📜

13. තෙවිජ්ජසුත්තවණ්ණනා

518. එවං ලොහිච්චසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි තෙවිජ්ජසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණනොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, ලොහිච්චසුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස තෙවිජ්ජසුත්තභාවං වා පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… කොසලෙසූති තෙවිජ්ජසුත්ත’’න්ති ආහ. නාමන්ති නාමමත්තං. දිසාවාචීසද්දතො පයුජ්ජමානො එනසද්දො අදුරත්ථෙ ඉච්ඡිතො, තප්පයොගෙන ච පඤ්චමියත්ථෙ සාමිවචනං, තස්මා ‘‘උත්තරෙනා’’ති පදෙන අදූරත්ථජොතනං, පඤ්චමියත්ථෙ ච සාමිවචනං දස්සෙතුං ‘‘මනසාකටතො අවිදූරෙ උත්තරපස්සෙ’’ති වුත්තං. ‘‘දිසාවාචීසද්දතො පඤ්චමීවචනස්ස අදූරත්ථජොතනතො අදූරත්ථං දස්සෙතුං එනසද්දෙන එවං වුත්ත’’න්ති කෙචි, සත්තමියත්ථෙ චෙතං තතියාවචනං ‘‘පුබ්බෙන ගාමං රමණීය’’න්තිආදීසු විය. ‘‘අක්ඛරචින්තකා පන එන-සද්දයොගෙ අවධිවාචිනි පදෙ උපයොගවචනං ඉච්ඡන්ති, අත්ථො පන සාමිවසෙනෙව ඉච්ඡිතො, තස්මා ඉධ සාමිවචනවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති (දී. නි. ටී. 1.518) අයං ආචරියමති. තරුණඅම්බරුක්ඛසණ්ඩෙති තරුණම්බරුක්ඛසමූහෙ. රුක්ඛසමුදායස්ස හි වනසමඤ්ඤා.

519. කුලචාරිත්තාදිසම්පත්තියාති එත්ථ ආදිසද්දෙන මන්තජ්ඣෙනාභිරූපතාදිසම්පත්තිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං දෙසෙ, කුලෙ වා. තෙ නිවාසට්ඨානෙන විසෙසෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. මන්තසජ්ඣායකරණත්ථන්ති ආථබ්බණමන්තානං සජ්ඣායකරණත්ථං. තෙන වුත්තං ‘‘අඤ්ඤෙසං බහූනං පවෙසනං නිවාරෙත්වා’’ති. නදීතීරෙති අචිරවතියා නදියා තීරෙ.

මග්ගාමග්ගකථාවණ්ණනා

520. ජඞ්ඝචාරන්ති චඞ්කමෙන, ඉතො චිතො ච විචරණං. සො හි ජඞ්ඝාසු කිලමථවිනොදනත්ථං චරණතො ‘‘ජඞ්ඝවිහාරො, ජඞ්ඝචාරො’’ති ච වුත්තො. තෙනාහ පාළියං ‘‘අනුචඞ්කමන්තානං අනුවිචරන්තාන’’න්ති. චුණ්ණමත්තිකාදි න්හානීයසම්භාරො. තෙන වුත්තන්ති උභොසුපි අනුචඞ්කමනානුවිචරණානං ලබ්භනතො එවං වුත්තං. මග්ගො චෙත්ථ බ්රහ්මලොකගමනූපායපටිපදාභූතො උජුමග්ගො. ඉච්ඡිතට්ඨානං උජුකං මග්ගති උපගච්ඡති එතෙනාති හි මග්ගො, තදඤ්ඤො අමග්ගො, අ-සද්දො වා වුද්ධිඅත්ථො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘කතමං නු ඛො’’තිආදිනා මග්ගමෙව දස්සෙති. පටිපදන්ති බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගස්ස පුබ්බභාගපටිපදං.

අඤ්ජසායනොති උජුමග්ගස්ස වෙවචනං පරියායද්වයස්ස අතිරෙකත්ථදීපනතො යථා ‘‘පදට්ඨාන’’න්ති. දුතියවිකප්පෙ අඤ්ජසසද්දො උජුකපරියායො. නිය්යාතීති නිය්යානියො, සො එව නිය්යානිකොති දස්සෙති ‘‘නිය්යායන්තො’’ති ඉමිනා. නිය්යානිකො නිය්යාතීති ච එකන්තනිය්යානං වුත්තං, ගච්ඡන්තො හුත්වා ගච්ඡතීති අත්ථො. කස්මා මග්ගො ‘‘නිය්යාතී’’ති වුත්තො, නන්වෙස ගමනෙ අබ්යාපාරොති? සච්චං. යස්මා පනස්ස නිය්යාතු-පුග්ගලවසෙන නිය්යානභාවො ලබ්භති, තස්මා නිය්යායන්තපුග්ගලස්ස යොනිසො පටිපජ්ජනවසෙන නිය්යායන්තො මග්ගො ‘‘නිය්යාතී’’ති වුත්තො. කරොතීති අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙති. තථා උප්පාදෙන්තොයෙව හි තං පටිපජ්ජති නාම. සහ බ්යෙති වත්තතීති සහබ්යො, සහවත්තනකො, තස්ස භාවො සහබ්යතාති වුත්තං ‘‘සහභාවායා’’ති. සහභාවොති ච සලොකතා, සමීපතා වා වෙදිතබ්බා. තථා චාහ ‘‘එකට්ඨානෙ පාතුභාවායා’’ති. සකමෙවාති අත්තනො ආචරියෙන පොක්ඛරසාතිනා කථිතමෙව. ථොමෙත්වාති ‘‘අයමෙව උජුමග්ගො අයමඤ්ජසායනො’’තිආදිනා පසංසිත්වා. තථා පග්ගණ්හිත්වා. භාරද්වාජොපි සකමෙව අත්තනො ආචරියෙන තාරුක්ඛෙන කථිතමෙව ආචරියවාදං ථොමෙත්වා පග්ගණ්හිත්වා විචරතීති යොජනා. තෙන වුත්තන්ති යථා තථා වා අභිනිවිට්ඨභාවෙන පාළියං වුත්තං.

