📜

9. පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනා

පොට්ඨපාදපරිබ්බාජකවත්ථුවණ්ණනා

406. එවං මහාසීහනාදසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි පොට්ඨපාදසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණනොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, මහාසීහනාදසුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස පොට්ඨපාදසුත්තභාවං වා පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… සාවත්ථියන්ති පොට්ඨපාදසුත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති ඉදං සමීපත්ථෙ භුම්මන්ති දස්සෙතුං ‘‘සාවත්ථිං උපනිස්සායා’’ති වුත්තං, චීවරාදිපච්චයපටිබද්ධතාය උපනිස්සයං කත්වාති අත්ථො. ජෙතො නාම රාජකුමාරො, තෙන රොපිතත්තා සංවඩ්ඪිතත්තා පරිපාලිතත්තා ජෙතස්ස වනං උපවනන්ති අත්ථමාහ ‘‘ජෙතස්ස කුමාරස්ස වනෙ’’ති. සුදත්තො නාම ගහපති අනාථානං පිණ්ඩස්ස දායකත්තා අනාථපිණ්ඩිකො. තෙන ජෙතස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටිසන්ථරණෙන තං කිණිත්වා අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහෙව සෙනාසනං කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහෙව විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන සො ආරාමො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතො. තෙනාහ ‘‘අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ආරාමො කාරිතො’’ති. පුප්ඵඵලපල්ලවාදිගුණසම්පත්තියා, පාණිනො නිවාසඵාසුතාදිනා වා විසෙසෙන පබ්බජිතා තතො තතො ආගම්ම රමන්ති අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා නිවසන්ති එත්ථාති ආරාමො. අථ වා යථාවුත්තගුණසම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරෙ ආනෙත්වා රමෙතීති ආරාමො.

ඵොටො යස්ස පාදෙසු ජාතොති පොට්ඨපාදො. ඵොටො පොට්ඨොති හි පරියායො. පරිබ්බාජකො දුවිධො ඡන්නපරිබ්බාජකො, අච්ඡන්නපරිබ්බාජකො ච. තත්ථ අච්ඡන්නපරිබ්බාජකොපි අචෙලකො ආජීවකොති දුවිධො. තෙසු අචෙලකො සබ්බෙන සබ්බං නග්ගො, ආජීවකො පන උපරි එකමෙව වත්ථං උපකච්ඡකන්තරෙ පවෙසෙත්වා පරිහරති, හෙට්ඨා නග්ගො. අයං පන දුවිධොපෙස න හොතීති වුත්තං ‘‘ඡන්නපරිබ්බාජකො’’ති, වත්ථච්ඡායාඡාදනපබ්බජ්ජූපගතත්තා ඡන්නපරිබ්බාජකසඞ්ඛ්යං ගතොති අත්ථො . බ්රාහ්මණමහාසාලොති මහාවිභවතාය මහාසාරතං පත්තො බ්රාහ්මණො. ගණාචරියොති සාපෙක්ඛතාය සමාසො. සමයන්ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසො, එකසෙසනිද්දෙසො වා, තං තං සමයන්ති අත්ථො. පවදන්තීති පකාරතො වදන්ති, අත්තනා අත්තනා උග්ගහිතනියාමෙන යථා තථා සමයං වදන්තීති අත්ථො. තාරුක්ඛොති තස්ස නාමං. පභුති සද්දෙන තොදෙය්යජාණුසොණීසොණදණ්ඩකූටදන්තාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති, ආදිසද්දෙන පන ඡන්නපරිබ්බාජකාදිකෙ. තින්දුකො නාම කාළක්ඛන්ධරුක්ඛො. චීරන්ති පන්ති. තින්දුකා චීරං එත්ථ සන්තීති තින්දුකචීරො. තථා එකා සාලා එත්ථාති එකසාලකො. භූතපුබ්බගතියා තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා’’තිආදිමාහ. ඉති කත්වාති ඉමිනා කාරණෙන. ‘‘තස්මි’’න්තිආදිනා යථාපාඨං විභත්යන්තදස්සනං.

අනෙකාකාරානවසෙසඤෙය්යත්ථවිභාගතො, අපරාපරුප්පත්තිතො ච භගවතො ඤාණං ලොකෙ පත්ථටමිව හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්ථරිත්වා’’ති, යතො තස්ස ඤාණජාලතා වුච්චති. වෙනෙය්යානං තදන්තොගධභාවො හෙට්ඨා වුත්තොව. වෙනෙය්යසත්තපරිග්ගණ්හනත්ථං සමන්නාහාරෙ කතෙ පඨමං නෙසං වෙනෙය්යභාවෙනෙව උපට්ඨානං හොති, අථ සරණගමනාදිවසෙන කිච්චනිප්ඵත්ති වීමංසීයතීති ආහ ‘‘කින්නු ඛො භවිස්සතීති උපපරික්ඛන්තො’’ති. නිරොධන්ති සඤ්ඤානිරොධං. නිරොධා වුට්ඨානන්ති තතො නිරොධතො වුට්ඨානං සඤ්ඤුප්පත්තිං. සබ්බබුද්ධානං ඤාණෙන සංසන්දිත්වාති යථා තෙ නිරොධං, නිරොධතො වුට්ඨානඤ්ච බ්යාකරිංසු, බ්යාකරිස්සන්ති ච, තථා බ්යාකරණවසෙන සංසන්දිත්වා. කතිපාහච්චයෙනාති ද්වීහතීහච්චයෙන. පාළියමෙව හි ඉමමත්ථං වක්ඛති. සරණං ගමිස්සතීති ‘‘සරණ’’මිති ගමිස්සති. ‘‘හත්ථිසාරිපුත්තොති හත්ථිසාරිනො පුත්තො’’ති (දී. නි. ටී. 1.406) ආචරියෙන වුත්තං. අධුනා පන ‘‘චිත්තො හත්ථිසාරිපුත්තො’’ ත්වෙව පාඨො දිස්සති, චිත්තො නාම හත්ථාචරියස්ස පුත්තොති අත්ථො.

සුරත්තදුපට්ටන්ති රජනෙන සම්මා රත්තං දිගුණං අන්තරවාසකං පරිවත්තනවසෙන නිවාසෙත්වා. ‘‘යුගන්ධරපබ්බතං පරික්ඛිපිත්වා’’ති ඉදං පරිකප්පවචනං ‘‘තාදිසො අත්ථි චෙ, තං වියා’’ති. මෙඝවණ්ණන්ති රත්තමෙඝවණ්ණං, සඤ්ඣාපභානුරඤ්ජිතමෙඝසඞ්කාසන්ති අත්ථො. පඨමෙන චෙත්ථ සණ්ඨානසම්පත්තිං දස්සෙති, දුතියෙන වණ්ණසම්පත්තිං. එකංසවරගතන්ති වාමංසවරප්පවත්තං. තථා හි සුත්තනිපාතට්ඨකථායං වඞ්ගීසසුත්තවණ්ණනායං වුත්තං ‘‘එකංසන්ති ච වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතස්සෙතං අධිවචනං. යතො යථා වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතං හොති, තථා චීවරං කත්වාති එවමස්සත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති [සු. නි. අට්ඨ. නිග්රොධකප්පසුත්ත (වඞ්ගීසසුත්ත) වණ්ණනා] තත්ථ එතන්ති ‘‘එකංසං චීවරං කත්වා’’ති වචනං. යතොති යථාවුත්තවචනස්ස පාරුපිත්වා ඨිතස්සෙව අධිවචනත්තා එවමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. පච්චග්ඝන්ති එකං කත්වා අනධිට්ඨිතකාලෙ පාටෙක්කං මහග්ඝං, පච්චග්ඝං වා අභිනවං, අබ්භුණ්හෙ තඞ්ඛණෙ නිබ්බත්තන්ති අත්ථො. පුරිමඤ්චෙත්ථ අත්ථවිකප්පං කෙචි න ඉච්ඡති. තථා හි ආචරියෙනෙව උදානට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘පච්චග්ඝෙති අභිනවෙ, පච්චෙකං මහග්ඝතාය පච්චග්ඝෙති කෙචි, තං න සුන්දරං. න හි බුද්ධා භගවන්තො මහග්ඝං පටිග්ගණ්හන්ති, පරිභුඤ්ජන්ති චා’’ති, ඉධාපි තෙන පච්ඡිමොයෙව අත්ථවිකප්පො ගහිතො. අභිනවතාය ‘‘පච්චග්ඝ’’න්ති ච ඉදං ආදිතො තථා ලද්ධවොහාරෙන, අනඤ්ඤපරිභොගතාය ච වුත්තං, තථා වා සත්ථු අධිට්ඨානෙන තං පත්තං සබ්බකාලං ‘‘පච්චග්ඝ’’න්ත්වෙව වුච්චති. සෙලමයපත්තන්ති මුග්ගවණ්ණසිලාමයං චතුමහාරාජදත්තියං පත්තං. අයමෙව හි භගවතා නිච්චපරිභුත්තො පත්තො සමචිත්තසුත්තවණ්ණනාදීසුපි (අ. නි. අට්ඨ. 2.2.37) තථා වුත්තත්තා.

407. අත්තනො රුචිවසෙන අජ්ඣාසයවසෙන, න පරෙහි උස්සාහිතොති අධිප්පායො. ‘‘අතිප්පගභාවමෙව දිස්වා’’ති ච ඉදං භූතකථනං න තාව භික්ඛාචරණවෙලා සම්පත්තාති දස්සනත්ථං. භගවා හි තදා කාලස්සෙව විහාරතො නික්ඛන්තො ‘‘වාසනාභාගියාය ධම්මදෙසනාය පොට්ඨපාදං අනුග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. පාළියං අතිප්පගො ඛොති එත්ථ ‘‘පගො’’ති ඉදං කච්චායනමතෙන ප-ඉච්චුපසග්ගතො ඔ-කාරග-කාරාගමනෙ සිද්ධං. ප-සද්දොයෙව පාතොඅත්ථං වදති. අඤ්ඤෙසං පන සද්දවිදූනං මතෙන පාතොපදමිව නෙපාතිකං. තෙනෙව තත්ථ තත්ථ අට්ඨකථාසු (දී. නි. අට්ඨ. 3.1) වුත්තං ‘‘අතිප්පගො ඛොති අතිවිය පාතො’’ති. අපිච පඨමං ගච්ඡති දිවසභාවෙන පවත්තතීති පගොති නිබ්බචනං ඉමිනා දස්සිතං. දුවිධො ඛලුසද්දො විය හි පගොති සද්දො නාමනිපාතොපසග්ගවසෙන තිවිධො. එවඤ්හි ඉධ ‘‘අතිප්පගභාවමෙව දිස්වා’’ති වචනං උපපන්නං හොති.

යංනූනාති එස නිපාතො අඤ්ඤත්ථ සංසයපරිදීපනො, ඉධ පන සංසයපතිරූපකපරිදීපනොව. කස්මා ‘‘සංසයපරිදීපනෙ’’ති වුත්තං, නනු බුද්ධානං සංසයො නත්ථීති ආහ ‘‘බුද්ධානඤ්චා’’තිආදි. සංසයො නාම නත්ථි බොධිමූලෙ එව තස්ස සමුග්ඝාටිතත්තා. පරිවිතක්කපුබ්බභාගොති අධිප්පෙතකිච්චස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තපරිවිතක්කො. එසාති ‘‘කරිස්සාම, න කරිස්සාමා’’තිආදිකො එස චිත්තාචාරො සබ්බබුද්ධානං ලබ්භති සම්භවති විචාරණවසෙනෙව පවත්තනතො, න පන සංසයවසෙන. තෙනාහාති යෙනෙස සබ්බබුද්ධානං ලබ්භති, තෙන භගවා එවමාහාති ඉමමෙව පාළිං ඉමස්ස අත්ථස්ස සාධකං කරොති. අයං අට්ඨකථාතො අපරො නයො – යංනූනාති පරිකප්පනෙ නිපාතො. ‘‘උපසඞ්කමෙය්ය’’න්ති කිරියාපදෙන වුච්චමානොයෙව හි අත්ථො අනෙන ජොතීයති. තස්මා අහං යංනූන යදි පන උපසඞ්කමෙය්යං සාධු වතාති යොජනා. ‘‘යදි පනා’’ති ඉදම්පි තෙන සමානත්ථන්ති වුත්තං ‘‘යදි පනාහන්ති අත්ථො’’ති.

408. අස්සාති පරිබ්බාජකපරිසාය. උද්ධංගමනවසෙනාති උන්නතබහුලතාය උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා පවත්තනවසෙන. දිසාසු පත්ථටවසෙනාති විපුලභාවෙන භූතපරම්පරාය සබ්බදිසාසු පත්ථරණවසෙන. එත්ථ ච පාළියං යථා උන්නතපායො සද්දො උන්නාදො, එවං විපුලභාවෙන උපරූපරි පවත්තොපි උන්නාදොයෙවාති තදුභයං එකජ්ඣං කත්වා ‘‘උන්නාදිනියා’’ති වුත්තං, පුන තදුභයමෙව විභාගං කත්වා ‘‘උච්චාසද්දමහාසද්දායා’’ති. අතො පාළිනයානුරූපමෙව අත්ථං විවරතීති දට්ඨබ්බං. ඉදානි පරිබ්බාජකපරිසාය උච්චාසද්දමහාසද්දතාකාරණං, තස්ස ච පවත්තිආකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදිමාහ. බාලාතපෙති අභිනවුග්ගතසූරියාතපෙ. කාමස්සාදො නාම කාමගුණස්සාදො. භවස්සාදො නාම කාමරාගාදිසහගතො භවෙසු අස්සාදො.

සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනමිව නිප්පභතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඛජ්ජොපනකූපමා ජාතා’’ති. ලාභසක්කාරොපි නො පරිහීනොති අත්ථො බාවෙරුජාතකෙන (ජා. 1.4.154) දීපෙතබ්බො. පරිසදොසොති පරිසාය පවත්තදොසො.

409. සණ්ඨපෙසීති සඤ්ඤමනවසෙන සම්මදෙව ඨපෙසි. සණ්ඨපනඤ්චෙත්ථ තිරච්ඡානකථාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං අගාරවස්ස චජාපනවසෙන ආචාරසික්ඛාපනං , යථාවුත්තදොසස්ස නිගූහනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘සික්ඛාපෙසී’’තිආදි. නන්ති පරිසං. අප්පසද්දන්ති නිස්සද්දං උච්චාසද්දමහාසද්දාභාවං. ‘‘එකො නිසීදතී’’තිආදි අත්ථාපත්තිදස්සනං. වුද්ධින්ති ලාභගුණවුද්ධිං. පත්ථයමානොති පත්ථයනහෙතු. මානන්තෙ හි ලක්ඛණෙ, හෙතුම්හි ච ඉච්ඡන්ති සද්දවිදූ. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරෙතුං ‘‘පරිබ්බාජකා කිරා’’තිආදි ආරද්ධං. අපරද්ධන්ති අපරජ්ඣිතං. නප්පමජ්ජන්තීති පමාදං න ආපජ්ජන්ති, න අගාරවං කරොන්තීති වුත්තං හොති.

