📜

5. කූටදන්තසුත්තවණ්ණනා

323. එවං ¶ ¶ සොණදණ්ඩසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි කූටදන්තසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණනොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, සොණදණ්ඩ සුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස කූටදන්තසුත්තභාවං වා පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… මගධෙසූති කූටදන්තසුත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘මගධා නාම ජනපදිනො රාජකුමාරා’’තිආදීසු අම්බට්ඨසුත්තෙ කොසලජනපදවණ්ණනායං අම්හෙහි වුත්තනයො යථාරහං නෙතබ්බො. අයං පනෙත්ථ විසෙසො – මගෙන සද්ධිං ධාවන්තීති මගධා, රාජකුමාරා, මංසෙසු වා ගිජ්ඣන්තීති මගධා නිරුත්තිනයෙන. රුළ්හිතො, පච්චයලොපතො ච තෙසං නිවාසභූතෙපි ජනපදෙ වුද්ධි න හොතීති නෙරුත්තිකා. ජනපදනාමෙයෙව බහුවචනං, න ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දත්තාති වුත්තං ‘‘තස්මිං මගධෙසු ජනපදෙ’’ති. ඉතො පරන්ති ‘‘මගධෙසූ’’ති පදතො පරං ‘‘චාරිකං චරමානො’’තිආදිවචනං. පුරිමසුත්තද්වයෙති අම්බට්ඨසොණදණ්ඩසුත්තද්වයෙ. වුත්තනයමෙවාති යං තත්ථ ආගතසදිසං ඉධාගතං, තං අත්ථවණ්ණනාතො වුත්තනයමෙව, තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ‘‘තරුණො අම්බරුක්ඛො අම්බලට්ඨිකා’’ති බ්රහ්මජාලසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.2) වුත්තත්තා ‘‘අම්බලට්ඨිකා බ්රහ්මජාලෙ වුත්තසදිසාවා’’ති ආහ.

යඤ්ඤාවාටං සම්පාදෙත්වා මහායඤ්ඤං උද්දිස්ස සවිඤ්ඤාණකානි, අවිඤ්ඤාණකානි ච යඤ්ඤූපකරණානි උපට්ඨපිතානීති අත්ථං සන්ධාය ‘‘මහායඤ්ඤො උපක්ඛටො’’ති පාළියං වුත්තං, තං පනෙතං උපකරණං තෙසං තථා සජ්ජනමෙවාති දස්සෙති ‘‘සජ්ජිතො’’ති ඉමිනා. වච්ඡතරසතානීති යුවභාවප්පත්තානි බලවවච්ඡසතානි. වච්ඡානං විසෙසාති හි වච්ඡතරා, තෙ පන වච්ඡා එව හොන්ති, න දම්මා, න ච බලීබද්දාති ආහ ‘‘වච්ඡසතානී’’ති. අයං ආචරියමති (දී. නි. ටී. 1.323). තර-සද්දො වා අනත්ථකොති වුත්තං ‘‘වච්ඡසතානී’’ති. එවඤ්හි සබ්බොපි වච්ඡප්පභෙදො සඞ්ගහිතො හොති. එතෙති උසභාදයො උරබ්භපරියොසානා. අනෙකෙසන්ති අනෙකජාතිකානං. මිගපක්ඛීනන්ති මහිංසරුරුපසදකුරුඞ්ගගොකණ්ණමිගානඤ්චෙව මොරකපිඤ්ජරවට්ටකතිත්තිර ¶ ලාපාදිපක්ඛීනඤ්ච. සඞ්ඛ්යාවසෙන අනෙකතං සත්තසතග්ගහණෙන පරිච්ඡින්දිතුං ‘‘සත්තසත්තසතානී’’ති වුත්තං, සත්තසතානි, සත්තසතානි ¶ චාති අත්ථො. ථූණන්ති යඤ්ඤොපකරණානං මිගපක්ඛීනං බන්ධනත්ථම්භං. යූපොතිපි තස්ස නාමං. තෙනාහ ‘‘යූපසඞ්ඛාත’’න්ති.

328. විධාති විප්පටිසාරවිනොදනා. යො හි යඤ්ඤසඞ්ඛාතස්ස පුඤ්ඤස්ස උපක්කිලෙසො, තස්ස විධමනතො නිවාරණතො නිරොධනතො විධා වුච්චන්ති විප්පටිසාරවිනොදනා, තා එව පුඤ්ඤාභිසන්දං අවිච්ඡින්දිත්වා ඨපෙන්තීති ‘‘ඨපනා’’ති ච වුත්තා. අවිප්පටිසාරතො එව හි උපරූපරි පුඤ්ඤාභිසන්දප්පවත්තීති. ඨපනා චෙතා යඤ්ඤස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන තීසු කාලෙසු පවත්තියා තිප්පකාරාති ආහ ‘‘තිට්ඨපන’’න්ති. පරික්ඛාරසද්දො චෙත්ථ පරිවාරපරියායො ‘‘පරිකරොන්ති යඤ්ඤං අභිසඞ්ඛරොන්තී’’ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘සොළසපරිවාර’’න්ති.

මහාවිජිතරාජයඤ්ඤකථාවණ්ණනා

336. පුබ්බෙ භූතං භූතපුබ්බං යථා ‘‘දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති ආහ ‘‘පුබ්බචරිත’’න්ති, අත්තනො පුරිමජාතිසම්භූතං බොධිසම්භාරභූතං පුඤ්ඤචරියන්ති අත්ථො. තථා හි තස්ස අනුගාමිනිධිස්ස ථාවරනිධිනා නිදස්සනං උපපන්නං හොති. සද්දවිදූ පන වදන්ති ‘‘භූතපුබ්බන්ති ඉදං කාලසත්තමියා නෙපාතිකපද’’න්ති. අතීතකාලෙති හි තෙසං මතෙන අත්ථො. අස්සාති අනෙන. මහන්තං පථවීමණ්ඩලං විජිතන්ති සම්බන්ධො. මහන්තං වා විජිතං පථවීමණ්ඩලමස්ස අත්ථීති අත්ථො. ‘‘අන්තොරට්ඨෙති යස්ස විජිතෙ විහරති, තස්ස රට්ඨෙ’’තිආදීසු විය හි විජිතසද්දො රජ්ජෙ පවත්තති, ඉමිනා තස්ස එකරාජභාවං දීපෙති, න චක්කවත්තිරාජභාවං සත්තරතනසම්පන්නතාඅවචනතො. පාළියං න යෙන කෙනචි සන්තකමත්තෙන අඩ්ඪතාති දස්සෙතුං ‘‘අඩ්ඪො’’ති වත්වා ‘‘මහද්ධනො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යො කොචී’’තිආදි. අඩ්ඪතා හි නාම විභවසම්පන්නත්තා සා ච තං තදුපාදාය වුච්චති. තථා මහද්ධනතාපීති තං ථාමප්පත්තං උක්කංසගතං දස්සෙතුං ‘‘අපරිමාණසඞ්ඛ්යෙනා’’ති ආහ. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන විසෙසතො කාමා ඉධ භොගා නාමාති දස්සෙති. ‘‘පඤ්චකාමගුණවසෙනා’’ති ඉමිනා. පිණ්ඩපිණ්ඩවසෙනාති භාජනාලඞ්කාරාදිවිභාගං අහුත්වා කෙවලං ඛණ්ඩඛණ්ඩවසෙන.

රූපං අප්පෙත්වා, අනප්පෙත්වා වා මාසප්පමාණෙන කතො මාසකො. ආදිසද්දෙන ථාලකාදීනි සඞ්ගණ්හාති. අනෙකකොටිසඞ්ඛ්යෙනාති කහාපණානං ¶ කොටිසතාදිප්පමාණං සන්ධාය වුත්තං හෙට්ඨිමන්තෙන කොටිසතප්පමාණෙනෙව ඛත්තියමහාසාලභාවප්පත්තිතො.

තුට්ඨීති ¶ සුමනතා. උපකරණසද්දො චෙත්ථ කාරණපරියායො. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘නානාවිධාලඞ්කාරසුවණ්ණරජතභාජනාදිභෙද’’න්ති. ආදිසද්දෙන වත්ථසෙය්යාවසථාදීනි සඞ්ගය්හන්ති, සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාවෙළුරියවජිරපවාළානි සත්ත රතනානීති වදන්ති. යථාහු –

‘‘සුවණ්ණං රජතං මුත්තා, මණිවෙළුරියානි ච;

වජිරඤ්ච පවාළන්ති, සත්තාහු රතනානිමෙ’’ති.

සාලිවීහිආදි සත්තධඤ්ඤං සානුලොමං පුබ්බන්නං නාම පුරෙක්ඛතං සස්සඵලන්ති කත්වා. තබ්බිපරියායතො මුග්ගමාසාදි තදවසෙසං අපරන්නං නාම. අපරන්නතො පුබ්බෙ පවත්තමන්නං පුබ්බන්නං, තතො අපරස්මිං පවත්තමන්නං අපරන්නං. න්න-කාරස්ස පන ණ්ණ-කාරෙ කතෙ පුබ්බණ්ණං, අපරණ්ණඤ්චාති නෙරුත්තිකා. පුබ්බාපරභාවො පනෙතෙසං ආදිකප්පෙ සම්භවාසම්භවවසෙන වෙදිතබ්බො. පුරිමං ‘‘අඩ්ඪො මහද්ධනො පහූතජාතරූපරජතො’’ති වචනං දෙවසිකං පරිබ්බයදානගහණාදිවසෙන, පරිවත්තනධනධඤ්ඤවසෙන ච වුත්තං, ඉදං පන ‘‘පහූතධනධඤ්ඤො’’ති වචනං නිධානගතධනවසෙන, සඞ්ගහිතධඤ්ඤවසෙන චාති ඉමං විසෙසං සන්ධාය අයං නයො දස්සිතො. වීසකහාපණම්බණාදිදෙවසිකවළඤ්ජනම්පි හි මහාසාලලක්ඛණං.

ඉදානි තබ්බිපරීතවසෙන විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිනා දුතියනයො ආරද්ධො. ඉමිනා එව හි පුරිමවචනං නිධානගතධනවසෙන, සඞ්ගහිතධඤ්ඤවසෙන ච වුත්තන්ති අත්ථතො සිද්ධං හොති. තත්ථ ඉදන්ති ‘‘පහූතධනධඤ්ඤො’’ති වචනං. අස්සාති මහාවිජිතරඤ්ඤො. දිවසෙ දිවසෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බං දෙවසිකං, භාවනපුංසකමෙතං. දාසකම්මකරපොරිසාදීනං වෙත්තනානුප්පදානං පරිබ්බයදානං. ඉණසොධනාදිවසෙන ධනධඤ්ඤානමාදානං ගහණං. ආදිසද්දෙන ඉණදානාදීනං සඞ්ගහො. පරිවත්තනධනධඤ්ඤවසෙනාති කයවික්කයකරණෙන පරිවත්තිතබ්බානං ධනධඤ්ඤානං වසෙන. කත්ථචි පන සමුච්චයවිරහිතපාඨො දිස්සති. තත්ථ ‘‘පරිබ්බයදානග්ගහණාදිවසෙනා’’ති ඉදං පරිවත්තනපදෙන සම්බන්ධං කත්වා තාදිසෙන විධිනා ඉතො චිතො ච පරිවත්තෙතබ්බානං ධනධඤ්ඤානං වසෙනාති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කොට්ඨං ¶ වුච්චති ධඤ්ඤට්ඨපනට්ඨානං, තදෙව අගාරං තථා. තෙනාහ ‘‘ධඤ්ඤෙන පරිපුණ්ණකොට්ඨාගාරො’’ති. එවං සාරගබ්භං කොසො, ධඤ්ඤට්ඨපනට්ඨානං කොට්ඨාගාරන්ති දස්සෙත්වා ඉදානි තතො අඤ්ඤථාපි තං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා අසිනො තික්ඛභාවපරිහාරතො පරිච්ඡදො ‘‘කොසො’’ති වුච්චති, එවං රඤ්ඤො තික්ඛභාවපරිහාරකත්තා චතුරඞ්ගිනී ¶ සෙනා ‘‘කොසො’’ති ආහ ‘‘චතුබ්බිධො කොසො’’තිආදි. ‘‘ද්වාදසපුරිසො හත්ථී’’තිආදිනා (පාචි. 314) වුත්තලක්ඛණෙන චෙත්ථ හත්ථිආදයො ගහෙතබ්බා. වත්ථකොට්ඨාගාරග්ගහණෙනෙව සබ්බස්සපි කුප්පභණ්ඩට්ඨපනට්ඨානස්ස ගහිතත්තා ‘‘කොට්ඨාගාරං තිවිධ’’න්තිආදි වුත්තං. ජාතරූපරජතතො හි අඤ්ඤං ලොහඅයදාරුවිසාණවත්ථාදිකමසාරදබ්බං ගොපෙතබ්බතො ග-කාරස්ස ක-කාරං කත්වා කුප්පං වුච්චති. ජාතරූපරජතනිධානං ධනකොට්ඨාගාරං. තත්ථ තත්ථ රතනං විලොකෙත්වා චරණං රතනවිලොකනචාරිකා. කාමං තමත්ථං රාජා ජානාති, භණ්ඩාගාරිකෙන පන කථාපෙත්වා පරිසාය නිස්සද්දභාවාපාදනත්ථමෙව එවං පුච්ඡති. තථා කථාපනෙ හි අසති පරිසා සද්දං කරිස්සති ‘‘කස්මා රාජා පරම්පරාගතං කුලධනං විනාසෙතී’’ති, තතො ච පකතික්ඛොභො භවිස්සති, සති පන තථා කථාපනෙ ‘‘එතංකාරණා තං ඡඩ්ඩෙතී’’ති නිස්සද්දභාවමාපජ්ජිස්සති. තතො ච පකතික්ඛොභො න භවිස්සති, තස්මා තථා පුච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. මරණවසන්ති මරණස්ස, මරණසඞ්ඛාතං වා විසයං.

