📜

11. කෙවට්ටසුත්තවණ්ණනා

කෙවට්ටගහපතිපුත්තවත්ථුවණ්ණනා

481. එවං සුභසුත්තං සංවණ්ණෙත්වා ඉදානි කෙවට්ටසුත්තං සංවණ්ණෙන්තො යථානුපුබ්බං සංවණ්ණනොකාසස්ස පත්තභාවං විභාවෙතුං, සුභසුත්තස්සානන්තරං සඞ්ගීතස්ස සුත්තස්ස කෙවට්ටසුත්තභාවං වා පකාසෙතුං ‘‘එවං මෙ සුතං…පෙ… නාළන්දායන්ති කෙවට්ටසුත්ත’’න්ති ආහ. පාවාරිකස්සාති එවංනාමකස්ස සෙට්ඨිනො. අම්බවනෙති අම්බරුක්ඛබහුලෙ උපවනෙ. තං කිර සො සෙට්ඨි භගවතො අනුච්ඡවිකං ගන්ධකුටිං, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානකුටිමණ්ඩපාදීනි සම්පාදෙත්වා පාකාරපරික්ඛිත්තං ද්වාරකොට්ඨකසම්පන්නං කත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස නිය්යාතෙසි, පුරිමවොහාරෙන පනෙස විහාරො ‘‘පාවාරිකම්බවන’’න්ත්වෙව වුච්චති. ‘‘කෙවට්ටො’’ තිදං නාමමත්තං. ‘‘කෙවට්ටෙහි සංරක්ඛිතත්තා, තෙසං වා සන්තිකෙ සම්බුද්ධත්තා’’ති කෙචි. ගහපතිපුත්තස්සාති එත්ථ කාමඤ්චෙස තදා ගහපතිට්ඨානෙ ඨිතො, පිතු පනස්ස අචිරකාලකතතාය පුරිමසමඤ්ඤාය ‘‘ගහපතිපුත්තො’’ත්වෙව වොහරීයති. තෙනාහ ‘‘ගහපතිමහාසාලො’’ති, මහාවිභවතාය මහාසාරො ගහපතීති අත්ථො, ර-කාරස්ස පන ල-කාරං කත්වා ‘‘මහාසාලො’’ති වුත්තං යථා ‘‘පලිබුද්ධො’’ති (චූළනි. 15; මි. ප. 6.3.7; ජා. අට්ඨ. 2.3.102) සද්ධො පසන්නොති පොථුජ්ජනිකසද්ධාවසෙන රතනත්තයසද්ධාය සමන්නාගතො, තතොයෙව රතනත්තයප්පසන්නො. කම්මකම්මඵලසද්ධාය වා සද්ධො, රතනත්තයප්පසාදබහුලතාය පසන්නො. සද්ධාධිකත්තායෙවාති තථාචින්තාය හෙතුවචනං, සද්ධාධිකො හි උම්මාදප්පත්තො විය හොති.

සමිද්ධාති සම්මදෙව ඉද්ධා, විභවසම්පත්තියා වෙපුල්ලප්පත්තා සම්පුණ්ණා, ආකිණ්ණා බහූ මනුස්සා එත්ථාති අත්ථං සන්ධාය ‘‘අංසකූටෙනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘එහි ත්වං භික්ඛු අන්වද්ධමාසං, අනුමාසං, අනුසංවච්ඡරං වා මනුස්සානං පසාදාය ඉද්ධිපාටිහාරියං කරොහී’’ති එකස්ස භික්ඛුනො ආණාපනමෙව සමාදිසනං, තං පන තස්මිං ඨානෙ ඨපනං නාමාති ආහ ‘‘ඨානන්තරෙ ඨපෙතූ’’ති . උත්තරිමනුස්සානන්ති පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං උත්තමපුරිසානං බුද්ධාදීනං ඣායීනං, අරියානඤ්ච. ධම්මතොති අධිගමධම්මතො, ඣානාභිඤ්ඤාමග්ගඵලධම්මතොති අත්ථො, නිද්ධාරණෙ චෙතං නිස්සක්කවචනං. තතො හි ඉද්ධිපාටිහාරියං නිද්ධාරෙති. එවං උත්තරිසද්දං මනුස්සසද්දෙන එකපදං කත්වා ඉදානි පාටිහාරියසද්දෙන සම්බජ්ඣිතබ්බං විසුමෙව පදං කරොන්තො ‘‘දසකුසලසඞ්ඛාතතො වා’’තිආදිමාහ. මනුස්සධම්මතොති පකතිමනුස්සධම්මතො. පජ්ජලිතපදීපොති පජ්ජලන්තපදීපො. තෙලස්නෙහන්ති තෙලසෙචනං. රාජගහසෙට්ඨිවත්ථුස්මින්ති රාජගහසෙට්ඨිනො චන්දනපත්තදානවත්ථුම්හි (චූළව. 252). සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසීති ‘‘න භික්ඛවෙ ගිහීනං උත්තරිමනුස්සධම්මං ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙතබ්බං. යො දස්සෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 252) විකුබ්බනිද්ධිපටික්ඛෙපකං ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි.