521-522. අනිය්යානිකාවාති අප්පාටිහාරිකාව, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වාදෙ දොසං දස්සෙත්වා අවිපරීතත්ථදස්සනත්ථං උත්තරරහිතා එවාති අත්ථො. තුලන්ති මානපත්ථතුලං. අඤ්ඤමඤ්ඤවාදස්ස ආදිතොව විරුද්ධග්ගහණං විග්ගහො, ස්වෙව විවදනවසෙන අපරාපරං උප්පන්නො විවාදොති ආහ ‘‘පුබ්බුප්පත්තිකො’’තිආදි. දුවිධොපි එසොති විග්ගහො, විවාදොති ද්විධා වුත්තොපි එසො විරොධො. නානාආචරියානං වාදතොති නානාරුචිකානං ආචරියානං වාදභාවතො. නානාවාදො නානාවිධො වාදොති කත්වා, අධුනා පන ‘‘නානාආචරියානං වාදො නානාවාදො’’ති පාඨො.

523. එකස්සාපීති තුම්හෙසු ද්වීසු එකස්සාපි. එකස්මින්ති සකවාදපරවාදෙසු එකස්මිම්පි. සංසයො නත්ථීති ‘‘මග්ගො නු ඛො, න මග්ගො’’ති විචිකිච්ඡා නත්ථි, අඤ්ජසානඤ්ජසාභාවෙ පන සංසයො. තෙන වුත්තං ‘‘එස කිරා’’තිආදි එවං සතීති යදි සබ්බත්ථ මග්ගසඤ්ඤිනො, එවං සති ‘‘කිස්මිං වො විග්ගහො’’ති භගවා පුච්ඡති. ඉතිසද්දෙන චෙත්ථ ආද්යත්ථෙන විවාදො, නානාවාදො ච සඞ්ගහිතො.

524. ‘‘ඉච්ඡිතට්ඨානං උජුකං මග්ගති උපගච්ඡති එතෙනාති මග්ගො, උජුමග්ගො. තදඤ්ඤො අමග්ගො, අ-සද්දො වා වුද්ධිඅත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති හෙට්ඨා වුත්තොවායමත්ථො. අනුජුමග්ගෙති එත්ථාපි අ-සද්දො වුද්ධිඅත්ථො ච යුජ්ජති. තමෙව වත්ථුන්ති සබ්බෙසම්පි බ්රාහ්මණානං මග්ගස්ස මග්ගභාවසඞ්ඛාතං, සකමග්ගස්ස උජුමග්ගභාවසඞ්ඛාතඤ්ච වත්ථුං. සබ්බෙ තෙති සබ්බෙ තෙ නානාආචරියෙහි වුත්තමග්ගා, යෙ පාළියං ‘‘අද්ධරියා බ්රාහ්මණා’’තිආදිනා වුත්තා. අයමෙත්ථ පාළිඅත්ථො – අද්ධරො නාම යඤ්ඤවිසෙසො, තදුපයොගිභාවතො අද්ධරියානි වුච්චන්ති යජූනි, තානි සජ්ඣායන්තීති අද්ධරියා, යජුවෙදිනො. තිත්තිරිනා නාම ඉසිනා කතා මන්තාති තිත්තිරා, තෙ සජ්ඣායන්තීති තිත්තිරියා, යජුවෙදිනො එව. යජුවෙදසාඛා හෙසා, යදිදං තිත්තිරන්ති. ඡන්දො වුච්චති විසෙසතො සාමවෙදො, තං සරෙන කායන්තීති ඡන්දොකා, සාමවෙදිනො. ‘‘ඡන්දොගා’’තිපි තතියක්ඛරෙන පඨන්ති, සො එවත්ථො. බහවො ඉරියො ථොමනා එත්ථාති බව්හාරි, ඉරුවෙදො, තං අධීයන්තීති බව්හාරිජ්ඣා.

බහූනීති එත්ථායං උපමාසංසන්දනා – යථා තෙ නානාමග්ගා එකංසතො තස්ස ගාමස්ස වා නිගමස්ස වා පවෙසාය හොන්ති, එවං බ්රාහ්මණෙහි පඤ්ඤාපියමානාපි නානාමග්ගා එකංසතො බ්රහ්මලොකූපගමනාය බ්රහ්මුනා සහබ්යතාය හොන්තීති.

525. පටිජානිත්වා පච්ඡා නිග්ගය්හමානා අවජානන්තීති පුබ්බෙ නිද්දොසතං සල්ලක්ඛමානා පටිජානිත්වා පච්ඡා සදොසභාවෙන නිග්ගය්හමානා ‘‘නෙතං මම වචන’’න්ති අවජානන්ති, න පටිජානන්තීති අත්ථො.