337. පාළියං ‘‘ආමන්තෙත්වා’’ති එතස්ස මන්තිතුකාමො හුත්වාති අත්ථං විඤ්ඤාපෙතුං ‘‘එකෙන පණ්ඩිතෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා’’ති වුත්තං. ධාත්වත්ථානුවත්තකො හෙත්ථ උපසග්ගො, පකරණාධිගතො ච කත්ථචි අත්ථවිසෙසො යථා ‘‘සික්ඛමානෙන භික්ඛවෙ භික්ඛුනා අඤ්ඤාතබ්බං පරිපුච්ඡිතබ්බං පරිපඤ්හිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 434). තථා හිස්ස පදභාජනෙ වුත්තං ‘‘සික්ඛමානෙනාති සික්ඛිතුකාමෙන. අඤ්ඤාතබ්බන්ති ජානිතබ්බ’’න්තිආදි (පාචි. 436). ආමන්තෙසීති මන්තිතුකාමොසි. ජනපදස්ස අනුපද්දවත්ථං, යඤ්ඤස්ස ච චිරානප්පවත්තනත්ථං බ්රාහ්මණො චින්තෙසීති ආහ ‘‘අයං රාජා’’තිආදි. ආහරන්තානං මනුස්සානං ගෙහානීති සම්බන්ධො, අනාදරෙ වා එතං සාමිවචනං.

338. සත්තානං ¶ හිතසුඛස්ස විදූසනතො, අහිතදුක්ඛස්ස ච ආවහනතො කණ්ටකසදිසතාය චොරා එව ඉධ ‘‘කණ්ටකා’’ති වුත්තං ‘‘චොරකණ්ටකෙහි සකණ්ටකො’’ති. යථා ගාමවාසීනං ඝාතකා ගාමඝාතකා අභෙදවසෙන, උපචාරෙන ච නිස්සයනාමස්ස නිස්සිතෙපි පවත්තනතො, එවං පන්ථිකානං දුහනා බාධනා පන්ථදුහා. ධම්මතො අපෙතස්ස අයුත්තස්ස කරණසීලො අධම්මකාරී, යො වා අත්තනො විජිතෙ ජනපදාදීනං තතො තතො අනත්ථතො තායනෙන ඛත්තියෙන කත්තබ්බධම්මො, තස්ස අකරණසීලොති අත්ථො. දස්සූති චොරානමෙතං අධිවචනං. දංසෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති හි දස්සවො නිග්ගහීතලොපෙන, තෙ එව ඛීලසදිසත්තා ඛීලන්ති දස්සුඛීලං. යථා හි ඛෙත්තෙ ඛීලං කසනාදීනං සුඛප්පවත්තිං, මූලසන්තානෙන සස්සපරිබුද්ධිඤ්ච විබන්ධති, එවං දස්සවොපි රජ්ජෙ රාජාණාය සුඛප්පවත්තිං, මූලවිරුළ්හියා ජනපදපරිබුද්ධිඤ්ච විබන්ධන්තී. පාණචාගං ¶ දස්සෙතුං ‘‘මාරණෙනා’’ති වුත්තං, හිංසනං දස්සෙතුං ‘‘කොට්ටනෙනා’’ති. වධසද්දො හි හිංසනත්ථොපි හොති ‘‘වධති න රොදති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 880) විය, කප්පරාදීහි පොථනෙනාති අත්ථො. අද්දු නාම දාරුක්ඛන්ධෙන කතො බන්ධනොපකරණවිසෙසො, තෙන බන්ධනං තථා. ආදිසද්දෙන රජ්ජුබන්ධනසඞ්ඛලිකබන්ධනඝරබන්ධනාදීනි සඞ්ගණ්හාති. හා-ධාතුයා ජානිපදනිප්ඵත්තිං දස්සෙති ‘‘හානියා’’ති ඉමිනා, සා ච ධනහායනමෙවාති වුත්තං ‘‘සතං ගණ්හථා’’තිආදි.

පඤ්චසිඛමත්තං ඨපෙත්වා මුණ්ඩාපනං පඤ්චසිඛමුණ්ඩකරණං. තං ‘‘කාකපක්ඛකරණ’’න්තිපි වොහරන්ති. සීසෙ ඡකණොදකාවසෙචනං ගොමයසිඤ්චනං. කුදණ්ඩකො නාම චතුහත්ථතො ඌනො රස්සදණ්ඩකො, යො ‘‘ගද්දුලො’’තිපි වුච්චති, තෙන බන්ධනං කුදණ්ඩකබන්ධනං. ආදිසද්දෙන ඛුරමුණ්ඩං කරිත්වා භස්මපුටවධනාදීනං සඞ්ගහො. සම්මාසද්දො ඤායත්ථොති ආහ ‘‘හෙතුනා’’තිආදි, පරියායවචනමෙතං. ඌහනිස්සාමීති උද්ධරිස්සාමි, අපනෙස්සාමීති අත්ථො. පුබ්බෙ තත්ථ කතපරිචයතාය උස්සාහං කරොන්ති. ‘‘අනුප්පදෙතූ’’ති එතස්ස අනු අනු පදෙතූති අත්ථං සන්ධාය ‘‘දින්නෙ අප්පහොන්තෙ’’තිආදි වුත්තං. කසිඋපකරණභණ්ඩං ඵාලපාජනයුගනඞ්ගලාදි, ඉමිනා පාළියං බීජභත්තමෙව නිදස්සනවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. සක්ඛිකරණපණ්ණාරොපනනිබන්ධනං ¶ වඩ්ඪියා සහ වා විනා වා පුන ගහෙතුකාමස්ස දානෙ හොති, ඉධ පන තදුභයම්පි නත්ථි පුන අග්ගහෙතුකාමත්තාති වුත්තං ‘‘සක්ඛිං අකත්වා’’තිආදි. තෙනාහ ‘‘මූලච්ඡෙජ්ජවසෙනා’’ති. සක්ඛින්ති තදා පච්චක්ඛකජනං. පණ්ණෙ අනාරොපෙත්වාති තාලාදිපණ්ණෙ යථාචිණ්ණං ලිඛනවසෙන අනාරොපෙත්වා. අඤ්ඤත්ථ පණ්ණාකාරෙපි පාභතසද්දො, ඉධ පන භණ්ඩමූලෙයෙවාති ආහ ‘‘භණ්ඩමූලස්සා’’තිආදි. භණ්ඩමූලඤ්හි පකාරතො උදයභණ්ඩානි ආභරති සංහරති එතෙනාති පාභතං. උදයධනතො පගෙව ආභතං පාභතන්ති සද්දවිදූ, පණ්ණාකාරො පන තං තදත්ථං පත්ථෙන්තෙහි ආභරීයතෙති පාභතං. පත්ථනත්ථජොතකො හි අයං ප-සද්දො.

‘‘යථාහා’’තිආදිනා පාභතසද්දස්ස මූලභණ්ඩත්ථතං චූළසෙට්ඨිජාතකපාඨෙන (ජා. 1.1.4) සාධෙති. තත්රායමට්ඨකථා (ජා. අට්ඨ. 1.1.4) ‘‘අප්පකෙනපීති ථොකෙනපි පරිත්තකෙනපි. මෙධාවීති පඤ්ඤවා. පාභතෙනාති භණ්ඩමූලෙන. විචක්ඛණොති වොහාරකුසලො. සමුට්ඨාපෙති අත්තානන්ති මහන්තං ධනඤ්ච යසඤ්ච උප්පාදෙත්වා තත්ථ අත්තානං සණ්ඨාපෙති පතිට්ඨාපෙති. යථා කිං? අණුං අග්ගිංව සන්ධමං, යථා පණ්ඩිතපුරිසො පරිත්තං අග්ගිං අනුක්කමෙන ගොමයචුණ්ණාදීනි පක්ඛිපිත්වා මුඛවාතෙන ධමන්තො සමුට්ඨාපෙති වඩ්ඪෙති මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං කරොති, එවමෙව පණ්ඩිතො ථොකම්පි පාභතං ලභිත්වා නානාඋපායෙහි පයොජෙත්වා ධනඤ්ච යසඤ්ච වඩ්ඪෙති, වඩ්ඪෙත්වා ච ¶ පන තත්ථ අත්තානං පතිට්ඨාපෙති, තාය එව වා පන ධනයසමහන්තතාය අත්තානං සමුට්ඨාපෙති, අභිඤ්ඤාතං පාකටං කරොතීති අත්ථො’’ති.

දිවසෙ දිවසෙ දාතබ්බං දෙවසිකං. මාසෙ මාසෙ දාතබ්බං මාසිකං. ආදිසද්දෙන අනුපොසථිකාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තස්ස තස්ස පුරිසස්ස. කුසලානුරූපෙන, කම්මානුරූපෙන සූරභාවානුරූපෙනාති ද්වන්දතො පරං සුය්යමානො අනුරූපසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. ඡෙකභාවානුරූපතා චෙත්ථ කුසලානුරූපං. කත්ථචි කුලසද්දො දිස්සති, සො ච ජාණුසොණිආදිකුලානමිව කුලානුරූපම්පි දාතබ්බතො යුජ්ජතෙව. සෙනාපච්චාදි ඨානන්තරං, ඉමිනා භත්තවෙතනං නිද්දිට්ඨමත්තන්ති දස්සෙති. සකකම්මපසුතත්තා, අනුපද්දවත්තා ච ධනධඤ්ඤානං රාසිකො රාසිකාරභූතො. ඛෙමෙන ඨිතාති ¶ අනුපද්දවෙන පවත්තා. තෙනාහ ‘‘අභයා’’ති, කුතොචිපි භයරහිතාති අත්ථො. මොදා මොදමානාති මොදාය මොදමානා, සොමනස්සෙනෙව මොදමානා, න සංසන්දනමත්තෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘භගවතා සද්ධිං සම්මොදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.381) හි මුදසද්දො සංසන්දනෙපි පවත්තති, අඤ්ඤෙ මොදා හුත්වා අපරෙපි මොදමානා විහරන්තීති වා අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පමුදිතචිත්තාති, අසඤ්ඤොගෙපි වත්තිච්ඡායෙව වුද්ධීති ද්විධා පාඨො වුත්තො. ඉද්ධඵීතභාවන්ති සමිද්ධවෙපුල්ලභාවං.

චතුපරික්ඛාරවණ්ණනා

339. තස්මිං තස්මිං කිච්චෙ අනුයන්ති අනුවත්තන්තීති අනුයන්තා. තෙයෙව ආනුයන්තා යථා ‘‘අනුභාවො එව ආනුභාවො’’ති, ‘‘ආනුයුත්තා’’තිපි පාඨො, තස්මිං තස්මිං කිච්චෙ අනුයුජ්ජන්තීති හි ආනුයුත්තා වුත්තනයෙන. අස්සාති රඤ්ඤො. තෙති ආනුයන්තඛත්තියාදයො. ‘‘අම්හෙ එත්ථ බහි කරොතී’’ති අත්තමනා න භවිස්සන්ති. ‘‘නිබන්ධවිපුලායාගමො ගාමො නිගමො. විවඩ්ඪිතමහාආයො මහාගාමො’’ති (දී. නි. ටී. 1.338) ආචරියෙන වුත්තං. ‘‘අපාකාරපරික්ඛෙපො සාපණො නිගමො, සපාකාරාපණං නගරං, තං තබ්බිපරීතො ගාමො’’ති (කඞ්ඛාවිතරණී අභිනවටීකායං සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩෙ කුලදූසකසික්ඛාපදෙ පස්සිතබ්බං) විනයටීකාසු. ගසන්ති මදන්ති එත්ථාති ගාමො, ස්වෙව පාකටො චෙ, නිගමො නාම අතිරෙකො ගාමොති කත්වා. භුසත්ථො හෙත්ථ නී-සද්දො, සඤ්ඤාසද්දත්තා ච රස්සොති සද්දවිදූ. ජනපදත්ථො වුත්තොව. ‘‘සාම්යාමච්චො සඛා කොසො, දුග්ගඤ්ච විජිතං බල’’න්ති වුත්තාසු සත්තසු රාජපකතීසු රඤ්ඤො තදවසෙසානං ඡන්නං වසෙන හිතසුඛාතිවුද්ධි, තදෙකදෙසා ච ආනුයන්තාදයොති ආහ ‘‘යං තුම්හාක’’න්තිආදි.

