඨො ජාතිං නිස්සාය මානථද්ධො, න ච තස්ස යාථාවතො ජාතියා අවිභාවිතාය මානනිග්ගහො කරීයති, අකතෙ ච මානනිග්ගහෙ මානවසෙන රතනත්තයං අපරජ්ඣිස්සති, කතෙ පන මානනිග්ගහෙ අපරභාගෙ රතනත්තයෙ පසීදිස්සති, න චෙදිසී වාචා ඵරුසවාචා නාම හොති චිත්තස්ස සණ්හභාවතො. මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ අභයසුත්තඤ්ච (ම. නි. 2.83) එත්ථ නිදස්සනං ¶ . කෙචි ච ජනා කක්ඛළාය වාචාය වුත්තා අග්ගිනා විය ලොහාදයො මුදුභාවං ගච්ඡන්ති, තස්මා භගවා අම්බට්ඨං නිබ්බිසෙවනං කත්තුකාමො ‘‘අය්යපුත්තා සක්යා භවන්ති, දාසිපුත්තො ත්වමසි සක්යාන’’න්ති අවොච.

‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’තිආදීසු (පාරා. 195) විය දහසද්දො ධාරණත්ථො, ධාරණඤ්චෙත්ථ පුබ්බපුරිසවසෙන සඤ්ඤාපනන්ති ආහ ‘‘ඔක්කාකො නො පුබ්බපුරිසො’’තිආදි. දහසද්දඤ්හි භස්මීකරණෙ, ධාරණෙ ච ඉච්ඡන්ති සද්දවිදූ. පභා නිච්ඡරතීති පභස්සරං හුත්වා නික්ඛමති තථාරූපෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දන්තානං පභස්සරභාවතො.

තෙති ජෙට්ඨකුමාරෙ. පඨමකප්පිකානන්ති පඨමකප්පස්ස ආදිකාලෙ නිබ්බත්තානං. කිරසද්දෙන චෙත්ථ අනුස්සවත්ථෙන, යො වුච්චමානාය රාජපරම්පරාය කෙසඤ්චි මතිභෙදො, තං උල්ලිඞ්ගෙති. අනුස්සවවචනෙනෙව හි අනනුස්සුතො උත්තරවිහාරවාසිආදීනං මතිභෙදො නිරාකරීයතීති. මහාසම්මතස්සාති අග්ගඤ්ඤසුත්තෙ වක්ඛමානනයෙන ‘‘අයං නො රාජා’’ති මහාජනෙන සම්මන්නිත්වා ඨපිතත්තා ‘‘මහාසම්මතො’’ති එවං සම්මතස්ස. යං සන්ධාය වදන්ති –

‘‘ආදිච්චකුලසම්භූතො, සුවිසුද්ධගුණාකරො;

මහානුභාවො රාජාසි, මහාසම්මතනාමකො.

යො චක්ඛුභූතො ලොකස්ස, ගුණරංසිසමුජ්ජලො;

තමොනුදො විරොචිත්ථ, දුතියො විය භාණුමා.

ඨපිතා ¶ යෙන මරියාදා, ලොකෙ ලොකහිතෙසිනා;

වවත්ථිතා සක්කුණන්ති, න විලඞ්ඝයිතු ජනා.

යසස්සිනං තෙජස්සිනං, ලොකසීමානුරක්ඛකං;

ආදිභූතං මහාවීරං, කථයන්ති ‘මනූ’ති ය’’න්ති. (දී. නි. ටී. 1.267);

තස්ස ච පුත්තපපුත්තපරම්පරං සන්ධාය එවං වදන්ති –

‘‘තස්ස ¶ පුත්තො මහාතෙජො, රොජො නාම මහීපති;

තස්ස පුත්තො වරරොජො, පවරො රාජමණ්ඩලෙ.

තස්සාසි කල්යාණගුණො, කල්යාණො නාම අත්රජො;

රාජා තස්සාසි තනයො, වරකල්යාණනාමකො.

තස්ස පුත්තො මහාවීරො, මන්ධාතා කාමභොගිනං;

අග්ගභූතො මහින්දෙන, අඩ්ඪරජ්ජෙන පූජිතො.

තස්ස සූනු මහාතෙජො, වරමන්ධාතුනාමකො;

‘උපොසථො’ති නාමෙන, තස්ස පුත්තො මහායසො.

වරො නාම මහාතෙජො, තස්ස පුත්තො මහාවරො;

තස්සාසි උපවරොති, පුත්තො රාජා මහාබලො.

තස්ස පුත්තො මඝදෙවො, දෙවතුල්යො මහීපති;

චතුරාසීති සහස්සානි, තස්ස පුත්තපරම්පරා.

තෙසං පච්ඡිමකො රාජා, ‘ඔක්කාකො’ඉති විස්සුතො;

මහායසො මහාතෙජො, අඛුද්දො රාජමණ්ඩලෙ’’ති. (දී. නි. ටී. 1.267);

ඉදං අට්ඨකථානුපරොධවචනං. යං පන දීපවංසෙ වුත්තං –

‘‘පඨමාභිසිත්තො රාජා, භූමිපාලො ජුතින්ධරො;

මහාසම්මතො නාමෙන, රජ්ජං කාරෙසි ඛත්තියො.

තස්ස පුත්තො රොජො නාම, වරරොජො ච ඛත්තියො;

කල්යාණො වරකල්යාණො, උපොසථො මහිස්සරො.

මන්ධාතා ¶ සත්තමො තෙසං, චතුදීපම්හි ඉස්සරො;

වරො ¶ උපවරො රාජා, චෙතියො ච මහිස්සරො’’තිආදි.

යඤ්ච මහාවංසාදීසු වුත්තං –

‘‘මහාසම්මතරාජස්ස, වංසජො හි මහාමුනි;

කප්පාදිස්මිං රාජාසි, මහාසම්මතනාමකො.

රොජො ච වරරොජො ච, තථා කල්යාණකා දුවෙ;

උපොසථො ච මන්ධාතා, වරකො පවරා දුවෙ’’තිආදි.

සබ්බමෙතං යෙභුය්යතො අට්ඨකථාවිරොධවචනං. අට්ඨකථායඤ්හි මන්ධාතුරාජා ඡට්ඨො වුත්තො, මඝදෙවරාජා එකාදසමො, තස්ස ච පුත්තපරම්පරාය චතුරාසීතිසහස්සරාජූනං පච්ඡිමකො ඔක්කාකරාජා, තෙසු පන මන්ධාතුරාජා සත්තමො වුත්තො, මඝදෙවරාජා අනෙකෙසං රාජසහස්සානං පච්ඡිමකො, තස්ස ච පුත්තපරම්පරාය අනෙකරාජසහස්සානං පච්ඡිමකො ඔක්කාකරාජාති එවමාදිනා අනෙකධා විරොධවචනං අට්ඨකථායං නිරාකරොති. නනු අවොචුම්හ ‘‘කිරසද්දෙන චෙත්ථ අනුස්සවත්ථෙන, යො වුච්චමානාය රාජපරම්පරාය කෙසඤ්චි මතිභෙදො, තං උල්ලිඞ්ගෙතී’’ති. තෙසං පච්ඡතොති මඝදෙවපරම්පරාභූතානං කළාරජනකපරියොසානානං චතුරාසීතිඛත්තියසහස්සානං අපරභාගෙති යථානුස්සුතං ආචරියෙන වුත්තං. දීපවංසාදීසු පන ‘‘කළාරජනකරඤ්ඤො පුත්තපරම්පරාය අනෙකඛත්තියසහස්සානං පච්ඡිමකො රාජා සුජාතො නාම, තස්ස පුත්තො ඔක්කාකො රාජා’’ති වුත්තං. මඝදෙවපරම්පරාය අනෙකසහස්සරාජූනං අපරභාගෙ පඨමො ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි, තස්ස පරම්පරාභූතානං පන අනෙකසහස්සරාජූනං අපරභාගෙ දුතියො ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි, තස්සපි පරම්පරාය අනෙකසහස්සරාජූනං අපරභාගෙ තතියො ඔක්කාකො නාම රාජා අහොසි. තං සන්ධායාහ ‘‘තයො ඔක්කාකවංසා අහෙසු’’න්තිආදි.

ජාතියා පඤ්චමදිවසෙ නාමකම්මාදිමඞ්ගලං ලොකාචිණ්ණන්ති වුත්තං ‘‘පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කරිත්වා’’ති. සහසා වරං අදාසින්ති පුත්තදස්සනෙන බලවසොමනස්සප්පත්තො ¶ තුරිතං අවීමංසිත්වා තුට්ඨිදායවසෙන වරං අදාසිං ‘‘යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හාහී’’ති. සාති ජන්තුකුමාරමාතා. රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡතීති මම වරදානං අන්තරං කත්වා ඉමං රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡති.

රජ්ජං ¶ කාරෙස්සන්තීති රාජභාවං මහාජනෙන මහාජනං වා කාරාපෙස්සන්ති. නප්පසහෙය්යාති නිවාසත්ථාය පරියත්තො න භවෙය්ය.

කළාරවණ්ණතාය කපිලබ්රාහ්මණො නාම අහොසි. නික්ඛම්මාති ඝරාවාසතො කාමෙහි ච නික්ඛමිත්වා. සාකො නාම සබ්බසාරමයො රුක්ඛවිසෙසො, යෙන පාසාදාදි කරීයතෙ, තංසමුදායභූතෙ වනසණ්ඩෙති අත්ථො. භූමියා පවත්තං භුම්මං, තං ගුණදොසං ජාලෙති ජොතෙති, තං වා ජලති ජොතති පාකටං භවති එතායාති භුම්මජාලා. හෙට්ඨා චාති එත්ථ ච-සද්දෙන ‘‘අසීතිහත්ථෙ’’ති ඉදමනුකඩ්ඪති. එතස්මිං පදෙසෙති සාකවනසණ්ඩමාහ. ඛන්ධපන්තිවසෙන දක්ඛිණාවට්ටා. සාඛාපන්තිවසෙන පාචීනාභිමුඛා. තෙහීති මිගසූකරෙහි, මණ්ඩූකමූසිකෙහි ච. තෙති සීහබ්යග්ඝාදයො සප්පබිළාරා ච.

එත්ථාති එවං මාපියමානෙ නගරෙ. තුම්හාකං පුරිසෙසු පරියාපන්නං එකෙකම්පි පුරිසං පච්චත්ථිකභූතං අඤ්ඤං පුරිසසතම්පි පුරිසසහස්සම්පි අභිභවිතුං න සක්ඛිස්සතීති යොජනා. චක්කවත්තිබලෙනාති චක්කවත්තිබලභාවෙන. අතිසෙය්යොති අතිවිය උත්තමො භවෙය්ය. කපිලස්ස ඉසිනො වසනට්ඨානත්තා කපිලවත්ථු.

නෙසං සන්තිකෙ භවෙය්යාති සම්බන්ධො. අසදිසසංයොගෙති ජාතියා අසදිසානං ඝරාවාසපයොගෙ හෙතුභූතෙ. අවසෙසාහි අත්තනො අත්තනො කණිට්ඨාහි.

වඩ්ඪමානානන්ති අනාදරෙ සාමිවචනං, අනන්තරායිකාය පුත්තධීතුවඩ්ඪනාය වඩ්ඪමානෙසු එව උදපාදීති අත්ථො. ලොහිතකතාය කොවිළාරපුප්ඵසදිසානි. කුට්ඨරොගො නාම සාසමසූරීරොගා විය යෙභුය්යෙන සඞ්කමනසභාවොති වුත්තං ‘‘අයං රොගො සඞ්කමතී’’ති. උපරි පදරෙන පටිච්ඡාදෙත්වා පංසුං රාසිකරණෙන දත්වා. නාටකිත්ථියො ¶ නාම නච්චන්තියො. රාජභරියායො ඔරොධා නාම. තස්සාති සුසිරස්ස. මිගසකුණාදීනන්ති එත්ථ ආදිසද්දෙන වනචරකපෙතාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

තස්මිං රාමරඤ්ඤෙ නිසින්නෙති සම්බන්ධො. පදරෙති දාරුඵලකෙ. ඛත්තියමායාරොචනෙන අත්තනො ඛත්තියභාවං ජානාපෙත්වා.

