අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > මජ්ඣිමනිකාය (අට්ඨකථා) > මූලපණ්ණාස-අට්ඨකථා

139. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළසීහනාදසුත්තං. යස්මා පනස්ස අත්ථුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො, තස්මා තං දස්සෙත්වා චස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනං කරිස්සාම. කතරාය පනිදං අත්ථුප්පත්තියා නික්ඛිත්තන්ති? ලාභසක්කාරපච්චයා තිත්ථියපරිදෙවිතෙ. භගවතො කිර ධම්මදායාදසුත්තෙ වුත්තනයෙන මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. චතුප්පමාණිකො හි අයං ලොකසන්නිවාසො, රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති ඉමෙසං පුග්ගලානං වසෙන චතුධා ඨිතො.

තෙසං ඉදං නානාකරණං – කතමො ච පුග්ගලො රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ආරොහං වා පස්සිත්වා පරිණාහං වා පස්සිත්වා සණ්ඨානං වා පස්සිත්වා පාරිපූරිං වා පස්සිත්වා තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො පරවණ්ණනාය පරථොමනාය පරපසංසනාය පරවණ්ණහාරිකාය, තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො චීවරලූඛං වා පස්සිත්වා පත්තලූඛං වා පස්සිත්වා, සෙනාසනලූඛං වා පස්සිත්වා විවිධං වා දුක්කරකාරිකං පස්සිත්වා ¶ තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං ¶ වුච්චති පුග්ගලො ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො සීලං වා පස්සිත්වා සමාධිං වා පස්සිත්වා පඤ්ඤං වා පස්සිත්වා තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති.

ඉමෙසු ¶ චතූසු පුග්ගලෙසු රූපප්පමාණොපි භගවතො ආරොහපරිණාහසණ්ඨානපාරිපූරිවණ්ණපොක්ඛරතං, අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතත්තා නානාරතනවිචිත්තමිව සුවණ්ණමහාපටං, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසමාකිණ්ණතාය තාරාගණසමුජ්ජලං විය ගගනතලං සබ්බඵාලිඵුල්ලං විය ච යොජනසතුබ්බෙධං පාරිච්ඡත්තකං අට්ඨාරසරතනුබ්බෙධං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපං සස්සිරිකං අනොපමසරීරං දිස්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ඝොසප්පමාණොපි, භගවතා කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියො පූරිතා අඞ්ගපරිච්චාගො පුත්තදාරපරිච්චාගො, රජ්ජපරිච්චාගො අත්තපරිච්චාගො නයනපරිච්චාගො ච කතොතිආදිනා නයෙන පවත්තං ඝොසං සුත්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ලූඛප්පමාණොපි භගවතො චීවරලූඛං දිස්වා ‘‘සචෙ භගවා අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, කාසිකවත්ථමෙව අධාරයිස්ස. පබ්බජිත්වා පනානෙන සාණපංසුකූලචීවරෙන සන්තුස්සමානෙන භාරියං කත’’න්ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති. පත්තලූඛම්පි දිස්වා – ‘‘ඉමිනා අගාරං අජ්ඣාවසන්තෙන රත්තවරසුවණ්ණභාජනෙසු චක්කවත්තිභොජනාරහං සුගන්ධසාලිභොජනං පරිභුත්තං, පබ්බජිත්වා පන පාසාණමයං පත්තං ආදාය උච්චනීචකුලද්වාරෙසු සපදානං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධපිණ්ඩියාලොපෙන සන්තුස්සමානො භාරියං කරොතී’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති. සෙනාසනලූඛං දිස්වාපි – ‘‘අයං අගාරං අජ්ඣාවසන්තො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු තිවිධනාටකපරිවාරො දිබ්බසම්පත්තිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවිත්වා ඉදානි පබ්බජ්ජූපගතො රුක්ඛමූලසෙනාසනාදීසු දාරුඵලකසිලාපට්ටපීඨමඤ්චකාදීහි සන්තුස්සමානො භාරියං කරොතී’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව ¶ පසීදති. දුක්කරකාරිකමස්ස දිස්වාපි – ‘‘ඡබ්බස්සානි නාම මුග්ගයූසකුලත්ථයූසහරෙණුයූසාදීනං පසටමත්තෙන යාපෙස්සති, අප්පාණකං ¶ ඣානං ඣායිස්සති, සරීරෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛො විහරිස්සති, අහො දුක්කරකාරකො භගවා’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ධම්මප්පමාණොපි ¶ භගවතො සීලගුණං සමාධිගුණං පඤ්ඤාගුණං ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තිසම්පදං අභිඤ්ඤාපාරිපූරිං යමකපාටිහාරියං දෙවොරොහණං පාථිකපුත්තදමනාදීනි ච අනෙකානි අච්ඡරියානි දිස්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති, තෙ එවං පසන්නා භගවතො මහන්තං ලාභසක්කාරං අභිහරන්ති. තිත්ථියානං පන බාවෙරුජාතකෙ කාකස්ස විය ලාභසක්කාරො පරිහායිත්ථ. යථාහ –

‘‘අදස්සනෙන මොරස්ස, සිඛිනො මඤ්ජුභාණිනො;

කාකං තත්ථ අපූජෙසුං, මංසෙන ච ඵලෙන ච.