තංතංකිච්චෙසු ¶ රඤ්ඤා අමා සහ භවන්තීති අමච්චා. ‘‘අමාවාසී’’තිආදීසු විය හි සමකිරියාය අමාති අබ්යයපදං, ච-පච්චයෙන තද්ධිතසිද්ධීති නෙරුත්තිකා. රජ්ජකිච්චවොසාසනකාලෙ පන තෙ රඤ්ඤා පියා, සහපවත්තනකා ච භවන්තීති දස්සෙති ‘‘පියසහායකා’’ති ඉමිනා. රඤ්ඤො පරිසති භවා ‘‘පාරිසජ්ජා. කෙ පන තෙති වුත්තං ‘‘සෙසා ආණත්තිකාරකා’’ති ¶ , යථාවුත්තානුයුත්තඛත්තියාදීහි අවසෙසා රඤ්ඤො ආණාකරාති අත්ථො. සතිපි දෙය්යධම්මෙ ආනුභාවසම්පත්තියා, පරිවාරසම්පත්තියා ච අභාවෙ තාදිසං දාතුං න සක්කා. වුද්ධකාලෙ ච තාදිසානම්පි රාජූනං තදුභයං හායතෙව, දෙය්යධම්මෙ පන අසති පගෙවාති දස්සෙතුං ‘‘දෙය්යධම්මස්මිඤ්හී’’තිආදිමාහ. දෙය්යධම්මස්මිං අසති ච මහල්ලකකාලෙ ච දාතුං න සක්කාති යොජනා. එතෙනාති යථාවුත්තකාරණද්වයෙන. අනුමතියාති අනුජානනෙන. පක්ඛාති සපක්ඛා යඤ්ඤස්ස අඞ්ගභූතා. යඤ්ඤං පරිකරොන්තීති පරික්ඛාරා, සම්භාරා, තෙ ච තස්ස යඤ්ඤස්ස අඞ්ගභූතත්තා පරිවාරා විය හොන්තීති ආහ ‘‘පරිවාරා භවන්තී’’ති. ‘‘රථො’’තිආදිනා ඉධානධිප්පෙතමත්ථං නිසෙධෙති.

‘‘රථො සෙතපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො;

උපෙක්ඛා ධුරසමාධි, අනිච්ඡා පරිවාරණ’’න්ති. (සං. නි. 5.4);

හි සංයුත්තමහාවග්ගපාළි. තත්ථ රථොති බ්රහ්මයානසඤ්ඤිතො අට්ඨඞ්ගිකමග්ගරථො. සෙතපරික්ඛාරොති චතුපාරිසුද්ධිසීලාලඞ්කාරො. ‘‘සීලපරික්ඛාරො’’තිපි පාඨො. ඣානක්ඛොති විපස්සනාසම්පයුත්තානං පඤ්චන්නං ඣානඞ්ගානං වසෙන ඣානමයඅක්ඛො. චක්කවීරියොති වීරියචක්කො. උපෙක්ඛා ධුරසමාධීති උපෙක්ඛා ද්වින්නං ධුරානං සමතා. අනිච්ඡා පරිවාරණන්ති අලොභො සීහධම්මාදීනි විය පරිවාරණං.

අට්ඨපරික්ඛාරවණ්ණනා

340. උභතො සුජාතාදීහි වුච්චමානෙහි. යසසාති පඤ්චවිධෙන ආනුභාවෙන. තෙනාහ ‘‘ආණාඨපනසමත්ථතායා’’ති. ‘‘සද්ධො’’ති එතස්ස ‘‘දාතාදානස්ස ඵලං පච්චනුභොති පත්තියායතී’’ති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘දානස්සා’’තිආදි වුත්තං. දානෙ සූරොති දානසූරො, දෙය්යධම්මෙ ඊසකම්පි සඞ්ගං අකත්වා මුත්තචාගො, තබ්භාවො පන කම්මස්සකතාඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවෙන වෙදිතබ්බො. තස්ස හි තික්ඛවිසදභාවං විභාවෙතුං ‘‘සද්දො’’ති වත්වා ‘‘දානසූරො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘න සද්ධාමත්තකෙනා’’තිආදි. යස්ස හි කම්මස්සකතා පච්චක්ඛමිව උපට්ඨාති, සො ¶ එවං වුත්තො. යං දානං දෙතීති යං දෙය්යධම්මං පරස්ස දෙති. තස්ස පති හුත්වාති තබ්බිසයං ලොභං සුට්ඨුමභිභවන්තො තස්ස අධිපති හුත්වා ¶ දෙති. කාරණොපචාරවචනඤ්හෙතං. පරතොපි එසෙව නයො. තබ්බිසයෙන ලොභෙන අනාකඩ්ඪනීයත්තා න දාසො, න සහායො.

තදෙවත්ථං බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච විවරිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ. ඉධානධිප්පෙතස්ස හි දාසාදිද්වයස්ස බ්යතිරෙකතො දස්සනං. ඛාදනීයභොජනීයාදීසු මධුරස්සෙව පණීතත්තා ‘‘මධුරං භුඤ්ජතී’’ති වුත්තං, නිදස්සනමත්තං වා එතං, පණීතං පරිභුඤ්ජතීති වුත්තං හොති. දාසො හුත්වා දෙති තණ්හාය දාසබ්යතං උපගතත්තා. සහායො හුත්වා දෙති තස්ස පියභාවානිස්සජ්ජනතො. සාමී හුත්වා දෙති තත්ථ තණ්හාදාසබ්යතො අත්තානං මොචෙත්වා අභිභුය්ය පවත්තනතො. යං පනෙතං ආචරියෙන වුත්තං ‘‘සාමිපරිභොගසදිසා’’ති, (දී. නි. ටී. 1.340) තං තණ්හාදාසබ්යමතික්කන්තතාසාමඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං. න හි ඛීණාසවස්ස පරිභොගො සාමිපරිභොගො විය ඛීණාසවස්සෙව දානං දානසාමීති අත්ථො උපපන්නො හොති, පච්ඡා වා පමාදලිඛිතමෙතං. තාදිසොති දානසාමිසභාවො.

සමිතපාපසමණබාහිතපාපබ්රාහ්මණා උක්කට්ඨනිද්දෙසෙනෙත්ථ වුත්තා, පබ්බජ්ජාමත්තසමණජාතිමත්තබ්රාහ්මණා වා කපණාදිග්ගහණෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බං. දුග්ගතාති දුක්කරං ජීවිකමුපගතා කසිරවුත්තිකා. තෙනාහ ‘‘දලිද්දමනුස්සා’’ති. පථාවිනොති මග්ගගාමිනො. වණිබ්බකාති දායකානං ගුණකිත්තනවසෙන, කම්මඵලකිත්තනමුඛෙන ච යාචනකා සෙය්යථාපි නග්ගචරියාදයොති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යෙ ඉට්ඨං දින්න’’න්තිආදි වුත්තං. තදුභයෙනෙව හි දානස්ස වණ්ණථොමනා සම්භවති. යෙ විචරන්ති, තෙ වණිබ්බකා නාමාති යොජෙතබ්බං. පසතමත්තන්ති වීහිතණ්ඩුලාදිවසෙන වුත්තං, සරාවමත්තන්ති යාගුභත්තාදිවසෙන. ඔපානං වුච්චති ඔගාහෙත්වා පාතබ්බතො නදීතළාකාදීනං සබ්බසාධාරණං තිත්ථං, ඔපානමිවභූතොති ඔපානභූතො. තෙනාහ ‘‘උදපානභූතො’’තිආදි. හුත්වාති භාවතො. සුතමෙව සුතජාතන්ති ජාතසද්දස්ස අනත්ථන්තරවාචකත්තමාහ යථා ‘‘කොසජාත’’න්ති.

අතීතාදිඅත්ථචින්තනසමත්ථතා නාම තස්ස රඤ්ඤො අනුමානවසෙන, ඉතිකත්තබ්බතාවසෙන ච වෙදිතබ්බා, න බුද්ධානං විය තත්ථ පච්චක්ඛදස්සිතායාති දස්සෙතුං ‘‘අතීතෙ’’තිආදි වුත්තං. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානිසංසචින්තනඤ්චෙත්ථ පකරණාධිගතවසෙන ¶ වෙදිතබ්බං. පුඤ්ඤස්සාති යඤ්ඤපුඤ්ඤස්ස. දායකචිත්තම්පීති දායකානං, දායකං වා චිත්තම්පි, දාතුකම්යතාචිත්තම්පීති වුත්තං හොති. ඉමෙසු පන අට්ඨසු අඞ්ගෙසු අඩ්ඪතාදයො පඤ්ච යඤ්ඤස්ස තාව පරික්ඛාරා හොන්තු තෙහි විනා තස්ස අසිජ්ඣනතො ¶ , සුජාතතා, පන සූරූපතා ච කථං යඤ්ඤස්ස පරික්ඛාරො සියා තදුභයෙන විනාපි තස්ස සිජ්ඣනතොති චොදනාය සබ්බෙසම්පි අට්ඨන්නමඞ්ගානං පරික්ඛාරභාවං අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච දස්සෙන්තො ‘‘එතෙ හි කිරා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච කෙචි එවං වදන්ති ‘‘යථා අඩ්ඪතාදයො පඤ්ච යඤ්ඤස්ස එකංසතොව අඞ්ගානි, න එවං සුජාතතා, සුරූපතා ච, තදුභයං පන අනෙකංසතොව අඞ්ගන්ති දීපෙතුං අරුචිසූචකස්ස කිරසද්දස්ස ගහණං කත’’න්ති. තෙ හි ‘‘අයං දුජ්ජාතොතිආදිවචනස්ස අනෙකංසිකතං මඤ්ඤමානා තථා වදන්ති, තයිදං අසාරං. සබ්බසාධාරණවසෙන හෙතං බ්යතිරෙකතො යඤ්ඤස්ස අඞ්ගභාවදස්සනං තත්ථ සියා කෙසඤ්චි තථා පරිවිතක්කො’’ති තස්සාපි අවකාසාභාවදස්සනත්ථමෙව එවං වුත්තත්තා, තදුභයසාධාරණවසෙනෙව අනෙකංසතො අඞ්ගභාවස්ස අදස්සනතො ච. කිරසද්දො පනෙත්ථ තදා බ්රාහ්මණස්ස චින්තිතාකාරසූචනත්ථො දට්ඨබ්බො. එවමනෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමානිපි අට්ඨඞ්ගානි තස්සෙව යඤ්ඤස්ස පරික්ඛාරා භවන්තීති වුත්තානී’’ති කිරසද්දෙන තස්ස චින්තිතාකාරො සූචිතො හොති. එවමාදීනීති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘අයං විරූපො කිත්තකං…පෙ… උපච්ඡින්දිස්සති, අයං දලිද්දො, අප්පෙසක්ඛො, අස්සද්ධො, අප්පස්සුතො, න අත්ථඤ්ඤූ, න මෙධාවී කිත්තකං…පෙ… උපච්ඡින්දිස්සතී’’ති එතෙසං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

චතුපරික්ඛාරාදිවණ්ණනා

341. ‘‘සුජං පග්ගණ්හන්තාන’’න්ති එත්ථ සොණදණ්ඩසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.311-313) වුත්තෙසු ද්වීසු විකප්පෙසු දුතියවිකප්පං නිසෙධෙන්තො ‘‘මහායාග’’න්තිආදිමාහ, තෙන ච පුරොහිතස්ස සයමෙව කටච්ඡුග්ගහණජොතනෙන එවං සහත්ථා සක්කච්චං දානෙ යුත්තපයුත්තතා ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙති. එවං දුජ්ජාතස්සාති එත්ථාපි ‘‘සුජාතතාය අනෙකංසතො අඞ්ගභාවදස්සනමෙවිද’’න්ති අග්ගහෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බසාධාරණවසෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. ආදිසද්දෙන හි ‘‘එවං අනජ්ඣායකස්ස…පෙ… දුස්සීලස්ස…පෙ… දුප්පඤ්ඤස්ස ¶ සංවිධානෙන පවත්තදානං කිත්තකං කාලං පවත්තිස්සතී’’ති එතෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තස්මාති තදුභයකාරණතො.