482. ගුණසම්පත්තිතො අචාවනං සන්ධාය එතං වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘න ගුණවිනාසනෙනා’’ති ඉමිනා. තෙනාහ ‘‘සීලභෙද’’න්තිආදි. විසහන්තො නාම නත්ථීති නිවාරිතට්ඨානෙ උස්සහන්තො නාම නත්ථි. එවම්පි ඉමිනා කාරණන්තරෙනායං උස්සහන්තොති දස්සෙතුං ‘‘අයං පනා’’තිආදි වුත්තං. යස්මා විස්සාසිකො, තස්මා විස්සාසං වඩ්ඪෙත්වාති යොජනා. වඩ්ඪෙත්වාති ච බ්රූහෙත්වා, විභූතං පාකටං කත්වාති අත්ථො.

ඉද්ධිපාටිහාරියවණ්ණනා

483-4. ආදීනවන්ති දොසං. කථං තෙන කතා, කත්ථ වා උප්පන්නාති ආහ ‘‘තත්ථ කිරා’’තිආදි. එකෙනාති ගන්ධාරෙන නාම ඉසිනාව. එවඤ්හි පුබ්බෙනාපරං සංසන්දතීති. ගන්ධාරී නාමෙසා විජ්ජා චූළගන්ධාරී, මහාගන්ධාරීති දුවිධා හොති. තත්ථ චූළගන්ධාරී නාම තිවස්සතො ඔරං මතසත්තානං උපපන්නට්ඨානජානනා විජ්ජා. වඞ්ගීසවත්ථු (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.220; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.212) චෙත්ථ සාධකං. මහාගන්ධාරී නාම තස්ස චෙව ජානනා, තදුත්තරි ච ඉද්ධිවිධඤාණකම්මස්ස සාධිකා විජ්ජා. යෙභුය්යෙන හෙසා ඉද්ධිවිධඤාණකිච්චං සාධෙති. තස්සා කිර විජ්ජාය සාධකො පුග්ගලො තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ ච මන්තං පරිජප්පෙත්වා බහුධාපි අත්තානං දස්සෙති, හත්ථිආදීනිපි දස්සෙති, අදස්සනීයොපි හොති, අග්ගිථම්භම්පි කරොති, ජලථම්භම්පි කරොති, ආකාසෙපි අත්තානං දස්සෙති, සබ්බං ඉන්දජාලසදිසං දට්ඨබ්බං. අට්ටොති දුක්ඛිතො බාධිතො. තෙනාහ ‘‘පීළිතො’’ති.

ආදෙසනාපාටිහාරියවණ්ණනා

485. කාමං ‘‘චෙතසික’’න්ති ඉදං යෙ චෙතසි නියුත්තා චිත්තෙන සම්පයුත්තා, තෙසං සාධාරණවචනං, සාධාරණෙ පන ගහිතෙ චිත්තවිසෙසො දස්සිතො නාම හොති. සාමඤ්ඤජොතනා ච විසෙසෙ අවතිට්ඨති, තස්මා චෙතසිකපදස්ස යථාධිප්පෙතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සොමනස්සදොමනස්සං අධිප්පෙත’’න්ති ආහ. සොමනස්සග්ගහණෙන චෙත්ථ තදෙකට්ඨා රාගාදයො, සද්ධාදයො ච ධම්මා දස්සිතා හොන්ති, දොමනස්සග්ගහණෙන දොසාදයො. විතක්කවිචාරා පන සරූපෙනෙව දස්සිතා. පි-සද්දස්ස වත්තබ්බසම්පිණ්ඩනත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොති ආහ ‘‘එවං තව මනො’’ති, ඉමිනා පකාරෙන තව මනො පවත්තොති අත්ථො. කෙන පකාරෙනාති වුත්තං ‘‘සොමනස්සිතො වා’’තිආදි. ‘‘එවම්පි තෙ මනො’’ති ඉදං සොමනස්සිතතාදිමත්තදස්සනං, න පන යෙන සොමනස්සිතො වා දොමනස්සිතො වා, තං දස්සනන්ති තං චිත්තං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘ඉතිපි තෙ චිත්ත’’න්ති වුත්තං. ඉතිසද්දො චෙත්ථ නිදස්සනත්ථො ‘‘අත්ථීති ඛො කච්චාන අයමෙකො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) විය. තෙනාහ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච අත්ථ’’න්ති. පි-සද්දො ඉධාපි වුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො. පරස්ස චින්තං මනති ජානාති එතායාති චින්තාමණි න-කාරස්ස ණ-කාරං කත්වා, සා එව පුබ්බපදමන්තරෙන මණිකා. චින්තා නාම න චිත්තෙන විනා භවතීති ආහ ‘‘පරෙසං චිත්තං ජානාතී’’ති. ‘‘තස්සා කිර විජ්ජාය සාධකො පුග්ගලො තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ ච මන්තං පරිජප්පිත්වා යස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො, තස්ස දිට්ඨසුතාදිවිසෙසසඤ්ජානනමුඛෙන චිත්තාචාරං අනුමිනන්තො කථෙතී’’ති කෙචි. ‘‘වාචං නිච්ඡරාපෙත්වා තත්ථ අක්ඛරසල්ලක්ඛණවසෙන කථෙතී’’ති අපරෙ. සා පන විජ්ජා පදකුසලජාතකෙන (ජා. 1.9.49 ආදයො) දීපෙතබ්බා.