මාතිකන්ති මාතිතො ආගතං. පාභතන්ති මූලභණ්ඩං, පණ්ණාකාරො වා. රඤ්ඤොති රාමරාජස්ස ජෙට්ඨපුත්තභූතස්ස බාරාණසිරඤ්ඤො. තත්ථාති බාරාණසියං. ඉධෙවාති හිමවන්තපස්සෙයෙව. නගරන්ති රාජධානීභූතං මහානගරං. කොලරුක්ඛො ¶ නාම කුට්ඨභෙසජ්ජුපගො එකො රුක්ඛවිසෙසො. බ්යග්ඝපථෙති බ්යග්ඝමග්ගෙ.

මාතුලාති මාතු භාතරො. කෙසග්ගහණන්ති කෙසවෙණිබන්ධනං. දුස්සග්ගහණන්ති වත්ථස්ස නිවසනාකාරො. න්හානතිත්ථන්ති යථාවුත්තාය පොක්ඛරණියා උදකන්හානතිත්ථං. ඉදානිපි තෙසං ජාතිසම්භෙදාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘එවං තෙස’’න්තිආදිමාහ. ආවාහො දාරිකාහරණං. විවාහො දාරිකාදානං. තත්ථාති තෙසු සක්යකොලියෙසු. ධාතුසද්දානමනෙකත්ථත්තා සමුසද්දො නිවාසත්ථොති වුත්තං ‘‘වසන්තී’’ති. අග්ගෙති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනං, ආද්යත්ථෙ ච අග්ගසද්දො, කිරියාවිසෙසොති ච දස්සෙති ‘‘තං අග්ග’’න්තිආදිනා. යදෙත්ථ භගවතා වුත්තං ‘‘අථ ඛො අම්බට්ඨ රාජා ඔක්කාකො උදානං උදානෙසි ‘සක්යා වත භො කුමාරා, පරමසක්යා වත භො කුමාරා’ති, තදග්ගෙ ඛො පන අම්බට්ඨ සක්යා පඤ්ඤායන්තී’’ති, තදෙතං සද්දතො, අත්ථතො ච සාභාවිකනිබ්බචනනිදස්සනං ‘‘සකාහි භගිනීහිපි සද්ධිං සංවාසවසෙන ජාතිසම්භෙදමකත්වා කුලවංසං අනුරක්ඛිතුං සක්කුණන්ති සමත්ථෙන්තීති සක්යා’’ති තෙයෙව සද්දරචනාවිසෙසෙන සාකියා. යං පනෙතං සක්කතනිඝණ්ටුසත්ථෙසු වුත්තං –

‘‘සාකරුක්ඛපටිච්ඡන්නං, වාසං යස්මා පුරාකංසු;

තස්මා දිට්ඨා වංසජාතෙ, භුවි ‘සක්යා’ති විස්සුතා’’ති.

තදෙතං සද්දමත්තං පති අසාභාවිකනිබ්බචනනිදස්සනං ‘‘කපිලමුනිනො වසනට්ඨානෙ සාකවනෙ වසන්තීති සක්යා,සාකියා’’ති ච.

කාළවණ්ණතාය ¶ කණ්හො නාමාති වුත්තං ‘‘කාළවණ්ණ’’න්තිආදි. හනුයං ජාතා මස්සූ, උත්තරොට්ඨස්ස උභොසු පස්සෙසු දාඨාකාරෙන ජාතා දාඨිකා. ඉදඤ්ච අත්ථමත්තෙන වුත්තං, තද්ධිතවසෙන පන යථා එතරහි යක්ඛෙ ‘‘පිසාචො’’ති සමඤ්ඤා, එවං තදා ‘‘කණ්හො’’ති, තස්මා ජාතමත්තෙයෙව සබ්යාහරණෙන පිසාචසදිසතාය කණ්හොති. තථාහි වුත්තං ‘‘යථා ඛො පන අම්බට්ඨ එතරහි මනුස්සා පිසාචෙ දිස්වා ‘පිසාචා’ති සඤ්ජානන්ති, එවමෙව ඛො අම්බට්ඨ තෙන ඛො පන සමයෙන මනුස්සා පිසාචෙ ‘කණ්හා’ති සඤ්ජානන්තී’’තිආදි. තත්ථ පිසාචො ජාතොති ඉදානි පාකටනාමෙන සුවිඤ්ඤාපනත්ථං පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං වුත්තං. ‘‘න සකබළෙන මුඛෙන බ්යාහරිස්සාමී’’තිආදීසු (පාචි. 619) විය උපසග්ගවසෙන සද්දකරණත්ථො හරසද්දො, පුන දුතියොපසග්ගෙන යුත්තො උච්චාසද්දකරණෙ වත්තතීති වුත්තං ‘‘උච්චාසද්දමකාසී’’ති.

268. අත්තනො ¶ උපාරම්භමොචනත්ථායාති ආචරියෙන, අම්බට්ඨෙන ච අත්තනො අත්තනො උපරි පාපෙතබ්බොපවාදස්ස අපනයනත්ථං. ‘‘අත්තනො’’ති හෙතං විච්ඡාලොපවචනං. පරිභින්දිස්සතීති අනත්ථකාමතාපවෙදනෙන පරිභෙදං කරිස්සති, පෙසුඤ්ඤං උපසංහරිස්සතීති වුත්තං හොති. අත්ථවිඤ්ඤාපනෙ සාධනතාය වාචා එව කරණං වාක්කරණං නිරුත්තිනයෙන, තං කල්යාණමස්සාති කල්යාණවාක්කරණො. අස්මිං වචනෙති එත්ථ තසද්දෙන කාමං ‘‘චත්තාරොමෙ භො ගොතම වණ්ණා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.266) අම්බට්ඨෙන හෙට්ඨා වුත්තො ජාතිවාදො පරාමසිතබ්බො හොති, තථාපෙස ජාතිවාදො වෙදෙ වුත්තවිධිනායෙව තෙන පටිමන්තෙතබ්බො, තස්මා පටිමන්තනහෙතුභාවෙන පසිද්ධං වෙදත්තයවචනමෙව පරාමසිතබ්බන්ති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අත්තනා උග්ගහිතෙ වෙදත්තයවචනෙ’’ති. ඉදානි ‘‘පොරාණං ඛො පන තෙ අම්බට්ඨ මාතාපෙත්තික’’න්තිආදිනා භගවතා වුත්තවචනස්සපි පරාමසනං දස්සෙන්තො ‘‘එතස්මිං වා දාසිපුත්තවචනෙ’’ති ආහ. අපිච පටිමන්තෙතුන්ති එත්ථ පටිමන්තනා නාම පඤ්හාවිස්සජ්ජනා, උත්තරිකථනා වා, තස්මා අත්ථද්වයානුරූපං තබ්බිසයස්ස ත-සද්දෙන පරාමසනං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

269. තාවාති මන්තනාය පඨමමෙව, අකතාය එව මන්තනායාති වුත්තං හොති. දුජ්ජානාති දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, පඨමමෙව සීසමුක්ඛිපිතුං අසමත්ථනතො ¶ , ජාතියා ච දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා, අට්ටස්ස ච දුක්කරණතො අම්බට්ඨො සයමෙව මොචෙතූති අධිප්පායො. අත්තනාව සක්යෙසු ඉබ්භවාදනිපාතනෙන අත්තනො උපරි පාපුණනං සන්ධාය ‘‘අත්තනා බද්ධං පුටක’’න්ති වුත්තං, අත්තනාව බද්ධං පුටොළින්ති අත්ථො.

270. ධම්මො නාම කාරණං ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718 ආදයො) විය, ධම්මෙන සහ වත්තතීති සහධම්මො, සො එව සහධම්මිකොති ආහ ‘‘සහෙතුකො’’තිආදි, පරියායවචනමෙතං. ජනකො වා හෙතු, උපත්ථම්භකො කාරණං. අඤ්ඤෙන අට්ඨානගතෙන අඤ්ඤං අට්ඨානගතං වචනං. තෙනාහ ‘‘යො හී’’තිආදි.

තතොති ද්වික්ඛත්තුං චොදනාතො පරං, තතියචොදනාය අනාගතාය එව පක්කමිස්සාමීති වුත්තං හොති.

271. පූජිතබ්බතො සක්කො දෙවරාජා යක්ඛො නාම. යො අග්ගිස්ස පකතිවණ්ණො, තෙන සමන්නාගතන්ති වුත්තං ‘‘ආදිත්තන්ති අග්ගිවණ්ණ’’න්ති. කන්දලො නාම පුප්ඵූපගරුක්ඛවිසෙසො, යස්ස සෙතං ¶ පුප්ඵං පුප්ඵති, මකුළම්පිස්ස සෙතවණ්ණං දාඨාකාරං හොති. විරූපරූපන්ති විපරීතරූපසණ්ඨානං.

අට්ඨමසත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසින්නස්ස සබ්බබුද්ධස්ස ආචිණ්ණසමාචිණ්ණං අප්පොස්සුක්කතං සන්ධාය ‘‘අහඤ්චෙවා’’තිආදි වුත්තං. අවත්තමානෙති අප්පටිපජ්ජමානෙ, අනනුවත්තමානෙ වා. තස්මාති තදා තථාපටිඤ්ඤාතත්තා. තාසෙත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජාපෙස්සාමීති ආගතො යථා තං මූලපණ්ණාසකෙ ආගතස්ස සච්චකපරිබ්බාජකස්ස සමාගමෙ (ම. නි. 1.357).

‘‘භගවා චෙව පස්සති අම්බට්ඨො චා’’ති එත්ථ ඉතරෙසමදස්සනෙ දුවිධම්පි කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘යදි හී’’තිආදිමාහ. හි-සද්දො කාරණත්ථෙ නිපාතො. යස්මා අගරු, යස්මා ච වදෙය්යුං, තස්මාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙසම්පි සාධාරණතො අගරු අභාරියං. ආවාහෙත්වාති මන්තබලෙන අව්හානං කත්වා. තස්සාති අම්බට්ඨස්ස. අන්තොකුච්ඡි අන්තඅන්තගුණාදිකො. වාදසඞ්ඝට්ටෙති වාචාසඞ්ඝට්ටනෙ. මඤ්ඤමානොති මඤ්ඤනතො. සම්බන්ධදස්සනඤ්හෙතං.

272. තාණං ගවෙසමානොති ‘‘අයමෙව සමණො ගොතමො ඉතො භයතො මම තායකො’’ති භගවන්තංයෙව ‘‘තාණ’’න්ති පරියෙසන්තො ¶ , උපගච්ඡන්තොති වුත්තං හොති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තායතීති යථූපට්ඨිතභයතො පාලෙති. තෙනාහ ‘‘රක්ඛතී’’ති, කත්තුසාධනමෙතං. නිලීයතීති යථූපට්ඨිතෙනෙව භයෙන උපද්දුතො නිලීනො හොති, අධිකරණසාධනමෙතං. සරසද්දො හිංසනෙ, තඤ්ච විද්ධංසනමෙව අධිප්පෙතන්ති වුත්තං ‘‘භයං හිංසති විද්ධංසෙතී’’ති, කත්තුසාධනමෙතං.