තිස්සොවිධාවණ්ණනා

342. තිණ්ණං ඨානානන්ති දානස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානසඞ්ඛාතානං තිස්සන්නං භූමීනං, අවත්ථානානන්ති අත්ථො. චලන්තීති කම්පන්ති පුරිමාකාරෙන න තිට්ඨන්ති. කරණත්ථෙති තතියාවිභත්තිඅත්ථෙ. කරණීයසද්දාපෙක්ඛාය හි කත්තරි එව එතං සාමිවචනං, න කරණෙ. යෙභුය්යෙන ¶ හි කරණජොතකවචනස්ස අත්ථභාවතො අනුත්තකත්තාව කරණත්ථොති ඉධාධිප්පෙතො. පච්ඡානුතාපස්ස අකරණූපායං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බ…පෙ… පතිට්ඨපෙතබ්බා’’ති වුත්තං. තත්ථ අචලාති දළ්හා කෙනචි අසංහීරා. පතිට්ඨපෙතබ්බාති සුප්පතිට්ඨිතා කාතබ්බා. තථා පතිට්ඨාපනූපායම්පි දස්සෙන්තො ‘‘එවඤ්හී’’තිආදිමාහ. තථා පතිට්ඨාපනෙන හි යථා තං දානං සම්පති යථාධිප්පායං නිප්පජ්ජති, එවං ආයතිම්පි විපුලඵලතාය මහප්ඵලං හොති විප්පටිසාරෙන අනුපක්කිලිට්ඨභාවතො. ද්වීසු ඨානෙසූති යජමානයිට්ඨට්ඨානෙසු. විප්පටිසාරො…පෙ… න කත්තබ්බොති අත්ථං සන්ධාය ‘‘එසෙව නයො’’ති වුත්තං. මුඤ්චචෙතනාති පරිච්චාගචෙතනා, තස්සා නිච්චලභාවො නාම මුත්තචාගතා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන උළාරභාවො. පච්ඡාසමනුස්සරණචෙතනාති පරචෙතනා, තස්සා පන නිච්චලභාවො ‘‘අහො මයා දානං දින්නං සාධු සුට්ඨූ’’ති දානස්ස සක්කච්චං පච්චවෙක්ඛණවසෙන වෙදිතබ්බො. තදුභයචෙතනානං නිච්චලකරණූපායං බ්යතිරෙකතො දස්සෙතුං ‘‘තථා…පෙ… හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ තථා අකරොන්තස්සාති මුඤ්චචෙතනං, පච්ඡාසමනුස්සරණචෙතනඤ්ච නිච්චලමකරොන්තස්ස, විප්පටිසාරං, උප්පාදෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. ‘‘නාපි උළාරෙසු භොගෙසු චිත්තං නමතී’’ති ඉදං පන පච්ඡාසමනුස්සරණචෙතනාය එව බ්යතිරෙකතො නිච්චලකරණූපායදස්සනං. එවඤ්හි යථානිද්දිට්ඨනිදස්සනං උපපන්නං හොති. තත්ථ උළාරෙසු භොගෙසූති ඛෙත්තවිසෙසෙ පරිච්චාගස්ස කතත්තා ලද්ධෙසුපි උළාරෙසු භොගෙසු. නාපි චිත්තං නමති පච්ඡා විප්පටිසාරෙන උපක්කිලිට්ඨභාවතො. යථා කථන්ති ආහ ‘‘මහාරොරුව’’න්තිආදි. තස්ස හි සෙට්ඨිස්ස ගහපතිනො වත්ථු කොසලසංයුත්තෙ, (සං. නි. 1.131) මය්හකජාතකෙ (ජා. අට්ඨ. 3.6.මය්හකජාතකවණ්ණනා) ච ආගතං. තථා හි වුත්තං –

‘‘භූතපුබ්බං ¶ සො මහාරාජ සෙට්ඨි ගහපති තගරසිඛිං නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං පිණ්ඩපාතෙන පටිපාදෙසි, ‘දෙථ සමණස්ස පිණ්ඩපාත’න්ති වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි, දත්වා ච පන පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසි ‘‘වරමෙතං පිණ්ඩපාතං දාසා වා කම්මකරා වා භුඤ්ජෙය්යු’’’න්තිආදි.

සො කිර අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු තං පච්චෙකබුද්ධං පස්සති, දාතුං පනස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්මිං පන දිවසෙ අයං පදුමවතියා දෙවියා තතියපුත්තො තගරසිඛී පච්චෙකබුද්ධො ගන්ධමාදනපබ්බතෙ ඵලසමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ වුට්ඨාය අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා මනොසිලාතලෙ නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා පත්තචීවරමාදාය අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඉද්ධියා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා නගරද්වාරෙ ඔරුය්හ චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය නගරවාසීනං ඝරද්වාරෙසු සහස්සභණ්ඩිකං ඨපෙන්තො විය පාසාදිකෙහි අභික්කමනාදීහි ¶ අනුපුබ්බෙන සෙට්ඨිනො ඝරද්වාරං සම්පත්තො, තං දිවසඤ්ච සෙට්ඨි පාතොව උට්ඨාය පණීතං භොජනං භුඤ්ජිත්වා ඝරද්වාරකොට්ඨකෙ ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා දන්තන්තරානි සොධෙන්තො නිසින්නො හොති. සො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා තං දිවසං පාතොව භුත්වා නිසින්නත්තා දානචිත්තං උප්පාදෙත්වා භරියං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමස්ස සමණස්ස පිණ්ඩපාතං දෙහී’’ති වත්වා රාජුපට්ඨානත්ථං පක්කාමි. සෙට්ඨිභරියා සම්පජඤ්ඤජාතිකා චින්තෙසි ‘‘මයා එත්තකෙන කාලෙන ඉමස්ස ‘දෙථා’ති වචනං න සුතපුබ්බං, දාපෙන්තොපි ච අජ්ජ න යස්ස වා තස්ස වා දාපෙති, වීතරාගදොසමොහස්ස වන්තකිලෙසස්ස ඔහිතභාරස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස දාපෙති, යං වා තං වා අදත්වා පණීතං පිණ්ඩපාතං දස්සාමී’’ති ඝරා නික්ඛම්ම පච්චෙකබුද්ධං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ආදාය අන්තොනිවෙසනෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සුපරිසුද්ධෙහි සාලිතණ්ඩුලෙහි භත්තං සම්පාදෙත්වා තදනුරූපං ඛාදනීයං, බ්යඤ්ජනං, සූපෙය්යඤ්ච අභිසඞ්ඛරිත්වා පත්තං පූරෙත්වා බහි ගන්ධෙහි අලඞ්කරිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙසු පතිට්ඨපෙත්වා වන්දි. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි පච්චෙකබුද්ධානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති අපරිභුඤ්ජිත්වාව අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සොපි ඛො සෙට්ඨි රාජුපට්ඨානං කත්වා ආගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ආහ ‘‘මයං තුම්හාකං පිණ්ඩපාතං දෙථා’’ති වත්වා පක්කන්තා, අපි වො ලද්ධො පිණ්ඩපාතො’’ති? ආම, සෙට්ඨි ලද්ධොති. ‘‘පස්සාමා’’ති ගීවං උක්ඛිපිත්වා ඔලොකෙසි ¶ , අථස්ස පිණ්ඩපාතගන්ධො උට්ඨහිත්වා නාසපුටං පහරි. සො චිත්තං සංයමෙතුං අසක්කොන්තො පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසි, තස්ස පන විප්පටිසාරස්ස උප්පන්නාකාරො ‘‘වරමෙත’’න්තිආදිනා පාළියං වුත්තොයෙව. පිණ්ඩපාතදානෙන පනෙස සත්තක්ඛත්තුං සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නො, සත්තක්ඛත්තුමෙව ච සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තො, අයඤ්චස්ස සත්තමො භවො, පච්ඡා විප්පටිසාරෙන පන නාපි උළාරෙසු භොගෙසු චිත්තං නමති. වුත්තඤ්හෙතං සංයුත්තවරලඤ්ඡකෙ –

‘‘යං ඛො සො මහාරාජ සෙට්ඨි ගහපති දත්වා පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසි ‘වරමෙතං පිණ්ඩපාතං දාසා වා කම්මකරා වා භුඤ්ජෙය්යු’න්ති, තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන නාස්සුළාරාය භත්තභොගාය චිත්තං නමති, නාස්සුළාරාය වත්ථභොගාය, යානභොගාය, නාස්සුළාරානං පඤ්චන්නං කාමගුණානං භොගාය චිත්තං නමතී’’ති (සං. නි. 1.131).

මය්හකජාතකෙපි වුත්තං –

‘‘ඉති මහාරාජ ආගන්තුකසෙට්ඨි තගරසිඛිපච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නපච්චයෙන බහුං ධනං ලභි ¶ , දත්වා අපරචෙතනං පණීතං කාතුං අසමත්ථතාය පණීතෙ භොගෙ භුඤ්ජිතුං නාසක්ඛී’’ති (ජා. අට්ඨ. 3.6.මය්හකජාතකවණ්ණනා).

භාතු පනෙස එකං පුත්තං (ධ. ප. අට්ඨ. 2.354) සාපතෙය්යස්ස කාරණා ජීවිතං වොරොපෙසි, තෙන කම්මෙන බහූනි වස්සානි නිරයෙ පච්චිත්ථ, සත්තක්ඛත්තුඤ්ච අපුත්තකො ජාතො, ඉදානිපි තෙනෙව කම්මෙන මහාරොරුවං උපපන්නො. තෙන වුත්තං ‘‘මහාරොරුවං උපපන්නස්ස සෙට්ඨිගහපතිනො වියා’’ති, පුරිමපච්ඡිමචෙතනාවසෙන චෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකා හි චෙතනා ද්වෙ පටිසන්ධියො න දෙතීති.

දසආකාරවණ්ණනා

343. ආකරොති අත්තනො අනුරූපතාය සමරියාදපරිච්ඡෙදං ඵලං නිබ්බත්තෙතීති ආකාරො, කාරණන්ති ආහ ‘‘දසහි කාරණෙහී’’ති. මරියාදත්ථො හෙත්ථ ආ-සද්දො. න දුස්සීලෙස්වෙව, අථ ඛො සීලවන්තෙසුපි විප්පටිසාරං උප්පාදෙස්සති. තදුභයෙපි න උප්පාදෙතබ්බොති හි දස්සෙතුං ¶ අපි-සද්දෙන, පි-සද්දෙන වා සම්පිණ්ඩනං කරොති. පටිග්ගාහකතොව උප්පජ්ජතීති බලවතරං විප්පටිසාරං සන්ධාය වුත්තං, දුබ්බලො පන දෙය්යධම්මතො, පරිවාරජනතොපි උප්පජ්ජතෙව. උප්පජ්ජිතුං යුත්තන්ති උප්පජ්ජනාරහං. විප්පටිසාරම්පි විනොදෙසීති සම්බන්ධො. තෙසංයෙවාති පාණාතිපාතීනමෙව. යජනං නාමෙත්ථ දානමෙවාධිප්පෙතං, න අග්ගිජුහනන්ති ආහ ‘‘දෙතු භව’’න්ති. විස්සජ්ජතූති මුත්තචාගවසෙන චජතු. අබ්භන්තරන්ති අජ්ඣත්තං සකසන්තානෙ.

සොළසාකාරවණ්ණනා

344. අනුමතිපක්ඛාදයො එව හෙට්ඨා යඤ්ඤස්ස වත්ථුං කත්වා ‘‘සොළසපරික්ඛාරා’’ති වුත්තා, ඉධ පන සන්දස්සනාදිවසෙන අනුමොදනාය ආරද්ධත්තා වුත්තං ‘‘සොළසහි ආකාරෙහී’’ති. දස්සෙත්වාති අත්තනො දෙසනානුභාවෙන පච්චක්ඛමිව ඵලං දස්සෙත්වා, අනෙකවාරං පන දස්සනතො ‘‘දස්සෙත්වා දස්සෙත්වා’’ති බ්යාපනවචනං, තදෙව ආභුසො මෙඩනට්ඨෙන ආමෙඩිතවචනන්ති ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.344) වුත්තං. ‘‘සමාදපෙත්වා සමාදපෙත්වා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. තමත්ථන්ති දානඵලවසෙන කම්මඵලසම්බන්ධමත්ථං. සමාදපෙත්වාති සුතමත්තං අකත්වා යථා රාජා තමත්ථං සම්මදෙව ආදියති චිත්තෙ කරොන්තො සුග්ගහිතං කත්වා ගණ්හාති, තථා සක්කච්චං ආදාපෙත්වා.

‘‘විප්පටිසාරවිනොදනෙනා’’ති ¶ ඉදං නිදස්සනමත්තං. ලොභදොසමොහඉස්සාමච්ඡරියමානාදයොපි හි දානචිත්තස්ස උපක්කිලෙසා, තෙසං විනොදනෙනපි තං වොදාපිතං සමුත්තෙජිතං නාම හොති තික්ඛවිසදභාවාපත්තිතො, ආසන්නතරභාවතො පන විප්පටිසාරවිනොදනමෙව ගහිතං. පවත්තිතෙ හි දානෙ තස්ස සම්භවොති. යාථාවතො විජ්ජමානෙහි ගුණෙහි හට්ඨපහට්ඨභාවාපාදනං සම්පහංසනන්ති ආහ ‘‘සුන්දර’’න්තිආදි. ධම්මතොති සච්චතො. තදත්ථමෙව දස්සෙතුං ‘‘ධම්මෙන සමෙන කාරණෙනා’’ති වුත්තං. සච්චඤ්හි ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මං, උපසමචරියභාවතො සමං, යුත්තභාවෙන කාරණන්ති ච වුච්චති.