අනුසාසනීපාටිහාරියවණ්ණනා

486. පවත්තෙන්තාති පවත්තනකා හුත්වා, පවත්තනවසෙන විතක්කෙථාති වුත්තං හොති. එවන්ති හි යථානුසිට්ඨාය අනුසාසනියා විධිවසෙන, පටිසෙධවසෙන ච පවත්තිආකාරපරාමසනං, සා ච අනුසාසනී සම්මාවිතක්කානං, මිච්ඡාවිතක්කානඤ්ච පවත්තිආකාරදස්සනවසෙන තත්ථ ආනිසංසස්ස, ආදීනවස්ස ච විභාවනත්ථං පවත්තති. අනිච්චසඤ්ඤමෙව, න නිච්චසඤ්ඤං. පටියොගීනිවත්තනත්ථඤ්හි එව-කාරග්ගහණං. ඉධාපි එවං-සද්දස්ස අත්ථො, පයොජනඤ්ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉදං-ගහණෙපි එසෙව නයො. පඤ්චකාමගුණිකරාගන්ති නිදස්සනමත්තං තදඤ්ඤරාගස්ස චෙව දොසාදීනඤ්ච පහානස්ස ඉච්ඡිතත්තා, තප්පහානස්ස ච තදඤ්ඤරාගාදිඛෙපනස්ස උපායභාවතො දුට්ඨලොහිතවිමොචනස්ස පුබ්බදුට්ඨමංසඛෙපනූපායතා විය. ලොකුත්තරධම්මමෙවාති අවධාරණං පටිපක්ඛභාවතො සාවජ්ජධම්මනිවත්තනපරං දට්ඨබ්බං තස්සාධිගමූපායානිසංසභූතානං තදඤ්ඤෙසං අනවජ්ජධම්මානං නානන්තරිකභාවතො. ඉද්ධිවිධං ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති දස්සෙති ඉද්ධියෙව පාටිහාරියන්ති කත්වා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

පාටිහාරියපදස්ස පන වචනත්ථං (උදා. අට්ඨ. පඨමබොධිසුත්තවණ්ණනා; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පටිපක්ඛහරණතො, රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති, භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති යෙ හරිතබ්බා. පුථුජ්ජනානම්පි විගතුපක්කිලෙසෙ අට්ඨඞ්ගගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො චෙව සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන, දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’ති (සු. නි. 985; චූළනි. 4) පාරායනසුත්තපදෙ විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතුපක්කිලෙසෙ ච කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතුපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි නාම භවන්ති, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකෙකං ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං, මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි වා පරසන්තානෙ පසාදාදීනං පටිපක්ඛස්ස කිලෙසස්ස හරණතො වුත්තනයෙන පාටිහාරියං. සතතං ධම්මදෙසනාති සබ්බකාලං දෙසෙතබ්බධම්මදෙසනා.