යදා ච සරසම්පන්නො, මොරො බාවෙරුමාගමා;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, වායසස්ස අහායථ.

යාව නුප්පජ්ජති බුද්ධො, ධම්මරාජා පභඞ්කරො;

තාව අඤ්ඤෙ අපූජෙසුං, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ.

යදා ච සරසම්පන්නො, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, තිත්ථියානං අහායථා’’ති. (ජා. 1.4.153-156);

තෙ එවං පහීනලාභසක්කාරා රත්තිං එකද්වඞ්ගුලමත්තං ඔභාසෙත්වාපි සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය හතප්පභා අහෙසුං.

යථා ¶ හි ඛජ්ජොපනකා, කාළපක්ඛම්හි රත්තියා;

නිදස්සයන්ති ඔභාසං, එතෙසං විසයො හි සො.

යදා ච රස්මිසම්පන්නො, අබ්භුදෙති පභඞ්කරො;

අථ ඛජ්ජුපසඞ්ඝානං, පභා අන්තරධායති.

එවං ඛජ්ජුපසදිසා, තිත්ථියාපි පුථූ ඉධ;

කාළපක්ඛූපමෙ ලොකෙ, දීපයන්ති සකං ගුණං.

යදා ච බුද්ධො ලොකස්මිං, උදෙති අමිතප්පභො;

නිප්පභා තිත්ථියා හොන්ති, සූරියෙ ඛජ්ජුපකා යථාති.

තෙ එවං නිප්පභා හුත්වා කච්ඡුපිළකාදීහි කිණ්ණසරීරා පරමපාරිජුඤ්ඤපත්තා යෙන බුද්ධො යෙන ධම්මො යෙන සඞ්ඝො යෙන ච මහාජනස්ස සන්නිපාතො, තෙන ¶ තෙන ගන්ත්වා අන්තරවීථියම්පි ¶ සිඞ්ඝාටකෙපි චතුක්කෙපි සභායම්පි ඨත්වා පරිදෙවන්ති –

‘‘කිං භො සමණොයෙව ගොතමො සමණො, මයං අස්සමණා; සමණස්සෙව ගොතමස්ස සාවකා සමණා, අම්හාකං සාවකා අස්සමණා? සමණස්සෙව ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දින්නං මහප්ඵලං, න අම්හාකං, සාවකානඤ්ච නො දින්නං මහප්ඵලං? නනු සමණොපි ගොතමො සමණො, මයම්පි සමණා. සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකා සමණා, අම්හාකම්පි සාවකා සමණා. සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දින්නං මහප්ඵලං, අම්හාකම්පි සාවකානඤ්ච නො දින්නං මහප්ඵලඤ්චෙව? සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දෙථ කරොථ, අම්හාකම්පි සාවකානඤ්ච නො දෙථ සක්කරොථ? නනු සමණො ගොතමො පුරිමානි දිවසානි උප්පන්නො, මයං පන ලොකෙ උප්පජ්ජමානෙයෙව උප්පන්නා’’ති.

එවං නානප්පකාරං විරවන්ති. අථ භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායොති චතස්සො පරිසා තෙසං සද්දං සුත්වා භගවතො ආරොචෙසුං ‘‘තිත්ථියා භන්තෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච කථෙන්තී’’ති ¶ . තං සුත්වා භගවා – ‘‘මා තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, තිත්ථියානං වචනෙන ‘අඤ්ඤත්ර සමණො අත්ථී’ති සඤ්ඤිනො අහුවත්ථා’’ති වත්වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු සමණභාවං පටිසෙධෙන්තො ඉධෙව ච අනුජානන්තො ඉමිස්සා අත්ථුප්පත්තියා ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණොති ඉදං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. අයං පන නියමො සෙසපදෙසුපි වෙදිතබ්බො. දුතියාදයොපි හි සමණා ඉධෙව, න අඤ්ඤත්ථ. සමණොති සොතාපන්නො. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241).

දුතියොති සකදාගාමී. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච? භික්ඛවෙ, දුතියො සමණො. ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං ¶ තනුත්තා සකදාගාමී හොති, සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං, භික්ඛවෙ, දුතියො සමණො’’ති.

තතියොති අනාගාමී. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, තතියො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා ඔපපාතිකො හොති තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො තස්මා ¶ ලොකා. අයං, භික්ඛවෙ, තතියො සමණො’’ති.

චතුත්ථොති අරහා. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, චතුත්ථො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං, භික්ඛවෙ, චතුත්ථො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241). ඉති ඉමස්මිං ඨානෙ චත්තාරො ඵලට්ඨකසමණාව අධිප්පෙතා.