527-529. තෙතෙවිජ්ජාති තෙවිජ්ජකා තෙ බ්රාහ්මණා. එවසද්දෙන ඤාපිතො අත්ථො ඉධ නත්ථීති ව-කාරො ගහිතො, සො ච අනත්ථකොවාති දස්සෙති ‘‘ආගමසන්ධිමත්ත’’න්ති ඉමිනා, වණ්ණාගමෙන පදන්තරසන්ධිමත්තං කතන්ති අත්ථො. අන්ධපවෙණීති අන්ධපන්ති. ‘‘පණ්ණාසසට්ඨි අන්ධා’’ති ඉදං තස්සා අන්ධපවෙණියා මහතො ගච්ඡගුම්බස්ස අනුපරිගමනයොග්යතාදස්සනං. එවඤ්හි තෙ ‘‘සුචිරං වෙලං මයං මග්ගං ගච්ඡාමා’’ති සඤ්ඤිනො හොන්ති. අන්ධානං පරම්පරසංසත්තවචනෙන යට්ඨිගාහකවිරහතා දස්සිතාති වුත්තං ‘‘යට්ඨිගාහකෙනා’’තිආදි. තදුදාහරණං දස්සෙන්තෙන ‘‘එකො කිරා’’තිආදි ආරද්ධං. අනුපරිගන්ත්වාති කඤ්චි කාලං අනුක්කමෙන සමන්තතො ගන්ත්වා. කච්ඡන්ති කච්ඡබන්ධදුස්සකණ්ණං. ‘‘කච්ඡං බන්ධන්තී’’තිආදීසු (චූළව. අට්ඨ. 280; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 34.42) විය හි කච්ඡසද්දො නිබ්බසනවිසෙසපරියායො. අපිච කච්ඡන්ති උපකච්ඡකට්ඨානං. ‘‘සම්බාධො නාම උභො උපකච්ඡකා මුත්තකරණ’’න්තිආදීසු (පාචි. 800) විය හි කායෙකදෙසවාචකො කච්ඡසද්දො. චක්ඛුමාති යට්ඨිගාහකං වදති. ‘‘පුරිමො’’තිආදි යථාවුත්තක්කමෙන වෙදිතබ්බො. නාමකඤ්ඤෙවාති අත්ථාභාවතො නාමමත්තමෙව, තං පන භාසිතං තෙහි සාරසඤ්ඤිතම්පි නාමමත්තතාය අසාරභාවතො නිහීනමෙවාති අත්ථමත්තං දස්සෙති ‘‘ලාමකංයෙවා’’ති ඉමිනා.

530. යොති බ්රහ්මලොකො. යතොති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසෙ අවතිට්ඨනතො විසෙසපරාමසනං දස්සෙතුං ‘‘යස්මිං කාලෙ’’ති වුත්තං. ‘‘උග්ගමනකාලෙ’’තිආදිනා පකරණාධිගතමාහ. ආයාචන්තීති උග්ගමනං පත්ථෙන්ති. කස්මා? ලොකස්ස බහුකාරභාවතො. තථා ථොමනාදීසු. සොම්මොති සීතලො. අයං කිර බ්රාහ්මණානං ලද්ධි ‘‘පුබ්බෙබ්රාහ්මණානමායාචනාය චන්දිමසූරියා’ගන්ත්වා ලොකෙ ඔභාසං කරොන්තී’’ති.

532. ඉධ පන කිං වත්තබ්බන්ති ඉමස්මිං පන අප්පච්චක්ඛභූතස්ස බ්රහ්මුනො සහබ්යතාය මග්ගදෙසනෙ තෙවිජ්ජානං බ්රාහ්මණානං කිං වත්තබ්බං අත්ථි, යෙ පච්චක්ඛභූතානම්පි චන්දිමසූරියානං සහබ්යතාය මග්ගං දෙසෙතුං න සක්කොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘යත්ථා’’ති ඉමිනා ‘‘ඉධා’’ති වුත්තමෙවත්ථං පච්චාමසති.

අචිරවතීනදීඋපමාකථාවණ්ණනා

542. සමභරිතාති සම්පුණ්ණා. තතො එව කාකපෙය්යා. පාරාති පාරිමතීර, ආලපනමෙතන්ති දස්සෙතුං ‘‘අම්භො’’ති වුත්තං. අපාරන්ති ඔරිමතීරං. එහීති ආගච්ඡාහි. වතාති එකංසෙන. අථ ගමිස්සසි, එවං සති එහීති යොජනා. ‘‘අත්ථිමෙ’’තිආදි අව්හානකාරණං.

544. පඤ්චසීල…පෙ… වෙදිතබ්බා යමනියමාදිබ්රාහ්මණධම්මානං තදන්තොගධභාවතො. තබ්බිපරීතාති පඤ්චසීලාදිවිපරීතා පඤ්චවෙරාදයො. ඉන්දන්ති ඉන්දනාමකං දෙවපුත්තං, සක්කං වා. ‘‘අචිරවතියා තීරෙ නිසින්නො’’ති ඉමිනා යස්සා තීරෙ නිසින්නො, තදෙව උපමං කත්වා ආහරති ධම්මරාජා ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තාති දස්සෙති. ‘‘පුනපී’’ති වත්වා ‘‘අපරම්පී’’ති වචනං ඉතරායපි නදීඋපමාය සඞ්ගණ්හනත්ථං.