ඉද්ධිපාටිහාරියෙනාති සහාදියොගෙ කරණවචනං, තෙන සද්ධිං ආචිණ්ණන්ති අත්ථො. ඉතරත්ථාපි එස නයො. ධම්මසෙනාපතිස්ස ආචිණ්ණන්ති යොජෙතබ්බං. තමත්ථං ඛන්ධකවත්ථුනා සාධෙන්තො ‘‘දෙවදත්තෙ’’තිආදිමාහ. ගයාසීසෙති ගයාගාමස්ස අවිදූරෙ ගයාසීසනාමකො හත්ථිකුම්භසදිසො පිට්ඨිපාසාණො අත්ථි, යත්ථ භික්ඛුසහස්සස්සපි ඔකාසො හොති, තස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ. ‘‘චිත්තාචාරං ඤත්වා’’ති ඉමිනා ආදෙසනාපාටිහාරියං දස්සෙති, ‘‘ධම්මං දෙසෙසී’’ති ඉමිනා අනුසාසනීපාටිහාරියං, ‘‘විකුබ්බනං දස්සෙත්වා’’ති ඉමිනා ඉද්ධිපාටිහාරියං. මහානාගාති මහාඛීණාසවා අරහන්තො. ‘‘නාගො’’ති හි අරහතො අධිවචනං නත්ථි ආගු පාපමෙතස්සාති කත්වා. යථාහ සභියසුත්තෙ –

‘‘ආගුං න කරොති කිඤ්චි ලොකෙ,

සබ්බසංයොගෙ විසජ්ජ බන්ධනානි;

සබ්බත්ථ න සජ්ජතී විමුත්තො,

නාගො තාදි පවුච්චතෙ තථත්තා’’ති. (සු. නි. 527; මහානි. 80; චූළනි. 27, 139);

අට්ඨකථායං පනෙත්ථ ‘‘ධම්මසෙනාපතිස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පඤ්චසතා භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. මහාමොග්ගල්ලානස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා අරහත්තඵලෙ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.486) වුත්තං. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකපාළියං පන ‘‘අථ ඛො තෙසං භික්ඛූනං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියා, ආයස්මතා ච මහාමොග්ගල්ලානෙන ඉද්ධිපාටිහාරියානුසාසනියා ඔවදියමානානං අනුසාසියමානානං විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි ‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’න්ති’’ (චූළව. 345) උභින්නම්පි ථෙරානං ධම්මදෙසනාය තෙසං ධම්මචක්ඛුපටිලාභොව දස්සිතො, තයිදං විසදිසවචනං දීඝභාණකානං, ඛන්ධකභාණකානඤ්ච මතිභෙදෙනාති දට්ඨබ්බං. සඞ්ගාහකභාසිතා හි අයං පාළි, අට්ඨකථා ච තෙහෙව සඞ්ගහමාරොපිතා, අපිච පාළියං උපරිමග්ගඵලම්පි සඞ්ගහෙත්වා ‘‘ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති වුත්තං යථා තං බ්රහ්මායුසුත්තෙ, (ම. නි. 2.343) චූළරාහුලොවාදසුත්තෙ (ම. නි. 3.416) චාති වෙදිතබ්බං.

‘‘අනුසාසනීපාටිහාරියං පන බුද්ධානං සතතං ධම්මදෙසනා’’ති සාතිසයතාය වුත්තං. සඋපාරම්භානි යථාවුත්තෙන පතිරූපකෙන උපාරම්භිතබ්බතො. සදොසානි පරාරොපිතදොසසමුච්ඡින්දනස්ස අනුපායභාවතො. සදොසත්තා එව අද්ධානං න තිට්ඨන්ති චිරකාලට්ඨායීනි න හොන්ති. අද්ධානං අතිට්ඨනතො න නිය්යන්තීති ඵලෙන හෙතුනො අනුමානං. අනිය්යානිකතාය හි තානි අනද්ධනියානි. අනුසාසනීපාටිහාරියං අනුපාරම්භං විසුද්ධිප්පභවතො, විසුද්ධිනිස්සයතො ච. තතොයෙව නිද්දොසං. න හි තත්ථ පුබ්බාපරවිරොධාදිදොසසම්භවො අත්ථි. නිද්දොසත්තා එව අද්ධානං තිට්ඨති පරප්පවාදවාතෙහි, කිලෙසවාතෙහි ච අනුපහන්තබ්බතො. අද්ධානං තිට්ඨනතො නිය්යාතීති ඉධාපි ඵලෙන හෙතුනො අනුමානං. නිය්යානිකතාය හි තං අද්ධනියං. තස්මාති යථාවුත්තකාරණතො, තෙන ච උපාරම්භාදිං, අනුපාරම්භාදිඤ්චාති උභයං යථාක්කමං උභයත්ථ ගාරය්හපාසංසභාවානං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති.