අම්බට්ඨවංසකථාවණ්ණනා

274. ගඞ්ගාය දක්ඛිණතොති ගඞ්ගාය නාම නදියා දක්ඛිණදිසාභාගෙ. බ්රාහ්මණතාපසාති බ්රහ්මකුලිනො තාපසා. සරං වා සත්තිආදයො වා පරස්ස උපරි ඛිපිතුකාමස්ස මන්තානුභාවෙන හත්ථං න පරිවත්තති, හත්ථෙ පන අපරිවත්තන්තෙ කුතො ආවුධං පරිවත්තිස්සතීති තථා අපරිවත්තනං සන්ධාය ‘‘ආවුධං න පරිවත්තතී’’ති වුත්තං. භද්රං භොති සම්පටිච්ඡනං, සාධූති අත්ථො. ධනුනා ඛිත්තසරෙන අගමනීයං සසම්භාරකථානයෙන ‘‘ධනු අගමනීය’’න්ති වුත්තං යථා ‘‘ධනුනා විජ්ඣති, චක්ඛුනා පස්සතී’’ති. අම්බට්ඨං නාම විජ්ජන්ති සත්තානං සරීරෙ අබ්භඞ්ගං ඨපෙතීති අම්බට්ඨා නිරුත්තිනයෙන, එවංලද්ධනාමං මන්තවිජ්ජන්ති අත්ථො. යතො අම්බට්ඨා විජ්ජා එතස්මිං අත්ථීති කත්වා ¶ කණ්හො ඉසි ‘‘අම්බට්ඨො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ, තබ්බංසජාතතාය පනායං මාණවො ‘‘අම්බට්ඨො’’ති වොහරීයති. සො කිර ‘‘කථං නාමාහං දිසාය දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො’’ති තං හීනං ජාතිං ජිගුච්ඡන්තො ‘‘හන්දාහං යථා තථා ඉමං ජාතිං සොධෙස්සාමී’’ති නිග්ගතො. තෙන වුත්තං ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථං පූරෙස්සාමී’’ති. අයඤ්හිස්ස මනොරථො – විජ්ජාබලෙන රාජානං තාසෙත්වා තස්ස ධීතරං ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ම්යායං දාසජාති සොධිතා භවිස්සතීති.

සෙට්ඨමන්තෙති සෙට්ඨභූතෙ වෙදමන්තෙ. කො නු කිං කාරණා දාසිපුත්තො සමානො මද්දරූපිං ධීතරං යාචතීති අත්ථො. ඛුරති ඡින්දති, ඛුරං වා පාති පිවතීති ඛුරප්පො, ඛුරමස්ස අග්ගෙ අප්පීයති ඨපීයතීති වා ඛුරප්පො, සරො. මන්තානුභාවෙන රඤ්ඤො බාහුක්ඛම්භමත්තං ජාතං, තෙන පන බාහුක්ඛම්භෙන ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති රාජා භීතො උස්සඞ්කී උත්රස්තො අහොසි. තථා ච වුත්තං ‘‘භයෙන වෙධමානො අට්ඨාසී’’ති.

සරභඞ්ගජාතකෙ ¶ (ජා. 2.17.52) ආගතානං දණ්ඩකීරාජාදීනං පච්ඡා ඔක්කාකරාජා අහොසි, තෙසං පවත්ති ච සබ්බත්ථ චිරකාලං පාකටාති ආහ ‘‘දණ්ඩකීරඤ්ඤො’’තිආදි. අපරද්ධස්ස දණ්ඩකීරඤ්ඤො, අපරද්ධො නාළිකෙරො, අජ්ජුනො චාති සම්බන්ධො. සතිපි වාලුකාදිවස්සෙ ආවුධවස්සෙනෙව විනාසොති වුත්තං ‘‘ආවුධවුට්ඨියා’’ති. ‘‘අයම්පි ඊදිසො මහානුභාවො’’ති මඤ්ඤමානා එවං චින්තයන්තා භයෙන අවොචුන්ති දට්ඨබ්බං.

උන්ද්රියිස්සතීති භින්දියිස්සති. කම්මරූපඤ්හෙතං ‘‘පථවී’’ති කම්මකත්තුවසෙන වුත්තත්තා යථා ‘‘කුසුලො භිජ්ජතී’’ති. තෙනාහ ‘‘භිජ්ජිස්සතී’’ති. ථුසමුට්ඨීති පලාසමුට්ඨි, භුසමුට්ඨි වා. කස්මාති ආහ ‘‘සරසන්ථම්භනමත්තෙ’’තිආදි.

භීතතසිතා භයවසෙන ඡම්භිතසරීරා උද්ධග්ගලොමා හොන්ති හට්ඨලොමා, අභීතතසිතා පන භයුපද්දවාභාවතො අච්ඡම්භිතසරීරා පතිතලොමා හොන්ති අහට්ඨලොමා, ඛෙමෙන සොත්ථිනා තිට්ඨන්ති, තාය පන පතිතලොමතාය තස්ස සොත්ථිභාවො පාකටො හොතීති ඵලෙන කාරණං විභාවෙතුං පාළියං ‘‘පල්ලොමො’ති වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘පන්නලොමො’’තිආදිනා. නිරුත්තිනයෙන පදසිද්ධි යථා තං භයභෙරවසුත්තෙ ‘‘භිය්යො පල්ලොමමාපාදිං අරඤ්ඤෙ විහාරායා’’ති (ම. නි. 1.36 ආදයො). ඉදන්ති ඔසානවචනං. ‘‘සචෙ මෙ රාජා තං දාරිකං දස්සෙති, කුමාරො සොත්ථි පල්ලොමො භවිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤාකරණං පකරණතොයෙව පාකටං. තෙනාති කණ්හෙන. මන්තෙති බාහුක්ඛම්භකමන්තස්ස පටිප්පස්සම්භකවිජ්ජාසඞ්ඛාතෙ මන්තෙ. එවරූපානඤ්හි භයුපද්දවකරානං මන්තානං එකංසෙනෙව ¶ පටිප්පස්සම්භකමන්තාහොන්ති යථා තං කුසුමාරකවිජ්ජාදීනං. පරිවත්තිතෙති පජප්පිතෙ. අත්තනො ධීතුයා අපවාදමොචනත්ථං තං අදාසං භුජිස්සං කරොති. තස්සා අනුරූපෙ ඉස්සරියෙ ඨපනත්ථං උළාරෙ ච නං ඨානෙ ඨපෙසි. එකෙන පක්ඛෙනාති මාතුපක්ඛෙන. කරුණායන්තො සමස්සාසනත්ථං ආහ, න පන උච්චාකුලීනභාවදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි.

ඛත්තියසෙට්ඨභාවවණ්ණනා

275. බ්රාහ්මණෙසූති වොහාරමත්තං, බ්රාහ්මණානං සමීපෙ බ්රාහ්මණෙහි ලද්ධබ්බානි ආසනාදීනි ලභෙථාති වුත්තං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘බ්රාහ්මණානං ¶ අන්තරෙ’’ති. කෙවලං වෙදසත්ථානුරූපං පරලොකගතෙ සද්ධාය එව කාතබ්බං, න තදඤ්ඤං කිඤ්චි අභිපත්ථෙන්තෙනාති සද්ධන්ති නිබ්බචනං දස්සෙතුං ‘‘මතකෙ උද්දිස්ස කතභත්තෙ’’ති වුත්තං. මඞ්ගලාදිභත්තෙති එත්ථ ආදිසද්දෙන උස්සවදෙවතාරාධනාදිභත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. යඤ්ඤභත්තෙති පාපසඤ්ඤමාදිවසෙන කතභත්තෙ. ‘‘පාපසඤ්ඤමාදිභත්තො භවිස්සතී’’තිආදිනා හි අග්ගිහොමො ඉධ යඤ්ඤං. පාහුනකානන්ති අතිථීනං. අනාගන්තුකානම්පි පාහෙණකභත්තං ‘‘පාහුන’’න්ත්වෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘පණ්ණාකාරභත්තෙ වා’’ති. ආවටං නිවාරණං. අනාවටං අනිවාරණං. ඛත්තියභාවං අප්පත්තො උභතොසුජාතාභාවතො. තෙනාහ ‘‘අපරිසුද්ධො’’ති.

276. ඉත්ථියා වා ඉත්ථිං කරිත්වාති එත්ථ කරණං නාම කිරියාසාමඤ්ඤවිසයං කරභූධාතූනං අත්ථවසෙන සබ්බධාත්වන්තොගධත්තාති ආහ ‘‘පරියෙසිත්වා’’ති. ඛත්තියකුමාරස්ස භරියාභූතං බ්රාහ්මණකඤ්ඤං ඉත්ථිං පරියෙසිත්වා ගහෙත්වා බ්රාහ්මණානං ඉත්ථියා වා ඛත්තියාව සෙට්ඨා, ‘‘හීනා බ්රාහ්මණා’’ති පාළිමුදාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. ‘‘පුරිසෙන වා පුරිසං කරිත්වාති එත්ථාපි එසෙව නයො’’ති (දී. නි. ටී. 1.276) ආචරියෙන වුත්තං. තත්ථාපි හි ඛත්තියකඤ්ඤාය පතිභූතං බ්රාහ්මණකුමාරං පුරිසං පරියෙසිත්වා ගහෙත්වා බ්රාහ්මණානං පුරිසෙන වා ඛත්තියාව සෙට්ඨා, හීනා බ්රාහ්මණාති යොජනා. කිස්මිඤ්චිදෙව පකරණෙති එත්ථ පකරණං නාම කාරණං ‘‘එතස්මිං නිදානෙ එතස්මිං පකරණෙ’’තිආදීසු (පාචි. 42, 90) විය, තස්මා රාගාදිවසෙන පක්ඛලිතෙ ඨානෙ හෙතුභූතෙති අත්ථො, තං පන අත්ථතො අපරාධොව, සො ච අකත්තබ්බකරණන්ති ආහ ‘‘කිස්මිඤ්චිදෙව දොසෙ’’තිආදි. භස්සසද්දො භස්මපරියායො. භසීයති නිරත්ථකභාවෙන ඛිපීයතීති හි භස්සං, ඡාරිකා. ‘‘වධිත්වා’’ති එතස්ස අත්ථවචනං ‘‘ඔකිරිත්වා’’ති.

277. කම්මකිලෙසෙහි ජනෙතබ්බො, තෙහි වා ජායතීති ජනිතො, ස්වෙව ජනෙතො, මනුස්සොව ¶ . තථා හි වුත්තං ‘‘යෙ ගොත්තපටිසාරිනො’’ති. තදෙතං පජාවචනං විය ජාතිසද්දවසෙන බහුම්හි එකවචනන්ති ආහ ‘‘පජායාති අත්ථො’’ති. එතස්මිං ජනෙතිපි යුජ්ජති. පටිසරන්තීති ගොත්තං පටිච්ච ‘‘අහං ගොතමො, අහං කස්සපො’’තිආදිනා සරණං කරොන්ති විචිනන්ති.

පඨමභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විජ්ජාචරණකථාවණ්ණනා

278. ඉමස්මිං ¶ පන සිලොකෙ ආහරියමානෙ බ්රහ්මගරුකා සද්ධෙය්යතං ආපජ්ජිස්සන්ති, අම්බට්ඨො ච ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නො’’ති පදං සුත්වා විජ්ජාචරණං පුච්ඡිස්සති, එවමයං විජ්ජාචරණපරිදීපනී දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා භවිස්සතීති පස්සිත්වා ලොකනාථො ඉමං සිලොකං සනඞ්කුමාරභාසිතං ආහරීති ඉමමත්ථම්පි විභාවෙන්තො ‘‘ඉමාය පන ගාථායා’’තිආදිමාහ. ඉතරථා හි භගවාපි අසබ්බඤ්ඤූ පරාවස්සයො භවෙය්ය, න ච යුජ්ජති භගවතො පරාවස්සයතා සම්මාසම්බුද්ධභාවතො. තෙනාහ ‘‘අහම්පි හි, අම්බට්ඨ, එවං වදාමී’’තිආදි. බ්රාහ්මණසමයෙ සිද්ධන්ති බ්රාහ්මණලද්ධියා පාකටං. වක්ඛමානනයෙන ජාතිවාදාදිපටිසංයුත්තං.‘‘සංසන්දිත්වාති ඝටෙත්වා, අවිරුද්ධං කත්වාති අත්ථො’’ති (දී. නි. ටී. 1.277) ආචරියෙනවුත්තං. ඉදානි පන පොත්ථකෙසු ‘‘පටික්ඛිපිත්වා’’ති පාඨො දිස්සති, සො අයුත්තොව. කස්මාති චෙ? න හි පාළියං බ්රාහ්මණසමයසිද්ධං විජ්ජාචරණං පටික්ඛිපති, තදෙව අම්බට්ඨෙන චින්තිතං විජ්ජාචරණං ඝටෙත්වා අවිරුද්ධං කත්වා අනුත්තරං විජ්ජාචරණං දෙසෙතීති.