345. තස්මිං යඤ්ඤෙ රුක්ඛතිණච්ඡෙදොපි නාම නාහොසි, කුතො පාණවධොති පාණවධාභාවස්සෙව දළ්හීකරණත්ථං, සබ්බසො විපරීතග්ගාහෙහි අවිදූසිතතාදස්සනත්ථඤ්ච පාළියං ‘‘නෙව ගාවො හඤ්ඤිංසූ’’තිආදීනි වත්වාපි ¶ ‘‘න රුක්ඛා ඡිජ්ජිංසූ’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ යූපනාමකෙ’’තිආදිමාහ. බරිහිසත්ථායාති පරිච්ඡෙදත්ථාය. වනමාලාසඞ්ඛෙපෙනාති වනපුප්ඵෙහි ගන්ධිතමාලානියාමෙන. එවං ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.345) වුත්තං, වනපන්තිආකාරෙනාති අත්ථො. භූමියං වා පත්ථරන්තීති වෙදිභූමිං පරික්ඛිපන්තා තත්ථ තත්ථ පත්ථරන්ති. මන්තාදිනා හි පරිසඞ්ඛතා භූමි වින්දති අස්ස ලාභසක්කාරෙති කත්වා ‘‘වෙදී’’ති වුච්චති. තෙපි රුක්ඛා තෙපි දබ්බාති සම්බන්ධො, කම්මකත්තා චෙතං ද්වයං, අභිහිතකම්මං වා. වත්තිච්ඡාය හි යථාසත්තිං කාරකා භවන්ති. වුත්තනයෙන පාණවධාභාවස්ස දළ්හීකරණත්ථං, විපරීතග්ගාහෙන අවිදූසිතභාවදස්සනත්ථඤ්චෙතන්ති දස්සෙති කිං පනා’’තිආදිනා. අන්තොගෙහදාසො අන්තොජාතො. ආදිසද්දෙන ධනක්කීතකරමරානීතසාමංදාසබ්යූපගතානං සඞ්ගහො. පුබ්බමෙවාති භතිකරණතො පගෙව. ධනං ගහෙත්වාති දිවසෙ දිවසෙ යථාකම්මං ගහෙත්වා. භත්තවෙතනන්ති දෙවසිකං භත්තඤ්චෙව මාසිකාදිපරිබ්බයඤ්ච. වුත්තොවායමත්ථො. තජ්ජිතාති සන්තජ්ජිතා. පරිකම්මානීති සබ්බභාගියානි කම්මානි, උච්චාවචානි කම්මානීති අත්ථො. පියසමුදාචාරෙනෙවාති ඉට්ඨවචනෙනෙව. යථානාමවසෙනෙවාති පාකටනාමානුරූපෙනෙව. සප්පිතෙලනවනීතදධිමධුඵාණිතෙන චෙවාති එත්ථ ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන පණීතපණීතානං නානප්පකාරානං ඛාදනීයභොජනීයාදීනඤ්චෙව වත්ථයානමාලාගන්ධවිලෙපනසෙය්යාවසථාදීනඤ්ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, තෙනාහ ‘‘පණීතෙහි සප්පිතෙලාදිසම්මිස්සෙහෙවා’’තිආදි. තස්ස තස්ස කාලස්ස අනුරූපෙහි යාගු…පෙ… පානකාදීහීති සම්බන්ධො. සප්පිආදීනන්ති සප්පිආදීහි.

346. පටිසාමෙතබ්බතො, අත්තනො අත්තනො සන්තකභාවතො ච සං නාම ධනං වුච්චති, තස්ස පතීති සපති නිග්ගහිතලොපෙන, ධනවා, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකහිතාවහත්තා තස්ස හිතන්ති සාපතෙය්යං ¶ , තදෙව ධනං. තෙනාහ ‘‘පහූතං ධන’’න්ති. අක්ඛයධම්මමෙවාති අඛයසභාවමෙව. ගාමභාගෙනාති සංකිත්තනවසෙන ගාමෙ වා ගහෙතබ්බභාගෙන, එවං ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.346) වුත්තං, පච්චෙකං සභාගගාමකොට්ඨාසෙනාතිපි අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

347. යඤ්ඤාවාටොති ¶ ඛණිතාවාටස්ස අස්සමෙධාදියඤ්ඤයජනට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං, තබ්බොහාරෙන පන ඉධ දානසාලාය එව, තාය ච පුරත්ථිමනගරද්වාරෙ කතාය පුරත්ථිමභාගෙ එවාති අත්ථං දස්සෙති ‘‘පුරත්ථිමතො නගරද්වාරෙ’’තිආදිනා. තං පන ඨානං රඤ්ඤො දානසාලාය නාතිදූරෙ එවාති ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. යතො තත්ථ පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා අකිලන්තරූපායෙව සායන්හෙ රඤ්ඤො දානසාලං සම්පාපුණන්ති. ‘‘දක්ඛිණෙන යඤ්ඤාවාටස්සා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. යාගුං පිවිත්වාති හි යාගුසීසෙන පාතරාසභොජනමාහ.

348. මධුරන්ති සාදුරසං. උපරි වත්තබ්බමත්ථන්ති ‘‘අපිච මෙ භො එවං හොතී’’තිආදිනා වුච්චමානමත්ථං. පරිහාරෙනාති භගවන්තං ගරුං කත්වා අගාරවපරිහාරෙන, උජුකභාවාපනයනෙන වා, උජුකවුත්තිං පරිහරිත්වා වඞ්කවුත්තියාව යථාචින්තිතමත්ථං පුච්ඡන්තො එවමාහාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘උජුකමෙව පුච්ඡයමානො අගාරවො විය හොතී’’ති.

නිච්චදානඅනුකුලයඤ්ඤවණ්ණනා

349. උට්ඨායාති දානෙ උට්ඨානවීරියමාහ, සමුට්ඨායාති තස්ස සාතච්චකිරියං. කසිවාණිජ්ජාදිකම්මානි අකරොන්තො දලිද්දියාදිඅනත්ථාපත්තියා නස්සිස්සතීති අධිප්පායො. අප්පසම්භාරතරො චෙව මහප්ඵලතරො චාති සඞ්ඛෙපතො අට්ඨකථායං වුත්තො පාළියං පන ‘‘අප්පත්ථතරො ච අප්පසමාරම්භතරො ච මහප්ඵලතරො ච මහානිසංසතරො චා’’ති පාඨො. තත්ථ අප්පසම්භාරතරොති අතිවිය පරිත්තසම්භාරො, අසමාරබ්භියසම්භාරො. අප්පත්ථතරොති පන අතිවිය අප්පකිච්චො, අත්ථො චෙත්ථ කිච්චං, ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා ‘‘අප්පට්ඨතරො’’තිපි පාඨො. සම්මා ආරභීයති යඤ්ඤො එතෙනාති සමාරම්භො, සම්භාරසම්භරණවසෙන පවත්තසත්තපීළා, අප්පො සමාරම්භො එතස්සාති තථා, අයං පනාතිසයෙනාති අප්පසමාරම්භතරො. විපාකසඤ්ඤිතං මහන්තං සදිසං ඵලමෙතස්සාති මහප්ඵලො, අයං පනාතිසයෙනාති මහප්ඵලතරො. උදයසඤ්ඤිතං මහන්තං නිස්සන්දාදිඵලමෙතස්සාති මහානිසංසො, අයං පනාතිසයෙනාති මහානිසංසතරො.ධුවදානානීති ධුවානි ථිරානි අවිච්ඡින්නානි කත්වා දාතබ්බදානානි. නිච්චභත්තානීති එත්ථ භත්තසීසෙන චතුපච්චයග්ගහණං. අනුකුලයඤ්ඤානීති අනුකුලං කුලානුක්කමං උපාදාය දාතබ්බදානානි ¶ . තෙනාහ ¶ ‘‘අම්හාක’’න්තිආදි. යානි පවත්තෙතබ්බානි, තානි අනුකුලයඤ්ඤානි නාමාති යොජෙතබ්බං. නිබද්ධදානානීති නිබන්ධෙත්වා නියමෙත්වා පවෙණීවසෙන පවත්තිතදානානි.

හත්ථිදන්තෙන කතා දන්තමයසලාකා, යත්ථ දායකානං නාමං අඞ්කන්ති, ඉමිනා තං නිච්චභත්තං සලාකදානවසෙනාති දස්සෙති. තං කුලන්ති අනාථපිණ්ඩිකකුලං. දාලිද්දියෙනාති දලිද්දභාවෙන. ‘‘එකසලාකතො උද්ධං දාතුං නාසක්ඛී’’ති ඉමිනා එකෙනපි සලාකදානෙන නිබද්ධදානං උපච්ඡින්දිතුමදත්වා අනුරක්ඛණමාහ. රඤ්ඤොති සෙතවාහනරඤ්ඤො.

ආදීනි වත්වාති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘කස්මා සෙනො විය මංසපෙසිං පක්ඛන්දිත්වා ගණ්හාසී’’ති එවමාදීනං සමසමදානෙ උස්සුක්කනවචනානං සඞ්ගහො. ගලග්ගාහාති ගලග්ගහණා. ‘‘කම්මච්ඡෙදවසෙනා’’ති ඉමිනා අත්තනො අත්තනො කම්මොකාසාදානම්පි පීළායෙවාති දස්සෙති. සමාරම්භසද්දො චෙත්ථ පීළනත්ථොති ආහ ‘‘පීළාසඞ්ඛාතො සමාරම්භො’’ති. පුබ්බචෙතනාමුඤ්චචෙතනාඅපරචෙතනාසම්පත්තියා දායකවසෙන තීණි අඞ්ගානි, වීතරාගතාවීතදොසතාවීතමොහතාපටිපත්තියා දක්ඛිණෙය්යවසෙන ච තීණීති එවං ඡළඞ්ගසමන්නාගතා හොති දක්ඛිණා, ඡළඞ්ගුත්තරෙ නන්දමාතාසුත්තඤ්ච (අ. නි. 6.37) තස්සත්ථස්ස සාධකං. අපරාපරං උප්පජ්ජනකචෙතනාවසෙන මහානදී විය, මහොඝො විය ච ඉතො චිතො ච අභිසන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තිතො පුඤ්ඤමෙව පුඤ්ඤාභිසන්දො. තථාවිධන්ති පමාණස්ස කාතුං අසුකරත්තමාහ. කාරණමහත්තෙන ඵලමහත්තම්පි වෙදිතබ්බං උපරි නජ්ජා වුට්ඨියා මහොඝො වියාති වුත්තං ‘‘තස්මා’’තිආදි.

350. නවනවොති සබ්බදා අභිනවො, දිවසෙ දිවසෙ දායකස්ස බ්යාපාරාපජ්ජනතො කිච්චපරියොසානං නත්ථීති වුත්තං ‘‘එකෙනා’’තිආදි. යථාරද්ධස්ස ආවාසස්ස කතිපයෙනාපි කාලෙන පරිසමාපෙතබ්බතො කිච්චපරියොසානං අත්ථීති ආහ ‘‘පණ්ණසාල’’න්තිආදි. මහාවිහාරෙපි කිච්චපරියොසානස්ස අත්ථිතාඋපායං දස්සෙතුං ‘‘එකවාරං ධනපරිච්චාගං කත්වා’’ති වුත්තං. සුත්තන්තපරියායෙනාති සබ්බාසවසුත්තන්තාදිපාළිනයෙන. නවානිසංසාති සීතපටිඝාතාදයො පටිසල්ලානාරාමපරියොසානා යථාපච්චවෙක්ඛණං ගණිතා නව උදයා, අප්පමත්තතාය චෙතෙ වුත්තා.

