📜

6. මහාලිසුත්තවණ්ණනා

බ්රාහ්මණදූතවත්ථුවණ්ණනා

359. එවං කූටදන්තසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි මහාලිසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණනොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, කූටදන්තසුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස මහාලිසුත්තභාවං වා පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… වෙසාලියන්ති මහාලිසුත්ත’’න්ති ආහ. පුනප්පුනං විසාලභාවූපගමනතොති එත්ථායං සඞ්ඛෙපො – බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසියා මංසපෙසිගබ්භෙන ද්වෙ දාරකා නිබ්බත්තා ධීතා ච පුත්තො ච, තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාහෙන සොළසක්ඛත්තුං පුත්තධීතුවසෙන ද්වෙ ද්වෙ දාරකා විජාතා. තතො තෙසං දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪෙන්තානං පච්චෙකං සපරිවාරානං ආරාමුය්යානනිවාසට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොනකතාය නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන පරික්ඛිපිංසු, එවං තස්ස පුනප්පුනං තිපාකාරපරික්ඛෙපෙන විසාලභාවමුපගතත්තා ‘‘වෙසාලී’’ත්වෙව නාමං ජාතං. තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං විසාලභාවූපගමනතො වෙසාලීති ලද්ධනාමකෙ නගරෙ’’ති. විත්ථාරකථා චෙත්ථ මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනාය, (ම. නි. අට්ඨ. 1.146) රතනසුත්තවණ්ණනාය (ඛු. පා. අට්ඨ. වෙසාලිවත්ථු; සු. නි. අට්ඨ. 1.රතනසුත්තවණ්ණනා) ච ගහෙතබ්බා. බහිනගරෙති නගරතො බහි, න අම්බපාලිවනං විය අන්තොනගරස්මිං. සයංජාතන්ති සයමෙව ජාතං අරොපිමං. මහන්තභාවෙනාති රුක්ඛගච්ඡානං, ඨිතොකාසස්ස ච මහන්තභාවෙන. තෙනෙවාහ ‘‘හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං හුත්වා’’ති. යං පන වෙනයිකානං මතෙන විනයට්ඨකථායං වුත්තං –

‘‘තත්ථ මහාවනං නාම සයංජාතං අරොපිමං සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනං. කපිලවත්ථුසාමන්තා පන මහාවනං හිමවන්තෙන සහ එකාබද්ධං අපරිච්ඡෙදං හුත්වා මහාසමුද්දං ආහච්ච ඨිතං, ඉදං තාදිසං න හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.162).

තං මජ්ඣිමභාණකසංයුත්තභාණකානම්පි සමානකථා. මජ්ඣිමට්ඨකථායඤ්හි (ම. නි. අට්ඨ. 2.352) සංයුත්තට්ඨකථායඤ්ච (සං. නි. අට්ඨ. 1.37) තථෙව වුත්තං. ඉධ පන දීඝභාණකානං මතෙන එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යදි ච ‘‘අහුත්වා’’ති කත්ථචි පාඨො දිස්සති, එවං සති සබ්බෙසම්පි සමානවාදො සියාති. කූටාගාරසාලාසඞ්ඛෙපෙනාති හංසමණ්ඩලාකාරසඞ්ඛාතහංසවට්ටකච්ඡන්නෙන කූටාගාරසාලානියාමෙන, තථා කතත්තා පාසාදොයෙව ‘‘කූටාගාරසාලා’’ති වුත්තො, තබ්බොහාරෙන පන සකලොපි සඞ්ඝාරාමොති වුත්තං හොති. විනයට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.162) තු එවං වුත්තං –

‘‘කූටාගාරසාලා පන මහාවනං නිස්සාය කතෙ ආරාමෙ කූටාගාරං අන්තොකත්වා හංසවට්ටකච්ඡදනෙන කතා සබ්බාකාරසම්පන්නා බුද්ධස්ස භගවතො ගන්ධකුටි වෙදිතබ්බා’’ති.

කොසලෙසු ජාතා, භවා, තෙ වා නිවාසො එතෙසන්ති කොසලකා. එවං මාගධකා. ජනපදවාචිනො හි පායතො පුල්ලිඞ්ගපුථුවචනා. යස්ස අකරණෙ පුග්ගලො මහාජානියො හොති, තං කරණං අරහතීති කරණීයන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘අවස්සං කත්තබ්බකම්මෙනා’’ති. අකාතුම්පි වට්ටති අසති සමවායෙ, තස්මා සමවායෙ සති කත්තබ්බතො තං කිච්චන්ති වුච්චතීති අධිප්පායො.

360. යා බුද්ධානං උප්පජ්ජනාරහා නානත්තසඤ්ඤා, තාසං වසෙන ‘‘නානාරම්මණචාරතො’’ති වුත්තං, නානාරම්මණප්පවත්තිතොති අත්ථො. සම්භවන්තස්සෙව හි පටිසෙධො, න අසම්භවන්තස්ස. පටික්කම්මාති නිවත්තෙත්වා තථා චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා. සල්ලීනොති ඣානසමාපත්තියා එකත්තාරම්මණං අල්ලීනො. නිලීනොති තස්සෙව වෙවචනං. තෙන වුත්තං ‘‘එකීභාව’’න්තිආදි. සපරිවාරත්තා අනෙකොපි තදා එකො විය භවතීති එකීභාවො, තං එකීභාවං. යෙනායස්මා නාගිතො, තං සන්ධාය ‘‘තස්මා ඨානා’’ති වුත්තං.