410. නො ආගතෙ ආනන්දොති අම්හාකං භගවති ආගතෙ ආනන්දො පීති හොති. ‘‘චිරස්සං ඛො භන්තෙ භගවා ඉමං පරියායමකාසී’’ති වචනං පුබ්බෙපි තත්ථ ආගතපුබ්බත්තා වුත්තවචනමිව හොතීති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා පරිහරන්තො ‘‘කස්මා ආහා’’තිආදිමාහ. පියසමුදාචාරාති පියාලාපා. තස්මාති තථා පියසමුදාචාරස්ස පවත්තනතො. න කෙවලං අයමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි පබ්බජිතා යෙභුය්යෙන භගවතො අපචිතිං කරොන්තෙවාති තදඤ්ඤෙසම්පි බාහුල්ලකම්මෙන තදත්ථං සාධෙතුං ‘‘භගවන්තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උච්චාකුලීනතායා’’ති , මහාසම්මතරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නඛත්තියකුලතායාති අත්ථො. තථා හි සොණදණ්ඩෙන වුත්තං ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො උච්චාකුලා පබ්බජිතො අසම්භින්නඛත්තියකුලා’’ති, (දී. නි. 1.304) තෙන සාසනෙ අප්පසන්නානම්පි කුලගාරවෙන භගවති අපචිතිං දස්සෙති. එතස්මිං අන්තරෙ කා නාම කථාති යථාවුත්තපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ කීදිසා නාම කථා. විප්පකතාති ආරද්ධා හුත්වා අපරියොසිතා. ‘‘කා කථා විප්පකතා’’ති පන වදන්තො අත්ථතො තස්සා පරියොසාපනං පටිජානාති නාම. කා කථාති ච අවිසෙසචොදනා, තස්මා යස්සා තස්සා සබ්බස්සාපි කථාය පරියොසාපනං පටිඤ්ඤාතං හොති, තඤ්ච පටිජානනං පදෙසඤ්ඤුනො අවිසංයන්ති ආහ ‘‘යාව…පෙ… සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසී’’ති. එසාති පරිබ්බාජකපරිසාය කථිතා රාජකථාදිකා. නිස්සාරාති නිරත්ථකභාවෙන සාරරහිතා.

අභිසඤ්ඤානිරොධකථාවණ්ණනා

411. ‘‘තිට්ඨතෙසා’’ති එතස්ස ආපන්නමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ’’තිආදිමාහ. සුකාරණන්ති සුන්දරං අත්ථාවහං හිතාවහං කාරණං. යත්ථාති අඤ්ඤතරිස්සං සාලායං. නානාතිත්ථසඞ්ඛාතාසු ලද්ධීසු නියුත්තාති නානාතිත්ථියාණියසද්දෙන. ණිකසද්දෙන වා ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා යථා ‘‘අන්තියො’’ති. ‘‘අයං කිං වදති අයං කිං වදතී’’ති කුතූහලං කොලාහලමෙත්ථ අත්ථීති කොතූහලා, සා එව සාලා කොතූහලසාලාති ආහ ‘‘කොතූහලුප්පත්තිට්ඨානතො’’ති. උපසග්ගමත්තං ධාත්වත්ථානුවත්තනතො. සඤ්ඤාසීසෙනායං දෙසනා, තස්මා සඤ්ඤාසහගතා සබ්බෙපි ධම්මා ගය්හන්ති, තත්ථ පන චිත්තං පධානන්ති වුත්තං ‘‘චිත්තනිරොධෙ’’ති. පහානවසෙන පන අච්චන්තනිරොධස්ස තෙහි අනධිප්පෙතත්තා, අවිසයත්තා ච ‘‘ඛණිකනිරොධෙ’’ති ආහ. කාමං සොපි තෙසං අවිසයොව, අත්ථතො පන නිරොධකථා වුච්චමානා තත්ථෙව තිට්ඨති, තස්මා අත්ථාපත්තිමත්තං පති තථා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්සාති අභිසඤ්ඤානිරොධකථාය. ‘‘කිත්තිඝොසො’’ති ‘අහො බුද්ධානුභාවො, භවන්තරපටිච්ඡන්නම්පි කාරණං එවං හත්ථාමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සෙති, සාවකෙ ච එදිසෙ සංවරසමාදානෙ පතිට්ඨාපෙතී’ති ථුතිඝොසො යාව භවග්ගා පත්ථරතීති. ආචරියෙන වුත්තං. ඉදානි පන ‘‘සකලජම්බුදීපෙ භගවතො කථාකිත්තිඝොසො පත්ථරතී’’ති පාඨො දිස්සති. පටිභාගකිරියන්ති පළාසවසෙන පටිභාගභූතං පයොගං. භවන්තරසමයන්ති තත්ර තත්ර වුට්ඨානසමයං අභූතපරිකප්පිතං කිඤ්චි උස්සාරියවත්ථුං අත්තනො සමයං කත්වා කථෙන්ති. කිඤ්චිදෙව සික්ඛාපදන්ති ‘‘එකමූලකෙන භවිතබ්බං, එත්තකං වෙලං එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිසීදිතබ්බ’’න්ති එවමාදිකං කිඤ්චිදෙව කාරණං සික්ඛාකොට්ඨාසං කත්වා පඤ්ඤපෙන්ති. නිරොධකථන්ති නිරොධසමාපත්තිකථං.

තෙසූති කොතූහලසාලායං සන්නිපතිතෙසු නානාතිත්ථියසමණබ්රාහ්මණෙසු. එකච්චෙති එකෙ. පුරිමොති ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා පුරිසස්ස සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්තිපි නිරුජ්ඣන්තිපී’’තිආදිනා වුත්තවාදී. එත්ථාති චතූසු වාදීසු. ය්වායං ඉධ උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. සමාපත්තින්ති අසඤ්ඤීභවාවහං වායොකසිණපරිකම්මං, ආකාසකසිණපරිකම්මං වා රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තිං, පඤ්චමජ්ඣානසමාපත්තිං වා. නිරොධෙති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සඤ්ඤානිරොධෙ. හෙතුං අපස්සන්තොති යෙන හෙතුනා අසඤ්ඤීභවෙ සඤ්ඤාය නිරොධො සබ්බසො අනුප්පාදො, යෙන ච තතො චුතස්ස ඉධ පඤ්චවොකාරභවෙ සඤ්ඤාය උප්පාදො, තදුභයම්පි හෙතුං අවිසයතාය අපස්සන්තො.

දුතියොති ‘‘සඤ්ඤා හි භො පුරිසස්ස අත්තා’’තිආදිනා වුත්තවාදී. නන්ති පඨමවාදිං. නිසෙධෙත්වාති ‘‘න ඛො පන මෙතං භො එවං භවිස්සතී’’ති එවං පටික්ඛිපිත්වා. මිගසිඞ්ගතාපසස්සාති එවංනාමකතාපසස්ස. තස්ස කිර මත්ථකෙ මිගසිඞ්ගාකාරෙන ද්වෙ චූළා උට්ඨහිංසු, ‘‘ඉසිසිඞ්ගො’’තිපි තස්ස නාමං. අසඤ්ඤකභාවන්ති මුඤ්ඡාපත්තියා කිරියාමයසඤ්ඤාවසෙන විගතසඤ්ඤිභාවං. වක්ඛති හි ‘‘විසඤ්ඤී හුත්වා’’ති. චත්තාලීසනිපාතෙ ආගතනයෙන මිගසිඞ්ගතාපසවත්ථුං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘මිගසිඞ්ගතාපසො කිරා’’තිආදි වුත්තං. වික්ඛම්භනවසෙන කිලෙසානං සන්තාපනතො අත්තන්තපො. දුක්කරතපතාය ඝොරතපො තිබ්බතපො. නිබ්බිසෙවනභාවාපාදනෙන සබ්බසො මිලාපිතචක්ඛාදිතික්ඛින්ද්රියතාය පරමධිතින්ද්රියො.සක්කවිමානන්ති පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං සන්ධායාහ. තඤ්හි තථාරූපපච්චයා කදාචි උණ්හං, කදාචි ථද්ධං, කදාචි චලිතං හොති. ‘‘සක්ක…පෙ… පත්ථෙතී’’ති අයොනිසො චින්තෙත්වා පෙසෙසි. භග්ගොති භඤ්ජිතකුසලජ්ඣාසයො, අධුනා පන ‘‘ලග්ගො’’ති පාඨං ලිඛන්ති. තෙන දිබ්බඵස්සෙනාති හත්ථග්ගහණමත්තදිබ්බඵස්සෙන. තන්ති තථා සඤ්ඤාපටිලාභං. එවමාහාති එවං ‘‘සඤ්ඤා හි භො පුරිසස්ස අත්තා’’තිආදිනා ආකාරෙන සඤ්ඤානිරොධමාහ. ඉමිනාව නයෙන ඉතො පරෙසුපි ද්වීසු ඨානෙසු පාළිමාහරිත්වා යොජනා වෙදිතබ්බා.

තතියොති ‘‘සන්ති හි භො සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදිනා වුත්තවාදී. ආථබ්බණපයොගන්ති ආථබ්බණවෙදවිහිතං ආථබ්බණිකානං විසඤ්ඤිභාවාපාදනප්පයොගං. උපකඩ්ඪනං ආහරණං. අපකඩ්ඪනං අපහරණං . ආථබ්බණං පයොජෙත්වාති ආථබ්බණවෙදෙ ආගතං අග්ගිජුහනපුබ්බකං මන්තපදං පයොජෙත්වා සීසච්ඡින්නතාදිදස්සනෙන සඤ්ඤානිරොධමාහ. තස්සාති යස්ස සීසච්ඡින්නතාදි දස්සිතං, තස්ස.

චතුත්ථොති ‘‘සන්ති හි භො දෙවතා මහිද්ධිකා’’තිආදිනා වුත්තවාදී. යක්ඛදාසීනන්ති දෙවදාසීනං, යා ‘‘යොගවතියො’’තිපි වුච්චන්ති, යොගිනියොතිපි පාකටා. මදනිද්දන්ති සුරාමදනිමිත්තකං සුපනං. දෙවතූපහාරන්ති නච්චනගායනාදිනා දෙවතානං පූජං. සුරාපාතින්ති පාතිපුණ්ණං සුරං. දිවාති අතිදිවා, උස්සූරෙති අත්ථො. තන්ති තථා සුපිත්වා වුට්ඨහනං. සුත්තකාලෙ දෙවතානං සඤ්ඤාපකඩ්ඪනවසෙන නිරොධං සමාපන්නා, පබුද්ධකාලෙ සඤ්ඤුපකඩ්ඪනවසෙන නිරොධා වුට්ඨිතාති මඤ්ඤමානොති අධිප්පායො.

එළමූගකථා වියාති ඉමෙසං පණ්ඩිතමානීනං කථා අන්ධබාලකථාසදිසී. චත්තාරො නිරොධෙති අඤ්ඤමඤ්ඤවිධුරෙ චත්තාරොපි නිරොධෙ. එකෙන භවිතබ්බන්ති එකසභාවෙනෙව භවිතබ්බං. න බහුනාති න ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධෙන බහුවිධෙන නානාසභාවෙන භවිතබ්බං. තෙනාපි එකෙනාති එකසභාවභූතෙන තෙනාපි නිරොධෙන. අඤ්ඤෙනෙවාති තෙහි වුත්තාකාරතො අඤ්ඤාකාරෙනෙව භවිතබ්බං. සොති එකසභාවභූතො නිරොධො. අඤ්ඤත්ර සබ්බඤ්ඤුනාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධං ඨපෙත්වා. ඉධාති කොතූහලසාලායං. අයං නිරොධො අයං නිරොධොති ද්වික්ඛත්තුං බ්යාපනිච්ඡාවචනං සත්ථා අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන අනෙකාකාරවොකාරං නිරොධං විභාවෙස්සතීති දස්සනත්ථං කතං. අහො නූනාති එත්ථ අහොති අච්ඡරියෙ නිපාතො, නූනාති අනුස්සරණෙ. තස්මා අහො නූන භගවාති අනඤ්ඤසාධාරණදෙසනත්තා භගවා නිරොධම්පි අහො අච්ඡරියං කත්වා ආරාධෙය්ය මඤ්ඤෙති අධිප්පායො. අහො නූන සුගතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. අච්ඡරියවිභාවනතො එව චෙත්ථ ද්වික්ඛත්තුං ආමෙඩිතවචනං. අච්ඡරියත්ථොපි හෙස අහොසද්දො අනුස්සරණමුඛෙනෙව පොට්ඨපාදෙන ගහිතො. තස්මා වුත්තං ‘‘අනුස්සරණත්ථෙ නිපාතද්වය’’න්ති. තෙනාති අනුස්සරණත්ථමුඛෙන පවත්තනතො. ‘‘අහො…පෙ… සුගතො’’ති වචනෙන එතදහොසීති යොජනා. ‘‘යංතංසද්දා නිච්චසම්බන්ධා’’ති සාධිප්පායං යොජනං දස්සෙතුං ‘‘යො එතෙස’’න්තිආදිමාහ. කාලදෙසපුග්ගලාදිවිභාගෙන බහුභෙදත්තා ඉමෙසං නිරොධධම්මානන්ති බහුත්තෙ සාමිවචනං, කුසලසද්දයොගෙ චෙතං භුම්මත්ථෙ දට්ඨබ්බං. කුසලො නිපුණො ඡෙකොති පරියායවචනමෙතං. අහො නූන කථෙය්යාති අච්ඡරියං කත්වා කථෙය්ය මඤ්ඤෙ. සො සුගතොති සම්බන්ධො. චිණ්ණවසිතායාති නිරොධසමාපත්තියං චිණ්ණවසීභාවත්තා. සභාවං ජානාතීති නිරොධසභාවං යාථාවතො ජානාති.

අහෙතුකසඤ්ඤුප්පාදනිරොධකථාවණ්ණනා

412. ඝරමජ්ඣෙයෙවපක්ඛලිතාති යථා ඝරතො බහි ගන්තුකාමා පුරිසා මග්ගං අනොතරිත්වා ඝරවිවරෙ සමතලෙ විවටඞ්ගණෙ එව පක්ඛලනං පත්තා, එවංසම්පදමිදන්ති අත්ථො. අසාධාරණො හෙතු, සාධාරණො පච්චයොති එවමාදිවිභාගො අඤ්ඤත්ර වුත්තො, ඉධ පන තෙන විභාගෙන පයොජනං නත්ථි සඤ්ඤාය අකාරණභාවපටික්ඛෙපපරත්තා චොදනායාති වුත්තං ‘‘කාරණස්සෙව නාම’’න්ති. යං පන පාළියං වුත්තං ‘‘සහෙතූ හි පොට්ඨපාද සප්පච්චයා පුරිසස්ස සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්තිපි නිරුජ්ඣන්තිපී’’ති, තත්ථ සහෙතූ සප්පච්චයා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පන නිරුජ්ඣන්තියෙව, න තිට්ඨන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘නිරුජ්ඣන්තිපී’’ති වචනං, න තු නිරොධස්ස සහෙතුසපච්චයතාදස්සනත්ථං. උප්පාදොයෙව හි සහෙතුකො, න නිරොධො. යදි හි නිරොධොපි සහෙතුකො සියා, තස්සපි පුන නිරොධෙන භවිතබ්බං අඞ්කුරාදීනං පුන අඞ්කුරාදිනා විය, න ච තස්ස පුන නිරොධො අත්ථි, තස්මා වුත්තනයෙනෙව පාළියා අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්ච නයො ඛණනිරොධවසෙන වුත්තො. යො පන යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන සබ්බසො අනුප්පාදනිරොධො, සො ‘‘සහෙතුකො’’ති වෙදිතබ්බො තථාරූපාය පටිපත්තියා විනා අභාවතො. තෙනාහ භගවා ‘‘සික්ඛා එකා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සික්ඛා එකා සඤ්ඤා නිරුජ්ඣතී’’ති (දී. නි. 1.412) තතො එව ච අට්ඨකථායම්පි (දී. නි. අට්ඨ. 1.413) වුත්තං ‘‘සඤ්ඤාය සහෙතුකං උප්පාදනිරොධං දීපෙතු’’න්ති. එතඤ්හි පාළිවචනං, අට්ඨකථාවචනඤ්ච අනුප්පාදනිරොධං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සික්ඛාති හෙත්වත්ථෙ පච්චත්තවචනං, ය-කාරලොපො වා ‘‘සඞ්ඛ්යාපි තම්හා වනපත්තා පක්කමිතබ්බ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.192) විය. හෙතුභාවො චස්සා උපරි ආවි භවිස්සති. එකසද්දො ච අඤ්ඤපරියායො, න සඞ්ඛ්යාවාචී ‘‘ඉත්ථෙකෙ සතො සත්තස්සා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.85-91, 94-98; ම. නි. 3.21) වියාති ආහ ‘‘සික්ඛාය එකච්චා සඤ්ඤා ජායන්තී’’ති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

413. විත්ථාරෙතුකම්යතාති විත්ථාරෙතුකාමතාය. පුච්ඡාවසෙනාති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාවසෙන, විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡාවසෙනාති වා සමාසො. ‘‘පොට්ඨපාදස්සෙවායං පුච්ඡා’’ති ආසඞ්කාය ‘‘භගවා අවොචා’’ති පාළියං වුත්තං. සඤ්ඤාය…පෙ… දීපෙතුං තා දස්සෙන්තොති යොජෙතබ්බං . තත්ථාති තස්සං උපරි වක්ඛමානාය දෙසනාය. තතියාති අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ආගතාති සම්බන්ධො. ‘‘අයං…පෙ… දෙසිතොති එත්ථ සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පවසෙන ආගතා. කස්මාති චෙ? පරියාපන්නත්තා, සභාවතො, උපකාරතො ච යථාරහං පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ අවරොධත්තා සඞ්ගහිතත්තාති අධිප්පායො. තථා හි චූළවෙදල්ලසුත්තෙ වුත්තං ‘‘යා චාවුසො විසාඛ සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො , ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) කාමඤ්චෙත්ථ වුත්තනයෙන තිස්සොපි සික්ඛා ආගතා, තථාපි අධිචිත්තසික්ඛාය එව අභිසඤ්ඤානිරොධො දස්සිතො. ඉතරා පන තස්සා සම්භාරභාවෙන ආනීතාති අයමත්ථො පාළිවසෙන වෙදිතබ්බො.