සුඤ්ඤාති රිත්තා තුච්ඡා. පරප්පවාදාති චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති ඉමෙ සබ්බෙපි බ්රහ්මජාලෙ ආගතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. ඉතො බාහිරානං පරෙසං ¶ වාදා පරප්පවාදා නාම. තෙ සබ්බෙපි ඉමෙහි චතූහි ඵලට්ඨකසමණෙහි සුඤ්ඤා, න හි තෙ එත්ථ සන්ති. න කෙවලඤ්ච එතෙහෙව සුඤ්ඤා, චතූහි පන මග්ගට්ඨකසමණෙහිපි චතුන්නං මග්ගානං අත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකෙහිපීති ද්වාදසහිපි සමණෙහි සුඤ්ඤා එව. ඉමමෙව අත්ථං සන්ධාය භගවතා මහාපරිනිබ්බානෙ වුත්තං –

‘‘දුතියොපි සමණො නත්ථි, තතියොපි සමණො නත්ථි, චතුත්ථොපි සමණො නත්ථි. සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214).

එත්ථ ¶ හි පදෙසවත්තීති ආරද්ධවිපස්සකො අධිප්පෙතො. තස්මා සොතාපත්තිමග්ගස්ස ආරද්ධවිපස්සකං මග්ගට්ඨං ඵලට්ඨන්ති තයොපි එකතො කත්වා සමණොපි නත්ථීති ආහ. සකදාගාමිමග්ගස්ස ආරද්ධවිපස්සකං මග්ගට්ඨං ඵලට්ඨන්ති තයොපි එකතො කත්වා දුතියොපි සමණො නත්ථීති ආහ. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො.

කස්මා පනෙතෙ අඤ්ඤත්ථ නත්ථීති? අඛෙත්තතාය. යථා හි න ආරග්ගෙ සාසපො තිට්ඨති, න උදකපිට්ඨෙ අග්ගි ජලති, න පිට්ඨිපාසාණෙ බීජානි රුහන්ති, එවමෙව බාහිරෙසු තිත්ථායතනෙසු ¶ න ඉමෙ සමණා උප්පජ්ජන්ති, ඉමස්මිංයෙව පන සාසනෙ උප්පජ්ජන්ති. කස්මා? ඛෙත්තතාය. තෙසං අඛෙත්තතා ච ඛෙත්තතා ච අරියමග්ගස්ස අභාවතො ච භාවතො ච වෙදිතබ්බා. තෙනාහ භගවා –

‘‘යස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො න උපලබ්භති, සමණොපි තත්ථ ¶ න උපලබ්භති, දුතියොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති, තතියොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති, චතුත්ථොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති. යස්මිඤ්ච ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භති, සමණොපි තත්ථ උපලබ්භති, දුතියොපි තත්ථ…පෙ…. චතුත්ථොපි තත්ථ සමණො උපලබ්භති. ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භති, ඉධෙව, සුභද්ද, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො, ඉධ තතියො සමණො, ඉධ චතුත්ථො සමණො, සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214).

එවං යස්මා තිත්ථායතනං අඛෙත්තං, සාසනං ඛෙත්තං, තස්මා යථා සුරත්තහත්ථපාදො සූරකෙසරකො සීහො මිගරාජා න සුසානෙ වා සඞ්කාරකූටෙ වා පටිවසති, තියොජනසහස්සවිත්ථතං පන හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා මණිගුහායංයෙව පටිවසති. යථා ච ඡද්දන්තො නාගරාජා න ගොචරියහත්ථිකුලාදීසු නවසු නාගකුලෙසු උප්පජ්ජති, ඡද්දන්තකුලෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච වලාහකො අස්සරාජා න ගද්රභකුලෙ වා ඝොටකකුලෙ වා උප්පජ්ජති, සින්ධුයා තීරෙ පන සින්ධවකුලෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච සබ්බකාමදදං මනොහරං මණිරතනං න සඞ්කාරකූටෙ ¶ වා පංසුපබ්බතාදීසු වා උප්පජ්ජති, වෙපුල්ලපබ්බතබ්භන්තරෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච තිමිරපිඞ්ගලො මච්ඡරාජා න ඛුද්දකපොක්ඛරණීසු උප්පජ්ජති, චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ මහාසමුද්දෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච දියඩ්ඪයොජනසතිකො සුපණ්ණරාජා න ගාමද්වාරෙ එරණ්ඩවනාදීසු පටිවසති, මහාසමුද්දං පන අජ්ඣොගාහෙත්වා සිම්බලිදහවනෙයෙව පටිවසති. යථා ච ධතරට්ඨො සුවණ්ණහංසො න ගාමද්වාරෙ ආවාටකාදීසු පටිවසති, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරො හුත්වා චිත්තකූටපබ්බතෙයෙව පටිවසති. යථා ච චතුද්දීපිස්සරො චක්කවත්තිරාජා ¶ න නීචකුලෙ උප්පජ්ජති, අසම්භින්නජාතිඛත්තියකුලෙයෙව පන උප්පජ්ජති. එවමෙව ඉමෙසු සමණෙසු එකසමණොපි න අඤ්ඤතිත්ථායතනෙ උප්පජ්ජති, අරියමග්ගපරික්ඛිත්තෙ පන බුද්ධසාසනෙයෙව උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙහි සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති.