ඔට්ඨද්ධලිච්ඡවිවත්ථුවණ්ණනා

361. අද්ධොට්ඨතායාති උපඩ්ඪොට්ඨතාය. තස්ස කිර උත්තරොට්ඨස්ස අප්පකතාය තිරියං ඵාලෙත්වා අද්ධමපනීතං විය ඛායති චත්තාරො දන්තෙ, ද්වෙ ච දාඨා න ඡාදෙති, තෙන නං ‘‘ඔට්ඨද්ධො’’ති වොහරති. කෙචි පන ‘‘අධො-සද්දෙන පාඨං පරිකප්පෙත්වා හෙට්ඨා ඔට්ඨස්ස ඔලම්බකතාය ‘‘ඔට්ඨාධො’’ති අත්ථං වදන්ති, තදයුත්තමෙව තථා පාඨස්ස අදිස්සනතො, ආචරියෙන (දී. නි. ටී. 1.361) ච අවණ්ණිතත්තා. අයං කිර උපොසථිකො දායකො දානපති සද්ධො පසන්නො බුද්ධමාමකො ධම්මසඞ්ඝමාමකො. තෙනාහ ‘‘පුරෙභත්ත’’න්තිආදි. ඛන්ධකෙ, (මහාව. 289) මහාපරිනිබ්බානසුත්තෙ (දී. නි. 2.161) ච ආගතනයෙන ‘‘නීලපීතාදි…පෙ… තාවතිංසපරිසසප්පටිභාගායා’’ති වුත්තං. අයං පන වෙසාලී භගවතො කාලෙ ඉද්ධා චෙව වෙපුල්ලප්පත්තා ච අහොසි. තත්ථ හි රාජූනමෙව සත්ත සහස්සානි, සත්ත සතානි, සත්ත ච රාජානො අහෙසුං, තථා යුවරාජසෙනාපතිභණ්ඩාගාරිකපභුතීනම්පි, පාසාදකූටාගාරආරාමපොක්ඛරණිආදයොපි තප්පරිමාණායෙව, බහුජනා, ආකිණ්ණමනුස්සා, සුභික්ඛා ච. තෙන වුත්තං ‘‘මහතියා ලිච්ඡවිපරිසායා’’ති. තස්ස පන කුලස්ස ආදිභූතානං යථාවුත්තානං මංසපෙසියා නිබ්බත්තදාරකානං තාපසෙන පායිතං යං ඛීරං උදරං පවිසති, සබ්බං තං මණිභාජනගතං විය දිස්සති, චරිමකභවෙ බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු විය උදරච්ඡවියා අතිවිප්පසන්නතාය තෙ නිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ පනාහු ‘‘සිබ්බෙත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ලිච්ඡවීති පඤ්ඤායිංසු, නිරුත්තිනයෙන චෙත්ථ පදසිද්ධි, තබ්බංසෙ උප්පන්නා සබ්බෙපි ලිච්ඡවයො නාම ජාතා. තෙනාහ ‘‘ලිච්ඡවිපරිසායා’’ති, ලිච්ඡවිරාජූනං, ලිච්ඡවිවංසභූතාය වා පරිසායාති අත්ථො. මහන්තං යසං ලාති ගණ්හාතීති මහාලි යථා ‘‘භද්දාලී’’ති. මූලනාමන්ති මාතාපිතූහි කතනාමං.

362. සාසනෙ යුත්තපයුත්තොති භාවනමනුයුත්තො. සබ්බත්ථ සීහසමානවුත්තිනොපි භගවතො පරිසාය මහත්තෙ සති තදජ්ඣාසයානුරූපං පවත්තියමානාය ධම්මදෙසනාය විසෙසො හොතීති ආහ ‘‘මහන්තෙන උස්සාහෙන ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති.

‘‘විස්සාසිකො’’ති වත්වා තමස්ස විස්සාසිකභාවං විභාවෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. ථූලසරීරොති වඨරසරීරො. ථෙරස්ස ඛීණාසවභාවතො ‘‘ආලසියභාවො අප්පහීනො’’ති න වත්තබ්බො, වාසනාලෙසං පන උපාදාය ‘‘ඊසකං අප්පහීනො විය හොතී’’ති වුත්තං. න හි සාවකානං බුද්ධානමිව සවාසනා කිලෙසා පහීයන්ති. යථාවුත්තං පාසාදමෙව සන්ධාය ‘‘කූටාගාරමහාගෙහා’’ති වුත්තං. පාචීනමුඛාති පාචීනපමුඛා.

363. විනෙය්යජනානුපරොධෙන බුද්ධානං භගවන්තානං පටිහාරියවිජම්භනං හොතීති ආහ ‘‘අථ ඛො’’තිආදි. ගන්ධකුටිතො නික්ඛමනවෙලායඤ්හි ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො ආවෙළාවෙළා යමලා යමලා හුත්වා සවිසෙසං පභස්සරා විනිච්ඡරිංසු. තාහි ‘‘භගවා නික්ඛමතී’’ති සමාරොචිතමිව නික්ඛමනං සඤ්ජානිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘සංසූචිතනික්ඛමනො’’ති.