546. කාමයිතබ්බට්ඨෙනාති කාමනීයභාවෙන. බන්ධනට්ඨෙනාති කාමයිතබ්බතො සත්තානං චිත්තස්ස ආබන්ධනභාවෙන. කාමඤ්චායං ගුණසද්දො අත්ථන්තරෙසුපි දිට්ඨපයොගො, තෙසං පනෙත්ථ අසම්භවතො පාරිසෙසඤායෙන බන්ධනට්ඨොයෙව යුත්තොති දස්සෙතුං අයමත්ථුද්ධාරො ආරද්ධො. අහතානන්ති අධොතානං අභිනවානං. එත්ථාති ඛන්ධකපාළිපදෙ පටලට්ඨොති පටලසද්දස්ස, පටලසඞ්ඛාතො වා අත්ථො. ගුණට්ඨොති ගුණසද්දස්ස අත්ථො නාම. එස නයො සෙසෙසුපි. අච්චෙන්තීති අතික්කම්ම පවත්තන්ති. එත්ථාති සොමනස්සජාතකපාළිපදෙ. දක්ඛිණාති තිරච්ඡානගතෙ දානචෙතනා. එත්ථාති දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තපදෙ (ම. නි. 3.379) මාලාගුණෙති මාලාදාමෙ. එත්ථාති සතිපට්ඨාන- (දී. නි. 2.378; ම. නි. 1.109) ධම්මපදපාළිපදෙසු, (ධ. ප. 53) නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං කොට්ඨාසාපධානසීලාදිසුක්කාදිසම්පදාජියාසුපි පවත්තනතො. හොති චෙත්ථ –

‘‘ගුණො පටලරාසානිසංසෙ කොට්ඨාසබන්ධනෙ;

සීලසුක්කාද්යපධානෙ, සම්පදාය ජියාය චා’’ති.

එසෙවාති බන්ධනට්ඨො එව. න හි රූපාදීනං කාමෙතබ්බභාවෙ වුච්චමානෙ පටලට්ඨො යුජ්ජති තථා කාමෙතබ්බතාය අනධිප්පෙතත්තා. රාසට්ඨාදීසුපි එසෙව නයො. පාරිසෙසතො පන බන්ධනට්ඨොව යුජ්ජති. යදග්ගෙන හි නෙසං කාමෙතබ්බතා, තදග්ගෙන බන්ධනභාවොති.

කොට්ඨාසට්ඨොපි චෙත්ථ යුජ්ජතෙව චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාදිකොට්ඨාසභාවෙන නෙසං කාමෙතබ්බතො. කොට්ඨාසෙ ච ගුණසද්දො දිස්සති ‘‘දිගුණං වඩ්ඪෙතබ්බ’’න්තිආදීසු විය.

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. අට්ඨ. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.76) –

ආදීසු පන සම්පදාට්ඨො ගුණසද්දො, සොපි ඉධ න යුජ්ජතීති අනුද්ධටො.

දස්සනමෙව ඉධ විජානනන්ති ආහ ‘‘පස්සිතබ්බා’’ති. ‘‘සොතවිඤ්ඤාණෙන සොතබ්බා’’තිආදිඅත්ථං ‘‘එතෙනුපායෙනා’’ති අතිදිසති. ගවෙසිතාපි ‘‘ඉට්ඨා’’ති වුච්චන්ති, තෙ ඉධ නාධිප්පෙතාති දස්සෙතුං ‘‘පරියිට්ඨා වා හොන්තු මා වා’’ති වුත්තං. ඉච්ඡිතා එව හි ඉධ ඉට්ඨා, තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨාරම්මණභූතා’’ති, සුඛාරම්මණභූතාති අත්ථො. කාමනීයාති කාමෙතබ්බා. ඉට්ඨභාවෙන මනං අප්පයන්ති වඩ්ඪෙන්තීති මනාපා. පියජාතිකාති පියසභාවා. ආරම්මණං කත්වාති අත්තානමාරම්මණං කත්වා. කම්මභූතෙ ආරම්මණෙ සති රාගො උප්පජ්ජතීති තං කාරණභාවෙන නිදස්සෙන්තො ‘‘රාගුප්පත්තිකාරණභූතා’’ති ආහ.

ගෙධෙනාති ලොභෙන. අභිභූතා හුත්වා පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තීති යොජනා. මුච්ඡාකාරන්ති මොහනාකාරං. අධිඔසන්නාති අධිගය්හ අජ්ඣොසාය අවසන්නා. තෙන වුත්තං ‘‘ඔගාළ්හා’’ති. සානන්ති අවසානං. පරිනිට්ඨානප්පත්තාති ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනවසෙන පරිනිට්ඨානං උය්යාතා. ආදීනවන්ති කාමපරිභොගෙ සම්පති, ආයතිඤ්ච දොසං අපස්සන්තා. ඝාසච්ඡාදනාදිසම්භොගනිමිත්තසංකිලෙසතො නිස්සරන්ති අපගච්ඡන්ති එතෙනාති නිස්සරණං, යොනිසො පච්චවෙක්ඛිත්වා තෙසං පරිභොගපඤ්ඤා. තදභාවතො අනිස්සරණපඤ්ඤාති අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදමෙත්ථා’’තිආදිමාහ. පච්චවෙක්ඛණපරිභොගවිරහිතාති යථාවුත්තපච්චවෙක්ඛණඤාණෙන පරිභොගතො විරහිතා.