භූතනිරොධෙසකවත්ථුවණ්ණනා

487. අනිය්යානිකභාවදස්සනත්ථන්ති යස්මා මහාභූතපරියෙසකො භික්ඛු පුරිමෙසු ද්වීසු පාටිහාරියෙසු වසිප්පත්තො සුකුසලොපි සමානො මහාභූතානං අපරිසෙසනිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං නාවබුජ්ඣි, තස්මා තදුභයානි නිය්යානාවහත්තාභාවතො අනිය්යානිකානීති තෙසං අනිය්යානිකභාවදස්සනත්ථං. නිය්යානිකභාවදස්සනත්ථන්ති අනුසාසනීපාටිහාරියං තක්කරස්ස එකන්තතො නිය්යානාවහන්ති තස්සෙව නිය්යානිකභාවදස්සනත්ථං.

එවං එතිස්සා දෙසනාය මුඛ්යපයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි අනුසඞ්ගිකපයොජනං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. නිය්යානමෙව හි එතිස්සා දෙසනාය මුඛ්යපයොජනං තස්ස තදත්ථභාවතො. බුද්ධානං පන මහන්තභාවො අනුසඞ්ගිකපයොජනං අත්ථාපත්තියාව ගන්තබ්බතො. කීදිසො නාමෙස භික්ඛූති ආහ ‘‘යො මහාභූතෙ’’තිආදි. පරියෙසන්තොති අපරියෙසං නිරුජ්ඣනවසෙන මහාභූතෙ ගවෙසන්තො, තෙසං අනවසෙසනිරොධං වීමංසන්තොති වුත්තං හොති. විචරිත්වාති ධම්මතාය චොදියමානො පරිචරිත්වා. ධම්මතාසිද්ධං කිරෙතං, යදිදං තස්ස භික්ඛුනො තථා විචරණං යථා අභිජාතියං මහාපථවිකම්පාදි. විස්සජ්ජොකාසන්ති විස්සජ්ජට්ඨානං, ‘‘විස්සජ්ජකර’’න්තිපි පාඨො, විස්සජ්ජකන්ති අත්ථො. තස්මාති බුද්ධමෙව පුච්ඡිත්වා නික්කඞ්ඛත්තා, තස්සෙව විස්සජ්ජිතුං සමත්ථතායාති වුත්තං හොති. මහන්තභාවප්පකාසනත්ථන්ති සදෙවකෙ ලොකෙ අනඤ්ඤසාධාරණස්ස බුද්ධානං මහන්තභාවස්ස මහානුභාවතාය දීපනත්ථං. ඉදඤ්ච කාරණන්ති ‘‘සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං සාසනෙ එදිසො එකො භික්ඛු තදානුභාවප්පකාසකො හොතී’’ති ඉමම්පි කාරණං.

කත්ථාති නිමිත්තෙ භුම්මං, කස්මිං ඨානෙ කාරණභූතෙති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කිං ආගම්මා’’ති වුත්තං, කිං ආරම්මණං පච්චයභූතං අධිගන්ත්වා අධිගමනහෙතූති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කිං පත්තස්සා’’ති. කිමාරම්මණං පත්තස්ස පුග්ගලස්ස නිරුජ්ඣන්තීති සම්බන්ධො, හෙතුගබ්භවිසෙසනමෙතං. තෙති මහාභූතා. අප්පවත්තිවසෙනාති පුන අනුප්පජ්ජනවසෙන. සබ්බාකාරෙනාති වචනත්ථලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨාන-සමුට්ඨානකලාපචුණ්ණනානත්තෙකත්තවිනිබ්භොගා- විනිබ්භොගසභාග-විසභාගඅජ්ඣත්තිකබාහිරසඞ්ගහපච්චයසමන්නාහාරපච්චයවිභාගාකාරතො , සසම්භාරසඞ්ඛෙපසසම්භාරවිභත්තිසලක්ඛණසඞ්ඛෙපසලක්ඛණවිභත්තිආකාරතො චාති සබ්බෙන ආකාරෙන.