යස්මා ¶ පන ආවාසං දෙන්තෙන නාම සබ්බම්පි පච්චයජාතං දින්නමෙව හොති. යථාහ සංයුත්තාගමවරලඤ්ඡකෙ ‘‘සො ච සබ්බදදො හොති යො දදාති උපස්සය’’න්ති (සං. නි. 1.42), සදා පුඤ්ඤපවඩ්ඪනූපායඤ්ච එතං. වුත්තඤ්හි තත්ථෙව ‘‘යෙ දදන්ති උපස්සයං, තෙසං දිවා ¶ ච රත්තො ච, සදා පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 1.47) තථා හි ද්වෙ තයො ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා ආගතස්සාපි ඡායූදකසම්පන්නං ආරාමං පවිසිත්වා නහායිත්වා පතිස්සයෙ මුහුත්තං නිපජ්ජිත්වා උට්ඨාය නිසින්නස්ස කායෙ බලං ආහරිත්වා පක්ඛිත්තං විය හොති. බහි විචරන්තස්ස ච කායෙ වණ්ණධාතු වාතාතපෙහි කිලමති, පතිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය මුහුත්තං නිපන්නස්ස විසභාගසන්තති වූපසම්මති, සභාගසන්තති පතිට්ඨාති, වණ්ණධාතු ආහරිත්වා පක්ඛිත්තා විය හොති. බහි විචරන්තස්ස ච පාදෙ කණ්ටකො විජ්ඣති, ඛාණු පහරති, සරීසපාදිපරිස්සයා චෙව චොරභයඤ්ච උප්පජ්ජති, පතිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිපන්නස්ස සබ්බෙ තෙ පරිස්සයා න හොන්ති, සජ්ඣායන්තස්ස ධම්මපීතිසුඛං, කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තස්ස උපසමසුඛඤ්ච උප්පජ්ජති බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො. බහි විචරන්තස්ස ච කායෙ සෙදා මුච්චන්ති අක්ඛීනි ඵන්දන්ති, සෙනාසනං පවිසනක්ඛණෙ මඤ්චපීඨාදීනි න පඤ්ඤායන්ති, මුහුත්තං නිපන්නස්ස පන අක්ඛිපසාදො ආහරිත්වා පක්ඛිත්තො විය හොති, ද්වාරවාතපානමඤ්චපීඨාදීනි පඤ්ඤායන්ති. එතස්මිඤ්ච ආවාසෙ වසන්තං දිස්වා මනුස්සා චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ආවාසං දෙන්තෙන…පෙ… හොතී’’ති ‘‘සදා පුඤ්ඤපවඩ්ඪනූපායඤ්ච එත’’න්ති ච, තස්මා එතෙ යථාවුත්තා සබ්බෙපි ආනිසංසා වෙදිතබ්බා.

ඛන්ධකපරියායෙනාති සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 294) ආගතවිනයපාළිනයෙන. තත්ථ හි ආගතා –

‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;

සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.

තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;

ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.

විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;

තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.

විහාරෙ ¶ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;

තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.

දදෙය්ය ¶ උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛපනූදනං;

යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. –

රාජගහසෙට්ඨාදීනං විහාරදානෙන අනුමොදනාගාථායො පෙය්යාලවසෙන දස්සිතා. තත්ථ සීතං උණ්හන්ති උතුවිසභාගවසෙන වුත්තං. සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියොති එත්ථ සිසිරොති සම්ඵුසිතකවාතො වුච්චති. වුට්ඨියොති උජුකමෙඝවුට්ඨියො එව. එතානි සබ්බානි ‘‘පටිහන්තී’’ති ඉමිනාව පදෙන යොජෙතබ්බානි.

පටිහඤ්ඤතීති විහාරෙන පටිහඤ්ඤති. ලෙණත්ථන්ති නිලීයනත්ථං. සුඛත්ථන්ති සීතාදිපරිස්සයාභාවෙන සුඛවිහාරත්ථං. ‘‘ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතු’’න්ති ඉදම්පි පදද්වයං ‘‘සුඛත්ථඤ්චා’’ති ඉමිනාව පදෙන යොජෙතබ්බං. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – සුඛත්ථඤ්ච විහාරදානං, කතමසුඛත්ථං? ඣායිතුං, විපස්සිතුඤ්ච යං සුඛං තදත්ථං. අථ වා පරපදෙනපි යොජෙතබ්බං – ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුඤ්ච විහාරදානං, ‘‘ඉධ ඣායිස්සති විපස්සිස්සතී’’ති දදතො විහාරදානං සඞ්ඝස්ස අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සො ච සබ්බදදො හොති, යො දදාති උපස්සය’’න්ති (සං. නි. 1.42).

යස්මා ච අග්ගං වණ්ණිතං, තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසොති ගාථා. වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙති එත්ථ විහාරෙ පරියත්තිබහුස්සුතෙ ච පටිවෙධබහුස්සුතෙ ච වාසෙය්ය. තෙසං අන්නඤ්චාති යං තෙසං අනුච්ඡවිකං අන්නඤ්ච පානඤ්ච වත්ථානි ච මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනානි ච, තං සබ්බං තෙසු උජුභූතෙසු අකුටිලචිත්තෙසු. දදෙය්යාති නිදහෙය්ය. තඤ්ච ඛො විප්පසන්නෙන චෙතසා, න චිත්තප්පසාදං විරාධෙත්වා. එවං විප්පසන්නචිත්තස්ස හි තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති…පෙ… පරිනිබ්බාති අනාසවොති අයමෙත්ථ අට්ඨකථානයො.

අයං පන ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන (දී. නි. ටී. 1.350) චෙව ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙන (සාරත්ථ. ටී. 3.295) ච සංවණ්ණිතො ටීකානයො – සීතන්ති අජ්ඣත්තං ධාතුක්ඛොභවසෙන වා බහිද්ධා ¶ උතුවිපරිණාමවසෙන වා උප්පජ්ජනකසීතං. උණ්හන්ති අග්ගිසන්තාපං, තස්ස වනඩාහාදීසු සම්භවො දට්ඨබ්බො. පටිහන්තීති පටිබාධති යථා තදුභයවසෙන කායචිත්තානං බාධනං න හොති, එවං කරොති. සීතුණ්හබ්භාහතෙ හි සරීරෙ වික්ඛිත්තචිත්තො භික්ඛු යොනිසො පදහිතුං න සක්කොති, වාළමිගානීති සීහබ්යග්ඝාදිචණ්ඩමිගෙ ¶ . ගුත්තසෙනාසනඤ්හි ආරඤ්ඤකම්පි පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිසින්නස්ස තෙ පරිස්සයා න හොන්ති. සරීසපෙති යෙ කෙචි සරන්තෙ ගච්ඡන්තෙ දීඝජාතිකෙ සප්පාදිකෙ. මකසෙති නිදස්සනමත්තමෙතං, ටංසාදීනම්පි එතෙනෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සිසිරෙති සිසිරකාලවසෙන, සත්තාහවද්දලිකාදිවසෙන ච උප්පන්නෙ සිසිරසම්ඵස්සෙ. වුට්ඨියොති යදා තදා උප්පන්නා වස්සවුට්ඨියො පටිහන්තීති යොජනා.

වාතාතපො ඝොරොති රුක්ඛගච්ඡාදීනං උම්මූලභඤ්ජනාදිවසෙන පවත්තියා ඝොරො සරජඅරජාදිභෙදො වාතො චෙව ගිම්හපරිළාහසමයෙසු උප්පත්තියා ඝොරො සූරියාතපො ච පටිහඤ්ඤති පටිබාහීයති. ලෙණත්ථන්ති නානාරම්මණතො චිත්තං නිවත්තෙත්වා පටිසල්ලානාරාමත්ථං. සුඛත්ථන්ති වුත්තපරිස්සයාභාවෙන ඵාසුවිහාරත්ථං. ඣායිතුන්ති අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යත්ථ කත්ථචි චිත්තං උපනිබන්ධිත්වා උපනිජ්ඣායිතුං. විපස්සිතුන්ති අනිච්චාදිතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිතුං.

විහාරෙති පතිස්සයෙ. කාරයෙති කාරාපෙය්ය. රම්මෙති මනොරමෙ නිවාසසුඛෙ. වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙති කාරෙත්වා පන එත්ථ විහාරෙ බහුස්සුතෙ සීලවන්තෙ කල්යාණධම්මෙ නිවාසෙය්ය, තෙ නිවාසෙන්තො පන තෙසං බහුස්සුතානං යථා පච්චයෙහි කිලමථො න හොති, එවං අන්නඤ්ච පානඤ්ච වත්ථසෙනාසනානි ච දදෙය්ය උජුභූතෙසු අජ්ඣාසයසම්පන්නෙසු කම්මකම්මඵලානං, රතනත්තයගුණානඤ්ච සද්දහනෙන විප්පසන්නෙන චෙතසා.

ඉදානි ගහට්ඨපබ්බජිතානං අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරිතං දස්සෙතුං ‘‘තෙ තස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ තෙති බහුස්සුතා. තස්සාති උපාසකස්ස. ධම්මං දෙසෙන්තීති සකලවට්ටදුක්ඛපනූදනං සද්ධම්මං දෙසෙන්ති. යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤායාති සො උපාසකො යං සද්ධම්මං ඉමස්මිං සාසනෙ සම්මාපටිපජ්ජනෙන ජානිත්වා අග්ගමග්ගාධිගමනෙන අනාසවො හුත්වා පරිනිබ්බාති එකාදසග්ගිවූපසමෙන සීති භවතීති.

සීතපටිඝාතාදිකා ¶ විපස්සනාවසානා තෙරස, අන්නාදිලාභො, ධම්මස්සවනං, ධම්මාවබොධො, පරිනිබ්බානන්ති එවමෙත්ථ සත්තරස ආනිසංසා වුත්තා.

පටිග්ගහණකානං විහාරවසෙන උප්පන්නඵලානුරූපම්පි දායකානං විහාරදානඵලං වෙදිතබ්බං. යෙභුය්යෙන හි කම්මසරික්ඛකඵලං ලභන්තීති ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘සඞ්ඝස්ස පන පරිච්චත්තත්තා’’ති ඉමිනා සඞ්ඝිකවිහාරමෙව පධානවසෙන වදති, සඞ්ඝිකවිහාරො නාමෙස චාතුද්දිසං සඞ්ඝං ¶ උද්දිස්ස කතවිහාරො, යං සන්ධාය පදභාජනියං වුත්තං ‘‘සඞ්ඝිකො නාම විහාරො සඞ්ඝස්ස දින්නො හොති පරිච්චත්තො’’ති. යත්ථ හි චෙතියං පතිට්ඨිතං හොති, ධම්මස්සවනං කරීයති, චතූහි දිසාහි භික්ඛූ ආගන්ත්වා අප්පටිපුච්ඡිත්වායෙව පාදෙ ධොවිත්වා කුඤ්චිකාය ද්වාරං විවරිත්වා සෙනාසනං පටිජග්ගිත්වා යථාඵාසුකං ගච්ඡන්ති, සො අන්තමසො චතුරතනිකාපි පණ්ණසාලා හොතු, චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස කතවිහාරොත්වෙව වුච්චති.

351. ලොභං නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තස්ස දුප්පරිච්චජා. ‘‘එකභික්ඛුස්ස වා’තිආදි උපාසකානං තථා සමාදානෙ ආචිණ්ණං, දළ්හතරං සමාදානඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං, සරණං පන තෙසං සාමං සමාදින්නම්පි සමාදින්නමෙව හොතී’’ති වදන්ති. සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා සන්තිකෙති යොජනා. තත්ථාති යථාගහිතෙ සරණෙ, ‘‘තස්සා’’තිපි පාඨො, යථාගහිතසරණස්සාති අත්ථො. නත්ථි පුනප්පුනං කත්තබ්බතාති විඤ්ඤූජාතිකෙ සන්ධාය වුත්තං. විඤ්ඤූජාතිකානමෙව හි සරණාදිඅත්ථකොසල්ලානං සුවණ්ණඝටෙ සීහවසා විය අකුප්පං සරණගමනං තිට්ඨති. ‘‘ජීවිතපරිච්චාගමයං පුඤ්ඤ’’න්ති ච ඉදං ‘‘සචෙ ත්වං යථාගහිතං සරණං න භින්දිස්සති, එවාහං තං මාරෙමී’’ති කාමං කොචි තිණ්හෙන සත්ථෙන ජීවිතා වොරොපෙය්ය, තථාපි ‘‘නෙවාහං බුද්ධං ‘න බුද්ධො’ති, ධම්මං ‘න ධම්මො’ති, සඞ්ඝං ‘න සඞ්ඝො’ති වදාමී’’ති දළ්හතරං කත්වා ගහිතසරණස්ස වසෙන වුත්තං. ‘‘සග්ගසම්පත්තිං දෙතී’’ති නිදස්සනමත්තමෙතං. ඵලානිසංසානි පනස්ස සරණගමනවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.250 සරණගමනකථා) වුත්තානෙව.