වාදොති ලද්ධි, වචීභෙදො වා. තෙනාහ ‘‘බ්රාහ්මණ…පෙ…ආදිවචන’’න්ති. ලද්ධිපි හි වත්තබ්බත්තා වචනමෙව. ඉදන්ති අජ්ඣෙනජ්ඣාපනයජනයාජනාදිකම්මං, න වෙස්සස්ස, න ඛත්තියස්ස, න තදඤ්ඤෙසන්ති අත්ථං ආදිසද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. සබ්බත්ථාති ගොත්තවාදමානවාදෙසු. තත්ථාපි හි ගොත්තවාදොති ගොත්තං ආරබ්භ වාදො, කස්සපස්සෙවිදං වට්ටති, න කොසියස්සාතිආදිවචනන්ති අත්ථො. මානවාදොති මානං ආරබ්භ අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන වාදො, බ්රාහ්මණස්සෙවිදං වට්ටති, න සුද්දස්සාතිආදිවචනන්ති අත්ථො. ජාතිවාදෙ විනිබද්ධාති ජාතිසන්නිස්සිතවාදෙ පටිබද්ධා. සබ්බත්ථාති ¶ ගොත්තවාදවිනිබද්ධාදීසු. ගොත්තවාදවිනිබද්ධාති හි ගොත්තවාදෙ විනිබද්ධා. මානවාදවිනිබද්ධාති මානවාදෙ විනිබද්ධා, යෙ හි බ්රාහ්මණස්සෙව අජ්ඣෙනජ්ඣාපනයජනයාජනාදයොති එවං අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන පවත්තා, තෙ මානවාදවිනිබද්ධා ච හොන්ති. ආවාහවිවාහවිනිබද්ධාති ආවාහවිවාහෙසු විනිබද්ධා. යෙ හි විනිබද්ධත්තයවසෙන ‘‘අරහසි වා මං ත්වං, න වා මං ත්වං අරහසී’’ති එවං පවත්තනකා, තෙ ආවාහවිවාහවිනිබද්ධා ච හොන්තීති ඉමමත්ථසෙසං සන්ධාය ‘‘එස නයො’’ති ¶ වුත්තං. ආවාහවිවාහවිනිබද්ධභාවවිභාවනත්ථඤ්හි ‘‘අරහසි වා මං ත්වං, න වා මං ත්වං අරහසී’’ති පාළියං වුත්තං, තදෙතං ජාතිවාදාදීහි තීහි පදෙහි යොජෙතබ්බං. ආවුත්තිආදිනයෙන හි ජාතිවාදාදයො ද්වික්ඛත්තුමත්ථදීපකා. තථා හි ආචරියෙන වුත්තං ‘‘යෙ පන ආවාහවිවාහවිනිබද්ධා, තෙ එව සම්බන්ධත්තයවසෙන ‘අරහසි වා මං ත්වං, න වා මං ත්වං අරහසී’ති එවං පවත්තනකා’’ති (දී. නි. ටී. 1.278).

නනු පුබ්බෙ විජ්ජාචරණං පුට්ඨං, කස්මා තං පුන පුච්ඡතීති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘තතො අම්බට්ඨො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යත්ථාති යස්සං විජ්ජාචරණසම්පත්තියං. බ්රාහ්මණසමයසිද්ධං සන්ධාය වුත්තං. ලග්ගිස්සාමාති ඔලග්ගා අන්තොගධා භවිස්සාම. තතොති තාය විජ්ජාචරණසම්පදාය. අවක්ඛිපීති අවචාසි. පරමත්ථතො අවිජ්ජාචරණානියෙව ‘‘විජ්ජාචරණානී’’ති ගහෙත්වා ඨිතො හි පරමත්ථතො විජ්ජාචරණෙසු විභජියමානෙසු සො තතො දූරතො අපනීතො නාම හොති. යත්ථාති යස්සං පන විජ්ජාචරණසම්පත්තියං. අනුත්තරවිජ්ජාචරණං සන්ධාය වුත්තං. ජානනකිරියායොගෙ කම්මම්පි යුජ්ජනකිරියායොගෙ කත්තායෙව උපපන්නො. පධානකිරියාපෙක්ඛා හි කාරකාති වුත්තං ‘‘අයං නො විජ්ජාචරණසම්පදා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. එවමීදිසෙසු. සමුදාගමතොති ආදිසමුට්ඨානතො.

279. කාමං චරණපරියාපන්නත්තා චරණවසෙන නිය්යාතෙතුං වට්ටති, අම්බට්ඨස්ස පන අසමපථගමනං නිවාරෙන්තො සීලවසෙනෙව නිය්යාතෙතීති ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චරණපරියාපන්නම්පී’’ති වුත්තං. බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.7, 11, 21) වුත්තනයෙන ඛුද්දකාදිභෙදං තිවිධං සීලං. සීලවසෙනෙවාති සීලපරියායවසෙනෙව. කිඤ්චි කිඤ්චි සීලන්ති බ්රාහ්මණානං ජාතිසිද්ධං අහිංසනාදියමනියමලක්ඛණං අප්පමත්තකං සීලං. තස්මාති තථා විජ්ජමානත්තා, අත්තනි විජ්ජමානං සීලමත්තම්පි නිස්සාය ලග්ගෙය්යාති අධිප්පායො. ‘‘තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගෙය්යාති තස්මිං තස්මිංයෙව බ්රාහ්මණසමයසිද්ධෙ සීලමත්තෙ ‘චරණ’න්ති ලග්ගෙය්යා’’ති (දී. නි. ටී. 1.279) ආචරියෙන වුත්තං, තදෙතං අට්ඨකථායමෙව සාකාරවචනස්ස වුත්තත්තා විචාරෙතබ්බං, අධිප්පායමත්තදස්සනං වා එතං. අයං පනෙත්ථ ¶ අත්ථො – තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගෙය්යාති තස්මිං තස්මිංයෙව අත්තනි විජ්ජමානසීලමත්තපටිසංයුත්තට්ඨානෙ ‘‘මයම්පි චරණසම්පන්නා’’ති ලග්ගෙය්ය, තස්මා සීලවසෙනෙව නිය්යාතෙතීති සම්බන්ධො. තථාපසඞ්ගාභාවතො පන උපරි චරණවසෙනෙව නිය්යාතෙතීති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘යං පනා’’තිආදිමාහ. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානනිද්දෙසෙනෙව අරූපාවචරජ්ඣානානම්පි නිද්දිට්ඨභාවාපත්තිතො ‘‘අට්ඨපි සමාපත්තියො ‘චරණ’න්ති නිය්යාතිතා’’ති වුත්තං. තානිපි හි අඞ්ගසමතාය චතුත්ථජ්ඣානානෙවාති. නිය්යාතිතාති ච අසෙසතො නීහරිත්වා ගහිතා, නිදස්සිතාති අත්ථො. විපස්සනාඤාණතො පනාති ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ අනඞ්ගණෙ විගතූපක්කිලෙසෙ මුදුභූතෙ කම්මනීයෙ ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතී’’තිආදිනා නයෙන විපස්සනාඤාණතො පට්ඨාය.

චතුඅපායමුඛකථාවණ්ණනා

280. අසම්පාපුණන්තොති ආරභිත්වාපි සම්පජ්ජිතුමසක්කොන්තො. අවිසහමානොති ආරභිතුමෙව අසක්කොන්තො. ‘‘ඛාරී’’ති තාපසපරික්ඛාරස්සෙතං අධිවචනං, සො ච අනෙකභෙදොති විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අරණී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අරණීති හෙට්ඨිමුපරිමවසෙන අග්ගිධමනකං අරණීද්වයං. කමණ්ඩලූති කුණ්ඩිකා. සුජාති හොමදබ්බි. සුජාසද්දො හි හොමකම්මනි හබ්යන්නාදීනමුද්ධරණත්ථං කතදබ්බියං වත්තති යථා තං කූටදන්තසුත්තෙ ‘‘පඨමො වා දුතියො වා සුජං පග්ගණ්හන්තාන’’න්ති (දී. නි. 1.341). තථා හි ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ ආචරියෙන වුත්තං ‘‘සුජාති දබ්බී’’ති (දී. නි. ටී. 1.280). හබ්යන්නාදීනං සුඛග්ගහණත්ථං ජායතීති හි සුජා. කෙචි පන ඉමමත්ථමවිචාරෙත්වා තුන්නත්ථමෙව ගහෙත්වා ‘‘සූචී’’ති පඨන්ති, තදයුත්තමෙව ආචරියෙන තථා අවණ්ණිතත්තා. චමති අදතීති චමරො, මිගවිසෙසො, තස්ස වාලෙන කතා බීජනී චාමරා. ආදිසද්දෙන තිදණ්ඩතිඝටිකාදීනි සඞ්ගණ්හාති. කුච්ඡිතෙන වඞ්කාකාරෙන ජායතීති කාජො යථා ‘‘කාලවණ’’න්ති; කචති භාරං බන්ධති එත්ථාති වා කාචො. දුවිධම්පි හි පදමිච්ඡන්ති සද්දවිදූ. ඛාරිභරිතන්ති ඛාරීහි පරිපුණ්ණං. එකෙන වි-කාරෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘ඛාරිවිවිධ’’න්ති පඨන්තානං වාදෙ සමුච්චයසමාසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යෙ පනා’’තිආදිමාහ.

නනු උපසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො සාසනිකොපි යො කොචි අනුපසම්පන්නො අත්ථතො පරිචාරකොව හොති අපි ඛීණාසවසාමණෙරො, කිමඞ්ගං පන බාහිරකපබ්බජිතෙති අනුයොගං පති තත්ථ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. වුත්තනයෙනාති ‘‘කප්පිය…පෙ… වත්තකරණවසෙනා’’ති ¶ ¶ එවං වුත්තනයෙන. අනෙකසතසහස්සසංවරවිනයසමාදානවසෙන උපසම්පන්නභාවස්ස විසිට්ඨභාවතො ඛීණාසවසාමණෙරොපි පුථුජ්ජනභික්ඛුනො පරිචාරකොති වුත්තො.

‘‘නවකොටිසහස්සානි, අසීතිසතකොටියො;

පඤ්ඤාසසතසහස්සානි, ඡත්තිංස ච පුනාපරෙ;

එතෙ සංවරවිනයා, සම්බුද්ධෙන පකාසිතා;

පෙය්යාලමුඛෙන නිද්දිට්ඨා, සික්ඛා විනයසංවරෙ’’ති. (විසුද්ධි. 1.20; අප. අට්ඨ. 2.55; පටි. ම. අට්ඨ. 1.2.37);

එවං වුත්තප්පභෙදානං අනෙකසතසහස්සානං සංවරවිනයානං සමාදාය සික්ඛනෙන උපරිභූතා අග්ගභූතා සම්පදාති හි උපසම්පදා, තාය චෙස උපසම්පදාය පුථුජ්ජනභික්ඛු උපසම්පන්නොති.

අයං පනාති යථාවුත්තලක්ඛණො තාපසො. තාපසා හි කම්මවාදිකිරියවාදිනො, න සාසනස්ස පටාණීභූතා, යතො නෙසං පබ්බජිතුමාගතානං විනාව තිත්ථියපරිවාසෙන ඛන්ධකෙ පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා. තපො එතෙසමත්ථීති තාපසා ත-කාරස්ස දීඝං කත්වා. ‘‘ලොමසා’’තිආදීසු විය හි ස-පච්චයමිච්ඡන්ති සද්දවිදූ. ඉදං වුත්තං හොති – කාමං ඛීණාසවොපි සාමණෙරො පුථුජ්ජනස්ස භික්ඛුනො අත්ථතො පරිචාරකොව හොති, සො පන වත්තකරණමත්තෙනෙව පරිචාරකො, න ලාමකභාවෙන. තාපසො තු ගුණවසෙන චෙව වෙය්යාවච්චකරණවසෙන ච ලාමකභාවෙනෙව පරිචාරකො, න වත්තකරණමත්තෙන, එවමිමෙසං නානාකරණං සන්ධාය තාපසස්සෙව පරිචාරකතා වුත්තාති.