364. ‘‘අජ්ජා’’ති වුත්තදිවසතො අතීතමනන්තරං හිය්යොදිවසං පුරිමං නාම, තථා ‘‘හිය්යො’’ති වුත්තදිවසතො පරං පුරිමතරං අතිසයෙන පුරිමත්තා. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු දිවසෙසු වවත්ථිතො යථාක්කමං පුරිමපුරිමතරභාවො. එවං සන්තෙපි යදෙත්ථ ‘‘පුරිමතර’’න්ති වුත්තං, තතො පභුති යං යං ඔරං, තං තං පුරිමං. යං යං පරං, තං තං පුරිමතරන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තතො පට්ඨායා’’තිආදිමාහ. ඔරපාරභාවස්ස විය, හි දිසාවිදිසාභාවස්ස විය ච පුරිමපුරිමතරභාවස්ස අපෙක්ඛාසිද්ධි. මූලදිවසතොතිආදිදිවසතො. අග්ගෙති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනං, උපයොගවචනස්ස වා එ-කාරාදෙසොති දස්සෙති ‘‘අග්ග’’න්ති ඉමිනා, පඨමන්ති අත්ථො. තං පනෙත්ථ පරා අතීතා කොටියෙවාති ආහ ‘‘පරකොටිං කත්වා’’ති. යං-සද්දො පරිච්ඡෙදෙ නිපාතො, තප්පයොගෙන චායං ‘‘විහරාමී’’ති වත්තමානපයොගො, අත්ථො පන අතීතවසෙන වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘යාව විහාසි’’න්ති වුත්තං. තස්සාති දිවසස්ස. පඨමවිකප්පෙ ‘‘විහරාමී’’ති ඉමස්ස ‘‘යදග්ගෙ’’ති ඉමිනා උජුකං තාව සම්බන්ධිත්වා පච්ඡා ‘‘නචිරං තීණි වස්සානී’’ති පමාණවචනං යොජෙතබ්බං. දුතියවිකප්පෙ පන ‘‘නචිරං තීණි වස්සානී’’ති ඉමෙහිපි කුටිලං සම්බන්ධො කත්තබ්බො. නචිරන්ති චෙතං භාවනපුංසකං, අච්චන්තසඤ්ඤොගං වා. තඤ්හි පමාණතො විසෙසෙතුං ‘‘තීණි වස්සානී’’ති වදති. තෙනාහ ‘‘නචිරං විහාසිං තීණියෙව වස්සානී’’ති.

අයන්ති සුනක්ඛත්තො. පියජාතිකානීති ඉට්ඨසභාවානි. සාතජාතිකානීති මධුරසභාවානි. මධුරසදිසතාය හි ‘‘මධුර’’න්ති මනොරමං වුච්චති. ආරම්මණං කරොන්තෙන කාමෙන උපසංහිතානීති කාමූපසංහිතානි, කාමනීයානි. තෙනාහ ‘‘කාමස්සාදයුත්තානී’’ති, ආරම්මණිකෙන කාමසඞ්ඛාතෙන අස්සාදෙන සඤ්ඤුත්තානි, කාමසඞ්ඛාතස්ස වා අස්සාදස්ස යොග්යානීති අත්ථො. සරීරසණ්ඨානෙති සරීරබිම්බෙ, ආධාරෙ චෙතං භුම්මං. තස්මා සද්දෙනාති තං නිස්සාය තතො උප්පන්නෙන සද්දෙනාති අත්ථො. අපිච විනා පාඨසෙසං භවිතබ්බපදෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බං. මධුරෙනාති ඉට්ඨෙන සාතෙන. කණ්ණසක්ඛලියන්ති කණ්ණපට්ටිකායං.

එත්තාවතාති දිබ්බසොතඤාණපරිකම්මස්ස අකථනමත්තෙන. ‘‘අත්තනා ඤාතම්පි න කථෙති, කිං ඉමස්ස සාසනෙ අධිට්ඨානෙනා’’ති කුජ්ඣන්තො භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා, සහ කුජ්ඣනෙනෙව චෙස ඣානාභිඤ්ඤා පරිහායි. චින්තෙසීති ‘‘කස්මා නු ඛො සො මය්හං තං පරිකම්මං න කථෙසී’’ති පරිවිචාරෙන්තො අයොනිසො උම්මුජ්ජනවසෙන චින්තෙසි. අනුක්කමෙනාති පාථිකසුත්තෙ, (දී. නි. 3.3 ආදයො) මහාසීහනාදසුත්තෙ (දී. නි. 1.381) ච ආගතනයෙන තං තං අයුත්තමෙව චින්තෙන්තො, භාසන්තො, කරොන්තො ච අනුක්කමෙන භගවති බද්ධාඝාතතාය සාසනෙ පතිට්ඨං අලභන්තො ගිහිභාවං පත්වා තමත්ථං කථෙති.