548-9. ආවරන්තීති කුසලධම්මුප්පත්තිං ආදිතො වාරෙන්ති. නිවාරෙන්තීති නිරවසෙසතො වාරයන්ති. ඔනන්ධන්තීති ඔගාහන්තා විය ඡාදෙන්ති. පරියොනන්ධන්තීති සබ්බසො ඡාදෙන්ති. ආවරණාදීනං වසෙනාති යථාවුත්තානං ආවරණාදිඅත්ථානං වසෙන. තෙ හි ආසෙවනබලවතාය පුරිමපුරිමෙහි පච්ඡිමපච්ඡිමා දළ්හතරතමාදිභාවප්පත්තා.

සංසන්දනකථාවණ්ණනා

550. ඉත්ථිපරිග්ගහෙ සති පුරිසස්ස පඤ්චකාමගුණපරිග්ගහො පරිපුණ්ණො එව හොතීති වුත්තං ‘‘ඉත්ථිපරිග්ගහෙන සපරිග්ගහො’’ති. ‘‘ඉත්ථිපරිග්ගහෙන අපරිග්ගහො’’ති ච ඉදං තෙවිජ්ජබ්රාහ්මණෙසු දිස්සමානපරිග්ගහානං දුට්ඨුල්ලතමපරිග්ගහාභාවදස්සනං. එවං භූතානං තෙවිජ්ජානං බ්රාහ්මණානං කා බ්රහ්මුනා සංසන්දනා, බ්රහ්මා පන සබ්බෙන සබ්බං අපරිග්ගහොති. වෙරචිත්තෙන අවෙරො, කුතො එතස්ස වෙරපයොගොති අධිප්පායො. චිත්තගෙලඤ්ඤසඞ්ඛාතෙනාති චිත්තුප්පාදගෙලඤ්ඤසඤ්ඤිතෙන, ඉමිනා තස්ස රූපකායගෙලඤ්ඤභාවො වුත්තො හොති. බ්යාපජ්ඣෙනාති දුක්ඛෙන. උද්ධච්චකුක්කුච්චාදීහීති එත්ථ ආදිසද්දෙන තදෙකට්ඨා සංකිලෙසධම්මා සඞ්ගය්හන්ති. අතොයෙවෙත්ථ ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චාභාවතො’’ති තදුභයාභාවමත්තහෙතුවචනං සමත්ථිතං හොති. අප්පටිපත්තිහෙතුභූතාය විචිකිච්ඡාය සති න කදාචි චිත්තං පුරිසස්ස වසෙ වත්තති, පහීනාය පන තාය සියා චිත්තස්ස පුරිසවසෙ වත්තනන්ති ආහ ‘‘විචිකිච්ඡායා’’තිආදි. චිත්තගතිකාති චිත්තවසිකා. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තස්ස වසෙ වත්තන්තී’’ති. න තාදිසොති බ්රාහ්මණා විය න චිත්තවසිකො හොති, අථ ඛො වසීභූතඣානාභිඤ්ඤතාය චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති වසවත්තී.

552. බ්රහ්මලොකමග්ගෙති බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගෙ පටිපජ්ජිතබ්බෙ, පඤ්ඤාපෙතබ්බෙ වා, තං පඤ්ඤපෙන්තාති අධිප්පායො. උපගන්ත්වාති මිච්ඡාපටිපත්තියා උපසඞ්කමිත්වා, පටිජානිත්වා වා. සමතලන්ති සඤ්ඤායාති මත්ථකෙ එකඞ්ගුලං වා උපඩ්ඪඞ්ගුලං වා සුක්ඛතාය සමතලන්ති සඤ්ඤාය. පඞ්කං ඔතිණ්ණා වියාති අනෙකපොරිසං මහාපඞ්කං ඔතිණ්ණා විය. අනුප්පවිසන්තීති අපායමග්ගං බ්රහ්මලොකමග්ගසඤ්ඤාය ඔගාහන්ති. තතො එව සංසීදිත්වා විසාදං පාපුණන්ති. එවන්ති ‘‘සමතල’’න්තිආදිනා වුත්තනයෙන. සංසීදිත්වාති නිමුජ්ජිත්වා . මරීචිකායාති මිගතණ්හිකාය කත්තුභූතාය. වඤ්චෙත්වාති නදීසදිසං පකාසනෙන වඤ්චෙත්වා. වායමානාති වායමමානා, අයමෙව වා පාඨො. සුක්ඛතරණං මඤ්ඤෙ තරන්තීති සුක්ඛනදීතරණං තරන්ති මඤ්ඤෙ. අභින්නෙපි භෙදවචනමෙතං. තස්මාති යස්මා තෙවිජ්ජා අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති උපගන්ත්වා සංසීදන්ති, තස්මා. යථා තෙති තෙ ‘‘සමතල’’න්ති සඤ්ඤාය පඞ්කං ඔතිණ්ණා සත්තා හත්ථපාදාදීනං සංභඤ්ජනං පරිභඤ්ජනං පාපුණන්ති යථා. ඉධෙව චාති ඉමස්මිඤ්ච අත්තභාවෙ. සුඛං වා සාතං වා න ලභන්තීති ඣානසුඛං වා විපස්සනාසාතං වා න ලභන්ති, කුතො මග්ගසුඛං වා නිබ්බානසාතං වාති අධිප්පායො. මග්ගදීපකන්ති ‘‘මග්ගදීපක’’ මිච්චෙව තෙහි අභිමතං. තෙවිජ්ජකන්ති තෙවිජ්ජත්ථඤාපකං. පාවචනන්ති පකට්ඨවචනසම්මතං පාඨං. තෙවිජ්ජානං බ්රාහ්මණානන්ති සම්බන්ධෙ සාමිවචනං. ඉරිණන්ති අරඤ්ඤානියා ඉදං අධිවචනන්ති ආහ ‘‘අගාමකං මහාරඤ්ඤ’’න්ති. අනුපභොගරුක්ඛෙහීති මිගරුරුආදීනම්පි අනුපභොගාරහෙහි කිං පක්කාදිවිසරුක්ඛෙහි. යත්ථාති යස්මිං වනෙ. පරිවත්තිතුම්පි න සක්කා හොන්ති මහාකණ්ටකගච්ඡගහනතාය. ඤාතීනං බ්යසනං විනාසො ඤාතිබ්යසනං. එවං භොගසීලබ්යසනෙසුපි. රොගො එව බ්යසති විබාධතීති රොගබ්යසනං. එවං දිට්ඨිබ්යසනෙපි.