පඤ්චකාමගුණිකරාගොති පඤ්ච කාමකොට්ඨාසෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජනකරාගො. අසමුප්පන්නකාමචාරොති වත්තමානුප්පන්නතාවසෙන නසමුප්පන්නො යො කොචි කාමචාරො, යා කාචි ලොභුප්පත්ති. අධුනා පන ‘‘අසමුප්පන්නකාමරාගො’’ති පාඨො, සො අයුත්තොව අත්ථතො විරුද්ධත්තා. කාමරාගො චෙත්ථ විසයවසෙන නියමිතත්තා කාමගුණාරම්මණොව ලොභො දට්ඨබ්බො, කාමචාරො පන ඣානනිකන්තිභවරාගාදිප්පභෙදො සබ්බොපි ලොභචාරො. කාමනට්ඨෙන, කාමෙසු පවත්තනට්ඨෙන ච කාමචාරො. සබ්බෙපි හි තෙභූමකධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා. යස්මා උභයෙසම්පි සහචරණඤායෙන කාමසඤ්ඤාභාවො හොති, තස්මා ‘‘කාමසඤ්ඤා’’ති පදුද්ධාරං කත්වා තදුභයමෙව නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘තත්ථා’’තිආදි අසමුප්පන්නකාමචාරතො පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස විසෙසදස්සනං, අසමුප්පන්නකාමචාරස්සෙව වා ඉධාධිප්පෙතභාවදස්සනං. කාමං පඤ්චකාමගුණිකරාගොපි අසමුප්පන්නො එව අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාටීයති, තස්මිං පන සමුග්ඝාටිතෙපි න සබ්බො රාගො සමුග්ඝාටං ගච්ඡති තස්ස අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාටිතත්තා. තස්මා පඤ්චකාමගුණිකරාගග්ගහණෙන ඉතරස්ස සබ්බස්ස ගහණං න හොතීති උභයත්ථසාධාරණෙන පරියායෙන උභයමෙව සඞ්ගහෙත්වා පාළියං කාමසඤ්ඤාග්ගහණං කතං, අතො තදුභයං සරූපතො, විසෙසතො ච දස්සෙත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකභාවතො ‘‘අසමුප්පන්නකාමචාරො පන ඉමස්මිං ඨානෙ වට්ටතී’’ති වුත්තං. තස්මාති අසමුප්පන්නකාමචාරස්සෙව ඉධ වට්ටනතො අයමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. තස්සාති පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස. සදිසත්තාති කාමසඤ්ඤාදිභාවෙන සමානත්තා, එතෙන පාළියං ‘‘පුරිමා’’ති ඉදං සදිසකප්පනාවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. අනාගතා හි ඉධ ‘‘නිරුජ්ඣතී’’ති වුත්තා අනුප්පාදස්ස අධිප්පෙතත්තා. තස්මා අනාගතමෙව දස්සෙතුං ‘‘අනුප්පන්නාව නුප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං.

විවෙකජපීතිසුඛසඞ්ඛාතාති විවෙකජපීතිසුඛෙහි සහ අක්ඛාතා, න විවෙකජපීතිසුඛානීති අක්ඛාතා. තංසම්පයුත්තා හි සඤ්ඤායෙව ඉධාධිප්පෙතා, න විවෙකජපීතිසුඛානි. අථ වා විවෙකජපීතිසුඛකොට්ඨාසිකාති අත්ථො. සඞ්ඛාතසද්දො හෙත්ථ කොට්ඨාසත්ථො ‘‘අදින්නං ථෙය්යසඞ්ඛාතං ආදියෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 89, 91) විය. කාමච්ඡන්දාදිඔළාරිකඞ්ගප්පහානවසෙන නානත්ථසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤාහි නිපුණතාය සුඛුමා. භූතතාය සච්චා. තදෙවත්ථං දස්සෙති ‘‘භූතා’’ති ඉමිනා. සුඛුමභාවෙන, පරමත්ථභාවෙන ච අවිපරීතසභාවාති අත්ථො. එවං බ්යාසවසෙන යථාපාඨමත්ථං දස්සෙත්වා සමාසවසෙනපි යථාපාඨමෙව දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. සමාසබ්යාසවසෙන හි ද්විධා පාඨො දිස්සති. ‘‘කාමච්ඡන්දාදිඔළාරිකඞ්ගප්පහානවසෙනා’’ති ඉමිනා සම්පයුත්තධම්මානං භාවනානුභාවසිද්ධා, සඤ්ඤාය සණ්හසුඛුමතා නීවරණවික්ඛම්භනවසෙන විඤ්ඤායතීති දස්සෙති. භූතතායාති සුඛුමභාවෙන, පරමත්ථභාවෙන ච අවිපරීතතාය, විජ්ජමානතාය වා. විවෙකජෙහීති නීවරණවිවෙකතො ජාතෙහි. ඉදානි ඣානසමඞ්ගීවසෙන වුත්තස්ස දුතියපදස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සා අස්සා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

සමාපජ්ජනාධිට්ඨානං විය වුට්ඨානම්පිඣානෙ පරියාපන්නං හොති යථා තං ධම්මානං භඞ්ගක්ඛණො ධම්මෙසු, ආවජ්ජනපච්චවෙක්ඛණානි පන න ඣානපරියාපන්නානි, තස්මා ඣානපරියාපන්නමෙව වසීකරණං ගහෙත්වා ‘‘සමාපජ්ජන්තො, අධිට්ඨහන්තො, වුට්ඨහන්තො ච සික්ඛතී’’ති වුත්තං. තන්ති පඨමජ්ඣානං. තෙන…පෙ… ඣානෙනාති ඉදම්පි ‘‘සික්ඛා’’ති එතස්ස සංවණ්ණනාපදං. තෙනාති ච හෙතුම්හි කරණවචනං, පඨමජ්ඣානෙන හෙතුනාති අත්ථො. හෙතුභාවො චෙත්ථ ඣානස්ස විවෙකජපීතිසුඛසුඛුමසච්චසඤ්ඤාය උප්පත්තියා සහජාතාදිපච්චයභාවො. කාමසඤ්ඤාය පන නිරොධස්ස උපනිස්සයපච්චයභාවොව. සො ච ඛො සුත්තන්තපරියායෙන. තථා චෙව හෙට්ඨා සංවණ්ණිතං ‘‘තථාරූපාය පටිපත්තියා විනා අභාවතො’’ති එතෙනුපායෙනාති ය්වායං පඨමජ්ඣානතප්පටිපක්ඛසඤ්ඤාවසෙන ‘‘සික්ඛා එකා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සික්ඛා එකා සඤ්ඤා නිරුජ්ඣතී’’ති එත්ථ නයො වුත්තො, එතෙන නයෙන. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

414. ඉදානි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමාය එව සඤ්ඤාය දස්සනෙ කාරණං විභාවෙන්තො ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. යස්මා ඉදඤ්ච…පෙ… උද්ධටන්ති සම්බන්ධො. කෙසං පනිදං අඞ්ගතො සම්මසනන්ති වුත්තං ‘‘අට්ඨසමාපත්තියා’’තිආදි. අඞ්ගතොති ඣානඞ්ගතො. ඉදඤ්හි අනුපදධම්මවිපස්සනාය ලක්ඛණවචනං. අනුපදධම්මවිපස්සනඤ්හි කරොන්තො සමාපත්තිං පත්වා අඞ්ගතොව සම්මසනං කරොති, න ච සඤ්ඤා සමාපත්තියා කිඤ්චි අඞ්ගං හොති. අථ ච පනෙතං වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච සඤ්ඤා සඤ්ඤාති එවං අඞ්ගතො සම්මසනං උද්ධට’’න්ති, තස්මා ලක්ඛණවචනමෙතං. අඞ්ගතොති වා අවයවතොති අත්ථො, අනුපදධම්මතොති වුත්තං හොති. කලාපතොති සමූහතො. යස්මා පනෙත්ථ සමාපත්තිවසෙන තංතංසඤ්ඤානං උප්පාදනිරොධෙ වුච්චමානෙ අඞ්ගවසෙන සො වුත්තො හොති, තස්මා ‘‘ඉදඤ්චා’’තිආදිනා අඞ්ගතොව සම්මසනං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං. තස්මාති සඤ්ඤාවසෙනෙව අඞ්ගතො සම්මසනස්ස උද්ධටත්තා. තදෙවාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙව, න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං තත්ථ පටුසඤ්ඤාභාවතො.

‘‘යො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘යතො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යො නාමා’’ති යථා ‘‘ආදිම්හී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ආදිතො’’ති වුච්චති අත්ථෙ පරිග්ගය්හමානෙ යථායුත්තවිභත්තියාව තො-සද්දස්ස ලබ්භනතො. නාම-සද්දො චෙත්ථ ඛො-සද්දො විය වාචාසිලිට්ඨතාමත්තං. සස්සෙදන්ති සකං, අත්තනා අධිගතඣානං, තස්මිං සඤ්ඤා සකසඤ්ඤා, සා එතස්සත්ථීති සකසඤ්ඤීති වුත්තං ‘‘අත්තනො පඨමජ්ඣානසඤ්ඤාය සඤ්ඤවා’’ති. ඊකාරො චෙත්ථ උපරි වුච්චමානනිරොධපාදකතාය සාතිසයාය ඣානසඤ්ඤාය අත්ථිභාවජොතකො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘අනුපුබ්බෙන සඤ්ඤග්ගං ඵුසතී’’තිආදි. තස්මා තත්ථ තත්ථ සකසඤ්ඤිතාග්ගහණෙන තස්මිං තස්මිං ඣානෙ සබ්බසො සුචිණ්ණවසීභාවො දීපිතොති වෙදිතබ්බං.

ලොකියානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, සාමිඅත්ථෙ එව වා. යදග්ගෙන හි තං තෙසු සෙට්ඨං, තදග්ගෙන තෙසම්පි සෙට්ඨන්ති. විභත්තාවධිඅත්ථෙ වා සාමිවචනං . එත්ථ පන ‘‘ලොකියාන’’න්ති විසෙසනං ලොකුත්තරසමාපත්තීහි තස්ස අසෙට්ඨභාවතො කතං. සෙසං ‘‘කිච්චකාරකසමාපත්තීන’’න්ති පන විසෙසනං අකිච්චකාරකසමාපත්තිතො තස්ස අසෙට්ඨභාවතොති දට්ඨබ්බං. අකිච්චකාරකතා චස්සා ‘‘යථෙව හි තත්ථ සඤ්ඤා, එවං ඵස්සාදයොපී’’ති, ‘‘යදග්ගෙන හි තත්ථ ධම්මා සඞ්ඛාරාවසෙසභාවප්පත්තියා පකතිවිපස්සකානං සම්මසිතුං අසක්කුණෙය්යරූපෙන ඨිතා, තදග්ගෙන හෙට්ඨිමසමාපත්තිධම්මා විය පටුකිච්චකරණසමත්ථාපි න හොන්තී’’ති ච අට්ඨකථාසු (විසුද්ධි. 1.287) පටුසඤ්ඤාකිච්චාභාවවචනතො විඤ්ඤායති. ස්වායමත්ථො පරමත්ථමඤ්ජූසාය නාම විසුද්ධිමග්ගටීකාය ආරුප්පකථායං (විසුද්ධි. ටී. 1.286) ආචරියෙන සවිසෙසං වුත්තො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘යථා හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා සමාපත්තියො උපරිමානං උපරිමානං සමාපත්තීනං අධිට්ඨානකිච්චං සාධෙන්ති, න එවං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති කස්සචිපි අධිට්ඨානං සාධෙති, තස්මා සා අකිච්චකාරිකා ඉතරා කිච්චකාරිකා’’ති වදන්ති, තදයුත්තං තස්සාපි විපස්සනාචිත්තපරිදමනාදීනං අධිට්ඨානකිච්චසාධනතො, තස්මා පුරිමොයෙව අත්ථො යුත්තො. කස්මා චෙතං තෙසමග්ගන්ති ආහ ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිය’’න්තිආදි. ‘‘ඉතී’’ති වත්වා ‘‘ලොකියානං…පෙ… අග්ගත්තා’’ති තස්සත්ථො වුත්තො, ‘‘අග්ගත්තා’’ති එත්ථ වා නිදස්සනමෙතං.

පකප්පෙතීති සංවිදහති. ඣානං සමාපජ්ජන්තො හි ඣානසුඛං අත්තනි සංවිදහති නාම. අභිසඞ්ඛරොතීති ආයූහති සම්පිණ්ඩෙති. සම්පිණ්ඩනත්ථො හි සමුදායත්ථො. යස්මා පන නිකන්තිවසෙන චෙතනාකිච්චස්ස මත්ථකප්පත්ති, තස්මා ඵලූපචාරෙන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘නිකන්තිං…පෙ… නාමා’’ති වුත්තං. ඉමා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාති ඉදානි ලබ්භමානා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤා . තංසමතික්කමෙනෙව උපරිඣානත්ථාය චෙතනාභිසඞ්ඛරණසම්භවතො නිරුජ්ඣෙය්යුං. අඤ්ඤාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාහි අඤ්ඤා. ඔළාරිකාති තතො ථූලතරා. කා පන තාති ආහ ‘‘භවඞ්ගසඤ්ඤා’’ති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො වුට්ඨාය එව හි උපරිඣානත්ථාය චෙතනාභිසඞ්ඛරණානි භවෙය්යුං, එවඤ්ච ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤා නිරුජ්ඣෙය්යුං, වුට්ඨානඤ්ච භවඞ්ගවසෙන හොති, තතො පරම්පි යාව උපරිඣානසමාපජ්ජනං, තාව අන්තරන්තරා භවඞ්ගසඤ්ඤා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා ච ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාහි ඔළාරිකාති අධිප්පායො.