එකංසභාවිතසමාධිවණ්ණනා

366-371. එකංසායාති තදත්ථෙ චතුත්ථීවචනං, එකංසත්ථන්ති අත්ථො. අංසසද්දො චෙත්ථ කොට්ඨාසපරියායො, සො ච අධිකාරතො දිබ්බරූපදස්සනදිබ්බසද්දසවනවසෙන වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘එකකොට්ඨාසායා’’තිආදි. වා-සද්දො චෙත්ථ විකප්පනෙ එකංසස්සෙවාධිප්පෙතත්තා. අනුදිසායාති පුරත්ථිමදක්ඛිණාදිභෙදාය චතුබ්බිධාය අනුදිසාය. උභයකොට්ඨාසායාති දිබ්බරූපදස්සනත්ථං, දිබ්බසද්දසවනත්ථඤ්ච. භාවිතොති යථා දිබ්බචක්ඛුඤාණං, දිබ්බසොතඤාණඤ්ච සමධිගතං හොති, එවං භාවිතො. තයිදං විසුං විසුං පරිකම්මකරණෙන ඉජ්ඣන්තීසු වත්තබ්බං නත්ථි, එකජ්ඣං ඉජ්ඣන්තීසුපි කමෙනෙව කිච්චසිද්ධි භවති එකජ්ඣං කිච්චසිද්ධියා අසම්භවතො. පාළියම්පි හි ‘‘දිබ්බානඤ්ච රූපානං දස්සනාය, දිබ්බානඤ්ච සද්දානං සවනායා’’ති ඉදං එකස්ස උභයසමත්ථතාසන්දස්සනමෙව, න එකජ්ඣං කිච්චසිද්ධිසම්භවසන්දස්සනං. ‘‘එකංසභාවිතො සමාධි හෙතූ’’ති ඉමිනා සුනක්ඛත්තො දිබ්බචක්ඛුඤාණාය එව පරිකම්මස්ස කතත්තා විජ්ජමානම්පි දිබ්බසද්දං නාස්සොසීති දස්සෙති.

372. දිබ්බචක්ඛුඤාණතො දිබ්බසොතඤාණමෙව සෙට්ඨන්ති මඤ්ඤමානො මහාලි එතමත්ථං පුච්ඡතීති ආහ ‘‘ඉදං දිබ්බසොතෙන…පෙ… මඤ්ඤෙ’’ති. අපණ්ණකන්ති අවිරජ්ඣනකං, අනවජ්ජං වා. සමාධියෙව භාවෙතබ්බට්ඨෙන සමාධිභාවනා. ‘‘දිබ්බසොතඤාණං සෙට්ඨ’’න්ති මඤ්ඤමානෙන ච තෙන දිබ්බචක්ඛුඤාණම්පි දිබ්බසොතෙනෙව සහ ගහෙත්වා ‘‘එතාසං නූන භන්තෙ’’තිආදිනා පුථුවචනෙන පුච්ඡිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘උභයංසභාවිතානං සමාධීන’’න්ති වුත්තං. බාහිරා එතා සමාධිභාවනා අනිය්යානිකත්තා. තා හි ඉතො බාහිරකානම්පි ඉජ්ඣන්ති. න අජ්ඣත්තිකා භගවතා සාමුක්කංසිකභාවෙන අප්පවෙදිතත්තා. න හි තෙ සච්චානි විය සාමුක්කංසිකා. යදත්ථන්ති යෙසං අත්ථාය, අභෙදෙපි භෙදවචනමෙතං, යස්ස වා විසෙසනභූතස්ස අත්ථාය. තෙති අරියඵලධම්මෙ. ‘‘ත’’න්තිපි අධුනා පාඨො. තෙ හි සච්ඡිකාතබ්බා, ‘‘අත්ථි ඛො මහාලි අඤ්ඤෙව ධම්මා…පෙ… යෙසං සච්ඡිකිරියාහෙතු භික්ඛූ මයි බ්රහ්මචරියං චරන්තී’’ති සච්ඡිකාතබ්බධම්මා ච ඉධ වුත්තා.

චතුඅරියඵලවණ්ණනා

373. සංයොජෙන්තීති බන්ධෙන්ති. තස්මාති යස්මා වට්ටදුක්ඛභයෙ සංයොජනතො තත්ථ සත්තෙ සංයොජෙන්ති නාම, තස්මා. කත්ථචි ‘‘වට්ටදුක්ඛමයෙ රථෙ’’ති පාඨො, න පොරාණො තථා ආචරියෙන අවණ්ණිතත්තා. මග්ගසොතං ආපන්නො, න පසාදාදිසොතං. ‘‘සොතොති භික්ඛවෙ අරියමග්ගස්සෙතං අධිවචන’’න්ති හි වුත්තං. ආපන්නොති ච ආදිතො පත්තොති අත්ථො ආ-උපසග්ගස්ස ආදිකම්මනි පවත්තනතො, ඉදං පන ඵලට්ඨවසෙන වදති. අතීතකාලවචනඤ්හෙතං, මග්ගක්ඛණෙ පන මග්ගසොතං ආපජ්ජති නාම. තෙනෙවාහ දක්ඛිණවිභඞ්ගෙ ‘‘සොතාපන්නෙ දානං දෙති, සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දෙතී’’ති (ම. නි. 3.379) අපතනධම්මොති අනුපපජ්ජනසභාවො. ධම්මනියාමෙනාති උපරිමග්ගධම්මනියාමෙන. හෙට්ඨිමන්තෙන සත්තමභවතො උපරි අනුපපජ්ජනධම්මතාය වා නියතොති අට්ඨකථාමුත්තකනයො. පරං අයනං පරාගති අස්ස අත්ථීති අත්ථො. අනෙනාති පුන තතියසමාසවචනං, වා-සද්දො චෙත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨො.