488. දිබ්බන්ති එත්ථ පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමඞ්ගීභූතා හුත්වා විචරන්ති, කීළන්ති, ජොතෙන්ති චාති දෙවා, දෙවලොකා. තෙ යන්ති උපගච්ඡන්ති එතෙනාති දෙවයානියො යථා ‘‘නිය්යානිකා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 97) එත්ථ අනීයසද්දො කත්වත්ථෙ, තථා ඉධ කරණත්ථෙති දට්ඨබ්බං. තථා හි වුත්තං ‘‘තෙන හෙසා’’තිආදි. වසං වත්තෙන්තොති එත්ථ වසවත්තනං නාම යථිච්ඡිතට්ඨානගමනං. තන්ති ඉද්ධිවිධඤාණං. චත්තාරො මහාරාජානො එතෙසං ඉස්සරාති චාතුමහාරාජිකා. කස්මා පනෙස සමීපෙ ඨිතං සදෙවකලොකපජ්ජොතං භගවන්තං අපුච්ඡිත්වා දූරෙ දෙවෙ උපසඞ්කමීති චොදනමපනෙති ‘‘සමීපෙ ඨිත’’න්තිආදිනා. ‘‘යෙ දෙවා මග්ගඵලලාභිනො, තෙපි තමත්ථං එකදෙසෙන ජානෙය්යුං, බුද්ධවිසයො පනායං පඤ්හො පුච්ඡිතො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘න ජානාමා’’ති ආහංසු. තෙනාහ ‘‘බුද්ධවිසයෙ’’තිආදි. න ලබ්භාති න සක්කා, අජ්ඣොත්ථරණං නාමෙත්ථ පුච්ඡාය නිබ්බාධනන්ති වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං පුච්ඡතී’’ති. ‘‘හත්ථතො මොචෙස්සාමා’’ති වොහාරවසෙන වුත්තං, හන්ද නං දූරමපනෙස්සාමාති වුත්තං හොති. අභික්කන්තතරාති එත්ථ අභිසද්දො අතිසද්දත්ථොති ආහ ‘‘අතික්කන්තතරා’’ති, රූපසම්පත්තියා චෙව පඤ්ඤාපටිභානාදිගුණෙහි ච අම්හෙ අභිභුය්ය පරෙසං කාමනීයතරාති අත්ථො. පණීතතරාති උළාරතරා. තෙන වුත්තං ‘‘උත්තමතරා’’ති.

491-493. සහස්සක්ඛො පන සක්කො අභිසමෙතාවී ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො, සො කස්මා තං භික්ඛුං උපායෙන නිය්යොජෙසීති අනුයොගමපනෙති ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදිනා.

ඛජ්ජොපනකන්ති රත්තිං ජලන්තං ඛුද්දකකිමිං. ධමන්තො වියාති මුඛවාතං දෙන්තො විය. අත්ථි චෙවාති එදිසො මහාභූතපරියෙසකො පුග්ගලො නාම විජ්ජමානො එව භවෙය්ය, මයා අපෙසිතොයෙව පච්ඡා ජානිස්සතීති අධිප්පායො. තතොති තථා චින්තනතො පරං. ඉද්ධිවිධඤාණස්සෙව අධිප්පෙතත්තා දෙවයානියසදිසොව. ‘‘දෙවයානියමග්ගොති වා…පෙ… අභිඤ්ඤාඤාණන්ති වා සබ්බමෙතං ඉද්ධිවිධඤාණස්සෙව නාම’’න්ති ඉදං පාළියං, අට්ඨකථාසු ච තත්ථ තත්ථ ආගතරුළ්හිනාමවසෙන වුත්තං. සබ්බාසුපි හි අභිඤ්ඤාසු දෙවයානියමග්ගාදිඑකචිත්තක්ඛණිකඅප්පනාදිනාමං යථාරහං සම්භවති.

494. ආගමනපුබ්බභාගෙනිමිත්තන්ති බ්රහ්මුනො ආගමනස්ස පුබ්බභාගෙ උප්පජ්ජනකනිමිත්තං. උදයතො පුබ්බභාගෙති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. ඉමෙති බ්රහ්මකායිකා. වෙය්යාකරණෙනාති බ්යාකරණෙන. අනාරද්ධචිත්තොති අනාරාධිතචිත්තො අතුට්ඨචිත්තො. වාදන්ති දොසං. වික්ඛෙපන්ති වාචාය විවිධා ඛෙපනං.

495. කුහකත්තාති වුත්තනයෙන අභූතතො අඤ්ඤෙසං විම්හාපෙතුකාමත්තා. ‘‘ගුහකත්තා’’ති පඨිත්වා ගුය්හිතුකාමත්තාති අත්ථම්පි වදන්ති කෙචි.