352. වක්ඛමානනයෙන වෙරහෙතුතාය වෙරං වුච්චති පාණාතිපාතාදිපාපධම්මො, තං මණති ‘‘මයි ඉධ ඨිතාය කථමාගච්ඡසී’’ති තජ්ජෙන්තී විය නිවාරෙතීති ¶ වෙරමණී, තතො වා පාපධම්මතො විරමති එතායාති ‘‘විරමණී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ඉ-කාරස්ස එ-කාරං කත්වා ‘‘වෙරමණී’’ති වුත්තං. ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායං පනාහ ‘‘වෙරමණිසික්ඛාපදං, විරමණිසික්ඛාපදන්ති ද්විධාසජ්ඣායං කරොන්තී’’ති (ඛු. පා. අට්ඨ. සාධාරණවිභාවනා) කුසලචිත්තසම්පයුත්තාවෙත්ථ විරති අධිප්පෙතා, න ඵලසම්පයුත්තා යඤ්ඤාධිකරණතො. අසමාදින්නසීලස්ස සම්පත්තතො යථූපට්ඨිතවීතික්කමිතබ්බවත්ථුතො විරති සම්පත්තවිරති. සමාදානවසෙන උප්පන්නා විරති සමාදානවිරති. සෙතු වුච්චති අරියමග්ගො, තප්පරියාපන්නා හුත්වා පාපධම්මානං සමුච්ඡෙදවසෙන ඝාතනප්පවත්තා විරති සෙතුඝාතවිරති. අඤ්ඤත්ර ‘‘සමුච්ඡෙදවිරතී’’තිපි වුත්තා. ඉදානි තා සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ජාති…පෙ… දීනීති අපදිසිතබ්බජාතිගොත්තකුලාදීනි. ආදිසද්දෙන වයබාහුසච්චාදීනං සඞ්ගහො ¶ . පරිහරතීති අවීතික්කමවසෙන පරිවජ්ජෙති, සීහළදීපෙ චක්කනඋපාසකස්ස විය සම්පත්තවිරති වෙදිතබ්බා.

‘‘පාණං න හනාමී’’තිආදීසු ආදයත්ථෙන ඉති-සද්දෙන, විකප්පත්ථෙන වා-සද්දෙන වා ‘‘අදින්නං නාදියාමි, අදින්නාදානා විරමාමි, වෙරමණිං සමාදියාමී’’ති එවමාදීනං පච්චෙකමත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සික්ඛාපද’’ මිච්චෙව අවත්වා ‘‘සික්ඛාපදානී’’ති වුත්තං. පාණාතිපාතා වෙරමණින්ති සම්බන්ධො. සමාදියාමීති සම්මා ආදියාමි, අවීතික්කමාධිප්පායෙන, අඛණ්ඩා’ ඡිද්දා’ කම්මාසා’ සබලකාරිතාය ච ගණ්හාමීති වුත්තං හොති. උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතවාසිඋපාසකස්ස (ම. නි. අට්ඨ. 1.89 කුසලකම්මපථවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.109-111; ධ. ස. අට්ඨ. කුසලකම්මපථවණ්ණනා) විය සමාදානවිරති වෙදිතබ්බා.

මග්ගසම්පයුත්තාති සම්මාදිට්ඨියාදිමග්ගසම්පයුත්තා. ඉදානි තත්ථා තත්ථාගතෙසු ධම්මතො, කොට්ඨාසතො, ආරම්මණතො, වෙදනාතො, මූලතො, ආදානතො, භෙදතොතිආදිනා අනෙකධා විනිච්ඡයෙසු සඞ්ඛෙපෙනෙව ආරම්මණතො විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමා ද්වෙති සම්පත්තසමාදානවිරතියො. ‘‘ජීවිතින්ද්රියාදිවත්ථූ’’ති පරමත්ථතො පාණො වුත්තො, පඤ්ඤත්තිතො පන ‘‘සත්තාදිවත්ථූ’’ති වත්තබ්බං, එවඤ්හි ‘‘සත්තෙයෙව ආරභිත්වා පාණාතිපාතා, අබ්රහ්මචරියා ච විරමතී’’ති (ඛු. පා. අට්ඨ. එකතානානතාදිවිනිච්ඡය) ඛුද්දකාගමට්ඨකථාවචනෙන සංසන්දති සමෙතීති. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරවසෙන ¶ අදින්නවත්ථු, තථා ඵොට්ඨබ්බවත්ථු, විතථවත්ථු, සඞ්ඛාරවසෙනෙව සුරාමෙරයවත්ථූති එතෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තං ආරම්මණං කත්වා පවත්තන්තීති යථාවුත්තං වීතික්කමවත්ථුං ආලම්බිත්වා වීතික්කමනචෙතනාසඞ්ඛාතවිරමිතබ්බවත්ථුතො විරමණවසෙන පවත්තන්ති. පච්ඡිමාති සෙතුඝාතවිරති. නිබ්බානාරම්මණාව තථාපි කිච්චසාධනතො. ඉමිනා පන තත්ථෙව ආගතෙසු තීසු ආචරියවාදෙසු ද්වෙ පටිබාහිත්වා එකස්සෙවානුජානනං වෙදිතබ්බං.

‘‘සම්පත්තවිරති, හි සමාදානවිරති ච යදෙව පජහති, තං අත්තනො පාණාතිපාතාදිඅකුසලමෙවාරම්මණං කත්වා පවත්තතී’’ති කෙචි වදන්ති. ‘‘සමාදානවිරති යතො විරමති, තං අත්තනො වා පරෙසං වා පාණාතිපාතාදිඅකුසලමෙවාලම්බණං කත්වා පවත්තති. සම්පත්තවිරති පන යතො විරමති, තෙසං පාණාතිපාතාදීනං ආලම්බණානෙව ආරම්මණං කත්වා පවත්තතී’’ති අපරෙ. ‘‘ද්වයම්පි චෙතං යතො පාණාතිපාතාදිඅකුසලතො විරමති, තෙසමාරම්මණභූතං වීතික්කමිතබ්බවත්ථුමෙවාලම්බණං කත්වා පවත්තති. පුරිමපුරිමපදත්ථඤ්හි වීතික්කමවත්ථුමාලම්බණං ¶ කත්වා පච්ඡිමපච්ඡිමපදත්ථතො විරමිතබ්බවත්ථුතො විරමතී’’ති අඤ්ඤෙ. පඨමවාදො චෙත්ථ අයුත්තොයෙව. කස්මා? තස්ස අත්තනො පාණාතිපාතාදිඅකුසලස්ස පච්චුප්පන්නාභාවතො, අබහිද්ධාභාවතො ච. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ හි පඤ්චන්නං සික්ඛාපදානං පච්චුප්පන්නාරම්මණතා, බහිද්ධාරම්මණතා ච වුත්තා. තථා දුතියවාදොපි අයුත්තොයෙව. කස්මා? පුරිමවාදෙන සම්මිස්සත්තා, පරෙසං පාණාතිපාතාදිඅකුසලාරම්මණභාවෙ ච අනෙකන්ති කත්තා, ද්වින්නං ආලම්බණප්පභෙදවචනතො ච. තතියවාදො පන යුත්තො සබ්බභාණකානමභිමතො, තස්මා තදෙව අනුජානාතීති දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘තීසු ආචරියවාදෙසු ද්වෙ පටිබාහිත්වා එකස්සෙවානුජානනං වෙදිතබ්බ’’න්ති.

එත්ථාහ – යජ්ජෙතං විරතිද්වයං ජීවිතින්ද්රියාදිවීතික්කමිතබ්බවත්ථුමෙවාලම්බණං කත්වා පවත්තෙය්ය, එවං සති අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං කරෙය්ය, යඤ්ච පජහති, තං න ජානෙය්යාති අය’මනධිප්පෙතො අත්ථො ආපජ්ජතීති? වුච්චතෙ – න හි කිච්චසාධනවසෙන පවත්තෙන්තො ‘‘අඤ්ඤං චින්තෙන්තො අඤ්ඤං කරොතී’’ති වා ‘‘යඤ්ච පජහති, තං න ජානාතී’’ති වා වුච්චති. යථා පන අරියමග්ගො නිබ්බානාරම්මණොව කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිවත්ථාරම්මණම්පෙතං විරතිද්වයං පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ආරභිත්වාන ¶ අමතං, ජහන්තො සබ්බපාපකෙ;

නිදස්සනඤ්චෙත්ථ භවෙ, මග්ගට්ඨොරියපුග්ගලො’’ති. (ඛු. පා. අට්ඨ. එකතානානතාවිනිච්ඡය);

ඉදානි සඞ්ඛෙපෙනෙව ආදානතො, භෙදතො වා විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං සීලං සමාදියාමී’’තිආදිනා එකතො එකජ්ඣං ගණ්හාති. එවම්පි හි කිච්චවසෙන එතාසං පඤ්චවිධතා විඤ්ඤායති. සබ්බානිපි භින්නානි හොන්ති එකජ්ඣං සමාදින්නත්තා. න හි තදා පඤ්චඞ්ගිකත්තං සීලස්ස සම්පජ්ජති. යං තු වීතික්කන්තං, තෙනෙව කම්මබද්ධො. ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණිසික්ඛාපදං සමාදියාමී’’තිආදිනා එකෙකං විසුං විසුං ගණ්හාති. ‘‘වෙරමණිසික්ඛාපද’’න්ති ච ඉදං සමාසභාවෙන ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. සාධාරණවිභාවනා) වුත්තං, පාළිපොත්ථකෙසු පන ‘‘වෙරමණි’’න්ති නිග්ගහිතන්තමෙව බ්යාසභාවෙන දිස්සති. ගහට්ඨවසෙන චෙතං වුත්තං. සාමණෙරානං පන යථා තථා වා සමාදානෙ එකස්මිං භින්නෙ සබ්බානිපි භින්නානි හොන්ති පාරාජිකාපත්තිතො. ඉති එකජ්ඣං, පච්චෙකඤ්ච සමාදානෙ විසෙසො ඉධ වුත්තො, ඛුද්දකාගමට්ඨකථායං පන ‘‘එකජ්ඣං සමාදියතො එකායෙව විරති එකාව ¶ චෙතනා හොති, කිච්චවසෙන පනෙතාසං පඤ්චවිධත්තං විඤ්ඤායති. පච්චෙකං සමාදියතො පන පඤ්චෙව විරතියො, පඤ්ච ච චෙතනා හොන්තී’’ති (ඛු. පා. අට්ඨ. එකතානානතාදිවිනිච්ඡය) අයං විසෙසො වුත්තො. භෙදෙපි ‘‘යථා තථා වා සමාදියන්තු, සාමණෙරානං එකස්මිං භින්නෙ සබ්බානිපි භින්නානි හොන්ති. පාරාජිකට්ඨානියානි හි තානි තෙසං. යං තු වීතික්කන්තං හොති, තෙනෙව කම්මබද්ධො. ගහට්ඨානං පන එකස්මිං භින්නෙ එකමෙව භින්නං හොති, යතො තෙසං තංසමාදානෙනෙව පුන පඤ්චඞ්ගිකත්තං සීලස්ස සම්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. යථාවුත්තොපි දීඝභාණකානං වාදො අපරෙවාදො නාම තත්ථ කතො.

සෙතුඝාතවිරතියා පන භෙදො නාම නත්ථි පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනෙන අකුප්පසභාවත්තා. තදෙවත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘භවන්තරෙපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘භවන්තරෙපී’’ති ඉමිනා අත්තනො අරියභාවං අජානන්තොපීති අත්ථං විඤ්ඤාපෙති. ජීවිතහෙතුපි, පගෙව අඤ්ඤහෙතු. ‘‘නෙව පාණං හනති, න සුරං පිවතී’’ති ඉදං මජ්ඣෙපෙය්යාලනිද්දිට්ඨං, මිගපදවළඤ්ජනනයෙන වා වුත්තං ¶ . සුරන්ති ච නිදස්සනමත්තං. සබ්බම්පි හි සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානානුයොගං න කරොති. ‘‘මජ්ජන්ති තදෙව උභයං, යං වා පනඤ්ඤම්පි සුරාසවවිනිමුත්තං මදනීය’’න්ති (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.1134) සංයුත්තමහාවග්ගට්ඨකථායං වුත්තං. ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තදුභයමෙව මදනීයට්ඨෙන මජ්ජං, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අත්ථි මදනීයං, යෙන පීතෙන මත්තො හොති පමත්තො, ඉදං වුච්චති මජ්ජ’’න්ති (ඛු. පා. අට්ඨ. පුරිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සචෙ පිස්සා’’තිආදිනා තත්ථෙව විසෙසදස්සනං, අජානන්තස්සපි ඛීරමෙව මුඛං පවිසති,න සුරා, පගෙව ජානන්තස්ස. කොඤ්චසකුණානන්ති කුන්තසකුණානං. සචෙපි මුඛෙ ඛීරමිස්සකෙ උදකෙ පක්ඛිපන්තීති යොජෙතබ්බං. ‘‘න චෙත්ථ උපමොපමෙය්යානං සම්බද්ධතා සියා කොඤ්චසකුණානං යොනිසිද්ධත්තා’’ති කොචි වදෙය්යාති ආහ ‘‘ඉද’’න්තිආදි. යොනිසිද්ධන්ති මනුස්සතිරච්ඡානානං උද්ධං තිරියමෙව දීඝතා විය, බකානං මෙඝසද්දෙන, කුක්කුටීනං වාතෙන ගබ්භග්ගහණං විය ච ජාතිසිද්ධං, ඉති කොචි වදෙය්ය චෙති අත්ථො. ‘‘චෙවා’’තිපි පාඨං වත්වා සමුච්චයත්ථමිච්ඡන්ති කෙචි. ධම්මතාසිද්ධන්ති බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු සීලං විය, විජාතෙ තස්සා දිවඞ්ගමනං විය ච සභාවෙන සිද්ධං, මග්ගධම්මතාය වා අරියමග්ගානුභාවෙන සිද්ධන්ති වෙදිතබ්බන්ති විස්සජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

දිට්ඨිජුකරණං නාම භාරියං දුක්කරං, තස්මා සරණගමනං සික්ඛාපදසමාදානතො මහට්ඨතරමෙව, න අප්පට්ඨතරන්ති අධිප්පායො. එතන්ති සික්ඛාපදං. යථා වා තථා වා ගණ්හන්තස්සාපීති ආදරං ගාරවමකත්වා සමාදියන්තස්සාපි. සාධුකං ගණ්හන්තස්සාපීති සක්කච්චං සීලානි ¶ සමාදියන්තස්සාපි අප්පට්ඨතරමෙව, අප්පසමාරම්භතරඤ්ච, න දිගුණං උස්සාහො කරණීයොති වුත්තං හොති. සීලං ඉධ අභයදානතාය දානං, අනවසෙසං වා සත්තනිකායං දයති රක්ඛතීති දානං. අයමෙත්ථ අට්ඨකථාමුත්තකනයො – සරණං උපගතෙන කායවාචාචිත්තෙහි සක්කච්චං වත්ථුත්තයපූජා කාතබ්බා, තත්ථ ච සංකිලෙසො සාධුකං පරිහරිතබ්බො, සික්ඛාපදානි පන සමාදානමත්තං, සම්පත්තවත්ථුතො විරමණමත්තඤ්චාති සරණගමනතො සීලස්ස අප්පට්ඨතරතා, අප්පසමාරම්භතරතා ච වෙදිතබ්බා. සබ්බෙසං සත්තානං ජීවිතදානාදිනා දණ්ඩනිධානතො, සකලලොකියලොකුත්තර ගුණාධිට්ඨානතො චස්ස මහප්ඵලතරතා, මහානිසංසතරතා ච දට්ඨබ්බාති.