සම්මා සීහනාදං නදථාති එත්ථ සම්මාති හෙතුනා නයෙන කාරණෙන. සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං අප්පටිනාදං. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නං සමණානං ඉධෙව අත්ථිතාය අයං නාදො සෙට්ඨනාදො නාම හොති උත්තමනාදො. ‘‘ඉමෙ සමණා ඉධෙව අත්ථී’’ති වදන්තස්ස අඤ්ඤතො භයං වා ආසඞ්කා ¶ වා නත්ථීති අභීතනාදො නාම හොති. ‘‘අම්හාකම්පි සාසනෙ ඉමෙ සමණා අත්ථී’’ති පූරණාදීසු එකස්සාපි උට්ඨහිත්වා වත්තුං අසමත්ථතාය අයං නාදො අප්පටිනාදො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං අප්පටිනාද’’න්ති.

140. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතීති ඉදං ඛො පන කාරණං විජ්ජති. යං අඤ්ඤතිත්ථියාති යෙන කාරණෙන අඤ්ඤතිත්ථියා. එත්ථ ච තිත්ථං ජානිතබ්බං, තිත්ථකරො ජානිතබ්බො තිත්ථියා ජානිතබ්බා, තිත්ථියසාවකා ජානිතබ්බා. තිත්ථංනාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. එත්ථ හි සත්තා තරන්ති උප්පලවන්ති උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, තස්මා තිත්ථන්ති වුච්චන්ති. තාසං දිට්ඨීනං උප්පාදෙතා තිත්ථකරො නාම. තස්ස ලද්ධිං ගහෙත්වා පබ්බජිතා තිත්ථියා නාම. තෙසං පච්චයදායකා තිත්ථියසාවකාති වෙදිතබ්බා. පරිබ්බාජකාති ගිහිබන්ධනං පහාය පබ්බජ්ජූපගතා. අස්සාසොති අවස්සයො පතිට්ඨා උපත්ථම්භො. බලන්ති ථාමො. යෙන තුම්හෙති යෙන අස්සාසෙන වා බලෙන වා එවං වදෙථ.

අත්ථි ¶ ඛො නො, ආවුසො, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො සො භගවා සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තෙන භගවතා තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයං ජානතා, හත්ථතලෙ ඨපිතං ආමලකං විය සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පස්සතා. අපිච පුබ්බෙනිවාසාදීහි ජානතා, දිබ්බෙන චක්ඛුනා පස්සතා. තීහි විජ්ජාහි ¶ ඡහි වා පන අභිඤ්ඤාහි ජානතා, සබ්බත්ථ අප්පටිහතෙන සමන්තචක්ඛුනා පස්සතා. සබ්බධම්මජානනසමත්ථාය පඤ්ඤාය ජානතා, සබ්බසත්තානං චක්ඛුවිසයාතීතානි තිරොකුට්ටාදිගතානි වාපි රූපානි අතිවිසුද්ධෙන මංසචක්ඛුනා පස්සතා. අත්තහිතසාධිකාය සමාධිපදට්ඨානාය පටිවෙධපඤ්ඤාය ජානතා, පරහිතසාධිකාය කරුණාපදට්ඨානාය දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතා. අරීනං හතත්තා පච්චයාදීනං අරහත්තා ච අරහතා, සම්මා සාමඤ්ච සච්චානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන. අන්තරායිකධම්මෙ වා ජානතා, නිය්යානිකධම්මෙ පස්සතා. කිලෙසාරීනං හතත්තා අරහතා, සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති, එවං චතුවෙසාරජ්ජවසෙන චතූහි ආකාරෙහි ථොමිතෙන චත්තාරො ධම්මා අක්ඛාතා, යෙ මයං අත්තනි සම්පස්සමානා එවං වදෙම, න රාජරාජමහාමත්තාදීනං උපත්ථම්භං කායබලන්ති.

සත්ථරි ¶ පසාදොති ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා නයෙන බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො. ධම්මෙ පසාදොති ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා නයෙන ධම්මගුණෙ අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො. සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති අරියකන්තෙසු සීලෙසු පරිපූරකාරිතා. අරියකන්තසීලානි නාම පඤ්චසීලානි. තානි හි භවන්තරගතොපි අරියසාවකො අත්තනො අරියසාවකභාවං අජානන්තොපි න වීතික්කමති. සචෙපි හි නං කොචි වදෙය්ය – ‘‘ඉමං සකලං චක්කවත්තිරජ්ජං සම්පටිච්ඡිත්වා ඛුද්දකමක්ඛිකං ජීවිතා වොරොපෙහී’’ති, අට්ඨානමෙතං, යං සො තස්ස වචනං කරෙය්ය. එවං අරියානං සීලානි කන්තානි පියානි මනාපානි. තානි සන්ධාය වුත්තං ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිතා’’ති.