554. නනු ජාතසද්දෙනෙව අයමත්ථො සිද්ධොති චොදනමපනෙති ‘‘යො හී’’තිආදිනා. ජාතො හුත්වා සංවඩ්ඪිතො ජාතසංවඩ්ඪොති ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.554) වුත්තං, ජාතො ච සො සංවඩ්ඪො චාති ජාතසංවඩ්ඪොති පන යුජ්ජති විසෙසනපරනිපාතත්තා. න සබ්බසො පච්චක්ඛා හොන්ති පරිචයාභාවතො. චිරනික්ඛන්තොති නික්ඛන්තො හුත්වා චිරකාලො. චිරං නික්ඛන්තස්ස අස්සාති හි චිරනික්ඛන්තො. ‘‘ජාතසංවඩ්ඪො’’ති පදද්වයෙන අත්ථස්ස පරිපුණ්ණාභාවතො ‘‘තමෙන’’න්ති කම්මපදං ‘‘තාවදෙව අවසට’’න්ති පුන විසෙසෙතීති වුත්තං හොති. දන්ධායිතත්තන්ති විස්සජ්ජනෙ මන්දත්තං සණිකවුත්ති, තං පන සංසයවසෙන චිරායනං නාම හොතීති ආහ ‘‘කඞ්ඛාවසෙන චිරායිතත්ත’’න්ති. විත්ථායිතත්තන්ති සාරජ්ජිතත්තං. අට්ඨකථායං පන විත්ථායිතත්තං නාම ථම්භිතත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘ථද්ධභාවග්ගහණ’’න්ති වුත්තං. අප්පටිහතභාවං දස්සෙති තස්සෙව අනාවරණඤාණභාවතො. නන්වෙතම්පි අන්තරායපටිහතං සියාති ආසඞ්කං පරිහරති ‘‘තස්ස හී’’තිආදිනා. මාරාවට්ටනාදිවසෙනාති එත්ථ චක්ඛුමොහමුච්ඡාකාලාදි සඞ්ගය්හති. න සක්කාතස්ස කෙනචි අන්තරායො කාතුං චතූසු අනන්තරායිකධම්මෙසු පරියාපන්නභාවතො.

555. උඉච්චුපසග්ගයොගෙ ලුම්පසද්දො, ලුපිසද්දො වා උද්ධරණත්ථො හොතීති වුත්තං ‘‘උද්ධරතූ’’ති. උපසග්ගවිසෙසෙන හි ධාතුසද්දා අත්ථවිසෙසවුත්තිනො හොන්ති යථා ‘‘ආදාන’’න්ති. පජාසද්දො පකරණාධිගතත්තා දාරකවිසයොති ආහ ‘‘බ්රාහ්මණදාරක’’න්ති.

බ්රහ්මලොකමග්ගදෙසනාවණ්ණනා

556-7. ‘‘අපුබ්බන්ති ඉමිනා සංවණ්ණෙතබ්බතාකාරණං දීපෙති. යස්ස අතිසයෙන බලං අත්ථි, සො බලවාති වුත්තං ‘‘බලසම්පන්නො’’ති. සඞ්ඛං ධමෙතීති සඞ්ඛධමකො, සඞ්ඛං ධමයිත්වා තතො සද්දපවත්තකො. ‘‘බලවා’’තිආදිවිසෙසනං කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘දුබ්බලො හී’’තිආදි. බලවතො පන සඞ්ඛසද්දොති සම්බන්ධො. අප්පනාව වට්ටති පටිපක්ඛතො සම්මදෙව චෙතසො විමුත්තිභාවතො, තස්මා එවං වුත්තන්ති අධිප්පායො.

පමාණකතං කම්මං නාම කාමාවචරං වුච්චති පමාණකරානං සංකිලෙසධම්මානං අවික්ඛම්භනතො. තථා හි තං බ්රහ්මවිහාරපුබ්බභාගභූතං පමාණං අතික්කමිත්වා ඔදිස්සකානොදිස්සකදිසාඵරණවසෙන වඩ්ඪෙතුං න සක්කා. වුත්තවිපරියායතො පන රූපාරූපාවචරං අප්පමාණකතං කම්මං නාම. තෙනාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ අරූපාවචරෙ ඔදිස්සකානොදිස්සකවසෙන ඵරණං න ලබ්භති, තථා දිසාඵරණඤ්ච. කෙචි පන ‘‘තං ආගමනවසෙන ලබ්භතී’’ති වදන්ති, තදයුත්තං. න හි බ්රහ්මවිහාරනිස්සන්දො ආරුප්පං, අථ ඛො කසිණනිස්සන්දො, තස්මා යං සුභාවිතං වසීභාවං පාපිතං ආරුප්පං, තං අප්පමාණකතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘යං වා සාතිසයං බ්රහ්මවිහාරභාවනාය අභිසඞ්ඛතෙන සන්තානෙන නිබ්බත්තිතං, යඤ්ච බ්රහ්මවිහාරසමාපත්තිතො වුට්ඨාය සමාපන්නං අරූපාවචරජ්ඣානං, තං ඉමිනා පරියායෙන ඵරණපමාණවසෙන අප්පමාණකත’’න්ති අපරෙ. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