තමත්ථං ¶ පාළියා සාධෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අග්ගානී’’ති ඤාතත්තා අග්ගඤ්ඤානි. චිරරත්තතාය ඤාතත්තා රත්තඤ්ඤානි. ‘‘අරියානං සාධූනං වංසානී’’ති ඤාතත්තා වංසඤ්ඤානි. පුරිමකානං ආදිපුරිසානං එතානීති පොරාණානි. සබ්බසො කෙනචිපි පකාරෙන සාධූහි න කිණ්ණානි න ඡඩ්ඩිතානීති අසංකිණ්ණානි. අයඤ්ච නයො නෙසං යථා අතීතෙ, එවං එතරහි, අනාගතෙ චාති ආහ ‘‘අසංකිණ්ණපුබ්බානී’’තිආදි. අතීතෙ හි කාලෙ අසංකිණ්ණභාවස්ස ‘‘අසංකිණ්ණපුබ්බානී’’ති නිදස්සනං, පච්චුප්පන්නෙ ‘‘න සඞ්කියන්තී’’ති, අනාගතෙ ‘‘න සඞ්කියිස්සන්තී’’ති. අතොයෙව අප්පටිකුට්ඨානි න පටික්ඛිත්තානි. න හි කදාචිපි විඤ්ඤූ සමණබ්රාහ්මණා හිංසාදිපාපධම්මං අනුජානන්ති. අපරිමාණානං සත්තානං අභයං දෙතීති සබ්බෙසු භූතෙසු නිහිතදණ්ඩත්තා සකලස්සපි සත්තනිකායස්ස භයාභාවං දෙති. න හි අරියසාවකතො කස්සචි භයං හොති. අවෙරන්ති වෙරාභාවං. අබ්යාපජ්ඣන්ති නිද්දුක්ඛතං. ‘‘අපරිමාණානං සත්තානං අභයං දත්වා’’තිආදි ආනිසංසදස්සනං, හෙතුම්පි චෙත්ථ ත්වා-සද්දො යථා ‘‘මාතරං සරිත්වා රොදතී’’ති.

යං කිඤ්චි චජනලක්ඛණං, සබ්බං තං යඤ්ඤොති ආහ ‘‘ඉදඤ්ච පනා’’තිආදි. න නු ච පඤ්චසීලං සබ්බකාලිකං. අබුද්ධුප්පාදකාලෙපි හි විඤ්ඤූ තං සමාදියන්ති, න ච එකන්තතො විමුත්තායතනං බාහිරකානම්පි සමාදින්නත්තා. සරණගමනං පන බුද්ධුප්පාදහෙතුකං, එකන්තතො ච විමුත්තායතනං, කථං තත්ථ සරණගමනතො පඤ්චසීලස්ස මහප්ඵලතාති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ජෙට්ඨකන්ති මහප්ඵලභාවෙන උත්තමං. ‘‘සරණගමනෙයෙව පතිට්ඨායා’’ති ඉමිනා තස්ස සීලස්ස සරණගමනෙන අභිසඞ්ඛතත්තා තතො මහප්ඵලතං, තථා අනභිසඞ්ඛතස්ස ච සීලස්ස අප්පඵලතං දස්සෙති.

353. ඊදිසමෙවාති එවං සංකිලෙසපටිපක්ඛමෙව හුත්වා. නනු ච පඨමජ්ඣානාදියඤ්ඤායෙව ¶ දෙසෙතබ්බා, කස්මා බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය දෙසනමාරභතීති අනුයොගං පරිහරිතුං ‘‘තිවිධ…පෙ… දස්සෙතුකාමො’’ති වුත්තං. තිවිධසීලපාරිපූරියං ඨිතස්ස හි නෙසං යඤ්ඤානං අප්පට්ඨතරතා, මහප්ඵලතරතා ච හොති, තස්මා තං දස්සෙතුකාමත්තා බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය දෙසනං ආරභතීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. හෙට්ඨා ¶ වුත්තෙහි ගුණෙහීති එත්ථ ‘‘සො තං ධම්මං සුත්වා තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.191) හෙට්ඨා වුත්තා සරණගමනං, සීලසම්පදා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාති එවමාදයො ගුණා වෙදිතබ්බා. පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙන්තො න කිලමතීති යොජනා. තානීති පඨමජ්ඣානාදීනි. ‘‘පඨමං ඣාන’’න්තිආදිනා පාළියං පණීතානමෙව ඣානානං උක්කට්ඨනිද්දෙසො කතොති මන්තවා ‘‘එකං කප්පං, අට්ඨ කප්පෙ’’තිආදි වුත්තං, මහාකප්පවසෙන චෙත්ථ අත්ථො. හීනං පන පඨමං ඣානං අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පස්ස තතියභාගං ආයුං දෙති. මජ්ඣිමං උපඩ්ඪකප්පං. හීනං දුතියං ඣානං ද්වෙ කප්පානි, මජ්ඣිමං චත්තාරීතිආදිනා අත්ථො නෙතබ්බො. අපිච යස්මා පණීතානියෙවෙත්ථ ඣානානි අධිප්පෙතානි මහප්ඵලතරභාවදස්සනපරත්තා දෙසනාය, තස්මා ‘‘පඨමං ඣානං එකං කප්ප’’න්තිආදිනා පණීතානෙව ඣානානි නිද්දිට්ඨානීති දට්ඨබ්බං.

තදෙවාති චතුත්ථජ්ඣානමෙව. චතුක්කනයෙන හි දෙසනා ආගතා. යදි එවං කථං ආරුප්පතාති ආහ ‘‘ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තිවසෙන භාවිත’’න්ති, තථා භාවිතත්තා චතුත්ථජ්ඣානමෙව ආරුප්පං හුත්වා වීසතිකප්පසහස්සාදීනි ආයුං දෙතීති අධිප්පායො. අයං ආචරියස්ස මති. අථ වා තදෙවාති ආරුප්පසඞ්ඛාතං චතුත්ථජ්ඣානමෙව, තං පන කස්මා වීසතිකප්පසහස්සාදීනි ආයුං දෙතීති වුත්තං ‘‘ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තිවසෙන භාවිත’’න්ති, තථා භාවිතත්තා එවං දෙතීති අධිප්පායො. අපරො නයො ‘‘තදෙවා’’ති වුත්තෙ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානමෙවාති අත්ථො ආපජ්ජෙය්යාති තං නිවත්තෙතුං ‘‘ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තිවසෙන භාවිත’’න්ති ආහ, තථා භාවිතං අඞ්ගසමතාය චතුත්ථජ්ඣානසඞ්ඛාතං ආරුප්පජ්ඣානමෙවාධිප්පෙතන්ති වුත්තං හොති.

සම්මදෙව නිච්චසඤ්ඤාදිපටිපක්ඛවිධමනවසෙන පවත්තමානා පුබ්බභාගියෙ එව බොධිපක්ඛියධම්මෙ සමානෙන්තී විපස්සනා විපස්සකපුග්ගලස්ස අනප්පකං පීතිසොමනස්සං සමාවහතීති වුත්තං ‘‘විපස්සනාසුඛසදිසස්ස පන සුඛස්ස අභාවා මහප්ඵල’’න්ති. යථාහ ධම්මරාජා ධම්මපදෙ –

‘‘යතො ¶ යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

යස්මා ¶ පනායං දෙසනා ඉමිනා අනුක්කමෙන ඉමානි ඤාණානි නිබ්බත්තෙන්තස්ස වසෙන පවත්තිතා, තස්මා ‘‘විපස්සනාඤාණෙ පතිට්ඨායා’’තිආදිනා හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පතිට්ඨාභූතං කත්වා වුත්තං. සමානරූපනිම්මානං නාම මනොමයිද්ධියා අඤ්ඤෙහි අසාධාරණකිච්චන්ති ආහ ‘‘අත්තනො…පෙ… මහප්ඵලා’’ති. හත්ථිඅස්සාදිවිවිධරූපකරණං විකුබ්බනං, තස්ස දස්සනසමත්ථතාය. ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං නාම පුරිමජාතීසු ඉච්ඡිතිච්ඡිතො ඛන්ධපදෙසො. අරහත්තමග්ගෙනෙව මග්ගසුඛං නිට්ඨිතන්ති වුත්තං ‘‘අති…පෙ… මහප්ඵල’’න්ති. සමාපෙන්තොති පරියොසාපෙන්තො.

කූටදන්තඋපාසකත්තපටිවෙදනාදිකථාවණ්ණනා

354-8. ‘‘අභික්කන්තං භො ගොතමා’’තිආදි දෙසනාය පසාදවචනං, ‘‘එසාහං භවන්ත’’න්තිආදි පන සරණගමනවචනන්ති තදුභයසම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘දෙසනායා’’තිආදිමාහ. තනූති මන්දො කායිකචෙතසිකසුඛසමුපබ්යූහතො. සබ්බෙ තෙ පාණයොති ‘‘සත්ත ච උසභසතානී’’තිආදිනා වුත්තෙ සබ්බෙ තෙ පාණිනො. තං පවත්තින්ති තෙසං පාණීනං මොචනාකාරං. ආකුලභාවොති භගවතො සන්තිකෙ ධම්මස්ස සුතත්තා පාණීසු අනුද්දයං උපට්ඨපෙත්වා ඨිතස්ස ‘‘කථඤ්හි නාම මයා තාව බහූ පාණිනො මාරණත්ථාය බන්ධාපිතා’’ති චිත්තෙ පරිබ්යාකුලභාවො, යස්මා අත්ථි, තස්මා න දෙසෙතීති යොජනා, ‘‘උදපාදී’’තිපි පාඨො. සුත්වාති ‘‘මුත්තා භො තෙ පාණයො’’ති ආරොචිතවචනං සුත්වා. චිත්තචාරොති චිත්තප්පවත්ති. ‘‘කල්ලචිත්තං මුදුචිත්තං විනීවරණචිත්තං උදග්ගචිත්තං පසන්නචිත්ත’’න්ති ඉදං පදපඤ්චකං සන්ධාය‘‘කල්ලචිත්තන්තිආදී’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘දානකථං සීලකථ’’න්තිආදිනා වුත්තාය අනුපුබ්බිකථාය ආනුභාවෙන. කාමච්ඡන්දවිගමෙන කල්ලචිත්තතා අරොගචිත්තතා, බ්යාපාදවිගමෙන මෙත්තාවසෙන මුදුචිත්තතා අකථිනචිත්තතා, උද්ධච්චකුක්කුච්චවිගමෙන වික්ඛෙපාභාවතො විනීවරණචිත්තතා තෙහි අමලීනචිත්තතා, ථිනමිද්ධවිගමෙන සම්පග්ගහණවසෙන උදග්ගචිත්තතා අමලීනචිත්තතා, විචිකිච්ඡාවිගමෙන සම්මාපටිපත්තියා අවිමුත්තතාය පසන්නචිත්තතා අනාවිලචිත්තතා ච හොතීති ආහ ‘‘අනුපුබ්බිකථානුභාවෙන වික්ඛම්භිතනීවරණතං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති ¶ ¶ සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා කූටදන්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

කූටදන්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.