තනුත්තං නාම පවත්තියා මන්දතා, විරළතා චාති වුත්තං ‘‘තනුත්තා’’තිආදි. කරහචීති නිපාතමත්තං, පරියායවචනං වා. ‘‘ඔරෙන චෙ මාසො සෙසො ගිම්හානන්ති වස්සිකසාටිකචීවරං පරියෙසෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 627) විය ඔර-සද්දො න අතිරෙකත්ථොති ආහ ‘‘හෙට්ඨාභාගියාන’’න්ති, හෙට්ඨාභාගස්ස කාමභවස්ස පච්චයභාවෙන හිතානන්ති අත්ථො. ‘‘සුද්ධාවාසභූමිය’’න්ති තෙසං උපපත්තිට්ඨානදස්සනං. ඔපපාතිකොති උපපාතිකො උපපාතනෙ සාධුකාරී. තෙනාහ ‘‘සෙසයොනිපටික්ඛෙපවචනමෙත’’න්ති පරිනිබ්බානධම්මොති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානසභාවො. විමුච්චතීති විමුත්ති, චිත්තමෙව විමුත්ති චෙතොවිමුත්තීති වුත්තං ‘‘චිත්තවිසුද්ධි’’න්තිආදි. චිත්තසීසෙන චෙත්ථ සමාධි ගහිතො ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 1.1.9) විය. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘අරහත්තඵලපඤ්ඤාව පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති. සාමන්ති අත්තනාව, අපරප්පච්චයෙනාති අත්ථො. ‘‘අභිජානිත්වා’’ති ඉමිනා ත්වාදිපච්චයකාරියස්ස ය-කාරස්ස ලොපො දස්සිතො. ‘‘අභිඤ්ඤායා’’ති ඉමිනා පන නා-වචනකාරියස්සාති දට්ඨබ්බං. සච්ඡීති පච්චක්ඛත්ථෙ නෙපාතිකං. පච්චක්ඛකරණං නාම අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කාදිකෙ මුඤ්චිත්වා සරූපතො ආරම්මණකරණං.

අරියඅට්ඨඞ්ගිකමග්ගවණ්ණනා

374-5. උප්පතිත්වාති ආකාසමග්ගෙන ඩෙත්වා. පටිපජ්ජති අරියාසාවකො නිබ්බානං, අරියඵලඤ්ච එතායාති පටිපදා, සා ච තස්ස පුබ්බභාගො එවාති අරියමග්ගො පුබ්බභාගපටිපදානාමෙන ඉධ වුත්තො. ආතතවිතතාදිවසෙන පඤ්චඞ්ගිකං. දිසාවිදිසානිවිට්ඨපදෙසෙන අට්ඨඞ්ගිකො. අට්ඨඞ්ගතො මුත්තො අඤ්ඤො කොචි අට්ඨඞ්ගිකො නාම මග්ගො නත්ථීති ආහ ‘‘අට්ඨඞ්ගමත්තොයෙවා’’තිආදිනා. න හි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි අත්ථීති. තස්මා ‘‘අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අඤ්ඤපදත්ථසමාසං අකත්වා ‘අට්ඨ අඞ්ගානි අට්ඨඞ්ගානි, තානි අස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකො’ති සමාසගබ්භතද්ධිතවසෙන පදසිද්ධි කාතබ්බා’’ති (දී. නි. ටී. 1.374, 375) ආචරියෙන වුත්තං, අධිප්පායො චෙත්ථ චින්තෙතබ්බො. අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ හි කතෙ න සක්කා අට්ඨඞ්ගඅට්ඨඞ්ගිකානං භෙදො අඤ්ඤමඤ්ඤං විපරියායං කත්වාපි නියමෙතුං බ්යාසෙ උභයපදත්ථපරභාවෙන සහෙව සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදෙන අත්ථාපත්තිතො. සමාසගබ්භෙ පන තද්ධිතෙ කතෙ සක්කා එව තෙසං භෙදො අඤ්ඤමඤ්ඤං විපරියායං කත්වා නියමෙතුං සමාසෙ උත්තරපදත්ථපරභාවෙන විනාව සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදෙන අත්ථාපත්තිතො. එකත්ථිභාවලක්ඛණො හි සමාසොති. ධම්මදායාදසුත්තන්තටීකායං පන ආචරියෙනෙව එවං වුත්තං ‘‘යස්මා මග්ගඞ්ගසමුදායෙ මග්ගවොහාරො හොති, සමුදායො ච සමුදායීහි සමන්නාගතො, තස්මා අත්තනො අවයවභූතානි අට්ඨ අඞ්ගානි එතස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකො’’ති. පඨමනයෙ චෙත්ථ අඞ්ගිනා අඞ්ගස්ස අට්ඨඞ්ගිකභාවො වුත්තො, දුතියනයෙ පන අඞ්ගෙන අඞ්ගිනොති අයමෙතෙසං විසෙසො.