සහධම්මිකා ඛො පනාති භික්ඛු භික්ඛුනී සික්ඛමානා සාමණෙරො සාමණෙරී උපාසකො උපාසිකාති එතෙ සත්ත සහධම්මචාරිනො. එතෙසු හි භික්ඛු භික්ඛූහි සද්ධිං සහධම්මං චරති සමානසික්ඛතාය. තථා ¶ භික්ඛුනී භික්ඛුනීහි…පෙ… උපාසිකා උපාසිකාහි, සොතාපන්නො සොතාපන්නෙහි, සකදාගාමී…පෙ… අනාගාමීහි සහධම්මං චරති. තස්මා සබ්බෙපෙතෙ සහධම්මිකාති වුච්චන්ති. අපිචෙත්ථ අරියසාවකායෙව අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි ¶ භවන්තරෙපි මග්ගදස්සනම්හි විවාදො නත්ථි, තස්මා තෙ අච්චන්තං එකධම්මචාරිතාය සහධම්මිකා. ඉමිනා, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා නයෙන සඞ්ඝං අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො කථිතො. එත්තාවතා චත්තාරි සොතාපන්නස්ස අඞ්ගානි කථිතානි හොන්ති.

ඉමෙ ඛො නො, ආවුසොති, ආවුසො, ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා තෙන භගවතා අම්හාකං අස්සාසො චෙව බලඤ්චාති අක්ඛාතා, යෙ මයං අත්තනි සම්පස්සමානා එවං වදෙම.

141. යො අම්හාකං සත්ථාති ඉමිනා පූරණකස්සපාදිකෙ ඡ සත්ථාරො අපදිස්සන්ති. යථා පන ඉදානි සාසනෙ ආචරියුපජ්ඣායාදීසු ‘‘අම්හාකං ආචරියො, අම්හාකං උපජ්ඣායො’’ති ගෙහසිතපෙමං හොති. එවරූපං පෙමං සන්ධාය ‘‘සත්ථරි පසාදො’’ති වදන්ති. ථෙරො පනාහ – ‘‘යස්මා සත්ථා නාම න එකස්ස, න ද්වින්නං හොති, සදෙවකස්ස ලොකස්ස එකොව සත්ථා, තස්මා තිත්ථියා ‘අම්හාකං සත්ථා’ ති එකපදෙනෙව සත්ථාරං විසුං කත්වා ඉමිනාව පදෙන විරුද්ධා පරාජිතා’’ති. ධම්මෙ පසාදොති ඉදං පන යථා ඉදානි සාසනෙ ‘‘අම්හාකං දීඝනිකායො අම්හාකං ¶ මජ්ඣිමනිකායො’’ති මමායන්ති, එවං අත්තනො අත්තනො පරියත්තිධම්මෙ ගෙහසිතපෙමං සන්ධාය වදන්ති. සීලෙසූති අජසීලගොසීලමෙණ්ඩකසීලකුක්කුරසීලාදීසු. ඉධ නො ආවුසොති එත්ථ ඉධාති පසාදං සන්ධාය වදන්ති. කො අධිප්පයාසොති කො අධිකප්පයොගො. යදිදන්ති යමිදං තුම්හාකඤ්චෙව අම්හාකඤ්ච නානාකරණං වදෙය්යාථ. තං කිං නාම? තුම්හාකම්පි හි චතූසු ඨානෙසු පසාදො, අම්හාකම්පි. නනු එතස්මිං පසාදෙ තුම්හෙ ච අම්හෙ ච ද්වෙධා භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසාති වාචාය සමධුරා හුත්වා අට්ඨංසු.

අථ නෙසං තං සමධුරතං භින්දන්තො භගවා එවං වාදිනොතිආදිමාහ. තත්ථ එකා නිට්ඨාති යා තස්ස පසාදස්ස පරියොසානභූතා ¶ නිට්ඨා, කිං සා එකා, උදාහු පුථූති එවං පුච්ඡථාති වදති. යස්මා පන තස්මිං තස්මිං සමයෙ නිට්ඨං අපඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථි, බ්රාහ්මණානඤ්හි බ්රහ්මලොකො නිට්ඨා, මහාතාපසානං ආභස්සරා, පරිබ්බාජකානං සුභකිණ්හා, ආජීවකානං ‘‘අනන්තමානසො’’ති එවං පරිකප්පිතො අසඤ්ඤීභවො ¶ . ඉමස්මිං සාසනෙ පන අරහත්තං නිට්ඨා. සබ්බෙව චෙතෙ අරහත්තමෙව නිට්ඨාති වදන්ති. දිට්ඨිවසෙන පන බ්රහ්මලොකාදීනි පඤ්ඤපෙන්ති. තස්මා අත්තනො අත්තනො ලද්ධිවසෙන එකමෙව නිට්ඨං පඤ්ඤපෙන්ති, තං දස්සෙතුං භගවා සම්මා බ්යාකරමානාතිආදිමාහ.