‘‘කස්මා’’තිආදිනා චොදකො කාරණං චොදෙති. ‘‘යස්මා’’තිආදිනා ආචරියො කාරණං දස්සෙත්වා පරිහරති. එවං සඞ්ඛෙපතො පරිහරිතමත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉමස්මිඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. අසක්කොන්තන්ති අසමත්ථනෙන විප්පටිපජ්ජන්තං අලජ්ජිං. ඛුරධාරූපමන්ති ඛුරධාරානං මත්ථකෙනෙව අක්කමිත්වා ගමනූපමං. බහුජනසම්මතාති මහාජනෙන සෙට්ඨසම්මතා. අඤ්ඤෙති අපරෙ භික්ඛූ. ඉධාති තාපසපබ්බජ්ජාය. ඡන්දෙන සහ චරන්තීති සඡන්දචාරිනො, යථාකාමං පටිපන්නකාති වුත්තං හොති. අනුසික්ඛන්තොති දිට්ඨානුගතියා සික්ඛන්තො. තාපසාව බහුකා හොන්ති, න භික්ඛූ.

කුදාලපිටකානං ¶ නිබ්බචනං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. බහුජනකුහාපනත්ථන්ති බහුනො ජනස්ස විම්හාපනත්ථං ¶ . අග්ගිසාලන්ති අග්ගිහුත්තසාලං. නානාදාරූහීති පලාසරුක්ඛදණ්ඩාදීහි නානාවිධසමිධාදාරූහි. හොමකරණවසෙනාති යඤ්ඤකරණවසෙන.

උදකවසෙනෙත්ථ පානාගාරං. තෙනාහ ‘‘පානීයං උපට්ඨපෙත්වා’’තිආදි. යං භත්තපුටං වා යානි තණ්ඩුලාදීනි වාති සම්බන්ධො. අම්බිලයාගු නාම තක්කාදිඅම්බිලසංයුත්තා යාගු. තණ්හාදීහි ආමසිතබ්බතො චීවරාදි ආමිසං නාම. වඩ්ඪියාති දිගුණතිගුණාදිවඩ්ඪියා. කුටුම්බං සණ්ඨපෙතීති ධනං පතිට්ඨාපෙති. යථාවුත්තමත්ථං පාළියං නිදස්සනමත්තෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදං පනස්ස පටිපත්තිමුඛ’’න්ති, ඉදං පන පාළිවචනං අස්ස චතුත්ථස්ස පුග්ගලස්ස කොහඤ්ඤපටිපත්තියා මුඛමත්තන්ති අත්ථො. කස්මාති චෙ? සො හි නානාවිධෙන කොහඤ්ඤෙන ලොකං විම්හාපයන්තො තත්ථ අච්ඡති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා හී’’තිආදි. එවන්ති ‘‘තත්ථ පානීයං උපට්ඨපෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

‘‘සබ්බාපි තාපසපබ්බජ්ජා නිද්දිට්ඨා’’ති ධම්මාධිට්ඨානනයෙන දස්සිතමෙව පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙන විවරිතුං ‘‘අට්ඨවිධා හී’’තිආදි වුත්තං. ඛලාදීසු මනුස්සානං සන්තිකෙ උපතිට්ඨිත්වා වීහිමුග්ගමාසතිලාදීනි භික්ඛාචරියනියාමෙන සඞ්කඩ්ඪිත්වා උඤ්ඡනං උඤ්ඡා, සා එව චරියා වුත්ති එතෙසන්ති උඤ්ඡාචරියා. අග්ගිපක්කිකාය භත්තභික්ඛාය ජීවන්තීති අග්ගිපක්කිකා, න අග්ගිපක්කිකා අනග්ගිපක්කිකා, තණ්ඩුලභික්ඛාය එව ජීවිකාති වුත්තං හොති. උඤ්ඡාචරියා හි ඛලාදීනි ගන්ත්වා උපතිට්ඨිත්වා මනුස්සෙහි දිය්යමානං ඛලග්ගං නාම ධඤ්ඤං පටිග්ගණ්හන්ති, අනග්ගිපක්කිකා පන තාදිසමපටිග්ගණ්හිත්වා තණ්ඩුලමෙව පටිග්ගණ්හන්තීති අයමෙතෙසං විසෙසො. න සයං පචන්තීති අසාමපාකා, පක්කභික්ඛාය එව ජීවිකා. අයො විය කට්ඨිනො මුට්ඨිප්පමාණො පාසාණො අයමුට්ඨි නාම, තෙන වත්තන්තීති අයමුට්ඨිකා. දන්තෙන උප්පාටිතං වක්කලං රුක්ඛත්තචො දන්තවක්කලං, තෙන වත්තන්තීති දන්තවක්කලිකා. පවත්තං රුක්ඛාදිතො පාතාපිතං ඵලං භුඤ්ජන්ති සීලෙනාති පවත්තඵලභොජිනො. පණ්ඩුපලාසසද්දස්ස එකසෙසනයෙන ද්විධා අත්ථො, ජිණ්ණතාය පණ්ඩුභූතං පලාසඤ්චෙව ජිණ්ණපක්කභාවෙන තංසදිසං පුප්ඵඵලාදි ¶ චාති. තෙන වක්ඛති ‘‘සයං පතිතානෙව පුප්ඵඵලපණ්ඩුපලාසාදීනි ඛාදන්තා යාපෙන්තී’’ති, (දී. නි. අට්ඨ. 1.280) තෙන වත්තන්තීති පණ්ඩුපලාසිකා, සයංපතිතපණ්ණපුප්ඵඵලභොජිනො. ඉදානි තෙ අට්ඨවිධෙපි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. කෙණියජටිලවත්ථු ඛන්ධකවණ්ණනාය (මහාව. අට්ඨ. 300) ගහෙතබ්බං.

සඞ්කඩ්ඪිත්වාති භික්ඛාචරියාවසෙන එකජ්ඣං කත්වා.

තණ්ඩුලභික්ඛන්ති ¶ තණ්ඩුලමෙව භික්ඛං. භික්ඛිතබ්බා යාචිතබ්බා, භික්ඛූනං අයන්ති වා භික්ඛාති හි භික්ඛාසද්දො තණ්ඩුලාදීසුපි නිරුළ්හො. තෙන වුත්තං ‘‘පචිත්වා පරිභුඤ්ජන්තී’’ති.

භික්ඛාපරියෙට්ඨි නාම දුක්ඛාති පරෙසං ගෙහතො ගෙහං ගන්ත්වා භික්ඛාය පරියෙසනා නාම දීනවුත්තිභාවෙන දුක්ඛා.

යෙ පන ‘‘පාසාණස්ස පරිග්ගහො නාම දුක්ඛො පබ්බජිතස්සා’’ති දන්තෙහෙව උප්පාටෙත්වා ඛාදන්ති, තෙ දන්තවක්කලිකා නාමාති අයං අට්ඨකථාමුත්තකනයො.

පණ්ඩුපලාසසද්දො පුප්ඵඵලවිසයොපි සදිසතාකප්පනෙනාති දස්සෙති ‘‘පුප්ඵඵලපණ්ඩුපලාසාදීනී’’ති ඉමිනා.

තෙති පණ්ඩුපලාසිකා. නිදස්සනමත්තමෙතං අඤ්ඤෙසම්පි තථා භෙදසම්භවතො. පාපුණනට්ඨානෙති ගහෙතුං සම්පාපුණනට්ඨානෙ. එකරුක්ඛතොති පඨමං උපගතරුක්ඛතො.

කථමෙත්තාවතා සබ්බාපි තාපසපබ්බජ්ජා නිද්දිට්ඨාති චොදනා න තාව විසොධිතාති ආහ ‘‘ඉමා පනා’’තිආදි. චතූහියෙවාති ‘‘ඛාරිවිධමාදායා’’තිආදිනා වුත්තාහි පවත්තඵලභොජනිකා, කන්දමූලඵලභොජනිකා, අග්යාගාරිකා, ආගාරිකා චෙති චතූහි එව තාපසපබ්බජ්ජාහි. අගාරං භජන්තීති අගාරං නිවාසභාවෙන උපගච්ඡන්ති. ඉමිනා හි ‘‘චතුද්වාරං අගාරං කරිත්වා අච්ඡතී’’තිආදිනා ඉධ වුත්තාය චතුත්ථාය තාපසපබ්බජ්ජාය තෙසමවරොධතං දස්සෙති. එවමිතරෙසුපි පටිලොමතො යොජනා වෙදිතබ්බා. අග්ගිපරිචරණවසෙන අග්යාගාරං භජන්ති ¶ . එවං පන තෙසමවරොධතං වදන්තො තදනුරූපං ඉමෙසම්පි පච්චෙකං දුවිධතං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

281. ආචරියෙන පොක්ඛරසාතිනා සහ පවත්තතීති සාචරියකො, තස්ස. අපායමුඛම්පීති විනාසකාරණම්පි. පගෙව විජ්ජාචරණසම්පදාය සන්දිස්සනෙති පි-සද්දො ගරහායං. තෙන වුත්තං ‘‘අපි නු ත්වං ඉමාය අනුත්තරාය විජ්ජාචරණසම්පදාය සන්දිස්සසි සාචරියකො’’තිආදි. තත්රායමට්ඨකථාමුත්තකනයො – ‘‘නො හිදං භො ගොතමා’’ති සන්දිස්සනං පටික්ඛිපිත්වා අසන්දිස්සනාකාරමෙව විභාවෙතුං ‘‘කො චාහ’’න්තිආදි වුත්තං. සාචරියකො අහං කො ච කීදිසො හුත්වා අනුත්තරාය විජ්ජාචරණසම්පදාය සන්දිස්සාමි, අනුත්තරා විජ්ජාචරණසම්පදා ¶ කා ච කීදිසා හුත්වා සාචරියකෙ මයි සන්දිස්සති, ආරකා අහං…පෙ… සාචරියකොති සහ පාඨසෙසෙන යොජනා.

282. අපායෙ විනාසනුපායෙ නියුත්තො ආපායිකො. තබ්භාවං න පරිපූරෙති පරිපූරෙතුං න සක්කොතීති අපරිපූරමානො, තබ්භාවෙන අපරිපුණ්ණොති අත්ථො. අත්තනා ආපායිකෙන හොන්තෙනාපි තබ්භාවං අපරිපූරමානෙන පොක්ඛරසාතිනා එසා වාචා භාසිතාති අත්ථතො සම්බන්ධත්තා කත්වත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘ආපායිකෙනාපි අපරිපූරමානෙනා’’ති. අපිච අත්තනා අපරිපූරමානෙන ආපායිකෙනාපි සයං අපරිපූරමානාපායිකෙන හුත්වාපි පොක්ඛරසාතිනා එසා වාචා භාසිතාති අත්ථයුත්තිතො ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං පච්චත්තවචනන්තිපි එවං වුත්තං. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො, අඤ්ඤො අත්ථක්කමොති. කෙචි පන ‘‘කරණත්ථමෙව දස්සෙතුං එවං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තදයුත්තමෙව පදද්වයස්ස කත්තුපදෙන සමානත්ථත්තා, සමානත්ථානඤ්ච පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤං කරණභාවානුපපත්තිතො, අලමතිපපඤ්චෙන.

පුබ්බකඉසිභාවානුයොගවණ්ණනා

283. දීයතෙති දත්ති, සා එව දත්තිකන්ති ආහ ‘‘දින්නක’’න්ති. අදාතුකාමම්පි දාතුකාමං කත්වා සම්මුඛා පරමාවට්ටෙති සම්මූළ්හං කරොති එතායාති සම්මුඛාවට්ටනී. තෙනාහ ‘‘න දෙමීති වත්තුං න සක්කොතී’’ති. පුන තස්සාති බ්රාහ්මණස්ස. කාරණානුරූපං රාජූනං පුණ්ණපත්තන්ති ආහ ‘‘කස්මා මෙ ¶ දින්නො’’ති. සඞ්ඛපලිතකුට්ඨන්ති ධොතසඞ්ඛමිව සෙතකුට්ඨං. සෙතපොක්ඛරරජතතො ගුණසමානකායත්තා එවමාහ. අනුගච්ඡතීති පරමනුබන්ධති.