ඉදානි අට්ඨඞ්ගිකමග්ගෙ ලක්ඛණතො, කිච්චඛණාරම්මණභෙදකමතො ච විනිච්ඡයං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. සම්මාදස්සනලක්ඛණාති අවිපරීතං යාථාවතො චතුන්නමරියසච්චානං පච්චක්ඛමෙව දස්සනසභාවා. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණොති නිබ්බානාරම්මණෙ චිත්තස්ස අවිපරීතමභිනිරොපනසභාවො. සම්මා පරිග්ගහණලක්ඛණාති චතුරඞ්ගසමන්නාගතා වාචා ජනෙ සඞ්ගණ්හාතීති තබ්බිපක්ඛතො විරතිසභාවා සම්මාවාචා භෙදකරමිච්ඡාවාචප්පහානෙන ජනෙ, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පරිග්ගණ්හනකිච්චවතී හොති, එවං අවිපරීතං පරිග්ගහණසභාවා. සම්මා සමුට්ඨාපනලක්ඛණොති යථා චීවරකම්මාදිකො කම්මන්තො එකං කාතබ්බං සමුට්ඨාපෙති, තංතංකිරියානිප්ඵාදකො වා චෙතනාසඞ්ඛාතො කම්මන්තො හත්ථපාදචලනාදිකං කිරියං සමුට්ඨාපෙති, එවං සාවජ්ජකත්තබ්බකිරියාසමුට්ඨාපකමිච්ඡාකම්මන්තප්පහානෙන සම්මාකම්මන්තො නිරවජ්ජසමුට්ඨාපනකිච්චවා හොති, සම්පයුත්තෙ ච සමුට්ඨාපෙන්තො එව පවත්තතීති අවිපරීතං සමුට්ඨාපනසභාවො. සම්මා වොදාපනලක්ඛණොති කායවාචානං, ඛන්ධසන්තානස්ස ච සංකිලෙසභූතමිච්ඡාජීවප්පහානෙන අවිපරීතං වොදාපනසභාවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණොති සසම්පයුත්තධම්මස්ස චිත්තස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ පතිතුමදත්වා අවිපරීතං පග්ගහණසභාවො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණාති තාදිභාවලක්ඛණෙන අවිපරීතං තත්ථ උපට්ඨානසභාවො. සම්මා සමාධානලක්ඛණොති වික්ඛෙපවිද්ධංසනෙන අවිපරීතං චිත්තස්ස සමාදහනසභාවො.

සහජෙකට්ඨතාය දිට්ඨෙකට්ඨා අවිජ්ජාදයො මිච්ඡාදිට්ඨිතො අඤ්ඤෙ අත්තනො පච්චනීකකිලෙසා නාම. පස්සතීති පකාසෙති කිච්චපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘තප්පටි…පෙ… අසම්මොහතො’’ති. ඉදඤ්හි තස්සා පස්සනාකාරදස්සනං. තෙනෙව හි සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන අඞ්ගෙන තත්ථ පච්චවෙක්ඛණා පවත්තති. පුරිමානි ද්වෙ කිච්චානි සබ්බෙසමෙව සාධාරණානීති ආහ ‘‘සම්මාසඞ්කප්පාදයොපී’’තිආදි. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධි’’න්ති ඉදමනුකඩ්ඪති.

පුබ්බභාගෙති උපචාරක්ඛණෙ. උපචාරභාවනාවසෙන අනෙකවාරං පවත්තචිත්තක්ඛණිකත්තා නානක්ඛණා. අනිච්චාදිලක්ඛණවිසයත්තා නානාරම්මණා. මග්ගස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තා එකක්ඛණා. නිබ්බානාරම්මණත්තා එකාරම්මණා. කිච්චතොති පුබ්බභාගෙ දුක්ඛාදිඤාණෙහි කත්තබ්බෙන ඉධ සාතිසයං නිබ්බත්තෙන කිච්චෙන, ඉමස්සෙව වා ඤාණස්ස දුක්ඛාදිප්පකාසනකිච්චෙන. චත්තාරි නාමානි ලභති චතූසු සච්චෙසු කාතබ්බකිච්ච නිබ්බත්තිතො.තීණි නාමානි ලභති කාමසඞ්කප්පාදිප්පහානනිබ්බත්තිතො. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ‘‘විරතිචෙතනා, සබ්බෙ සම්පයුත්තධම්මා ච සික්ඛාපදානී’’ති (විභ. 704) වුච්චන්ති. තත්ථ පන පධානානං විරතිචෙතනානං වසෙන ‘‘විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපී’’ති වුත්තං, මුසාවාදාදීහි විරමණකාලෙ වා විරතියො, සුභාසිතාදිවාචාභාසනාදිකාලෙ චෙතනායො හොන්තීති යොජෙතබ්බා. චෙතනානං අමග්ගඞ්ගත්තා ‘‘මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොවා’’ති ආහ. එකස්සෙව ඤාණස්ස දුක්ඛාදිඤාණතා විය, එකායෙව විරතියා මුසාවාදාදිවිරතිභාවො විය ච එකාය එව චෙතනාය සම්මාවාචාදිකිච්චත්තයසාධනාසම්භවෙන සම්මාවාචාදිභාවාසිද්ධිතො, තංසිද්ධියඤ්ච අඞ්ගත්තයත්තාසිද්ධිතො ච එවං වුත්තන්තිපි දට්ඨබ්බං. ඉමිනා චෙතාසං දුවිධතං, අභෙදතඤ්ච දස්සෙති. සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙනාති චතුසම්මප්පධානචතුසතිපට්ඨානභාවවසෙන.