චෙතෙන්තොවාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙපි සමාපජ්ජනවසෙන පකප්පෙන්තො එව. න චෙතෙතීති තථා හෙට්ඨිමඣානෙසු විය වා පුබ්බාභොගාභාවතො න පකප්පෙති නාම. පුබ්බාභොගවසෙන හි ඣානං පකප්පෙන්තො ඉධ ‘‘චෙතෙතී’’ති වුත්තො. අභිසඞ්ඛරොන්තොවාති තත්ථ අප්පහීනනිකන්තිකතාවසෙන ආයූහන්තො එව. නාභිසඞ්ඛරොතීති තථා හෙට්ඨිමඣානෙසු විය වා පුබ්බාභොගාභාවතො නායූහති නාම. ‘‘අහමෙතං ඣානං නිබ්බත්තෙමි උපසම්පාදෙමි සමාපජ්ජාමී’’ති හි එවං අභිසඞ්ඛරණං තත්ථ සාලයස්සෙව හොති, න අනාලයස්ස, තස්මා එකද්විචිත්තක්ඛණිකම්පි ඣානං පවත්තෙන්තො තත්ථ අප්පහීනනිකන්තිකතාය ‘‘අභිසඞ්ඛරොන්තො එවා’’ති වුත්තො. යස්මා පනස්ස තථා හෙට්ඨිමඣානෙසු විය වා තත්ථ පුබ්බාභොගො නත්ථි, තස්මා ‘‘න අභිසඞ්ඛරොතී’’ති වුත්තං. ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො’’තිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස විවරණං. තත්ථ යස්මා ඉමස්ස…පෙ… අත්ථි, තස්මා ‘‘න චෙතෙති, නාභිසඞ්ඛරොතී’’ති ච වුත්තන්ති අධිප්පායො. ආභොගසමන්නාහාරොති ආභොගසඞ්ඛාතො, ආභොගවසෙන වා චිත්තස්ස ආරම්මණාභිමුඛං, ආරම්මණස්ස වා චිත්තාභිමුඛං අන්වාහාරො. ‘‘ස්වායමත්ථො’’තිආදිනා තදෙවත්ථං උපමාය පටිපාදෙති. පුත්තඝරාචික්ඛණෙනාති පුත්තඝරස්ස ආරොචනනයෙන.

ගන්ත්වා ආදාය ආගතන්ති සම්බන්ධො. පච්ඡාභාගෙති ආසනසාලාය පච්ඡිමදිසායං ඨිතස්ස පිතුඝරස්ස පච්ඡාභාගෙ. තතොති පුත්තඝරතො. ලද්ධඝරමෙවාති යතොනෙන භික්ඛා ලද්ධා, තමෙව ඝරං පුත්තගෙහමෙව. ආසනසාලා විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති තතො පිතුඝරපුත්තඝරට්ඨානියානං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනනිරොධසමාපත්තීනං උපගන්තබ්බතො. පිතුගෙහං විය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අමනසිකාතබ්බතො, මජ්ඣෙ ඨිතත්තා ච. පුත්තගෙහං විය නිරොධසමාපත්ති මනසිකාතබ්බතො, පරියන්තෙ ඨිතත්තා ච. පිතුඝරං අමනසිකරිත්වාති පවිසිත්වා සමතික්කන්තම්පි පිතුඝරං අමනසිකරිත්වා. පුත්තඝරස්සෙව ආචික්ඛණං විය එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ සමාපජ්ජිතබ්බම්පි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අමනසිකරිත්වා පරතො නිරොධසමාපත්තත්ථාය එව මනසිකාරො දට්ඨබ්බො. එවං අමනසිකාරසාමඤ්ඤෙන, මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන ච උපමොපමෙය්යතා වුත්තා ආචික්ඛණෙනපි මනසිකාරස්සෙව ජොතනතො. න හි මනසිකාරෙන විනා ආචික්ඛණං සම්භවති.

තාඣානසඤ්ඤාති එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ පවත්තා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඣානසඤ්ඤා. නිරොධසමාපත්තියඤ්හි යථාරහං චතුත්ථාරුප්පකුසලකිරියජවනං ද්වික්ඛත්තුමෙව ජවති, න තදුත්තරි. නිරුජ්ඣන්තීති සරසවසෙනෙව නිරුජ්ඣන්ති, පුබ්බාභිසඞ්ඛාරබලෙන පන උපරි අනුප්පාදො. යථා ච ඣානසඤ්ඤානං, එවං ඉතරසඤ්ඤානම්පීති ආහ ‘‘අඤ්ඤා චා’’තිආදි. නුප්පජ්ජන්ති යථාපරිච්ඡින්නකාලන්ති අධිප්පායො. සො එවං පටිපන්නො භික්ඛූති යථාවුත්තෙ සඤ්ඤග්ගෙ ඨිතභාවෙන පටිපන්නො භික්ඛු, සො ච ඛො අනාගාමී වා අරහා වා ද්වීහි ඵලෙහි සමන්නාගමො, තිණ්ණං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධි, සොළසවිධා ඤාණචරියා, නවවිධා සමාධිචරියාති ඉමෙසං වසෙන නිරොධපටිපාදනපටිපත්තිං පටිපන්නොති අත්ථො. අනුපුබ්බනිරොධවසෙන චිත්තචෙතසිකානං අප්පවත්තියෙව සඤ්ඤාවෙදනාසීසෙන ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධ’’න්ති වුත්තා. ඵුසතීති එත්ථ ඵුසනං නාම වින්දනං පටිලද්ධීති දස්සෙති ‘‘වින්දති පටිලභතී’’ති ඉමිනා. අත්ථතො පන වුත්තනයෙන යථාපරිච්ඡින්නකාලං චිත්තචෙතසිකානං සබ්බසො අප්පවත්තියෙව.

නිරත්ථකතාය උපසග්ගමත්තං, තස්මා සඤ්ඤා ඉච්චෙව අත්ථො. නිරොධපදෙන අනන්තරිකං කත්වා සමාපත්තිපදෙ වත්තබ්බෙ තෙසං ද්වින්නමන්තරෙ සම්පජානපදං ඨපිතන්ති ආහ ‘‘නිරොධපදෙන අන්තරිකං කත්වා වුත්ත’’න්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනු…පෙ… අත්ථො’’ති, තෙන අයුත්තසමාසොයං යථාරුතපාඨොති දස්සෙති. තත්රාපීති තස්මිං යථාපදමනුපුබ්බිඨපනෙපි අයං විසෙසත්ථොති යොජනා. සම්පජානන්තස්සාති තං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ තත්ථ සඞ්ඛාරානං සම්මසනවසෙන පජානන්තස්ස පුග්ගලස්ස. අන්තෙති යථාවුත්තාය නිරොධපටිපාදනපටිපත්තියා පරියොසානෙ. දුතියවිකප්පෙ සම්පජානන්තස්සාති සම්පජානකාරිනො, ඉමිනා නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනකස්ස භික්ඛුනො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරිකපඤ්ඤාය සද්ධිං අත්ථසාධිකා පඤ්ඤා කිච්චතො දස්සිතා හොති. තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතස්ස භික්ඛුනො’’ති. වචනසෙසාපෙක්ඛා’ නපෙක්ඛතා ද්වින්නං විකප්පානං විසෙසො.

සංවණ්ණනොකාසානුප්පත්තිතො නිරොධසමාපත්තිකථා කථෙතබ්බා. සබ්බාකාරෙනාති නිරොධසමාපත්තියා සරූපවිසෙසො, සමාපජ්ජනකො, සමාපජ්ජනට්ඨානං, සමාපජ්ජනකාරණං, සමාපජ්ජනාකාරොති එවමාදිනා සබ්බප්පකාරෙන . තත්ථාති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.307) කථිතතොවාති කථිතට්ඨානතො එව, තෙවීසතිමපරිච්ඡෙදතොති අත්ථො, න ඉධ තං වදාම පුනරුත්තිභාවතො, ගන්ථගරුකභාවතො චාති අධිප්පායො.

පාළියං එවං ඛො අහන්ති එත්ථ ආකාරත්ථො එවං-සද්දො උග්ගහිතාකාරදස්සනන්ති කත්වා. එවං පොට්ඨපාදාති එත්ථ පන සම්පටිච්ඡනත්ථො තථෙව අනුජානනන්ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘සුඋග්ගතිතං තයා’ති අනුජානන්තො’’ති.

415. සඤ්ඤා අග්ගා එත්ථාති සඤ්ඤග්ගං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. අවසෙසසමාපත්තීසුපි සඤ්ඤග්ගං අත්ථීති එත්ථ පන සඤ්ඤග්ගභාවො ‘‘සඤ්ඤග්ග’’න්ති වුත්තො, සඤ්ඤායෙව අග්ගන්ති තුල්යාධිකරණසමාසො වා. ‘‘පුථූ’’ති අයං ලිඞ්ගවිපල්ලාසො, නිකාරලොපො වාති වුත්තං ‘‘බහූනී’’ති. ‘‘යථා’’ති ඉමිනා කරණප්පකාරසඞ්ඛාතො පකාරවිසෙසො ගහිතො, න පකාරසාමඤ්ඤන්ති දස්සෙති ‘‘පථවීකසිණාදීසූ’’තිආදිනා. ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදි තබ්බිවරණං. ඣානානං තාව යුත්තො කරණභාවො සඤ්ඤානිරොධඵුසනස්ස සාධකතමභාවතො, කසිණානං පන කථන්ති? තෙසම්පි සො යුත්තො එව. යදග්ගෙන හි ඣානානං නිරොධඵුසනස්ස සාධකතමභාවො, තදග්ගෙන කසිණානම්පි තදවිනාභාවතො. අනෙකකරණාපි ච කිරියා හොතියෙව යථා ‘‘අඤ්ඤෙන මග්ගෙන යානෙන දීපිකාය ගච්ඡතී’’ති.

එකවාරන්ති සකිං. පුරිමසඤ්ඤානිරොධන්ති කාමසඤ්ඤානිරොධං, න පන නිරොධසමාපත්තිසඤ්ඤිතං සඤ්ඤානිරොධං. එකං සඤ්ඤග්ගන්ති එකං සඤ්ඤාභූතං අග්ගං, එකො සඤ්ඤග්ගභාවො වා හෙට්ඨිමාය සඤ්ඤාය උක්කට්ඨභාවතො. සඤ්ඤා ච සා අග්ගඤ්චාති හි සඤ්ඤග්ගං, න සඤ්ඤාසු අග්ගන්ති. යථා පන සඤ්ඤා අග්ගො එත්ථාති සඤ්ඤග්ගං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, එවං සෙසඣානම්පි. යෙන ච නිමිත්තෙන ඣානං ‘‘සඤ්ඤග්ග’’න්ති වුත්තං, තදෙව සඤ්ඤාසඞ්ඛාතං නිමිත්තං භාවලොපෙන, භාවප්පධානෙන වා ඉධාධිප්පෙතං. ද්වෙ වාරෙති ද්වික්ඛත්තුං. සතසහස්සං සඤ්ඤග්ගානීති මිගපදවළඤ්ජනනිද්දෙසො. සෙසකසිණෙසූති කසිණානමෙව ගහණං නිරොධකථාය අධිකතත්තා, තතො එව චෙත්ථ ඣානග්ගහණෙනපි කසිණජ්ඣානානි එව ගහිතානීති වෙදිතබ්බං. යථා ‘‘පථවීකසිණෙන කරණභූතෙනා’’ති තදාරම්මණිකං ඣානං අනාමසිත්වා වුත්තං, එවං ‘‘පඨමජ්ඣානෙන කරණභූතෙනා’’ති තදාරම්මණං අනාමසිත්වා වදති. ‘‘ඉතී’’තිආදිනා තදෙවත්ථං සඞ්ගහෙත්වා නිගමනං කරොති. සබ්බම්පීති එකවාරං සමාපන්නජ්ඣානසඤ්ඤම්පි. සඞ්ගහෙත්වාති සඤ්ජානනලක්ඛණෙන තංසභාවානතිවත්තනතො සඞ්ගහං කත්වා, සමාපජ්ජනවසෙන, සඤ්ජානනලක්ඛණෙන ච එකතාති වුත්තං හොති. අපරාපරන්ති පුනප්පුනං. බහූනි සඤ්ඤග්ගානි හොන්ති.

416. පඨමනයෙ ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි. දුතියනයෙ පන යස්මා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගෙන ඝටෙන්තස්ස මග්ගඤාණං උප්පජ්ජති, තස්මා විපස්සනාමග්ගවසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි. තතියනයෙ ච යස්මා පඨමනයො ඔළාරිකො, දුතියනයොපි මිස්සකොති තදුභයං අසම්භාවෙත්වා අච්චන්තසුඛුමගම්භීරං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව දස්සෙතුං මග්ගඵලවසෙන සඤ්ඤාඤාණානි දස්සිතානි. තයොපෙතෙ නයා මග්ගසොධනවසෙන දස්සිතා.

‘‘අයං පනෙත්ථ සාරො’’ති විභාවෙතුං තිපිටකමහාසිවත්ථෙරවාදො ආභතො. තථා හි ‘‘අරහත්තඵලසඤ්ඤාය උප්පාදා’’තිආදිනා (දී. නි. අට්ඨ. 1.416) ථෙරවාදානුකූලමෙව උපරි අත්ථො සංවණ්ණිතොති. ඉමෙ භික්ඛූති පුරිමවාදිනො භික්ඛූ. තදා දීඝනිකායතන්තිං පරිවත්තන්තෙ ඉමං ඨානං පත්වා යථාවුත්තපටිපාටියා තයො නයෙ කථෙන්තෙ භික්ඛූ සන්ධාය එවං ථෙරො වදති. නිරොධං පුච්ඡිත්වා තස්මිං කථිතෙ තදනන්තරං සඤ්ඤාඤාණුප්පත්තිං පුච්ඡන්තො අත්ථතො නිරොධා වුට්ඨානං පුච්ඡති නාම. නිරොධතො ච වුට්ඨානං අරහත්තඵලුප්පත්තියා වා සියා, අනාගාමිඵලුප්පත්තියා වා, තත්ථ සඤ්ඤා පධානා, තදනන්තරඤ්ච පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති තදුභයං නිද්ධාරෙන්තො ථෙරො ‘‘පොට්ඨපාදො හෙට්ඨා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භගවාති ආලපනවචනං.