රූපාවචරාරූපාවචරකම්මෙති රූපාවචරකම්මෙ ච අරූපාවචරකම්මෙ ච සති. න ඔහීයති න තිට්ඨතීති කතූපචිතම්පි කාමාවචරකම්මං යථාධිගතෙ මහග්ගතජ්ඣානෙ අපරිහීනෙ තං අභිභවිත්වා පටිබාහිත්වා සයං ඔහීයකං හුත්වා පටිසන්ධිං දාතුං සමත්ථභාවෙ න තිට්ඨති. ‘‘න අවසිස්සතී’’ති එතස්ස හි අත්ථවචනං ‘‘න ඔහීයතී’’ති, තදෙතං ‘‘න අවතිට්ඨතී’’ති එතස්ස විසෙසවචනං, පරියායවචනං වා. තෙනාහ ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදි. ලග්ගිතුන්ති ආවරිතුං නිසෙධෙතුං. ඨාතුන්ති පටිබලං හුත්වා පතිට්ඨාතුං. ඵරිත්වාති පටිඵරිත්වා. පරියාදියිත්වාති තස්ස සාමත්ථියං ඛෙපෙත්වා. ඔකාසං ගහෙත්වාති විපාකදානොකාසං ගහෙත්වා, ඉමිනා ‘‘ලග්ගිතුං වා ඨාතුං වා’’ති වචනමෙව විත්ථාරෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘අථ ඛො’’තිආදි අත්ථාපත්තිදස්සනං. කම්මස්ස පරියාදියනං නාම තස්ස විපාකුප්පාදනං නිසෙධෙත්වා අත්තනො විපාකුප්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. තස්සාති කාමාවචරකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා. සයමෙවාති රූපාරූපාවචරකම්මමෙව. බ්රහ්මසහබ්යතං උපනෙති අසති තාදිසානං චෙතොපණිධිවිසෙසෙති අධිප්පායො. තිස්සබ්රහ්මාදීනං විය හි මහාපුඤ්ඤානං චෙතොපණිධිවිසෙසෙන මහග්ගතකම්මං පරිත්තකම්මස්ස විපාකං න පටිබාහතීති දට්ඨබ්බං.

අථ මහග්ගතස්ස ගරුකකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා පරිත්තං ලහුකකම්මං කථමත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතීති? තීසුපි කිර විනයගණ්ඨිපදෙසු එවං වුත්තං ‘‘නිකන්තිබලෙනෙව ඣානං පරිහායති, තතො පරිහීනඣානත්තා පරිත්තකම්මං ලද්ධොකාස’’න්ති. කෙචි පන වදන්ති ‘‘අනීවරණාවත්ථාය නිකන්තියා ඣානස්ස පරිහානි වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බා’’ති. ඉදමෙත්ථ යුත්තතරකාරණං – අසතිපි මහග්ගතකම්මුනො විපාකපටිබාහනසමත්ථෙ පරිත්තකම්මෙ ‘‘ඉජ්ඣති භික්ඛවෙ සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා සීලස්සා’’ති (දී. නි. 1.504; සං. නි. 4.352; අ. නි. 8.35) වචනතො කාමභවෙ චෙතොපණිධි මහග්ගතකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා පරිත්තකම්මුනො විපාකොකාසං කරොතීති. එවං මෙත්තාදිවිහාරීති වුත්තනයෙන අප්පනාපත්තානං මෙත්තාදීනං බ්රහ්මවිහාරානං වසෙන විහාරී.

559. පඨමමුපනිධාය දුතියං, කිමෙතං, යමුපනිධීයතීති වුත්තං ‘‘පඨමමෙවා’’තිආදි. මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ සඞ්ගීතන්ති අජ්ඣාහරිත්වා සම්බන්ධො. පුනප්පුනං සරණගමනං දළ්හතරං, මහප්ඵලතරඤ්ච, තස්මා දුතියම්පි සරණගමනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. කතිපාහච්චයෙනාති ද්වීහතීහච්චයෙන . පබ්බජිත්වාති සාමණෙරපබ්බජ්ජං ගහෙත්වා. අග්ගඤ්ඤසුත්තම්පි (දී. නි. 3.112) අමුංයෙව වාසෙට්ඨමාරබ්භ කථෙසි, නාඤ්ඤන්ති ඤාපෙතුං ‘‘අග්ගඤ්ඤසුත්තෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආගතනයෙන උපසම්පදඤ්චෙව අරහත්තඤ්ච අලත්ථුං පටිලභිංසූති අත්ථො. යමෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තදෙතං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය අජ්ජවමද්දවසොරච්චසද්ධාසතිධිතිබුද්ධිඛන්තිවීරියාදිධම්මසමඞ්ගිනා සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ අසඞ්ගාසංහීරවිසාරදඤාණචාරිනා අනෙකප්පභෙදසකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහිනා මහාගණිනා මහාවෙය්යාකරණෙන ඤාණාභිවංසධම්මසෙනාපතිනාමථෙරෙන මහාධම්මරාජාධිරාජගරුනා කතාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා තෙවිජ්ජසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

තෙවිජ්ජසුත්තසංවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තත්රිදං සාධුවිලාසිනියා සාධුවිලාසිනිත්තස්මිං හොති –

බ්යඤ්ජනඤ්චෙව අත්ථො ච, විනිච්ඡයො ච සබ්බථා;

සාධකෙන විනා වුත්තො, නත්ථි චෙත්ථ යතො තතො.