යදි දුවිධෙනපි කාරණෙන රාජා බ්රාහ්මණස්ස සම්මුඛාභාවං න දෙති, අථ කස්මා තදුපසඞ්කමනං න පටික්ඛිත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ‘‘ඛෙත්තවිජ්ජායාති නීතිසත්ථෙ’’ති (දී. නි. ටී. 1.283) ආචරියෙන වුත්තං. හෙට්ඨාපි බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං එවං වුත්තං ‘‘ඛෙත්තවිජ්ජාති අබ්භෙය්යමාසුරක්ඛරාජසත්ථාදිනීතිසත්ථ’’න්ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.21) දුස්සමෙත්ථ තිරොකරණියං. තෙනාහ ‘‘සාණිපාකාරස්ස අන්තො ඨත්වා’’ති. අන්තසද්දෙන පන තබ්භාවෙන පදෙ වඩ්ඪියමානෙ දුස්සන්තං යථා ‘‘වනන්තො’’ති. ‘‘පයාතන්ති සද්ධං, සස්සතිකං වා. තෙනාහ අභිහරිත්වා දින්න’’න්ති ආචරියෙන වුත්තං, තස්මා මතකභත්තසඞ්ඛෙපෙන වා නිච්චභත්තසඞ්ඛෙපෙන වා අභිහරිත්වා දින්නං භික්ඛන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘අයං පනා’’තිආදි අත්ථාපත්තිවචනං. නිට්ඨන්ති නිච්ඡයං. කස්මා පන භගවා බ්රාහ්මණස්ස එවරූපං අමනාපං මම්මවචනං අවොචාති චොදනං ¶ කාරණං දස්සෙත්වා සොධෙතුං ‘‘ඉදං පනා’’තිආදි වුත්තං. රහස්සම්පි පටිච්ඡන්නම්පි මම්මවචනං පකාසෙසීති සම්බන්ධො.

284. රාජාසනං නාම හත්ථික්ඛන්ධපදෙසං සන්ධාය ‘‘හත්ථිගීවාය වා නිසින්නො’’ති පාළියං වුත්තං. රථූපත්ථරෙති රථස්ස උපරි අත්ථරිතපදෙසෙ. තෙනාහ ‘‘රථම්හී’’තිආදි. උග්ගතුග්ගතෙහීති උග්ගතානමතිසයෙන උග්ගතෙහි. න හි විච්ඡාසමාසො ලොකිකෙහි අභිමතොති. රඤ්ඤො අපච්චං රාජඤ්ඤො, බහුකත්තං පති, එකසෙසනයෙන වා ‘‘රාජඤ්ඤෙහී’’ති වුත්තං. පාකටමන්තනන්ති පකාසභූතං මන්තනං. තදෙවිධාධිප්පෙතං, න රහස්සමන්තනං සුද්දාදීහිපි සුය්යමානස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ආගච්ඡෙය්ය සුද්දො වා සුද්දදාසො වා’’තිආදි. තාදිසෙහියෙවාති රඤ්ඤො ආකාරසදිසෙහෙව. තස්සත්ථස්ස සාධනසමත්ථං වචනං රඤ්ඤා භණිතං යථා, තථා සොපි තස්සත්ථස්ස සාධනසමත්ථමෙව භණිතං වචනං අපිනු භණතීති යොජෙතබ්බං.

285. ‘‘පවත්තාරො’’ති එතස්ස පාවචනභාවෙන වත්තාරොති සද්දතො අත්ථො. යස්මා පන තෙ තථාභූතා මන්තානං පවත්තකා නාම, තස්මා ¶ අධිප්පායතො අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පවත්තයිතාරො’’ති වුත්තං. වදසද්දෙන, හි තුපච්චයෙන ච ‘‘වත්තාරො’’ති පදසිද්ධි, තථා වතුසද්දෙන ‘‘පවත්තයිතාරො’’ති. ඉදං ආචරියස්ස (දී. නි. ටී. 1.285) ච ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ච මතං. වතුසද්දෙනෙව ‘‘පවත්තාරො’’ති පදසිද්ධිං දස්සෙතීතිපි කෙචි වදන්ති. පදද්වයස්ස තුල්යාධිකරණත්තා ‘‘මන්තමෙවා’’ති වුත්තං. ‘‘සුද්දෙ බහි කත්වා රහො භාසිතබ්බට්ඨෙන මන්තා එව තං තං අත්ථපටිපත්තිහෙතුතාය පද’’න්ති හි තුල්යාධිකරණං හොති, අනුපනීතාසාධාරණතාය රහස්සභාවෙන වත්තබ්බාය මන්තනකිරියාය පදමධිගමුපායන්තිපි මන්තපදන්ති අට්ඨකථාමුත්තකො නයො. ගීතන්ති ගායනවසෙන සජ්ඣායිතං, ගායනම්පිධ උදත්තානුදත්තාදිසරසම්පාදනවසෙනෙව අධිප්පෙතන්ති වුත්තං ‘‘සරසම්පත්තිවසෙනා’’ති. පාවචනභාවෙන අඤ්ඤෙසං වුත්තං. තමඤ්ඤෙසං වාදාපනවසෙන වාචිතං. සඞ්ගහෙත්වා උපරූපරි සඤ්ඤූළ්හාවසෙන සමුපබ්යූළ්හං. ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාදිවසෙන, තත්ථාපි පච්චෙකං මන්තබ්රහ්මාදිවසෙන, අජ්ඣායානුවාකාදිවසෙන ච රාසිකතං. යථාවුත්තනයෙනෙව පිණ්ඩං කත්වා ඨපිතං. අඤ්ඤෙසං වාචිතං අනුවාචෙන්තීති අඤ්ඤෙසං කම්මභූතානං තෙහි වාචාපිතං මන්තපදං එතරහි බ්රාහ්මණා අඤ්ඤෙසං අනුවාචාපෙන්ති.

තෙසන්ති මන්තකත්තූනං. දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩං යථාකම්මූපගඤාණං, පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන දිබ්බචක්ඛුසදිසඤ්ච පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං සන්ධාය ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’ති වුත්තං. අතො දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩෙන ¶ යථාකම්මූපගඤාණෙන සත්තානං කම්මස්සකතාදීනි චෙව දිබ්බචක්ඛුසදිසෙන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන අතීතකප්පෙ බ්රාහ්මණානං මන්තජ්ඣෙනවිධිඤ්ච ඔලොකෙත්වාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. රූපමෙව හි පච්චුප්පන්නං දිබ්බචක්ඛුස්ස ආරම්මණන්ති තමිධ අට්ඨානගතං හොති. පාවචනෙන සහ සංසන්දිත්වාති යං කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තං වට්ටසන්නිස්සිතං වචනං, තෙන සහ සංසන්දිත්වා අවිරුද්ධං කත්වා. න හි තෙසං විවට්ටසන්නිස්සිතො අත්ථො පච්චක්ඛතො හොති. ගන්ථිංසූති පජ්ජගජ්ජබන්ධවසෙන සක්කතභාසාය බන්ධිංසු. අපරා පරෙති අට්ඨකාදීහි අපරා අඤ්ඤෙපි පරෙ පච්ඡිමා ඔක්කාකරාජකාලාදීසු උප්පන්නා. පාණාතිපාතාදීනි පක්ඛිපිත්වාති අට්ඨකාදීහි ගන්ථිතමන්තපදෙස්වෙව පාණාතිපාතාදිකිලෙසසන්නිස්සිතපදානං තත්ථ තත්ථ පක්ඛිපනං කත්වා. විරුද්ධෙ අකංසූති සුත්තනිපාතෙ බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තාදීසු (සු. නි. බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්ත) ආගතනයෙන සංකිලෙසිකත්ථදීපනතො ¶ පච්චනීකභූතෙ අකංසු. ඉසීති නිදස්සනමත්තං. ‘‘ඉසි වා ඉසිත්ථාය පටිපන්නො වා’’ති හි වත්තබ්බං. කස්මා පනෙත්ථ පටිඤ්ඤාගහණවසෙන දෙසනාසොතපතිතං න කරොතීති ආහ ‘‘ඉධ භගවා’’තිආදි. ඉධාති ‘‘ත්යාහං මන්තෙ අධීයාමි, ‘සාචරියකො’ති ත්වං මඤ්ඤසී’’ති වුත්තට්ඨානෙ. පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වාති යථා හෙට්ඨා පටිඤ්ඤා ගහිතා, තථා ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි අම්බට්ඨ, තාවතා ත්වං භවිස්සසි ඉසි වා ඉසිත්ථාය වා පටිපන්නො සාචරියකොති, නො හිදං භො ගොතමා’’ති එවං ඉධ පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වා.

286. නිරාමගන්ධාති කිලෙසාසුචිවසෙන විස්සගන්ධරහිතා. අනිත්ථිගන්ධාති ඉත්ථීනං ගන්ධමත්තස්සපි අවිසහනෙන ඉත්ථිගන්ධරහිතා. රජොජල්ලධරාති පකතිරජසෙදාදිජල්ලධරා. පාකාරපුරිසගුත්තීති පාකාරාවරණං, පුරිසාවරණඤ්ච. එත්ථ පන ‘‘නිරාමගන්ධා’’ති එතෙන තෙසං දසන්නං බ්රාහ්මණානං වික්ඛම්භිතකිලෙසතං දස්සෙති, ‘‘අනිත්ථිගන්ධා, බ්රහ්මචාරිනො’’ති ච එතෙන එකවිහාරිතං, ‘‘රජොජල්ලධරා’’ති එතෙන මණ්ඩනවිභූසනාභාවං, ‘‘අරඤ්ඤායතනෙ පබ්බතපාදෙසු වසිංසූ’’ති එතෙන මනුස්සූපචාරං පහාය විවිත්තවාසං, ‘‘වනමූලඵලාහාරා වසිංසූ’’ති එතෙන සාලිමංසොදනාදිපණීතාහාර පටික්ඛෙපං, ‘‘යදා’’තිආදිනා යානවාහනපටික්ඛෙපං, ‘‘සබ්බදිසාසූ’’තිආදිනා රක්ඛාවරණපටික්ඛෙපං. එවඤ්ච දස්සෙන්තො මිච්ඡාපටිපදාපක්ඛිකං සාචරියකස්ස අම්බට්ඨස්ස වුත්තිං උපාදාය සම්මාපටිපදාපක්ඛිකාපි තෙසං බ්රාහ්මණානං වුත්ති අරියවිනයෙ සම්මාපටිපත්තිං උපාදාය මිච්ඡාපටිපදායෙව. කථඤ්හි නාම තෙ භවිස්සති සල්ලෙඛපටිපත්තියුත්තතාති. ‘‘එවං සු තෙ’’තිආදිනා භගවා අම්බට්ඨං සන්තජ්ජෙන්තො නිග්ගණ්හාතීතිපි විභාවෙති. ඉදඤ්හි වක්ඛමානාය පාළියා පිණ්ඩත්ථදස්සනන්ති.