යථා මග්ගවීථියං මග්ගඵලඤාණෙසු උප්පන්නෙසු නියමතො මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණානි හොන්ති, එවං ඵලසමාපත්තිවීථියං ඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති වුත්තං ‘‘පච්ඡා පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති. ‘‘ඉදං අරහත්තඵල’’න්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනං. අයමෙව පච්චයො ඉදප්පච්චයො ම-කාරස්ස ද-කාරං කත්වා. ද-කාරෙනපි පකතිපදමිච්ඡන්ති කෙචි සද්දවිදූ. සො පන ථෙරවාදෙ න ඵලසමාධිසඤ්ඤා එවාති ආහ ‘‘ඵලසමාධිසඤ්ඤාපච්චයා’’ති, අරහත්තඵලසමාධිසහගතසඤ්ඤාපච්චයාති අත්ථො. කිරාති අනුස්සරණත්ථෙ නිපාතො. යථාධිගතධම්මානුස්සරණපක්ඛියා හි පච්චවෙක්ඛණා. සමාධිසීසෙන චෙත්ථ සබ්බං අරහත්තඵලං ගහිතං සහචරණඤායෙන, තස්මිං අසති පච්චවෙක්ඛණාය අසම්භවොති පාළියං ‘‘ඉදප්පච්චයා’’ති වුත්තං. එවමිධ දීඝභාණකානං මතෙන ඵලපච්චවෙක්ඛණාය එකන්තිකතා දස්සිතා. චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තට්ඨකථායං පන එවං වුත්තං ‘‘සා පන න සබ්බෙසං පරිපුණ්ණා හොති. එකො හි පහීනකිලෙසමෙව පච්චවෙක්ඛති, එකො අවසිට්ඨකිලෙසමෙව, එකො මග්ගමෙව, එකො ඵලමෙව, එකො නිබ්බානමෙව. ඉමාසු පන පඤ්චසු පච්චවෙක්ඛණාසු එකං වා ද්වෙ වා නො ලද්ධුං න වට්ටන්තී’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.175), තදෙතං මජ්ඣිමභාණකානං මතෙන වුත්තං. ආභිධම්මිකා පන වදන්ති –

‘‘මග්ගං ඵලඤ්ච නිබ්බානං, පච්චවෙක්ඛති පණ්ඩිතො;

හීනෙ කිලෙසෙ සෙසෙ ච, පච්චවෙක්ඛති වා න වා’’ති. (අභිධම්මත්ථසඞ්ගහට්ඨකථායං කම්මට්ඨානසඞ්ගහවිභාගෙ විසුද්ධිභෙදෙ);

සඤ්ඤාඅත්තකථාවණ්ණනා

417. ‘‘ගාමසූකරො’’ති ඉමිනා වනසූකරමපනෙති. එවඤ්හි උපමාවචනං සූපපන්නං හොතීති. දෙසනාය සණ්හභාවෙන සාරම්භමක්ඛඉස්සාදිමලවිසොධනතො සුතමයඤාණං න්හාපිතං විය, සුඛුමභාවෙන අනුවිලිත්තං විය, තිලක්ඛණබ්භාහතතාය කුණ්ඩලාද්යාලඞ්කාරවිභූසිතං විය ච හොති. තදනුපවිසතො ඤාණස්ස, තථාභාවා තංසමඞ්ගිනො ච පුග්ගලස්ස තථාභාවාපත්ති, නිරොධකථාය නිවෙදනඤ්චස්ස සිරිසයනෙ පවෙසනසදිසන්ති ආහ ‘‘සණ්හසුඛුම…පෙ… ආරාපිතොපී’’ති. තත්ථාති තිස්සං නිරොධකථායං. මන්දබුද්ධිතාය සුඛං න වින්දන්තො අලභන්තො, අජානන්තො වා. මලවිදූසිතතාය ගූථට්ඨානසදිසං. අත්තනො ලද්ධින්ති අත්තදිට්ඨිං. අනුමතිං ගහෙත්වාති අනුඤ්ඤං ගහෙත්වා ‘‘එදිසො මෙ අත්තා’’ති අනුජානාපෙත්වා, අත්තනො ලද්ධියං පතිට්ඨාපෙත්වාති වුත්තං හොති.

පාළියං කං පනාති ඔළාරිකො, මනොමයො, අරූපීති තිණ්ණං අත්තවාදානං වසෙන තිවිධෙසු අත්තානෙසු කතරං අත්තානං පච්චෙසීති අත්ථො. ‘‘දෙසනාය සුකුසලො’’ති ඉමිනා ‘‘අවස්සං මෙ භගවා ලද්ධිං විද්ධංසෙස්සතී’’ති තස්ස මනසිකාරං දස්සෙති. පරිහරන්තොති විද්ධංසනතො අපනෙන්තො, අරූපී අත්තාති අත්තනො ලද්ධිං නිගූහන්තොති අධිප්පායො. පාළියං ‘‘ඔළාරිකං ඛො’’තිආදිම්හි පරිබ්බාජකවචනෙ අයමධිප්පායො – යස්මා චතුසන්තතිරූපප්පබන්ධං එකත්තවසෙන ගහෙත්වා රූපීභාවතො ‘‘ඔළාරිකො අත්තා’’ති පච්චෙති අත්තවාදී, අන්නපානොපට්ඨානතඤ්චස්ස පරිකප්පෙත්වා ‘‘සස්සතො’’ති මඤ්ඤති, රූපීභාවතො එව ච සඤ්ඤාය අඤ්ඤත්තං ඤායාගතමෙව, යං වෙදවාදිනො ‘‘අන්නමයො, පානමයො’’ති ච ද්විධා වොහරන්ති, තස්මා පරිබ්බාජකො තං අත්තවාදිමතං අත්තානං සන්ධාය ‘‘ඔළාරිකං ඛො’’තිආදිමාහාති.

‘‘ඔළාරිකො ච හි තෙ පොට්ඨපාද අත්තා අභවිස්සා’’තිආදිම්හි භගවතො වචනෙ චායමධිප්පායො – යදි අත්තා රූපී භවෙය්ය, එවං සති රූපං අත්තා සියා, න ච සඤ්ඤී සඤ්ඤාය අරූපභාවතො, රූපධම්මානඤ්ච අසඤ්ජානනසභාවත්තා. රූපී ච සමානො යදි තව මතෙන නිච්චො, සඤ්ඤා ච අපරාපරං පවත්තනතො තත්ථ තත්ථ භිජ්ජතීති භෙදසබ්භාවතො අනිච්චා , එවම්පි ‘‘අඤ්ඤා සඤ්ඤා, අඤ්ඤො අත්තා’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො අචෙතනොව අත්තා හොති, තස්මා එස අත්තා න කම්මස්ස කාරකො, න ච ඵලස්ස උපභුඤ්ජනකොති ආපන්නමෙවාති ඉමං දොසං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘ඔළාරිකො චා’’තිආදිමාහාති. තත්ථාති ‘‘රූපී අත්තා’’ති වාදෙ. පච්චාගච්ඡතොති සෙසකිරියාපෙක්ඛාය කම්මත්ථෙයෙව උපයොගවචනං, පච්චාගච්ඡතොති ච පච්චාගච්ඡන්තස්ස, ජානන්තස්ස, පටිච්ච වාදෙන පවත්තස්සාති වා අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්තී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු උප්පාදපුබ්බකො නිරොධො, න ච උප්පන්නං අනිරුජ්ඣනකං නාම අත්ථීති චොදනං සොධෙතුං ‘‘චතුන්නං ඛන්ධාන’’න්තිආදි වුත්තං. සතිපි නෙසං එකාලම්බණවත්ථුකභාවෙ උප්පාදනිරොධාධිකාරත්තා එකුප්පාදනිරොධභාවොව වුත්තො. අපරාපරන්ති පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛ.

418-420. පාළියං මනොමයන්ති ඣානමනසො වසෙන මනොමයං. යො හි බාහිරපච්චයනිරපෙක්ඛො, සො මනසාව නිබ්බත්තොති මනොමයො. රූපලොකෙ නිබ්බත්තසරීරං සන්ධාය වදති. යං වෙදවාදිනො ‘‘ආනන්දමයො , විඤ්ඤාණමයො’’ති ච ද්විධා වොහරන්ති. තත්රාපීති ‘‘මනොමයො අත්තා’’ති වාදෙපි. දොසෙ දින්නෙති ‘‘අඤ්ඤාව සඤ්ඤා භවිස්සතී’’තිආදිනා දොසෙ දින්නෙ අත්තනො ලද්ධිංයෙව වදන්තො ‘‘අරූපිං ඛො’’තිආදිමාහාති සම්බන්ධො. ඉධාපි පුරිමවාදෙ වුත්තනයෙන ‘‘යදි අත්තා මනොමයො සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගී අහීනින්ද්රියො භවෙය්ය, එවං සති රූපං අත්තා සියා, න ච සඤ්ඤී සඤ්ඤාය අරූපභාවතො’’තිආදි සබ්බං දොසදස්සනං වෙදිතබ්බං. තමත්ථඤ්හි දස්සෙන්තො භගවා ‘‘මනොමයො ච හි තෙ පොට්ඨපාදා’’තිආදිමවොච. කස්මා පනායං පරිබ්බාජකො පඨමං ඔළාරිකං අත්තානං පටිජානිත්වා තං ලද්ධිං විස්සජ්ජෙත්වා පුන මනොමයං අත්තානං පටිජානාති? තම්පි විස්සජ්ජිත්වා පුන අරූපිං අත්තානං පටිජානාතීති? කාමඤ්චෙත්ථ කාරණං ‘‘තතො සො අරූපී අත්තාති එවංලද්ධිකො සමානොපි…පෙ… ආදිමාහා’’ති හෙට්ඨා වුත්තමෙව, තථාපි ඉමෙ තිත්ථියා නාම අනවට්ඨිතචිත්තා ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකො විය චඤ්චලාති කාරණන්තරම්පි දස්සෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. සඤ්ඤා නප්පතිට්ඨාතීති ආරම්මණෙ සඤ්ජානනවසෙන සඤ්ඤා න පතිට්ඨාති, ආරම්මණෙ සඤ්ඤං න කරොතීති වුත්තං හොති. සඤ්ඤාපතිට්ඨානකාලෙති එත්ථාපි අයං නයො.

තත්රාපීති ‘‘අරූපී අත්තා’’ති වාදෙපි. සඤ්ඤායාති පකතිසඤ්ඤාය, එවං භදන්තධම්මපාලත්ථෙරෙන (දී. නි. ටී. 1.418-420) වුත්තං. අඤ්ඤස්මිං තිත්ථායතනෙ උප්පාදනිරොධන්ති හි සම්බන්ධො. තෙන වෙදිකානං මතෙන නානක්ඛණෙ උප්පන්නාය නානාරම්මණාය සඤ්ඤාය උප්පාදනිරොධමිච්ඡතීති දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘ආචරියසඤ්ඤායා’’ති පඨන්ති, තදයුත්තං අත්ථස්ස විරුද්ධත්තා, ථෙරෙන ච අනුද්ධටත්තා. අපරාපරං පවත්තාය සඤ්ඤාය උප්පාදවයදස්සනතො උප්පාදනිරොධං ඉච්ඡති. තථාපි ‘‘සඤ්ඤා සඤ්ඤා’’ති පවත්තසමඤ්ඤං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තස්ස අවිච්ඡෙදං පරිකප්පෙන්තො සස්සතං මඤ්ඤති. තෙනාහ ‘‘අත්තානං පන සස්සතං මඤ්ඤතී’’ති. තස්මාති අපරාපරං පවත්තසඤ්ඤාය නාමමත්තෙන සස්සතං මඤ්ඤනතො. සඤ්ඤාය උප්පාදනිරොධමත්තෙ අට්ඨත්වා තදුත්තරි සස්සතග්ගාහස්ස ගහණතො දොසං දස්සෙතීති අධිප්පායො. තථෙවාති යථා ‘‘රූපී අත්තා, මනොමයො අත්තා’’ති ච වාදද්වයෙ අත්තනො අසඤ්ඤතා, එවඤ්චස්ස ‘‘අචෙතනතා’’තිආදිදොසප්පසඞ්ගො දුන්නිවාරො , තථෙව ඉමස්මිං වාදෙපීති අත්ථො. මිච්ඡාදස්සනෙනාති අත්තදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාභිනිවෙසෙන. අභිභූතත්තාති අනාදිකාලභාවිතභාවෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා, නිවාරිතඤාණචාරත්තාති වුත්තං හොති. යෙන සන්තතිඝනෙන, සමූහඝනෙන ච වඤ්චිතො බාලො පබන්ධවසෙන පවත්තමානං ධම්මසමූහං මිච්ඡාගාහවසෙන ‘‘අත්තා’’ති ච ‘‘නිච්චො’’ති ච අභිනිවිස්ස වොහරති, තං එකත්තසඤ්ඤිතං සන්තතිඝනං, සමූහඝනඤ්ච විනිභුජ්ජ යාථාවතො ජානනං ඝනවිනිබ්භොගො, සො ච සබ්බෙන සබ්බං තිත්ථියානං නත්ථි. තස්මා අයම්පි පරිබ්බාජකො තාදිසස්ස ඤාණපරිපාකස්ස අභාවතො වුච්චමානම්පි නානත්තං නාඤ්ඤාසීති ආහ ‘‘තං නානත්තං අජානන්තො’’ති. සඤ්ඤා නාමායං නානාරම්මණා නානාක්ඛණෙ උප්පජ්ජති, වෙති චාති වෙදිකානං මතං. සඤ්ඤාය උප්පාදනිරොධං පස්සන්තොපි සඤ්ඤාමයං සඤ්ඤාභූතං අත්තානං පරිකප්පෙත්වා යථාවුත්තඝනවිනිබ්භොගාභාවතො නිච්චමෙව කත්වා දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. තථාභූතස්ස ච තස්ස සණ්හසුඛුමපරමගම්භීරධම්මතා න ඤායතෙවාති ඉදං කාරණං පස්සන්තෙන භගවතා ‘‘දුජ්ජානං ඛො’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අථස්ස භගවා’’තිආදිමාහ.

දිට්ඨිආදීසු ‘‘එවමෙත’’න්ති දස්සනං අභිනිවිසනං දිට්ඨි. තස්සා එව පුබ්බභාගභූතං ‘‘එවමෙත’’න්ති නිජ්ඣානවසෙන ඛමනං ඛන්ති. තථා රොචනං රුචි.‘‘අඤ්ඤථායෙවා’’තිආදි තෙසං දිට්ඨිආදීනං විභජ්ජ දස්සනං. තත්ථ අඤ්ඤථායෙවාති යථා අරියවිනයෙ අන්තද්වයං අනුපගම්ම මජ්ඣිමපටිපදාවසෙන දස්සනං හොති, තතො අඤ්ඤථායෙව. අඤ්ඤදෙවාති යං පරමත්ථතො විජ්ජති ඛන්ධායතනාදි, තස්ස චාපි අනිච්චතාදි, තතො අඤ්ඤදෙව පරමත්ථතො අවිජ්ජමානං අත්තසස්සතාදිකං තයා ඛමතෙ චෙව රුච්චතෙ චාති අත්ථො. ආභුසො යුඤ්ජනං ආයොගො. තෙන වුත්තං ‘‘යුත්තපයුත්තතා’’ති. පටිපත්තියාති පරමත්තචින්තනාදිපරිබ්බාජකපටිපත්තියා. ආචරියස්ස භාවො ආචරියකං, යථා තථා ඔවාදානුසාසනං, තදස්සත්ථීති ආචරියකො යථා ‘‘සද්ධො’’ති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ථා’’තිආදි. අඤ්ඤස්මිං තිත්ථායතනෙ තව ආචරියභාවො අත්ථීති යොජනා. ‘‘තෙනා’’තිආදි සහ යොජනාය යථාවාක්යං දස්සනං. ‘‘අයං පරමත්ථො, අයං සම්මුතී’’ති ඉමස්ස විභාගස්ස දුබ්බිභාගත්තා දුජ්ජානං එතං නානත්තං. ‘‘යජ්ජෙතං දුජ්ජානං තාව තිට්ඨතු, අඤ්ඤං පනත්ථං භගවන්තං පුච්ඡාමී’’ති චින්තෙත්වා තථා පටිපන්නතං දස්සෙතුං ‘‘අථ පරිබ්බාජකො’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤො වා සඤ්ඤාතොති සඤ්ඤාසභාවතො අඤ්ඤසභාවො වා අත්තා හොතූති අත්ථො. අධුනා පන ‘‘අඤ්ඤා වා සඤ්ඤා’’ති පාඨො දිස්සති. අස්සාති අත්තනො.