සම්පස්සතං සුධීමතං, සාධූනං චිත්තතොසනං;

කරොති විවිධං සායං, තෙන සාධුවිලාසිනීති.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

සද්ධම්මෙ පාටවත්ථාය, සාසනස්ස ච වුද්ධියා;

වණ්ණනා යා සමාරද්ධා, සීලක්ඛන්ධකථාය සා.

සාධුවිලාසිනී නාම, සබ්බසො පරිනිට්ඨිතා;

පණ්ණාසාය සාධිකාය, භාණවාරප්පමාණතො.

අනෙකසෙතිභින්දො යො, අනන්තබලවාහනො;

සිරීපවරාදිනාමො, රාජා නානාරට්ඨිස්සරො.

ජම්බුදීපතලෙ රම්මෙ, මරම්මවිසයෙ අකා;

තම්බදීපරට්ඨෙ පුරං, අමරපුරනාමකං.

මණ්ඩලාචලසාමන්තං, එරාවතීනදිස්සිතං;

නානාජනානමාවාසං, හෙමපාසාදලඞ්කතං.

තත්රාභිසෙකපත්තො සො, රජ්ජං කාරෙසි ධම්මතො;

රාජාගාරමහාථූපං, අකාසි සම්පසාදනං.

උද්ධම්මං උබ්බිනයඤ්ච, පහාය ජිනසාසනං;

විසොධෙසි යථාභූතං, සතතං දළ්හමානසො.

තෙනෙව කාරිතෙ රම්මෙ, ඡායූදකසමප්පිතෙ;

ද්විපාකාරපරික්ඛිත්තෙ, භාවනාභිරතාරහෙ.

මහාමුනිසමඤ්ඤා යා, සම්බුද්ධසම්මුඛා කතා;

පටිමා තංපාසාදම්හා, උජුආසන්නදක්ඛිණෙ.

අසොකාරාමආරාමෙ , පඤ්චභූමිමහාලයෙ;

රතනභූමිකිත්ති ව්හයෙ, ධම්මපාසාදලඞ්කතෙ.

තථා දක්ඛිණදෙවියා, නගරසමීපෙ කතෙ;

පුබ්බුත්තරෙ ජයභූමි-කිත්තාභිධානකෙපි ච.

තථෙවුත්තරදෙවියා , නගරබ්භන්තරෙ කතෙ;

සොණ්ණගුහථූපන්තිකෙ, පරිමාණකනාමකෙ.

තථා ච උපරාජෙන, කතෙ නගරපච්ඡිමෙ;

මහාගුහථූපන්තිකෙ, මඞ්ගලාවාසනාමකෙ.

ඉති සොණ්ණවිහාරෙසු, වසංනෙකෙසු වාරතො;

සක්කතො සබ්බරාජූනං, තික්ඛත්තුං ලද්ධලඤ්ඡනො.

ඤාණාභිවංසධම්මසෙනාපතීති සුවිඛ්යාතො;

ද්වෙවිභඞ්ගාදිධාරණා, උපජ්ඣාචරියතං පත්තො.

ලඞ්කාදීපාගතානම්පි, පරදීපනිවාසිනං;

භික්ඛූනං වාචකො ධම්මං, පටිපත්තිං නියොජකො.

යං නිස්සාය විසොධෙසි, සාසනං එස භූපති;

අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං, සො’කාසි වණ්ණනං ඉමං.

සම්බුද්ධපරිනිබ්බානා, පඤ්චතාලීසකෙ’ද්ධකෙ;

තිසතෙ ද්විසහස්සෙ ච, සම්පත්තෙ සා සුනිට්ඨිතා.

පෙටකාලඞ්කාරව්හයං, නෙත්තිසංවණ්ණනං සුභං;

ඉමඤ්ච සඞ්ඛරොන්තෙන, යං පුඤ්ඤං පසුතං මයා.

අඤ්ඤම්පි තෙන පුඤ්ඤෙන, පත්වාන බොධිමුත්තමං;

තාරයිත්වා බහූ සත්තෙ, මොචෙය්යං භවබන්ධනා.

සදා රක්ඛන්තු රාජානො, ධම්මෙනෙව පජං ඉමං;

නිරතා පුඤ්ඤකම්මෙසු, ජොතෙන්තු ජිනසාසනං.

ඉමෙ ච පාණිනො සබ්බෙ, සබ්බදා නිරුපද්දවා;

නිච්චං කල්යාණසඞ්කප්පා, පප්පොන්තු අමතං පදන්ති.

ඉති දීඝනිකායට්ඨකථාය සීලක්ඛන්ධවග්ගසංවණ්ණනාය

සාධුවිලාසිනී නාම අභිනවටීකා සමත්තා.

සීලක්ඛන්ධවග්ගඅභිනවටීකා නිට්ඨිතා.