යදිපි සමාධිඋපකාරකානං අභිනිරොපනා නුමජ්ජනසම්පියායනු පබ්රූහනසන්තානං විතක්කවිචාරපීතිසුඛොපෙක්ඛානං වසෙන චතූහි ඣානෙහි සම්මාසමාධි විභත්තො, තථාපි වායාමො විය අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිචතුවායාමකිච්චං, සති විය ච අසුභාසුඛානිච්චානත්තභූතෙසු කායාදීසු සුභාදිසඤ්ඤාපහානචතුසතිකිච්චං එකොව සමාධි චතුක්කජ්ඣානසමාධිකිච්චං න සාධෙති. තස්මා පුබ්බභාගෙපි පඨමජ්ඣානසමාධි පඨමජ්ඣානසමාධි එව. තථා මග්ගක්ඛණෙපි පුබ්බභාගෙපි දුතියජ්ඣානසමාධි දුතියජ්ඣානසමාධි එව. තථා මග්ගක්ඛණෙපි පුබ්බභාගෙපි තතියජ්ඣානසමාධි තතියජ්ඣානසමාධි එව. තථා මග්ගක්ඛණෙපි පුබ්බභාගෙපි චතුත්ථජ්ඣානසමාධි චතුත්ථජ්ඣානසමාධි එව. තථා මග්ගක්ඛණෙපීති ආහ ‘‘පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙවා’’ති.

තස්මාති පඤ්ඤාපජ්ජොතත්තා අවිජ්ජාන්ධකාරං විධමිත්වා පඤ්ඤාසත්ථත්තා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්තොති යථාරහං යොජෙතබ්බං. යස්මා පන අනාදිමති සංසාරෙ ඉමිනා යොගිනා කදාචිපි අසමුග්ඝාටිතපුබ්බො කිලෙසගණො , තස්ස සමුග්ඝාටකො ච අරියමග්ගො. අයඤ්චෙත්ථ සම්මාදිට්ඨි පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පවත්තියා පුබ්බඞ්ගමා හොති බහූපකාරා, තස්මා. තදෙව බහූපකාරතං කාරණභාවෙන දස්සෙතුං ‘‘යොගිනො බහූපකාරත්තා’’ති වුත්තං.

තස්සාති සම්මාදිට්ඨියා. ‘‘බහූපකාරො’’ති වත්වා තං බහූපකාරතං උපමාය විභාවෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. අයං තම්බකංසාදිමයත්තා කූටො. තංපරිහරණතො මහාසාරතාය ඡෙකො. එවන්ති යථා හෙරඤ්ඤිකස්ස චක්ඛුනා දිස්වා කහාපණවිභාගජානනෙ කිරියාසාධකතමභාවෙන කරණන්තරං බහුකාරං යදිදං හත්ථො, එවං යොගිනො පඤ්ඤාය ඔලොකෙත්වා ධම්මවිභාගජානනෙ පුබ්බචාරීභාවෙන ධම්මන්තරං බහුකාරං යදිදං විතක්කො විතක්කෙත්වාව පඤ්ඤාය තදවබොධතො. තස්මා සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාදිට්ඨියා බහුකාරොති අධිප්පායො. දුතියඋපමායං එවන්ති යථා තච්ඡකො පරෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා දින්නං දබ්බසම්භාරං වාසියා තච්ඡෙත්වා ගෙහාදිකරණකම්මෙ උපනෙති, එවං යොගී විතක්කෙන ලක්ඛණාදිතො විතක්කෙත්වා දින්නධම්මෙ යාථාවතො පරිච්ඡින්දිත්වා පරිඤ්ඤාභිසමයාදිකම්මෙ උපනෙතීති යොජනා. වචීභෙදස්ස උපකාරකො විතක්කො සාවජ්ජානවජ්ජවචීභෙදෙ නිවත්තනපවත්තනකරාය සම්මාවාචායපි උපකාරකොවාති ආහ ‘‘ස්වාය’’න්තිආදි. ‘‘යථාහා’’තිආදිනා ධම්මදින්නාය භික්ඛුනියා විසාඛස්ස නාම ගහපතිනො වුත්තං චූළවෙදල්ලසුත්තපදං (ම. නි. 1.464) සාධකභාවෙන දස්සෙති. භින්දතීති නිච්ඡාරෙති.