ලොකීයති දිස්සති, පතිට්ඨහති වා එත්ථ පුඤ්ඤපාපං, තබ්බිපාකො චාති ලොකො, අත්තා. සො හිස්ස කාරකො, වෙදකො චාති ඉච්ඡිතො. දිට්ඨිගතන්ති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදි (දී. නි. 1.31; උදා. 55) නයපවත්තං දිට්ඨිගතං. න හෙස දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථනිස්සිතො තදසංවත්තනතො. යො හි තං සංවත්තනකො, සො ‘‘තං නිස්සිතො’’ති වත්තබ්බතං ලභෙය්ය යථා තං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො. එතෙනෙව නයෙන න ධම්මනිස්සිතතාපි සංවණ්ණෙතබ්බා. බ්රහ්මචරියස්ස ආදි ආදිබ්රහ්මචරියං, තදෙව ආදිබ්රහ්මචරියකං යථා ‘‘විනයො එව වෙනයිකො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 8). තෙනාහ ‘‘සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණං තස්ස අවධාරණඵලත්තාති වුත්තං ‘‘ආදිමත්ත’’න්ති. තදිධ අධිසීලසික්ඛාව. සා හි සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතෙ සාසනබ්රහ්මචරියෙ ආදිභූතා, න අඤ්ඤත්ථ විය ආජීවට්ඨමකාදි ආදිබ්රහ්මචරියකන්ති දස්සෙති ‘‘අධිසීලසික්ඛාමත්ත’’න්ති ඉමිනා. නිබ්බින්දනත්ථායාති උක්කණ්ඨිතභාවාය. ‘‘අභිජානනායාති ඤාතපරිඤ්ඤාවසෙන අභිජානනත්ථාය. සම්බුජ්ඣනත්ථායාති තීරණපහානපරිඤ්ඤාවසෙන සම්බොධනත්ථායා’’ති වදන්ති. අපිච අභිජානනායාති අභිඤ්ඤාපඤ්ඤාවසෙන ජානනාය. තං පන වට්ටස්ස පච්චක්ඛකරණමෙව හොතීති ආහ ‘‘පච්චක්ඛකිරියායා’’ති. සම්බුජ්ඣනත්ථායාති පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පටිවෙධත්ථාය. දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස සංසාරවට්ටෙ නිබ්බිදාවිරාගනිරොධුපසමාසංවත්තනං වට්ටන්තොගධත්තා, තස්ස වට්ටසම්බන්ධනතො ච. තථා අභිඤ්ඤාසම්බොධනිබ්බානාසංවත්තනඤ්ච දට්ඨබ්බං.

කාමං තණ්හාපි දුක්ඛසභාවා එව, තස්සා පන සමුදයභාවෙන විසුං ගහිතත්තා ‘‘තණ්හං ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. පභාවනතොති උප්පාදනතො. දුක්ඛං පභාවෙන්තීපි තණ්හා අවිජ්ජාදිපච්චයන්තරසහිතා එව පභාවෙති, න කෙවලාති ආහ ‘‘සප්පච්චයා’’ති. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං. න පවත්තන්ති එත්ථ දුක්ඛසමුදයා, එතස්මිං වා අධිගතෙති හි අප්පවත්ති. දුක්ඛනිරොධං නිබ්බානං ගච්ඡති, තදත්ථඤ්ච සා පටිපජ්ජිතබ්බාති දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා. මග්ගපාතුභාවොති මග්ගසමුප්පාදො. ඵලසච්ඡිකිරියාති ඵලස්සාධිගමවසෙන පච්චක්ඛකරණං. තං ආකාරන්ති තං තුණ්හීභාවසඞ්ඛාතං ගමනලිඞ්ග ආරොචෙන්තො විය, න පන අභිමුඛං ආරොචෙති.

421. සමන්තතො නිග්ගණ්හනවසෙන තොදනං විජ්ඣනං සන්නිතොදකං. මනොගණාදීනං විසෙසනස්ස නපුංසකලිඞ්ගෙන නිද්දිට්ඨත්තා ‘‘වාචාය සන්නිතොදකෙනා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘වචනපතොදකෙනා’’ති. අථ වා ‘‘වාචායා’’ති ඉදං ‘‘සන්නිතොදකෙනා’’ති එත්ථ කරණවචනං දට්ඨබ්බං. ‘‘වචනපතොදකෙනා’’ති හි වචනෙන පතොදකෙනාති අත්ථො, ‘‘වාචායා’’ති වා සම්බන්ධෙ සාමිවචනං. වාචාය සන්නිතොදනකිරියාය සජ්ඣබ්භරිතමකංසූති යොජෙතබ්බං. ‘‘සජ්ඣබ්භරිත’’න්ති එතස්ස ‘‘සං අධි අභි අරිභ’’න්ති පදච්ඡෙදො, සමන්තතො භුසං අරිතන්ති අත්ථො, සතමත්තෙහි තුත්තකෙහි විය විවිධෙහි පරිබ්බාජකවාචාතොදනෙහි තුදිං සූති වුත්තං හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘උපරි විජ්ඣිංසූ’’ති. සභාවතො විජ්ජමානන්ති පරමත්ථසභාවතො උපලබ්භමානං, න පකතිආදි විය අනුපලබ්භමානං. තච්ඡන්ති සච්චං. තථන්ති අවිපරීතං. අත්ථතො වෙවචනමෙව තං පදත්තයං. නවලොකුත්තරධම්මෙසූති විසයෙ භුම්මං, තෙ ධම්මෙ විසයං කත්වා. ඨිතසභාවන්ති අවට්ඨිතසභාවං, තදුප්පාදකන්ති අත්ථො. ලොකුත්තරධම්මනියාමනියතන්ති ලොකුත්තරධම්මසම්පාපනනියාමෙන නියතං. ඉදානි පන ‘‘ලොකුත්තරධම්මනියාමත’’න්ති පාඨො, සො න පොරාණො ආචරියෙන අනුද්ධටත්තා. කස්මා පනෙසා පටිපදා ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතාති ආහ ‘‘බුද්ධානඤ්හී’’තිආදි. සාති පටිපදා. එදිසාති ‘‘ධම්මට්ඨිතත’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරා.

චිත්තහත්ථිසාරිපුත්තපොට්ඨපාදවත්ථුවණ්ණනා

422. හත්ථිං සාරෙති දමෙතීති හත්ථිසාරී, හත්ථාචරියො. සුඛුමෙසු අත්ථන්තරෙසූති ඛන්ධායතනාදීසු සුඛුමඤාණගොචරෙසු ධම්මෙසු. අභිධම්මිකො කිරෙස. කුසලොති පුබ්බෙපි බුද්ධසාසනෙ කතපරිචයතාය ඡෙකො. තාදිසෙ චිත්තෙති ගිහිභාවචිත්තෙ. ඉතරො පන තං සුත්වාව න විබ්භමි, පබ්බජ්ජායමෙව අභිරමීති අධිප්පායො. ගිහිභාවෙ ආනිසංසකථාය කථිතත්තාති එත්ථ සීලවන්තස්ස භික්ඛුනො තථා කථනෙන විබ්භමනෙ නියොජිතත්තා ඉදානි සයම්පි සීලවා එව හුත්වා ඡ වාරෙ විබ්භමීති අධිප්පායො ගහෙතබ්බො. කම්මසරික්ඛකෙන හි කම්මඵලෙන භවිතබ්බං. කථෙන්තානන්ති අනාදරෙ සාමිවචනං. මහාසාවකස්ස කථිතෙති මහාසාවකභූතෙන මහාකොට්ඨිකත්ථෙරෙන අපසාදනවසෙන කථිතෙ, කථනනිමිත්තං පතිට්ඨං ලද්ධුං අසක්කොන්තොති අත්ථො. ‘‘විබ්භමිත්වා ගිහී ජාතො’’ති ඉදං සත්තමවාරමිව වුත්තං. ධම්මපදට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.3 චිත්තහත්ථත්ථෙරවත්ථු) පන කුදාලපණ්ඩිතජාතකෙ (ජා. අට්ඨ. 1.1.7 කුද්දාලජාතකවණ්ණනා) ච ඡක්ඛත්තුමෙව විබ්භමනවාරො වුත්තො. ගිහිසහායකොති ගිහිකාලෙ සහායකො. අපසක්කන්තොපි නාමාති අපි නාම අපසක්කන්තො, ගාරය්හවචනමෙතං. පබ්බජිතුං වට්ටතීති පබ්බජ්ජා වට්ටති.

423. පඤ්ඤාචක්ඛුනොනත්ථිතායාති සුවුත්තදුරුත්තසමවිසමදස්සනසමත්ථස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවෙන. යාදිසෙන චක්ඛුනා සො ‘‘චක්ඛුමා’’ති වුත්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘සුභාසිතා’’තිආදි වුත්තං. අයං අට්ඨකථාතො අපරො නයො – එකංසිකාති එකන්තිකා, නිබ්බානවහභාවෙන නිච්ඡිතාති වුත්තං හොති. පඤ්ඤත්තාති වවත්ථපිතා. න එකංසිකාති න එකන්තිකා නිබ්බානාවහභාවෙන නිච්ඡිතා වට්ටන්තොගධභාවතොති අධිප්පායො. අයමත්ථො හි ‘‘කස්මා චෙතෙ පොට්ඨපාද මයා එකංසිකා ධම්මා දෙසිතා පඤ්ඤත්තා, එතෙ පොට්ඨපාද අත්ථසංහිතා…පෙ… නිබ්බානාය සංවත්තන්තී’’තිආදිසුත්තපදෙහි සංසන්දති සමෙතීති.

එකංසිකධම්මවණ්ණනා

425. ‘‘කස්මා ආරභී’’ති කාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘අනිය්යානිකභාවදස්සනත්ථ’’න්ති පයොජනං විස්සජ්ජිතං. ඵලෙ හි සිද්ධෙ හෙතුපි සිද්ධො හොතීති, අයං ආචරියමති (දී. නි. ටී. 1.425) අපරෙ පන ‘‘එදිසෙසු අත්ථසද්දො කාරණෙ වත්තති, හෙත්වත්ථෙ ච පච්චත්තවචනං, තස්මා අනිය්යානිකභාවදස්සනන්ති එත්ථ අනිය්යානිකභාවදස්සනකාරණා’’ති අත්ථමිච්ඡන්ති. පඤ්ඤාපිතනිට්ඨායාති පවෙදිතවිමුත්තිමග්ගස්ස. වට්ටදුක්ඛපරියොසානං ගච්ඡති එතායාති නිට්ඨාති හි විමුත්ති වුත්තා ‘‘ගොට්ඨා පට්ඨිතගාවො’’ති (ම. නි. 1.156) මහාසීහනාදසුත්තපදෙ විය ඨා-සද්දස්ස ගතිඅත්ථෙ පවත්තනතො. නිට්ඨාමග්ගො ච ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘නිට්ඨා’’ති අධිප්පෙතො. තස්සෙව හි නිය්යානිකතා, අනිය්යානිකතා ච වුච්චති, න නිට්ඨාය. නිය්යාතීති නිය්යානිකා ය-කාරස්ස ක-කාරං කත්වා. අනීයසද්දො හි බහුලං කත්තුත්ථාභිධායකො, න නිය්යානිකා අනිය්යානිකා, තස්සා භාවො තථා. නිය්යානං වා නිග්ගමනං නිස්සරණං, වට්ටදුක්ඛස්ස වූපසමොති අත්ථො, නිය්යානමෙව නිය්යානිකං, න නිය්යානිකං අනිය්යානිකං, සො එව භාවො සභාවො අනිය්යානිකභාවො, තස්ස දස්සනත්ථන්ති යොජෙතබ්බං.

‘‘සබ්බෙ හී’’තිආදි තදත්ථවිවරණං. අමතං නිබ්බානං නිට්ඨමිති පඤ්ඤපෙති යථාති සම්බන්ධො. ලොකථූපිකාදිවසෙන නිට්ඨං පඤ්ඤපෙන්තීති ‘‘නිබ්බානං නිබ්බාන’’න්ති වචනසාමඤ්ඤමත්තං ගහෙත්වා තථා පඤ්ඤපෙන්ති. ලොකථූපිකා නාම බ්රහ්මභූමි වුච්චති ලොකස්ස ථූපිකසදිසතාපරිකප්පනෙන. කෙචි පන ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභූමිං ලොකථූපිකා’’ති වදන්ති, තදයුත්තං අට්ඨකථාසු තථා අවචනතො. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ ‘‘අඤ්ඤො පුරිසො, අඤ්ඤා පකතී’’ති පකතිපුරිසන්තරාවබොධො මොක්ඛො, බුද්ධිආදිගුණවිනිමුත්තස්ස අත්තනො අසකත්තනි අවට්ඨානං මොක්ඛො, කායවිපත්තිකති ජාතිබන්ධානං අපවජ්ජනවසෙන අප්පවත්තො මොක්ඛො, පරෙන පුරිසෙන පලොකතා මොක්ඛො, තංසමීපතා මොක්ඛො, තංසමායොගො මොක්ඛොති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තස්මිං තස්මිඤ්හි සමයෙ නිට්ඨං අපඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථි. බ්රාහ්මණානං පඨමජ්ඣානබ්රහ්මලොකො නිට්ඨා. තත්ථ හි නෙසං නිච්චාභිනිවෙසො යථා තං බකස්ස බ්රහ්මුනො, (ම. නි. 1.501) වෙඛනසාදිතාපසානං ආභස්සරා, සඤ්චයාදිපරිබ්බාජකානං සුභකිණ්හා, ආජීවකානං ‘‘අනන්තමානසො’’ති පරිකප්පිතො අසඤ්ඤීභවො. ඉමස්මිං පන සාසනෙ අරහත්තං නිට්ඨා, සබ්බෙපි චෙතෙ දිට්ඨිවසෙන බ්රහ්මලොකාදීනි අරහත්තමඤ්ඤනාය ‘‘නිබ්බානං නිබ්බාන’’න්ති වචනසාමඤ්ඤමත්තං ගහෙත්වා තථා පඤ්ඤපෙන්ති, න පන පරමත්ථතො නෙසංසමයෙ නිබ්බානපඤ්ඤාපනස්ස ලබ්භනතොති ආහ ‘‘සා ච න නිය්යානිකා’’තිආදි. යථාපඤ්ඤත්තාති යෙන යෙන පකාරෙන පඤ්ඤත්තා, පඤ්ඤත්තප්පකාරා හුත්වාති අත්ථො. න නිය්යාතීති ‘‘යෙනාකාරෙන නිට්ඨා පාපුණීයතී’’ති තෙහි පවෙදිතා, තෙනාකාරෙන තස්සා අපත්තබ්බතාය න නිය්යාති. පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තාති ‘‘නායං නිට්ඨා පටිපදා වට්ටස්ස අනතික්කමනතො’’ති බුද්ධාදීහි පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තා. නිවත්තතීති පටික්ඛෙපකාරණවචනං, යස්මා තෙහි පඤ්ඤත්තා නිට්ඨා පටිපදා න නිය්යාති න ගච්ඡති, අඤ්ඤදත්ථු තංසමඞ්ගිනං පුග්ගලං සංසාරෙ එව පරිබ්භමාපෙන්තී නිවත්තති, තස්මා පණ්ඩිතෙහි පටික්ඛිත්තාති අත්ථො. තන්ති අනිය්යානිකභාවං.