දුස්සපට්ටිකා දුස්සපට්ටං. දුස්සකලාපො දුස්සවෙණී. වෙඨකෙහීති වෙඨකපට්ටකෙහි, දුස්සෙහි සංවෙඨෙත්වා ¶ කතනමිතඵාසුකාහීති වුත්තං හොති. කප්පෙතුන්ති කත්තරිකාය ඡින්දිතුං. කප්පිතවාලෙහීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘න භික්ඛවෙ මස්සු කප්පාපෙතබ්බ’’න්තිආදීසු (චූළව. 275) විය හි කපුසද්දො ඡෙදනෙ වත්තති. යුත්තට්ඨානෙසූති ගීවාසීසවාලධීසු. වාලාති තෙසු ඨානෙසු ජායමානා ලොමා. සහචරණවසෙන, ඨානීනාමෙන වා ‘‘කුත්තවාලා’’ති ¶ වුත්තා. කෙචි පන ‘‘වාළයුත්තත්තා’’ති පාඨං කප්පෙත්වා වාළරූපයුත්තත්තාති අත්ථං වදන්ති, පාළියානපෙක්ඛනමෙව තෙසං දොසො. ‘‘කුත්තවාලෙහි වළවාරථෙහී’’ති පාළියං වුත්තං. සමන්තානගරන්ති නගරස්ස සමන්තතො. පාකාරස්ස අධොභාගෙ කතසුධාකම්මං ඨානං නගරස්ස සමීපෙ කත්තබ්බතො, උපකාරකරණතො ච ‘‘උපකාරිකා’’ති වුච්චති. නගරස්ස උපකාරිකා එතාසන්ති නගරූපකාරිකායො, රාජධානීඅපෙක්ඛාය ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි. මතීති විචිකිච්ඡාවසෙන අනෙකංසිකජානනා. උපරි දෙසනාය අවඩ්ඪකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං භගවා’’තිආදිමාහ. පාළියං සො මං පඤ්හෙනාති සො ජනො මං පුච්ඡාවසෙන සොධෙය්ය. අහං වෙය්යාකරණෙන සොධෙස්සාමීති අහම්පිමං විස්සජ්ජනාවසෙන සොධෙස්සාමීති යථාරහමධිකාරවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ද්වෙලක්ඛණදස්සනවණ්ණනා

287. ‘‘නිසින්නාන’’න්තිආදි අනාදරෙ සාමිවචනං, විසෙසනං වා. සඞ්කුචිතෙ ඉරියාපථෙ අනවසෙසතො ලක්ඛණානං දුබ්බිභාවනතො ‘‘න සක්කොතී’’ති වුත්තං, තථා සුවිභාවනතො පන ‘‘සක්කොතී’’ති. පරියෙසනසුඛත්ථමෙව තදාචිණ්ණතා දට්ඨබ්බා. තෙනාති දුවිධෙනපි කාරණෙන.

ගවෙසීති ඤාණෙන පරියෙසනමකාසි. ගණයන්තොති ඤාණෙනෙව සඞ්කලයන්තො. සමානයීති සම්මා ආනයි සමාහරි. ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදස්ස ආකඞ්ඛතීති අත්ථොති ආහ ‘‘අහො වතා’’තිආදි. අනුපසග්ගම්පි හි පදං කත්ථචි සඋපසග්ගමිව අත්ථවිසෙසවාචකං යථා ‘‘ගොත්රභූ’’ති. තතො තතො සරීරප්පදෙසතො. කිච්ඡතීති කිලමති. තෙනාහ ‘‘න සක්කොති දට්ඨු’’න්ති. තායාති ‘‘විචිනන්තො කිච්ඡතී’’ති වුත්තාය විචිකිච්ඡාය. තතොති සන්නිට්ඨානං අගමනතො. එවං ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදස්ස ආසිසනත්ථතං දස්සෙත්වා ඉදානි සංසයත්ථතං දස්සෙන්තො ‘‘කඞ්ඛාය වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කඞ්ඛායාති ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදෙන වුත්තාය කඞ්ඛාය. අසත්වපධානඤ්හි ආඛ්යාතිකං. එස නයො සෙසෙසුපි. අවත්ථාපභෙදගතා විමති එව ‘‘තීහි ධම්මෙහී’’ති වුත්තා, තිප්පකාරෙහි සංසයධම්මෙහීති අත්ථො. කාලුසියභාවොති අප්පසන්නතාය හෙතුභූතො ආවිලභාවො.

වත්ථිකොසෙනාති ¶ ¶ නාභියා අධොභාගසඞ්ඛාතෙ වත්ථිම්හි ජාතෙන ලිඞ්ගපසිබ්බකෙන. ‘‘අණ්ඩකොසො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.152, 189; 2.27; අ. නි. 7.71; පාරා. 11) විය හි කොසසද්දො පරිවෙඨකපසිබ්බකෙ වත්තති. වත්ථෙන ගුහිතබ්බත්තා වත්ථගුය්හං. යස්මා භගවතො කොසොහිතං වත්ථගුය්හං සබ්බබුද්ධාවෙණිකං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං සුවිසුද්ධකඤ්චනමණ්ඩලසන්නිභං, අත්තනො සණ්ඨානසන්නිවෙසසුන්දරතාය ආජානෙය්යගන්ධහත්ථිනො වරඞ්ගපරමචාරුභාවං, විකසමානතපනියාරවින්දසමුජ්ජලකෙසරාවත්තවිලාසං, සඤ්ඣාපභානුරඤ්ජිතජලවනන්තරාභිලක්ඛිතසම්පුණ්ණචන්දමණ්ඩලසොභඤ්ච අත්තනො සිරියා අභිභුය්ය විරාජති, යං බාහිරබ්භන්තරමලෙහි අනුපක්කිලිට්ඨතාය, චිරකාලපරිචිතබ්රහ්මචරියාධිකාරතාය, සණ්ඨිතසණ්ඨානසම්පත්තියා ච කොපීනම්පි සමානං අකොපීනමෙව ජාතං. තෙන වුත්තං ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. වරවාරණස්සෙවාති වරගන්ධහත්ථිනො ඉව. පහූතභාවන්ති පුථුලභාවං. එත්ථෙව හි තස්ස සංසයො. තනුමුදුසුකුමාරාදීසු පනස්ස ගුණෙසු විචාරණා එව නාහොසි.

288. ‘‘තථාරූප’’න්ති ඉදං සමාසපදන්ති ආහ ‘‘තංරූප’’න්ති. එත්ථාති යථා අම්බට්ඨො කොසොහිතං වත්ථගුය්හමද්දස්ස, තථා ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරමභිසඞ්ඛරණෙ. ඉමිනා හි ‘‘තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරී’’තිආදිපාළිපරාමසනං, අතො චෙත්ථ සහ ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරනයෙන වත්ථගුය්හදස්සනකාරණං මිලින්දපඤ්හාපාඨෙන (මි. ප. 3.3) විභාවිතං හොති. කෙචි පන ‘‘වත්ථගුය්හදස්සනෙ’’ති පරාමසන්ති, තදයුත්තමෙව. න හි තං පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච අත්ථි, යං එවං පරාමසිතබ්බං සියා, ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරනයො ච අවිභාවිතො හොති. කිමෙත්ථ අඤ්ඤෙන වත්තබ්බං චතුපටිසම්භිදාපත්තෙන ඡළභිඤ්ඤෙන වාදීවරෙන භදන්තනාගසෙනත්ථෙරෙන වුත්තනයෙනෙව සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා. හිරී කරීයතෙ එත්ථාති හිරිකරණං, තදෙව ඔකාසො තථා, හිරියිතබ්බට්ඨානං. උත්තරස්සාති සුත්තනිපාතෙ ආගතස්ස උත්තරමාණවස්ස (ම. නි. 2.384). සබ්බෙසම්පි චෙතෙසං වත්ථු සුත්තනිපාතතො ගහෙතබ්බං.

ඡායන්ති පටිබිම්බං. කථං දස්සෙසි, කීදිසං වාති ආහ ‘‘ඉද්ධියා’’තිආදි. ඡායාරූපකමත්තන්ති භගවතො පටිබිම්බරූපකමෙව, න පකතිවත්ථගුය්හං, තඤ්ච බුද්ධසන්තානතො විනිමුත්තත්තා රූපකමත්තං භගවතා සදිසවණ්ණසණ්ඨානාවයවං ඉද්ධිමයං බිම්බකමෙව හොති, එවඤ්ච කත්වා අප්පකත්ථෙන ක-කාරෙන විසෙසිතවචනං උපපන්නං හොති. ඡායාරූපකමත්තං ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා දස්සෙසීති සම්බන්ධො. ‘‘තං පන දස්සෙන්තො භගවා යථා අත්තනො බුද්ධරූපං න ¶ දිස්සති, තථා කත්වා දස්සෙතී’’ති (දී. නි. ටී. 1.288) ආචරියා වදන්ති. තදෙතං භදන්තනාගසෙනත්ථෙරෙන වුත්තෙන ඉද්ධාභිසඞ්ඛතඡායාරූපකමත්තදස්සනවචනෙන සංසන්දති චෙව සමෙති ච යථා ¶ තං ‘‘ඛීරෙන ඛීරං, ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදක’’න්ති දට්ඨබ්බං. තථාවචනෙනෙව හි සෙසබුද්ධරූපස්ස තඞ්ඛණෙ අදස්සිතභාවො අත්ථතො ආපන්නො හොති. නිවාසනනිවත්ථතාදිවචනෙන පනෙත්ථ බුද්ධසන්තානතො විනිමුත්තස්සපි ඡායාරූපකස්ස නිවාසනාදිඅබහිගතභාවො දස්සිතො, න ච චොදෙතබ්බං ‘‘කථං නිවාසනාදිඅන්තරගතං ඡායාරූපකං භගවා දස්සෙති, කථඤ්ච අම්බට්ඨො පස්සතී’’ති. අචින්තෙය්යො හි ඉද්ධිවිසයොති. ඡායං දිට්ඨෙති ඡායාය දිට්ඨාය. එතන්ති ඡායාරූපකං. බුජ්ඣනකෙ සති ජීවිතනිමිත්තම්පි හදයමංසං දස්සෙය්යාති අධිප්පායො. නින්නෙත්වාති නීහරිත්වා. අයමෙව වා පාඨො. කල්ලොසීති විස්සජ්ජනෙ ත්වං කුසලො ඡෙකො අසි, යථාවුත්තො වා විස්සජ්ජනාමග්ගො උපපන්නො යුත්තො අසීති අත්ථො. ‘‘කුසලො’’ති කෙචි පඨන්ති, අයුත්තමෙතං. මිලින්දපඤ්හෙ හි සබ්බත්ථ විස්සජ්ජනාවසානෙ ‘‘කල්ලො’’ ඉච්චෙව දිට්ඨොති.

නින්නාමෙත්වාති මුඛතො නීහරණවසෙන කණ්ණසොතාදිඅභිමුඛං පණාමෙත්වා, අධිප්පායමෙව දස්සෙතුං ‘‘නීහරිත්වා’’ති වුත්තං. කථිනසූචිං වියාති ඝනසුඛුමභාවාපාදනෙන කක්ඛළසූචිමිව කත්වා. තථාකරණෙනාති කථිනසූචිං විය කරණෙන. එත්ථාති පහූතජිව්හාය. මුදුභාවො, දීඝභාවො, තනුභාවො ච දස්සිතො අමුදුනො ඝනසුඛුමභාවාපාදනත්ථමසක්කුණෙය්යත්තාති ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.288) වුත්තං. තත්රායමධිප්පායො – යස්මා මුදුමෙව ඝනසුඛුමභාවාපාදනත්ථං සක්කොති, තස්මා තථාකරණෙන මුදුභාවො දස්සිතො අග්ගි විය ධූමෙන. යස්මා ච මුදුයෙව ඝනසුඛුමභාවාපජ්ජනෙන දීඝගාමි, තස්මා කණ්ණසොතානුමසනෙන දීඝභාවො දස්සිතො. යස්මා පන මුදු එව ඝනසුඛුමභාවාපජ්ජනෙන තනු හොති, තස්මා නාසිකාසොතානුමසනෙන තනුභාවො දස්සිතොති. අපුථුලස්ස තථාපටිච්ඡාදනත්ථමසක්කුණෙය්යත්තා නලාටච්ඡාදනෙන පුථුලභාවො දස්සිතො.

289. පත්ථෙන්තො හුත්වා උදික්ඛන්තොති යොජෙතබ්බං.

290. මූලවචනං ¶ කථා. පටිවචනං සල්ලාපො.