තීරදස්සීසකුණූපමාවණ්ණනා

497. පදෙසෙනාති එකදෙසෙන, උපාදින්නකෙන සත්තසන්තානපරියාපන්නෙනාති අත්ථො. අනුපාදින්නකෙපීති අනින්ද්රියබද්ධෙපි. නිප්පදෙසතොති අනවසෙසතො. තස්මාති තථා පුච්ඡිතත්තා, පුච්ඡාය අයුත්තභාවතොති අධිප්පායො. පුච්ඡාමූළ්හස්සාති පුච්ඡිතුමජානනතො පුච්ඡාය සම්මූළ්හස්ස. විතථපඤ්හො හි ‘‘පුච්ඡාමූළ්හො’’ති වුච්චති යථා ‘‘මග්ගමූළ්හො’’ති. පුච්ඡාය දොසං දස්සෙත්වාති තෙන කතපුච්ඡාය පුච්ඡිතාකාරෙ දොසං විභාවෙත්වා. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනන්ති තථා සික්ඛාපිතාය අවිතථපුච්ඡාය විස්සජ්ජනං. යස්මා විස්සජ්ජනං නාම පුච්ඡානුරූපං, පුච්ඡාසභාගෙන විස්සජ්ජෙතබ්බතො, න ච තථාගතා විරජ්ඣිත්වා කතපුච්ඡානුරූපං විරජ්ඣිත්වාව විස්සජ්ජෙන්ති, අත්ථසභාගතාය ච විස්සජ්ජනස්ස පුච්ඡකා තදත්ථං අනවබුජ්ඣන්තා සම්මුය්හන්ති, තස්මා පුච්ඡං සික්ඛාපෙත්වා අවිතථපුච්ඡාය විස්සජ්ජනං බුද්ධානමාචිණ්ණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘කස්මා’’තිආදි. දුවිඤ්ඤාපයොති යථාවුත්තකාරණෙන දුවිඤ්ඤාපෙතබ්බො.

498. න පතිට්ඨාතීති පච්චයං කත්වා න පතිට්ඨහති. ‘‘කත්ථා’’ති ඉදං නිමිත්තෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘කිං ආගම්මා’’ති. අප්පතිට්ඨාති අප්පච්චයා, සබ්බෙන සබ්බං සමුච්ඡින්නකාරණාති අත්ථො. උපාදින්නංයෙවාති ඉන්ද්රියබද්ධමෙව. යස්මා එකදිසාභිමුඛං සන්තානවසෙන බහුධා සණ්ඨිතෙ රූපප්පබන්ධෙ දීඝසඤ්ඤා, තමුපාදාය තතො අප්පකං සණ්ඨිතෙ රස්සසඤ්ඤා, තදුභයඤ්ච විසෙසතො රූපග්ගහණමුඛෙන ගය්හති, තස්මා ‘‘සණ්ඨානවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. අප්පපරිමාණෙ රූපසඞ්ඝාතෙ අණුසඤ්ඤා, තදුපාදාය තතො මහති ථූලසඤ්ඤා, ඉදම්පි ද්වයං විසෙසතො රූපග්ගහණමුඛෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘ඉමිනාපී’’තිආදි. ‘‘පි-සද්දෙන චෙත්ථ ‘සණ්ඨානවසෙන උපාදාරූපං වුත්ත’’න්ති එත්ථාපි වණ්ණමත්තමෙව කථිතන්ති ඉමමත්ථං සමුච්චිනාතී’’ති වදන්ති. වණ්ණසද්දො හෙත්ථ රූපායතනපරියායොව. සුභන්ති සුන්දරං, ඉට්ඨන්ති අත්ථො . අසුභන්ති අසුන්දරං, අනිට්ඨන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං පනෙවං කථිත’’න්ති. දීඝං රස්සං අණුං ථූලං සුභාසුභන්ති තීසුපි ඨානෙසු රූපායතනමුඛෙන උපාදාරූපස්සෙව ගහණං භූතරූපානං විසුං ගහිතත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘කත්ථ ආපො ච පථවී, තෙජො වායො න ගාධතී’’ති හි භූතරූපානි විසුං ගය්හන්ති. නාමන්ති වෙදනාදික්ඛන්ධචතුක්කං. තඤ්හි ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො, නාමකරණතො ච ‘‘නාම’’න්ති වුච්චති. හෙට්ඨා ‘‘දීඝං රස්ස’’න්තිආදිනා වුත්තමෙව ඉධ රුප්පනට්ඨෙන රූපසඤ්ඤාය ගහිතන්ති දස්සෙති ‘‘දීඝාදිභෙද’’න්ති ඉමිනා. ආදිසද්දෙන ආපාදීනඤ්ච සඞ්ගහො. යස්මා වා දීඝාදිසමඤ්ඤා න රූපායතනවත්ථුකාව, අථ ඛො භූතරූපවත්ථුකාපි. තථා හි සණ්ඨානං ඵුසනමුඛෙනපි ගය්හති, තස්මා දීඝරස්සාදිග්ගහණෙන භූතරූපම්පි ගය්හතෙවාති ඉමමත්ථං විඤ්ඤාපෙතුං ‘‘දීඝාදිභෙදං රූප’’ මිච්චෙව වුත්තං. කිං ආගම්මාති කිං අධිගන්ත්වා කිස්ස අධිගමනහෙතු. ‘‘උපරුජ්ඣතී’’ති ඉදං අනුප්පාදනිරොධං සන්ධාය වුත්තං, න ඛණනිරොධන්ති ආහ ‘‘අසෙසමෙතං නප්පවත්තතී’’ති.