ජානං, පස්සන්ති ච පුථුවචනවිපරියායොති ආහ ‘‘ජානන්තා පස්සන්තා’’ති. ගච්ඡන්තාදිසද්දානඤ්හි ‘‘යා පන භික්ඛුනී ජානං සභික්ඛුකං ආරාමං අනාපුච්ඡා පවිසෙය්යා’’තිආදීසු (පාචි. 1024) ලිඞ්ගවසෙන විපරියායො, ජානන්තීති අත්ථො. ‘‘යාචං අදදමප්පියො’’තිආදීසු (පාරා. 346; ජා. 1.7.55) විභත්තිවසෙන, යාචන්තස්සාති අත්ථො. ඉධ පන පුථුවචනවසෙනාති වෙදිතබ්බං. පධානං ජානනං නාම පච්චක්ඛතො ජානනං තස්ස ජෙට්ඨභාවතො, දස්සනමප්පධානං තස්ස සංසයානුබන්ධත්තාති අයං කමො වුත්තො ‘‘ජානං පස්ස’’න්ති. තෙනෙත්ථ ජානනෙන දස්සනං විසෙසෙති. එවඤ්හි දිට්ඨපුබ්බානි ඛො තස්මිං ලොකෙ මනුස්සානං සරීරසණ්ඨානාදීනීති එකතො අධිප්පායදස්සනං සූපපන්නං හොති. අයඤ්හෙත්ථාධිප්පායො ‘‘කිං තුම්හාකං එකන්තසුඛෙ ලොකෙ පච්චක්ඛතො ඤාණදස්සනං අත්ථී’’ති. ජානන්ති වා තස්ස ලොකස්ස අනුමානවිසයතං වුච්චති, පස්සන්ති පච්චක්ඛතො විසයතං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘අපි තුම්හාකං ලොකො පච්චක්ඛතො ඤාතො, උදාහු අනුමානතො’’ති.

යස්මා පන ලොකෙ පච්චක්ඛභූතො අත්ථො ඉන්ද්රියගොචරභාවෙන පාකටො, තස්මා පාකටෙන අත්ථෙන අධිප්පායං දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨපුබ්බානී’’තිආදි වුත්තං. දිට්ඨපදෙන වා දස්සනං, තදනුගතඤ්ච ජානනං ගහෙත්වා තදුභයෙනෙව අත්ථෙන අධිප්පායං විභාවෙතුං එවං වුත්තන්තිපි දට්ඨබ්බං. දිට්ඨපුබ්බානීති හි දස්සනෙන, තදනුගතෙන ච ඤාණෙන ගහිතපුබ්බානීති අත්ථො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සරීරසණ්ඨානාදීනී’’ති සමරියාදවචනං සමත්ථිතං හොති. ‘‘අප්පාටිහීරකත’’න්ති අයං අනුනාසිකලොපනිද්දෙසොති ආහ ‘‘අප්පාටිහීරකං ත’’න්ති. තං වචනං අප්පාටිහීරකං සම්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. අප්පාටිහීරපදෙ අනුනාසිකලොපො, ‘‘කත’’න්ති ච එකං පදන්ති කෙචි, තදයුත්තං සමාසසම්භවතො, අනුනාසිකලොපස්ස ච අවත්තබ්බත්තා. එවමෙත්ථ වණ්ණයන්ති – පටිපක්ඛහරණතො පටිහාරියං, තදෙව පාටිහාරියං. අත්තනා උත්තරවිරහිතවචනං. පාටිහාරියමෙවෙත්ථ ‘‘පාටිහීරක’’න්ති වුත්තං පරෙහි වුච්චමානඋත්තරෙහි සඋත්තරත්තා, න පාටිහීරකන්ති අප්පාටිහීරකං. විරහත්ථො චෙත්ථ අ-සද්දො. තෙනාහ ‘‘පටිහරණවිරහිත’’න්ති. සඋත්තරඤ්හි වචනං තෙන උත්තරවචනෙන පටිහරීයති විපරිවත්තීයති, තස්මා උත්තරවචනං පටිහරණං නාම, තතො විරහිතන්ති අත්ථො. තස්මා එව නිය්යානස්ස පටිහරණමග්ගස්ස අභාවතො ‘‘අනිය්යානික’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘අනිය්යානික’’න්ති.

426. විලාසො ඉත්ථිලීළා, යො ‘‘සිඞ්ගාරභාවජා කිරියා’’තිපි වුච්චති. ආකප්පො කෙසබන්ධවත්ථග්ගහණාදිආකාරවිසෙසො, වෙසසංවිධානං වා. ආදිසද්දෙන හාවාදීනං සඞ්ගහො. හාවාති හි චාතුරියං වුච්චති.

තයොඅත්තපටිලාභවණ්ණනා

428. ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවොති ආහ ‘‘අත්තභාවපටිලාභො’’ති. කථං දස්සෙතීති වුත්තං ‘‘ඔළාරිකත්තභාවපටිලාභෙනා’’තිආදි. කාමභවං දස්සෙති ඉතරභවද්වයත්තභාවතො ඔළාරිකත්තා. රූපභවං දස්සෙති ඣානමනෙන නිබ්බත්තං හුත්වා රූපීභාවෙන උපලබ්භනතො. අරූපභවං දස්සෙති අරූපීභාවෙන උපලබ්භනතො. සංකිලෙසිකා ධම්මා නාම ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා තදභාවෙ කස්සචි සංකිලෙසස්ස අසම්භවතො. වොදානියා ධම්මා නාම සමථවිපස්සනා තාසං වසෙන සබ්බසො චිත්තවොදානස්ස සිජ්ඣනතො.

429. පටිපක්ඛධම්මානං අසමුච්ඡෙදෙ සති න කදාචිපි අනවජ්ජධම්මානං වා පාරිපූරී, වෙපුල්ලං වා සම්භවති, සමුච්ඡෙදෙ පන සති සම්භවතීති මග්ගඵලපඤ්ඤානමෙව ගහණං දට්ඨබ්බං, තා හි සකිං පරිපුණ්ණාපි අපරිහීනධම්මත්තා පරිපුණ්ණා එව භවන්ති. තරුණපීතීති උප්පන්නමත්තා අලද්ධාසෙවනා දුබ්බලපීති. බලවතුට්ඨීති පුනප්පුනං උප්පත්තියා ලද්ධාසෙවනා උපරිවිසෙසාධිගමස්ස පච්චයභූතා ථිරතරා පීති. ඉදානි සඞ්ඛෙපතො පිණ්ඩත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කිං වුත්ත’’න්තිආදිමාහ . තත්ථ යං විහාරං සයං…පෙ… විහරිස්සතීති අවොචුම්හාති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – යං විහාරං ‘‘සංකිලෙසිකවොදානියධම්මානං පහානාභිවුද්ධිනිට්ඨං පඤ්ඤාය පාරිපූරිවෙපුල්ලභූතං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අපරප්පච්චයෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛතො සම්පාදෙත්වා විහරිස්සතී’’ති කථයිම්හාති. තත්ථාති තස්මිං විහාරෙ. තස්සාති ඔවාදකරස්ස භික්ඛුනො. එවං විහරතොති වුත්තප්පකාරෙන විහරණහෙතු, විහරන්තස්ස වා. තන්නිමිත්තං පාමොජ්ජං, පමොදප්පභවා පීති, තප්පච්චයභූතං පස්සද්ධිද්වයං, තථා සූපට්ඨිතා සති, උක්කංසගතතාය උත්තමඤාණං. සුඛො ච විහාරො භවිස්සතීති යොජනා. කායචිත්තපස්සද්ධී හි ‘‘පස්සද්ධී’’ති වුත්තා, අයමෙව වා පාඨො. ‘‘නාමකායපස්සද්ධී’’තිපි පඨන්ති, තදයුත්තමෙව පස්සද්ධිද්වයස්ස අවිනාභාවතො. කස්මා පනෙස සුඛො විහාරොති ආහ ‘‘සබ්බවිහාරෙසූ’’තිආදි, සබ්බෙසුපි ඉරියාපථවිහාරාදීසු සන්තපණීතතාය ඉමස්සෙව සුඛත්තා ‘‘සුඛො විහාරො’’ති වත්තබ්බතං අරහතීති වුත්තං හොති. කථං සුඛොති වුත්තං ‘‘උපසන්තො පරමමධුරො’’ති.

පඨමජ්ඣානෙ පටිලද්ධමත්තෙ හීනභාවතො පීති දුබ්බලා පාමොජ්ජපක්ඛිකා, සුභාවිතෙ පන තස්මිං පගුණෙ සා පණීතා බලවභාවතො පරිපුණ්ණකිච්චා පීතීති වුත්තං ‘‘පඨමජ්ඣානෙ පාමොජ්ජාදයො ඡපි ධම්මා ලබ්භන්තී’’ති. පාමොජ්ජං නිවත්තතීති දුබ්බලපීතිසඞ්ඛාතං පාමොජ්ජං ඡසු ධම්මෙසු නිවත්තති හායති. විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහිතෙන හි චතුක්කනයවිභත්තෙ දුතියජ්ඣානෙ සබ්බදා පීති බලවතී එව හොති, න පඨමජ්ඣානෙ විය කදාචි දුබ්බලාති එවං වුත්තං. පීති නිවත්තති තප්පහානෙනෙව තතියජ්ඣානස්ස ලබ්භනතො. ‘‘සුඛො විහාරො’’ති ඉමිනා සමාධි ගහිතොති ආහ ‘‘තථා චතුත්ථෙ’’ති. යෙ පන ‘‘සුඛො විහාරො’ති එතෙන සුඛං ගහිත’’න්ති වදන්ති, තෙසං මතෙන සන්තවුත්තිතාය උපෙක්ඛාපි චතුත්ථජ්ඣානෙ ‘‘සුඛ’’මිච්චෙව භාසිතාති (විභ. අට්ඨ. 232; විසුද්ධි. 2.644; මහානි. අට්ඨ. 27; පටි. ම. අට්ඨ. 105) කත්වා තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිංයෙව දීඝනිකායෙ (දී. නි. 1.432; 3.166, 358) ආගතං අනෙකධා දෙසනානයමුද්ධරිත්වා ඉධ දෙසිතනයං නියමෙතුං ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි වුත්තං. සුද්ධ…පෙ… කථිතන්ති උපරිමග්ගං අකථෙත්වා කෙවලං විපස්සනාපාදකමෙව ඣානං කථිතං. චතූහි…පෙ… කථිතාති විපස්සනාපාදකභාවෙන ඣානානි කථෙත්වා තතො පරං විපස්සනාපුබ්බකා චත්තාරොපි මග්ගා කථිතා. චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති කථිතාති පඨමජ්ඣානිකාදිකා ඵලසමාපත්තියො අකථෙත්වා චතුත්ථජ්ඣානිකා එව ඵලසමාපත්ති කථිතා. පීතිවෙවචනමෙව කත්වාති ද්වින්නං පීතීනං එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ අනුප්පජ්ජනතො පාමොජ්ජං පීතිවෙවචනමෙව කත්වා, තදුභයං අභෙදතො කත්වාති වුත්තං හොති. පීතිසුඛානං අපරිච්චත්තත්තා, ‘‘සුඛො විහාරො’’ති ච සාතිසයස්ස සුඛවිහාරස්ස ගහිතත්තා ‘‘දුතියජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති නාමකථිතා’’ති වුත්තං. කාමං පඨමජ්ඣානෙපි පීතිසුඛානි ලබ්භන්ති, තානි පන විතක්කවිචාරපරික්ඛොභෙන න තත්ථ සන්තපණීතානි, ඉධ ච සන්තපණීතානෙව අධිප්පෙතානි, තස්මා දුතියජ්ඣානිකා එව ඵලසමාපත්ති ගහිතා, න පඨමජ්ඣානිකාති දට්ඨබ්බං.

432-437. විභාවනත්ථොති පකාසනත්ථො සරූපතො නිරූපනත්ථො ‘‘න සමණො ගොතමො බ්රාහ්මණෙ ජිණ්ණෙ …පෙ… අභිවාදෙති වා පච්චුට්ඨෙති වා ආසනෙන වා නිමන්තෙතී’’තිආදීසු (අ. නි. 8.11; පාරා. 2) විය. තෙනාහ ‘‘අයං සො’’තිආදි. ‘‘අයං අත්තපටිලාභො සො එවා’’ති එවං සරූපතො විභාවෙත්වා පකාසෙත්වා. අයන්ති හි භගවතා පුබ්බෙ වුත්තං අත්තපටිලාභං ආසන්නපච්චක්ඛභාවෙන පච්චාමසති, සොති පන පරෙහි පුච්ඡියමානං පරම්මුඛභාවෙන. න නං එවං වදාමාති එත්ථ නන්ති ඔළාරිකමත්තපටිලාභං. සප්පාටිහීරකතන්ති එත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරෙහි චොදිතවචනපටිහාරකං සඋත්තරවචනං සප්පාටිහීරකන්ති හි අයමෙව විසෙසො. තුච්ඡොති මුසා අභූතො. සොති මනොමයො, අරූපො වා අත්තපටිලාභො. ස්වෙවාති සො එව ඔළාරිකො අත්තපටිලාභො. තස්මිං සමයෙ සච්චො හොතීති තස්මිං පච්චුප්පන්නසමයෙ විජ්ජමානො හොති. අත්තපටිලාභොත්වෙව නිය්යාතෙසීති අත්තපටිලාභසද්දෙන තථා එව පරියොසාපෙසි, න පන නං ‘‘අත්තපටිලාභො’’ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති පඤ්ඤත්තිං සරූපතො නීහරිත්වා දස්සෙසීති අධිප්පායො. රූපාදයො චෙත්ථ ධම්මාති රූපවෙදනාදයො එව එත්ථ ලොකෙ සභාවධම්මා. නාමමත්තමෙතන්ති රූපාදිකෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපාදාය නාමපඤ්ඤත්තිමත්තමෙතං ‘‘අත්තපටිලාභො’’ති. එවරූපා වොහාරාති ‘‘ඔළාරිකො අත්තපටිලාභො’’තිආදිවොහාරා. නාමපඤ්ඤත්තිවසෙනාති නාමභූතපඤ්ඤත්තිමත්තවසෙන. ‘‘අත්තපටිලාභො’ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’ති නිය්යාතනත්ථං.

438. එවඤ්ච පන වත්වාති රූපාදිකෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තමෙතං අත්තපටිලාභොති ඉමමත්ථං ‘‘යස්මිං චිත්ත සමයෙ’’තිආදිනා වත්වා. පටිපුච්ඡිත්වාති යථා පරෙ පුච්ඡෙය්යුං, තථා කාලවිභාගතො පටිපදානි පුච්ඡිත්වා. විනයනත්ථන්ති යථාපුච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස ඤාපනවසෙන විනයනත්ථාය. යෙ තෙ අතීතා ධම්මාති අතීතසමයෙ අතීතත්තපටිලාභස්ස උපාදානභූතා රූපාදයො ධම්මා. තෙ එතරහි නත්ථි නිරුද්ධත්තා. තතො එව ‘‘අහෙසු’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. තස්මාති උපාදානස්ස අතීතස්මිංයෙව සමයෙ ලබ්භනතො. සොපීති තදුපාදානො මෙ අත්තපටිලාභොපි. තස්මිංයෙව සමයෙති අතීතෙ එව සමයෙ. සච්චො අහොසීති භූතො විජ්ජමානො විය අහොසි. අනාගතපච්චුප්පන්නානන්ති අනාගතානඤ්චෙවපච්චුප්පන්නානඤ්ච රූපාදිධම්මානං උපාදානභූතානං. තදා අභාවාති තස්මිං අතීතසමයෙ අභාවා අවිජ්ජමානත්තා. තදුපාදානභූතො අනාගතො, පච්චුප්පන්නො ච අත්තපටිලාභො තස්මිං අතීත සමයෙ මොඝො තුච්ඡො මුසා නත්ථීති අත්ථො. අත්ථතොති පඤ්ඤත්තිඅත්ථතො. නාමමත්තමෙවාති සමඤ්ඤාමත්තමෙව. පරමත්ථතො අනුපලබ්භමානත්තා අත්තපටිලාභං පටිජානාති.

‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා යෙ තෙ අනාගතා ධම්මා, තෙ එතරහි නත්ථි, ‘‘භවිස්සන්තී’’ති පන සඞ්ඛ්යං ගතා, තස්මා සොපි මෙ අත්තපටිලාභො තස්මිංයෙව සමයෙ සච්චො භවිස්සති. අතීතපච්චුප්පන්නානං පන ධම්මානං තදා අභාවා තස්මිං සමයෙ ‘‘මොඝො අතීතො, මොඝො පච්චුප්පන්නො’’ති එවං අත්ථතො නාමමත්තමෙව අත්තපටිලාභං පටිජානාති. යෙ ඉමෙ පච්චුප්පන්නා ධම්මා, තෙ එතරහි ‘‘අත්ථී’’ති සඞ්ඛ්යං ගතා, තස්මා ය්වායං මෙ අත්තපටිලාභො, සො ඉදානි සච්චො හොති. අතීතානාගතානං පන ධම්මානං අධුනා අභාවා එතරහි ‘‘මොඝො අතීතො, මොඝො අනාගතො’’ති එවං අත්ථතො නාමමත්තමෙව අත්තපටිලාභං පටිජානාතීති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

439-443. සංසන්දිතුන්ති සමානෙතුං. ගවාති ගාවිතො. තත්ථාති ඛීරාදීසු පඤ්චගොරසෙසු. යස්මිං සමයෙ ඛීරං හොතීති යස්මිං කාලෙ භූතුපාදායසඤ්ඤිතං උපාදානවිසෙසං උපාදාය ඛීරපඤ්ඤත්ති හොති. න තස්මිං…පෙ… ගච්ඡති ඛීරපඤ්ඤත්තිඋපාදානස්ස භූතුපාදායරූපස්ස දධිආදිපඤ්ඤත්තියා අනුපාදානතො. පටිනියතවත්ථුකා හි එතා ලොකසමඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘යෙ ධම්මෙ උපාදායා’’තිආදි. සඞ්ඛායති කථීයති එතායාති සඞ්ඛා. අත්තං නීහරිත්වා උච්චන්ති වදන්ති එතායාති නිරුත්ති. තං තදත්ථං නමන්ති සත්තා එතෙනාති නාමං, තථා වොහරන්ති එතෙනාති වොහාරො, පඤ්ඤත්තියෙව. ‘‘යස්මිං සමයෙ’’තිආදිනා ඛීරෙ වුත්තනයං දධිආදීසුපි ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති අතිදිසති.

සමනුජානනමත්තකානීති ‘‘ඉදං ඛීරං, ඉදං දධී’’තිආදිනා තාදිසෙසු භූතුපාදායරූපවිසෙසෙසු ලොකෙ පරම්පරාගතං පඤ්ඤත්තිං අප්පටික්ඛිපිත්වා සමනුජානනං විය පච්චයවිසෙසවිසිට්ඨං රූපාදිඛන්ධසමූහං උපාදාය ‘‘ඔළාරිකො අත්තපටිලාභො’’ති ච ‘‘මනොමයො අත්තපටිලාභො’’ති ච ‘‘අරූපො අත්තපටිලාභො’’ති ච තථා තථා සමනුජානනමත්තකානි, න ච තබ්බිනිමුත්තො උපාදානතො අඤ්ඤො කොචි පරමත්ථතො අත්ථීති වුත්තං හොති. නිරුත්තිමත්තකානීති සද්දනිරුත්තියා ගහණූපායමත්තකානි. ‘‘සත්තො ඵස්සො’’තිආදිනා හි සද්දග්ගහණුත්තරකාලං තදනුවිද්ධපණ්ණත්තිග්ගහණමුඛෙනෙව තදත්ථාවබොධො. තථා චාහු –

‘‘පඨමං සද්දං සොතෙන, තීතං දුතියචෙතසා;

නාමං තතියචිත්තෙන, අත්ථං චතුත්ථචෙතසා’’ති. (මණිසාරමඤ්ජුසාටීකායං පච්චයසඞ්ගහවිභාගෙපි);

වචනපථමත්තකානීති තස්සෙව වෙවචනං. නිරුත්තියෙව හි අඤ්ඤෙසම්පි දිට්ඨානුගතිමාපජ්ජන්තානං කාරණට්ඨෙන වචනපථො. වොහාරමත්තකානීති තථා තථා වොහාරමත්තකානි. නාමපණ්ණත්තිමත්තකානීති තස්සෙව පරියායො, තංතංනාමපඤ්ඤාපනමත්තකානීති අත්ථො. සබ්බමෙතන්ති ‘‘අත්තපටිලාභො’’ති වා ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘පොසො’’ති වා සබ්බමෙතං වොහාරමත්තකං. කස්මාති චෙ, පරමත්ථතො අනුපලබ්භනතොති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා’’තිආදි වුත්තං. සුඤ්ඤොති පරමත්ථතො විවිත්තො.

යජ්ජෙවං කස්මා චෙසා බුද්ධෙහිපි වුච්චතීති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘බුද්ධානං පනා’’තිආදිමාහ. සම්මුතියා වොහාරස්ස කථනං සම්මුතිකථා. පරමත්ථස්ස සභාවධම්මස්ස කථනං පරමත්ථකථා. පරමත්ථසන්නිස්සිතකථාභාවතො අනිච්චාදිකථාපි ‘‘පරමත්ථකථා’’ති වුත්තා. පරමත්ථධම්මොයෙව හි ‘‘අනිච්චො, දුක්ඛො’’ති ච වුච්චති, න සම්මුතිධම්මො.

‘‘අනිච්චා සබ්බෙ සඞ්ඛාරා, දුක්ඛානත්තා ච සඞ්ඛතා;

නිබ්බානඤ්චෙව පඤ්ඤත්ති, අනත්තා ඉති නිච්ඡයා’’ ති. (පරි. 257) –

වචනතො පනෙස ‘‘අනත්තා’’ති වුච්චති, ඛන්ධාදිපඤ්ඤත්ති පන තජ්ජාපඤ්ඤත්ති විය පරමත්ථසන්නිස්සයා, ආසන්නතරා ච, පුග්ගලපඤ්ඤත්තිආදයො විය න දූරෙ , තස්මා ඛන්ධාදිකථාපි ‘‘පරමත්ථකථා’’ති වුත්තා, ඛන්ධාදිසීසෙන වා තදුපාදානසභාවධම්මා එව ගහිතාති දට්ඨබ්බං. නනු ච සභාවධම්මාපි සම්මුතිමුඛෙනෙව දෙසනමාරොහන්ති, න පරමත්ථමුඛෙන, තස්මා සබ්බාපි දෙසනා සම්මුතිකථාව සියාති? නයිදමෙවං කථෙතබ්බධම්මවිභාගෙන කථාවිභාගස්ස අධිප්පෙතත්තා, න ච සද්දො කෙනචි පවත්තිනිමිත්තෙන විනා අත්ථං පකාසෙතීති.

කස්මා චෙවං දුබ්බිධා බුද්ධානං කථා පවත්තතීති අනුයොගං කාරණවිභාවනෙන පරිහරිතුං ‘‘තත්ථ යො’’තිආදි වුත්තං. අත්ථං විජානිතුං චතුසච්චං පටිවිජ්ඣිතුං වට්ටතො නිය්යාතුං අරහත්තසඞ්ඛාතං ජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති. යස්මා පරමත්ථකථාය එව සච්චසම්පටිවෙධො, අරියසච්චකථා ච සිඛාප්පත්තා දෙසනා, තස්මා විනෙය්යපුග්ගලවසෙන ආදිතො සම්මුතිකථං කථෙන්තොපි භගවා පරතො පරමත්ථකථංයෙව කථෙතීති ආහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. ‘‘ආදිතොව සම්මුතිකථං කථෙතී’’ති හි වදන්තො පරතො පරමත්ථකථම්පි කථෙතීති දීපෙති, ඉතරත්ථ පන ‘‘ආදිතොව කථෙතී’’ති අවදන්තො සබ්බත්ථපීති. ‘‘තථා’’තිආදිනා කථාද්වයකථනෙ පරියායන්තරං විභාවෙති. බොධෙත්වාති වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං තථා තථා දෙසෙතබ්බමත්ථං ජානාපෙත්වා, ඉමිනා පන ඉමමත්ථං දස්සෙති – කත්ථචි සම්මුතිකථාපුබ්බිකා පරමත්ථකථා හොති පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන, කත්ථචි පරමත්ථකථාපුබ්බිකා සම්මුතිකථා, ඉති විනෙය්යදම්මකුසලස්ස සත්ථු වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන තථා තථා දෙසනා පවත්තතීති. සබ්බත්ථ පන භගවා ධම්මතං අවිජහන්තො එව සම්මුතිමනුවත්තති, සම්මුතිං අපරිච්චජන්තොයෙව ධම්මතං විභාවෙති, නං තත්ථ අභිනිවෙසාතිධාවනානි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවිසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යා’’ති (දී. නි. ටී. 1.439-443).

පඨමං සම්මුතිකථාකථනං පන වෙනෙය්යවසෙන යෙභුය්යෙන බුද්ධානමාචිණ්ණන්ති තං කාරණෙන සද්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘පකතියා පනා’’තිආදිමාහ. ලූඛාකාරාති වෙනෙය්යානමනභිසම්බුජ්ඣනවසෙන ලූඛසදිසා. නනු ච සම්මුති නාම පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා අභූතා, තං කථං බුද්ධා කථෙන්තීති වුත්තං ‘‘සම්මුතිකථං කථෙන්තාපී’’තිආදි. සච්චමෙවාති තථමෙව . සභාවමෙවාති සම්මුතිභාවෙන තංසභාවමෙව. තෙනාහ ‘‘අමුසාවා’’ති. පරමත්ථස්ස පන සච්චාදිභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

කො පනිමෙසං සම්මුතිපරමත්ථධම්මානං විසෙසොති? යස්මිං භින්නෙ, බුද්ධියා වා අවයවවිනිබ්භොගෙ කතෙ න තංසඤ්ඤා, සො ඝටපටාදිප්පභෙදො සම්මුති, තබ්බිපරියායතො පරමත්ථො. න හි කක්ඛළඵුසනාදිසභාවෙ අයං නයො ලබ්භති. එවං සන්තෙපි වුත්තනයෙන සම්මුති ච සච්චසභාවා එවාති ආහ ‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසී’’තිආදි. තත්ථ දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසීති නානාදෙසභාසාකුසලො තිණ්ණං වෙදානමත්ථසංවණ්ණනකො ආචරියො විය නානාවිධසම්මුතිපරමත්ථකුසලො භගවා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං දුවෙයෙව සච්චානි අක්ඛාසීති අත්ථො. තං සරූපතො, පරිමාණතො ච දස්සෙති ‘‘සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භතී’’ති ඉමිනා. වදතං වරොති සබ්බෙසං වදන්තානං වරො. ලොකසඞ්කෙතමත්තසිද්ධා සම්මුති. පරමො උත්තමො අවිපරීතො යථාභූතසභාවො පරමත්ථො.

ඉදානි නෙසං සච්චසභාවං සහ කාරණෙන දස්සෙතුං ‘‘සඞ්කෙතවචන’’න්ති ගාථා වුත්තා. යස්මා ලොකසම්මුතිකාරණං, තස්මා සඞ්කෙතවචනං සච්චං, යස්මා ච ධම්මානං භූතලක්ඛණං, තස්මා පරමත්ථවචනං සච්චන්ති යොජනා. ලොකසම්මුතිකාරණන්ති හි සඞ්කෙතවචනස්ස සච්චභාවෙ කාරණදස්සනං, ලොකසිද්ධා සම්මුති සඞ්කෙතවචනස්ස අවිසංවාදනතාය කාරණන්ති අත්ථො, විසංවාදනාභාවතො සඞ්කෙතවචනං සච්චන්ති වුත්තං හොති. ධම්මානං භූතලක්ඛණන්ති ච පරමත්ථවචනස්ස සච්චභාවෙ කාරණදස්සනං. සභාවධම්මානං යො භූතො අවිපරීතො සභාවො, තස්ස ලක්ඛණං අඞ්ගනං ඤාපනන්ති අත්ථො, යාථාවතො අවිසංවාදනවසෙන පවත්තනතො පරමත්ථවචනං සච්චන්ති අධිප්පායො. අනඞ්ගණසුත්තටීකායං පන ආචරියෙනෙව නිස්සක්කවචනෙන පදමුල්ලිඞ්ගෙත්වා ‘‘ලොකසම්මුතිකාරණාති ලොකසමඤ්ඤං නිස්සාය පවත්තනතො. ධම්මානන්ති සභාවධම්මානං. භූතකාරණාති යථාභූතසභාවං නිස්සාය පවත්තනතො’’ති වුත්තං.

අඤ්ඤත්ථ පන –

‘‘තස්මා වොහරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.57; අ. නි. අට්ඨ. 1.170; ඉතිවු. අට්ඨ. 24) –

අයම්පි ගුණපරිදීපනී ගාථා දිස්සති. තත්ථ තස්මාති සච්චස්ස දුවිධත්තා, සඞ්කෙතවචනස්ස වා සච්චභාවතො. සම්මුතිං වොහරන්තස්සාති ‘‘පුග්ගලො සත්තො’’තිආදිනා ලොකසමඤ්ඤං කථෙන්තස්ස මුසාවාදො නාම න ජායතීති අත්ථො. අපිච ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගල කථං කථෙති හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථං, පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං, ආනන්තරියදීපනත්ථං, බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං, පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං, දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං, ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථඤ්චා’’තිආදිනා (ම. නි. අට්ඨ. 1.57; අ. නි. අට්ඨ. 1.170; ඉතිවු. අට්ඨ. 24; කථා. අනුටී. 1) තත්ථ තත්ථ වුත්තකාරණම්පි ආහරිත්වා ඉධ වත්තබ්බං.

යදි තථාගතො පරමත්ථසච්චං සම්මදෙව අභිසම්බුජ්ඣිත්වා ඨිතොපි ලොකසමඤ්ඤාභූතං සම්මුතිසච්චං ගහෙත්වාව වදති, එවඤ්චෙත්ථ කො ලොකියමහාජනෙහි විසෙසොති වුත්තං ‘‘යාහී’’තිආදි, අයං පාළියං සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ලොකියමහාජනො අප්පහීනපරාමාසත්තා ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා පරාමසන්තො වොහරති. තථාගතො පන සබ්බසො පහීනපරාමාසත්තා අපරාමසන්තොව යස්මා ලොකසමඤ්ඤාහි විනා ලොකියො අත්ථො ලොකෙන දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තස්මා තාහි තං වොහරති. තථා වොහරන්තො ච අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන වෙනෙය්යසත්තෙ පරමත්ථසච්චෙ පතිට්ඨාපෙතීති. දෙසනං විනිවට්ටෙත්වාති හෙට්ඨා වුත්තාය දිට්ඨාභිනිවෙසපටිසඤ්ඤුත්තාය වට්ටකථාය විනිවත්තෙත්වා විවෙචෙත්වා. අරහත්තනිකූටෙන නිට්ඨාපෙසීති ‘‘අපරාමස’’න්ති ඉමිනා පදෙන තණ්හාමානපරාමාසප්පහානකිත්තනෙන තප්පහායකඅරහත්තසඞ්ඛාතනිකූටෙන දෙසනං පරියොසාපෙසි. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

පොට්ඨපාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.