වචීභෙදනියාමිකා වාචා කායිකකිරියානියාමකස්ස කම්මන්තස්ස උපකාරිකාති තදත්ථං ලොකතො පාකටං කාතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. උභයං සුචරිතන්ති කායසුචරිතං, වචීසුචරිතඤ්ච. ආජීවට්ඨමකසීලං නාම චතුබ්බිධවචීසුචරිතතිවිධකායසුචරිතෙහි සද්ධිං සම්මාආජීවං අට්ඨමං කත්වා වුත්තං ආදිබ්රහ්මචරියකසීලං. යඤ්හි සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති. තදුභයානන්තරන්ති දුච්චරිතද්වයප්පහායකස්ස සුචරිතද්වයපාරිපූරිහෙතුභූතස්ස සම්මාවාචාසම්මාකම්මන්තද්වයස්ස අනන්තරං. සුත්තපමත්තෙනාති අප්පොස්සුක්කං සුත්තෙන, පමත්තෙන ච. ඉදං වීරියන්ති චතුබ්බිධං සම්මප්පධානවීරියං. කායාදීසූති කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු. ඉන්ද්රියසමතාදයො සමාධිස්ස උපකාරකා. තබ්බිධුරා ධම්මා අනුපකාරකා. ගතියොති නිප්ඵත්තියො, කිච්චාදිසභාවෙ වා. සමන්වෙසිත්වාති උපධාරෙත්වා, හෙතුම්හි චායං ත්වාපච්චයො.

ද්වෙපබ්බජිතවත්ථුවණ්ණනා

376-7. කස්මා ආරද්ධන්ති අනුසන්ධිකාරණං පුච්ඡිත්වා තං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘අයං කිරා’’තිආදි වුත්තං තෙන අජ්ඣාසයානුසන්ධිවසෙනායං උපරි දෙසනා පවත්තාති දස්සෙති. තෙනාති තථාලද්ධිකත්තා. අස්සාති ලිච්ඡවිරඤ්ඤො. දෙසනායන්ති සණ්හසුඛුමාය සුඤ්ඤතපටිසඤ්ඤුත්තාය යථාදෙසිතදෙසනාය. නාධිමුච්චතීති න සද්දහති න පසීදති. තන්තිධම්මං නාම කථෙන්තොති යෙසං අත්ථාය ධම්මො කථීයති, තත්ථ තෙසං අසතිපි මග්ගපටිවෙධෙ කෙවලං සාසනෙ පවෙණීභූතං, පරියත්තිභූතං වා තන්තිධම්මං කත්වා කථෙන්තො, තෙන තදා තෙසං මග්ගපටිවෙධාභාවං දස්සෙති. එවරූපස්සාති සම්මාසම්බුද්ධත්තා අවිපරීතදෙසනතාය එවංපාකටධම්මකායස්ස සත්ථුනො. අස්සාති පඨමජ්ඣානාදිසමධිගමෙන සමාහිතචිත්තස්ස කුලපුත්තස්ස එතං ‘‘තං ජීව’’න්තිආදිනා උච්ඡෙදාදිගහණං අපි නු යුත්තන්ති පුච්ඡති, ලද්ධියා පන ඣානාධිගමමත්තෙන න තාව විවෙචිතත්තා ‘‘යුත්තමස්සෙත’’න්ති තෙහි වුත්තෙ ඣානලාභිනොපෙතං ගහණං අයුත්තමෙවාති තං උච්ඡෙදවාදං, සස්සතවාදං වා ‘‘අහං ඛො…පෙ… න වදාමී’’තිආදිනා පටික්ඛිපිත්වාති සාධිප්පායත්ථො. එතන්ති පඨමජ්ඣානාදිකං. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. අථ ච පනාති එවං ජානනතො, පස්සනතො ච. කාමං විපස්සකාදිදස්සනම්පි පාළියං කතං, අරහත්තකූටෙන පන දෙසනා නිට්ඨාපිතාති දස්සෙතුං ‘‘උත්තරි ඛීණාසවං දස්සෙත්වා’’ති වුත්තං. තෙ හි ද්වෙ පබ්බජිතා විපස්සකතො පට්ඨාය ‘‘න කල්ලං තස්සෙතං වචනායා’’ති අවොචුං. ඉමස්සාති ඛීණාසවස්ස. කිඤ්චාපි ‘‘අත්තමනා අහෙසු’’න්ති පාළියං න වුත්තං, ‘‘න කල්ල’’න්තිආදිනා පන විස්සජ්ජනාවචනෙනෙව තෙසං අත්තමනතා වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘තෙ මමා’’තිආදි. තත්ථ යස්මා ඛීණාසවො විගතසම්මොහො තිණ්ණවිචිකිච්ඡො, තස්මා තස්ස තථා වත්තුමයුත්තන්ති උප්පන්නනිච්ඡයතාය තං මම වචනං සුත්වා අත්තමනා අහෙසුන්ති අත්ථො. සොපි ඛො ලිච්ඡවි රාජා තෙ විය තථාසඤ්ජාතනිච්ඡයත්තා අත්තමනො අහොසි. තෙනාහ ‘‘එවං වුත්තෙ සොපි අත්තමනො අහොසී’’ති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා මහාලිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

මහාලිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.