291. ‘‘උද්ධුමාතක’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.242; විසුද්ධි. 1.102) විය ක-සද්දො ජිගුච්ඡනත්ථොති වුත්තං ‘‘තමෙව ජිගුච්ඡන්තො’’ති. තමෙවාති පණ්ඩිතභාවමෙව, අම්බට්ඨමෙවාතිපි අත්ථො. අම්බට්ඨඤ්හි සන්ධාය එවමාහ. තථා හි පාළියං වුත්තං ‘‘එවං…පෙ… අම්බට්ඨං මාණවං එතදවොචා’’ති. කාමඤ්ච අම්බට්ඨං සන්ධාය එවං වුත්තං, නාමගොත්තවසෙන පන අනියමං කත්වා ගරහන්තො පුථුවචනෙන වදතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘යදෙව ඛො ත්ව’’න්ති එතස්ස අනියමවචනස්ස ‘‘එවරූපෙනා’’ති ඉදං නියමවචනන්ති දස්සෙති ‘‘යාදිසො’’තිආදිනා. භාවෙනභාවලක්ඛණෙ ¶ භුම්මවචනත්ථෙ කරණවචනන්ති වුත්තං ‘‘එදිසෙ අත්ථචරකෙ’’ති. න අඤ්ඤත්රාති න අඤ්ඤත්ථ සුගතියං. එත්ථ පන ‘‘අත්ථචරකෙනා’’ති ඉමිනා බ්යතිරෙකමුඛෙන අනත්ථචරකතංයෙව විභාවෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘උපනෙය්ය උපනෙය්යා’’ති ඉදං ත්වාද්යන්තං විච්ඡාවචනන්ති ආහ ‘‘බ්රාහ්මණො ඛො පනා’’තිආදි. එවං උපනෙත්වා උපනෙත්වාති තං තං දොසං උපනීය උපනීය. තෙනාහ ‘‘සුට්ඨු දාසාදිභාවං ආරොපෙත්වා’’ති. පාතෙසීති පවට්ටනවසෙන පාතෙසි. යඤ්ච අගමාසි, තම්පි අස්ස තථාගමනසඞ්ඛාතං ඨානං අච්ඡින්දිත්වාති යොජනා.

පොක්ඛරසාතිබුද්ධූපසඞ්කමනවණ්ණනා

292-3-6. කිත්තකො පන සොති වුත්තං ‘‘සම්මොදනීයකථායපි කාලො නත්ථී’’ති. ආගමා නූති ආගතො නු. ඛොති නිපාතමත්තං. ඉධාති එත්ථ, තුම්හාකං සන්තිකන්ති අත්ථො. අධිවාසෙතූති සාදියතු, තං පන සාදියනං ඉධ මනසාව සම්පටිග්ගහො, න කායවාචාහීති ආහ ‘‘සම්පටිච්ඡතූ’’ති. අජ්ජ පවත්තමානං අජ්ජතනං, පුඤ්ඤං, පීතිපාමොජ්ජඤ්ච, ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යං මෙ’’තිආදි වුත්තං. කාරන්ති උපකාරං, සක්කාරං වා. අචොපෙත්වාති අචාලෙත්වා.

297. ‘‘සහත්ථා’’ති ඉදං කරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. තෙනාහ ‘‘සහත්ථෙනා’’ති. සුහිතන්ති ධාතං, ජිඝච්ඡාදුක්ඛාභාවෙන වා සුඛිතං. යාවදත්ථන්ති යාව අත්ථො, තාව භොජනෙන තදා කතං. පටික්ඛෙපපවාරණාවෙත්ථ අධිප්පෙතා, න නිමන්තනපවාරණාති ආහ ‘‘අල’’න්තිආදි. ‘‘හත්ථසඤ්ඤායා’’ති නිදස්සනමත්තං අඤ්ඤත්ථ මුඛවිකාරෙන, වචීභෙදෙන ච පටික්ඛෙපස්ස වුත්තත්තා ¶ , එකක්ඛණෙපි ච තථාපටික්ඛෙපස්ස ලබ්භනතො. ඔනීතා පත්තතො පාණි එතස්සාති ඔනීතපත්තපාණීති භින්නාධිකරණවිසයො තිපදො බාහිරත්ථසමාසො. මුද්ධජණ-කාරෙන, පන සඤ්ඤොගත-කාරෙන ච ඔණිත්තසද්දො විනාභූතෙති දස්සෙති ‘‘ඔණිත්තපත්තපාණින්තිපි පාඨො’’තිආදිනා. සුචිකරණත්ථෙ වා ඔණිත්තසද්දො. ඔණිත්තං ආමිසාපනයනෙන සුචිකතං පත්තං පාණි ච අස්සාති හි ඔණිත්තපත්තපාණි. තෙනාහ ‘‘හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා’’ති. ‘‘ඔණිත්තං නානාභූතං විනාභූතං, ආමිසාපනයනෙන වා සුචිකතං පත්තං පාණිතො අස්සාති ඔණිත්තපත්තපාණී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 1.23) සාරත්ථදීපනියං වුත්තං. තත්ථ පච්ඡිමවචනං ‘‘හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා’’ති ඉමිනා අසංසන්දනතො විචාරෙතබ්බං. එවංභූතන්ති ‘‘භුත්තාවිං ඔනීතපත්තපාණි’’න්ති වුත්තප්පකාරෙන භූතං.

298. අනුපුබ්බිං කථන්ති අනුපුබ්බං කථෙතබ්බං කථං. තෙනාහ ‘‘අනුපටිපාටිකථ’’න්ති. කා ¶ පන සාති ආහ ‘‘දානානන්තරං සීල’’න්තිආදි, තෙනායමත්ථො බොධිතො හොති – දානකථා තාව පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසාධාරණත්තා, සුකරත්තා, සීලෙ පතිට්ඨානස්ස උපායභාවතො ච ආදිතො කථෙතබ්බා. පරිච්චාගසීලො හි පුග්ගලො පරිග්ගහවත්ථූසු විනිස්සටභාවතො සුඛෙනෙව සීලානි සමාදියති, තත්ථ ච සුප්පතිට්ඨිතො හොති, සීලෙන දායකපටිග්ගාහකසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො, කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො, භොගසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානකථානන්තරං සීලකථා කථෙතබ්බා. තඤ්චෙ දානසීලං වට්ටනිස්සිතං, අයං භවසම්පත්ති තස්ස ඵලන්ති දස්සනත්ථං සීලකථානන්තරං සග්ගකථා. තාය හි එවං දස්සිතං හොති ‘‘ඉමෙහි දානසීලමයෙහි, පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නෙහි ච පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි එතා චාතුමහාරාජිකාදීසු පණීතපණීතතරාදිභෙදභින්නා අපරිමෙය්යා දිබ්බසම්පත්තියො ලද්ධබ්බා’’ති. ස්වායං සග්ගො රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨො, සබ්බථා පන තෙහි අනුපක්කිලිට්ඨො අරියමග්ගොති දස්සනත්ථං සග්ගකථානන්තරං මග්ගකථා. මග්ගඤ්ච කථෙන්තෙන තදධිගමුපායදස්සනත්ථං කාමානං ආදීනවො, ඔකාරො, සංකිලෙසො, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ච කථෙතබ්බො. සග්ගපරියාපන්නාපි හි සබ්බෙ කාමා නාම බහ්වාදීනවා අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මා, පගෙව ඉතරෙති ¶ ආදීනවො, සබ්බෙපි කාමා හීනා ගම්මා පොථුජ්ජනිකා අනරියා අනත්ථසංහිතාති ලාමකභාවො ඔකාරො, සබ්බෙපි භවා කිලෙසානං වත්ථුභූතාති සංකිලෙසො, සබ්බසංකිලෙසවිප්පයුත්තං නිබ්බානන්ති නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ච කථෙතබ්බොති. අයම්පි අත්ථො බොධිතොති වෙදිතබ්බො. මග්ගොති හි එත්ථ ඉති-සද්දෙන ආද්යත්ථෙන කාමාදීනවාදීනම්පි සඞ්ගහොති අයමත්ථවණ්ණනා කතා. තෙනාහ ‘‘සෙය්යථිදං – දානකථං සීලකථං සග්ගකථං කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙතී’’ති. විත්ථාරො සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 3.26) ගහෙතබ්බො.

කසි-සද්දො ඤාණෙන ගහණෙති ආහ ‘‘ගහිතා’’තිආදි. සාමංසද්දෙන නිවත්තෙතබ්බමත්ථං දස්සෙති ‘‘අසාධාරණා අඤ්ඤෙස’’න්ති ඉමිනා, ලොකුත්තරධම්මාධිගමෙ පරූපදෙසවිගතත්තා, එකෙනෙව ලොකෙ පඨමං අනුත්තරාය සම්මාසම්බොධියා අභිසම්බුද්ධත්තා ච අඤ්ඤෙසමසාධාරණාති වුත්තං හොති. ධම්මචක්ඛුන්ති එත්ථ සොතාපත්තිමග්ගොව අධිප්පෙතො, න බ්රහ්මායුසුත්තෙ (ම. නි. 2.383 ආදයො) විය හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා, න ච චූළරාහුලොවාදසුත්තෙ (ම. නි. 3.416) විය ආසවක්ඛයො. ‘‘තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථ’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණමෙව, න සඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘තඤ්හී’’තිආදිමාහ. කිච්චවසෙනාති අසම්මොහපටිවෙධකිච්චවසෙන.

පොක්ඛරසාතිඋපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා

299. පාළියං ¶ ‘‘දිට්ඨධම්මො’’තිආදීසු දස්සනං නාම ඤාණතො අඤ්ඤම්පි චක්ඛාදිදස්සනං අත්ථීති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණපත්තිතො අඤ්ඤාපි කායගමනාදිපත්ති විජ්ජතීති තතො විසෙසදස්සනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනෙසා විදිතධම්මතා එකදෙසතොපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතධම්මතං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං, තෙනස්ස සච්චාභිසම්බොධමෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිචතුකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙන චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාළ්හං නාම හොති. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො’’ති. ‘‘කථං පන එකමෙව ඤාණං එකස්මිං ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි සාධෙන්තං පවත්තති. න හි තාදිසං ලොකෙ දිට්ඨං, න ආගමො වා තාදිසො අත්ථී’’ති ¶ න වත්තබ්බං. යථා හි පදීපො එකස්මිංයෙව ඛණෙ වට්ටිං දහති, ස්නෙහං පරියාදියති, අන්ධකාරං විධමති, ආලොකඤ්චාපි දස්සෙති, එවමෙතං ඤාණන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං දුක්ඛෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදායපෙතං ඤාණ’’න්ති (විභ. 794) සුත්තපදම්පෙත්ථ උදාහරිතබ්බන්ති.

තිණ්ණා විචිකිච්ඡාති සප්පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා, අට්ඨවත්ථුකා ච විචිකිච්ඡා අනෙන විතිණ්ණා. විගතා කථංකථාති පවත්තිආදීසු ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො’’ති එවං පවත්තිකා කථංකථා අස්ස විගතා සමුච්ඡින්නා. විසාරදභාවං පත්තොති සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා, තප්පටිපක්ඛෙසු ච සීලාදිගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තො අධිගතො. සායං වෙසාරජ්ජප්පත්ති සුප්පතිට්ඨිතතා කත්ථාති චොදනාය ‘‘සත්ථුසාසනෙ’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘කත්ථ? සත්ථුසාසනෙ’’ති ආහ. අත්තනාව පච්චක්ඛතො දිට්ඨත්තා, අධිගතත්තා ච න අස්ස පච්චයො පච්චෙතබ්බො පරො අත්ථීති අත්ථො. තත්ථාධිප්පායමාහ ‘‘න පරස්සා’’තිආදිනා. න වත්තතීති න පවත්තති, න පටිපජ්ජති වා, න පරං පච්චෙති පත්තියායතීති අපරප්පච්චයොතිපි යුජ්ජති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බම්පි අවුත්තං, තදෙතං පුබ්බෙ වුත්තත්තා, පරතො වුච්චමානත්තා ච අවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය අජ්ජවමද්දවසොරච්චසද්ධාසතිධිතිබුද්ධිඛන්තිවීරියාදිධම්මසමඞ්ගිනා සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ අසඞ්ගාසංහීරවිසාරදඤාණචාරිනා අනෙකප්පභෙදසකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහිනා ¶ මහාගණිනා මහාවෙය්යාකරණෙන ඤාණාභිවංසධම්මසෙනාපතිනාමත්ථෙරෙන මහාධම්මරාජාධිරාජගරුනා කතාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.