ඉදානි භික්ඛූනම්පි එකා නිට්ඨා, තිත්ථියානම්පි එකා නිට්ඨාති ද්වීසු අට්ටකාරකෙසු විය ඨිතෙසු භගවා අනුයොගවත්තං දස්සෙන්තො සා පනාවුසො, නිට්ඨා සරාගස්ස, උදාහු වීතරාගස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා රාගරත්තාදීනං නිට්ඨා නාම නත්ථි. යදි සියා, සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි සියාති ඉමං දොසං පස්සන්තානං තිත්ථියානං ‘‘වීතරාගස්ස ආවුසො සා නිට්ඨා’’තිආදිනා නයෙන බ්යාකරණං දස්සිතං.

තත්ථ විද්දසුනොති පණ්ඩිතස්ස. අනුරුද්ධපටිවිරුද්ධස්සාති රාගෙන අනුරුද්ධස්ස කොධෙන පටිවිරුද්ධස්ස. පපඤ්චාරාමස්ස පපඤ්චරතිනොති එත්ථ ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො. පපඤ්චො ආරාමො අස්සාති පපඤ්චාරාමො. පපඤ්චෙ රති අස්සාති පපඤ්චරති. පපඤ්චොති ච මත්තපමත්තාකාරභාවෙන පවත්තානං තණ්හාදිට්ඨිමානානමෙතං අධිවචනං. ඉධ පන තණ්හාදිට්ඨියොව අධිප්පෙතා. සරාගස්සාතිආදීසු පඤ්චසු ඨානෙසු එකොව කිලෙසො ආගතො. තස්ස ආකාරතො නානත්තං ¶ වෙදිතබ්බං. සරාගස්සාති හි වුත්තට්ඨානෙ පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන ගහිතො. සතණ්හස්සාති භවතණ්හාවසෙන. සඋපාදානස්සාති ගහණවසෙන. අනුරුද්ධපටිවිරුද්ධස්සාති යුගළවසෙන. පපඤ්චාරාමස්සාති පපඤ්චුප්පත්තිදස්සනවසෙන. සරාගස්සාති වා එත්ථ අකුසලමූලවසෙන ගහිතො. සතණ්හස්සාති එත්ථ තණ්හාපච්චයා උපාදානදස්සනවසෙන. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. ථෙරො පනාහ ‘‘කස්මා එවං විද්ධංසෙථ? එකොයෙව හි අයං ලොභො රජ්ජනවසෙන රාගොති වුත්තො. තණ්හාකරණවසෙන තණ්හා. ගහණට්ඨෙන උපාදානං. යුගළවසෙන අනුරොධපටිවිරොධො. පපඤ්චුප්පත්තිදස්සනට්ඨෙන පපඤ්චො’’ති.

142. ඉදානි ¶ ඉමෙසං කිලෙසානං මූලභූතං දිට්ඨිවාදං දස්සෙන්තො ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියොතිආදිමාහ.

තත්ථ භවදිට්ඨීති සස්සතදිට්ඨි. විභවදිට්ඨීති උච්ඡෙදදිට්ඨි. භවදිට්ඨිං අල්ලීනාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන සස්සතදිට්ඨිං අල්ලීනා. උපගතාති ¶ තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව උපගතා. අජ්ඣොසිතාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව අනුපවිට්ඨා. විභවදිට්ඨියා තෙ පටිවිරුද්ධාති තෙ සබ්බෙ උච්ඡෙදවාදීහි සද්ධිං – ‘‘තුම්හෙ අන්ධබාලා න ජානාථ, සස්සතො අයං ලොකො, නායං ලොකො උච්ඡිජ්ජතී’’ති පටිවිරුද්ධා නිච්චං කලහභණ්ඩනපසුතා විහරන්ති. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො.

සමුදයඤ්චාතිආදීසු ද්වෙ දිට්ඨීනං සමුදයා ඛණිකසමුදයො පච්චයසමුදයො ච. ඛණිකසමුදයො දිට්ඨීනං නිබ්බත්ති. පච්චයසමුදයො අට්ඨ ඨානානි. සෙය්යථිදං, ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි, ඵස්සොපි, සඤ්ඤාපි, විතක්කොපි, අයොනිසොමනසිකාරොපි, පාපමිත්තොපි, පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං. ‘‘ඛන්ධා හෙතු ඛන්ධා පච්චයො දිට්ඨීනං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන. එවං ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං. අවිජ්ජා… ඵස්සො… සඤ්ඤා… විතක්කො… අයොනිසොමනසිකාරො… පාපමිත්තො… පරතොඝොසො හෙතු, පරතොඝොසො පච්චයො දිට්ඨීනං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන. එවං පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං’’ (පටි. ම. 1.124). අත්ථඞ්ගමාපි ද්වෙයෙව ඛණිකත්ථඞ්ගමො පච්චයත්ථඞ්ගමො ච. ඛණිකත්ථඞ්ගමො නාම ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා අන්තරධානං. පච්චයත්ථඞ්ගමො නාම සොතාපත්තිමග්ගො. සොතාපත්තිමග්ගො හි දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති වුත්තො.