499. තත්ර වෙය්යාකරණං භවතීති අනුසන්ධිවචනමත්තං චුණ්ණියපාඨං වත්වා වෙය්යාකරණවචනභූතං විඤ්ඤාණන්තිආදිං සිලොකමාහාති අධිප්පායො. විඤ්ඤාතබ්බන්ති විසිට්ඨෙන ඤාණෙන ඤාතබ්බං, සබ්බඤාණුත්තමෙන අරියමග්ගඤාණෙන පච්චක්ඛතො ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානස්සෙතං නාම’’න්ති. නිදස්සීයතෙති නිදස්සනං, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං, න නිදස්සනං අනිදස්සනං, අචක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථං වදන්ති. නිදස්සනං වා උපමා, තදෙතස්ස නත්ථීති අනිදස්සනං. න හි නිබ්බානස්ස නිච්චස්ස එකභූතස්ස අච්චන්තපණීතසභාවස්ස සදිසං නිදස්සනං කුතොචි ලබ්භතීති. යං අහුත්වා සම්භොති, හුත්වා පටිවෙති, තං සඞ්ඛතං උදයවයන්තෙහි සඅන්තං, අසඞ්ඛතස්ස පන නිබ්බානස්ස නිච්චස්ස තෙ උභොපි අන්තා න සන්ති, තතො එව නවභාවාපගමසඞ්ඛාතා ජරතාපි තස්ස නත්ථීති වුත්තං ‘‘උප්පාදන්තො වා’’තිආදි. තත්ථ උප්පාදන්තොති උප්පාදාවත්ථා. වයන්තොති භඞ්ගාවත්ථා. ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තන්තොති ජරතා වුත්තා. අවසෙසග්ගහණෙන ඨිතාවත්ථා අනුඤ්ඤාතා හොති. තිත්ථස්සාති පානතිත්ථස්ස. තත්ථ නිබ්බචනං දස්සෙති ‘‘තඤ්හී’’තිආදිනා. පපන්තීති පකාරෙන පිවන්ති. තථා හි ආචරියෙන වුත්තං ‘‘පපන්ති එත්ථාති පපන්ති වුත්තං. එත්ථ හි පපන්ති පානතිත්ථ’’න්ති (දී. නි. ටී. 1.499) නිරුත්තිනයෙන, යථාරුතලක්ඛණෙන වා ප-කාරස්ස භ-කාරො කතො.සබ්බතොති සබ්බකම්මට්ඨානමුඛතො. තෙනාහ ‘‘අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු යෙන යෙන මුඛෙනා’’ති. අයං අට්ඨකථාතො අපරො නයො – පකාරෙන භාසනං ජොතනං පභා, සබ්බතො පභා අස්සාති සබ්බතොපභං, කෙනචි අනුපක්කිලිට්ඨතාය සමන්තතො පභස්සරං විසුද්ධන්ති අත්ථො. එත්ථ නිබ්බානෙති නිමිත්තෙ භුම්මං දස්සෙති ‘‘ඉදං නිබ්බානං ආගම්මා’’ති ඉමිනා. යෙන නිබ්බානමධිගතං, තං සන්තතිපරියාපන්නානංයෙව ඉධ අනුප්පාදනිරොධො අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘උපාදින්නකධම්මජාතං නිරුජ්ඣති, අප්පවත්තං හොතී’’ති.

තත්ථාති යදෙතං ‘‘විඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙනා’’ති පදං වුත්තං, තස්මිං. විඤ්ඤාණං උද්ධරති තස්ස විභජ්ජිතබ්බත්තා. චරිමකවිඤ්ඤාණන්ති අරහතො චුතිචිත්තසඞ්ඛාතං පරිනිබ්බානචිත්තං. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණන්ති පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරචිත්තං. එත්ථෙතං උපරුජ්ඣතීති එතස්මිං නිබ්බානෙ එතං නාමරූපං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිරුජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘විජ්ඣාත…පෙ… භාවං යාතී’’ති. විජ්ඣාතදීපසිඛා වියාති නිබ්බුතදීපසිඛා විය. ‘‘අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්සාපී’’තිආදිනා සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතුමුඛෙන අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුමෙව වදති නාමරූපස්ස අනවසෙසතො උපරුජ්ඣනස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘අනුප්පාදවසෙන උපරුජ්ඣතී’’ති. සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙනාති කත්තරි, කරණෙ වා කරණවචනං, නිරොධෙනාති පන හෙතුම්හි. එත්ථාති නිබ්බානෙ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා කෙවට්ටසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

කෙවට්ටසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.