අස්සාදන්ති ¶ දිට්ඨිමූලකං ආනිසංසං. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘යංදිට්ඨිකො සත්ථා හොති, තංදිට්ඨිකා සාවකා හොන්ති. යංදිට්ඨිකා සත්ථාරං සාවකා සක්කරොන්ති, ගරුං කරොන්ති, මානෙන්ති, පූජෙන්ති, ලභන්ති තතොනිදානං චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං. අයං, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා දිට්ඨධම්මිකො ආනිසංසො’’ති. ආදීනවන්ති දිට්ඨිග්ගහණමූලකං උපද්දවං. සො වග්ගුලිවතං උක්කුටිකප්පධානං කණ්ටකාපස්සයතා පඤ්චාතපතප්පනං සානුපපාතපතනං කෙසමස්සුලුඤ්චනං අප්පොණකං ඣානන්තිආදීනං වසෙනං වෙදිතබ්බො. නිස්සරණන්ති දිට්ඨීනං නිස්සරණං නාම නිබ්බානං. යථාභූතං ¶ නප්පජානන්තීති යෙ එතං සබ්බං යථාසභාවං න ජානන්ති. න පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති සකලවට්ටදුක්ඛතො ¶ න පරිමුච්චන්ති. ඉමිනා එතෙසං නිට්ඨා නාම නත්ථීති දස්සෙති. පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති සකලවට්ටදුක්ඛතො පරිමුච්චන්ති. ඉමිනා එතෙසං නිට්ඨා නාම අත්ථීති ද්වින්නං අට්ටකාරකානං අට්ටං ඡින්දන්තො විය සාසනස්මිංයෙව නිට්ඨාය අත්ථිතං පතිට්ඨපෙති.

143. ඉදානි දිට්ඨිච්ඡෙදනං දස්සෙන්තො චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, උපාදානානීතිආදිමාහ. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තායෙව.

සබ්බුපාදානපරිඤ්ඤාවාදා පටිජානමානාති මයං සබ්බෙසං උපාදානානං පරිඤ්ඤං සමතික්කමං වදාමාති එවං පටිජානමානා. න සම්මා සබ්බුපාදානපරිඤ්ඤන්ති සබ්බෙසං උපාදානානං සමතික්කමං සම්මා න පඤ්ඤපෙන්ති. කෙචි කාමුපාදානමත්තස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. කෙචි දිට්ඨුපාදානමත්තස්ස පඤ්ඤපෙන්ති, කෙචි සීලබ්බතුපාදානස්සාපි. අත්තවාදුපාදානස්ස පන පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථි. තෙසං පන භෙදං දස්සෙන්තො කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තීතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බෙපි කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තියෙව, ඡන්නවුති පාසණ්ඩාපි හි ‘‘කාමා ඛො පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති වත්ථුපටිසෙවනං කාමං කප්පතීති න පඤ්ඤපෙන්ති, අකප්පියමෙව කත්වා පඤ්ඤපෙන්ති. යෙ පන සෙවන්ති, තෙ ථෙය්යෙන සෙවන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති.

යස්මා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදීනි ගහෙත්වා චරන්ති. ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධි, භාවනාය සුද්ධී’’ති ගණ්හන්ති, අත්තුපලද්ධිං න පජහන්ති, තස්මා න දිට්ඨුපාදානස්ස, න සීලබ්බතුපාදානස්ස ¶ , න අත්තවාදුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. තං කිස්ස හෙතූති තං අපඤ්ඤාපනං එතෙසං කිස්ස හෙතු, කිං කාරණා? ඉමානි හි තෙ භොන්තොති යස්මා තෙ භොන්තො ඉමානි තීණි කාරණානි යථාසභාවතො න ජානන්තීති අත්ථො. යෙ පනෙත්ථ ද්වින්නං පරිඤ්ඤානං පඤ්ඤාපනකාරණං දිට්ඨිඤ්චෙව සීලබ්බතඤ්ච ‘‘එතං පහාතබ්බ’’න්ති යථාසභාවතො ජානන්ති. තෙ සන්ධාය පරතො ද්වෙ වාරා වුත්තා. තත්ථ යෙ ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදීනි ගණ්හන්ති, තෙ දිට්ඨුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. යෙ පන ‘‘න සීලෙන සුද්ධි, න වතෙන සුද්ධි, න ¶ භාවනාය සුද්ධී’’ති ගණ්හන්ති, තෙ සීලබ්බතුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පන එකොපි පඤ්ඤපෙතුං න සක්කොති. අට්ඨසමාපත්තිලාභිනොපි හි චන්දිමසූරියෙ පාණිනා ¶ පරිමජ්ජිත්වා චරමානාපි ච තිත්ථියා තිස්සො පරිඤ්ඤා පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදං මුඤ්චිතුං න සක්කොන්ති. තස්මා පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව පතන්ති. පථවිජිගුච්ඡනසසකො විය හි එතෙ.

තත්ථායං අත්ථසල්ලාපිකා උපමා – පථවී කිර සසකං ආහ – ‘‘භො සසකා’’ති. සසකො ආහ – ‘‘කො එසො’’ති. ‘‘කස්මා මමෙව උපරි සබ්බඉරියාපථෙ කප්පෙන්තො උච්චාරපස්සාවං කරොන්තො මං න ජානාසී’’ති. ‘‘සුට්ඨු තයා අහං දිට්ඨො, මයා අක්කන්තට්ඨානම්පි අඞ්ගුලග්ගෙහි ඵුට්ඨට්ඨානං විය හොති, විස්සට්ඨඋදකං අප්පමත්තකං, කරීසං කතකඵලමත්තං. හත්ථිඅස්සාදීහි පන අක්කන්තට්ඨානම්පි මහන්තං, පස්සාවොපි නෙසං ඝටමත්තො හොති, උච්චාරොපි පච්ඡිමත්තො හොති, අලං මය්හං තයා’’ති උප්පතිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ පතිතො. තතො නං පථවී ආහ – ‘‘අරෙ දූරං ගතොපි නනු මය්හං උපරියෙව පතිතොසී’’ති. සො පුන තං ජිගුච්ඡන්තො උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ පතිතො, එවං වස්සසහස්සම්පි උප්පතිත්වා පතමානො සසකො පථවිං මුඤ්චිතුං න සක්කොති. එවමෙවං තිත්ථියා සබ්බූපාදානපරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තොපි කාමුපාදානාදීනං තිණ්ණංයෙව සමතික්කමං පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදං පන මුඤ්චිතුං න සක්කොන්ති, අසක්කොන්තා පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව පතන්තීති.

එවං යං තිත්ථියා සමතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, තස්ස වසෙන දිට්ඨිච්ඡෙදවාදං වත්වා ඉදානි පසාදපච්ඡෙදවාදං දස්සෙන්තො එවරූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙතිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මවිනයෙති ධම්මෙ චෙව විනයෙ ච, උභයෙනපි අනිය්යානිකසාසනං දස්සෙති. ‘‘යො සත්ථරි පසාදො ¶ සො න සම්මග්ගතො’’ති අනිය්යානිකසාසනම්හි හි සත්ථා කාලං කත්වා සීහොපි හොති, බ්යග්ඝොපි හොති, දීපිපි අච්ඡොපි තරච්ඡොපි. සාවකා පනස්ස මිගාපි සූකරාපි පසදාපි හොන්ති, සො ‘‘ඉමෙ මය්හං පුබ්බෙ උපට්ඨාකා පච්චයදායකා’’ති ඛන්තිං වා මෙත්තං වා අනුද්දයං වා අකත්වා තෙසං උපරි පතිත්වා ලොහිතං පිවති, ථූලථූලමංසානිපි ඛාදති. සත්ථා වා පන බිළාරො හොති, සාවකා ¶ කුක්කුටා වා මූසිකා වා. අථ නෙ වුත්තනයෙනෙව අනුකම්පං අකත්වා ඛාදති. අථ වා සත්ථා නිරයපාලො හොති, සාවකා නෙරයිකසත්තා. සො ‘‘ඉමෙ මය්හං පුබ්බෙ උපට්ඨාකා පච්චයදායකා’’ති අනුකම්පං අකත්වා විවිධා කම්මකාරණා කරොති, ආදිත්තෙපි රථෙ යොජෙති, අඞ්ගාරපබ්බතම්පි ආරොපෙති, ලොහකුම්භියම්පි ඛිපති ¶ , අනෙකෙහිපි දුක්ඛධම්මෙහි සම්පයොජෙති. සාවකා වා පන කාලං කත්වා සීහාදයො හොන්ති, සත්ථා මිගාදීසු අඤ්ඤතරො. තෙ ‘‘ඉමං මයං පුබ්බෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිම්හා, සත්ථා නො අය’’න්ති තස්මිං ඛන්තිං වා මෙත්තං වා අනුද්දයං වා අකත්වා වුත්තනයෙනෙව අනයබ්යසනං පාපෙන්ති. එවං අනිය්යානිකසාසනෙ යො සත්ථරි පසාදො, සො න සම්මග්ගතො හොති, කඤ්චි කාලං ගන්ත්වාපි පච්ඡා විනස්සතියෙව.

යො ධම්මෙ පසාදොති අනිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි ධම්මෙ පසාදො නාම, උග්ගහිතපරියාපුට – ධාරිතවාචිත්තමත්තකෙ තන්තිධම්මෙ පසාදො හොති, වට්ටමොක්ඛො පනෙත්ථ නත්ථි. තස්මා යො එත්ථ පසාදො, සො පුනප්පුනං වට්ටමෙව ගම්භීරං කරොතීති සාසනස්මිං අසම්මග්ගතො අසභාවතො අක්ඛායති.

යා සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති යාපි ච අනිය්යානිකසාසනෙ අජසීලාදීනං වසෙන පරිපූරකාරිතා, සාපි යස්මා වට්ටමොක්ඛං භවනිස්සරණං න සම්පාපෙති, සම්පජ්ජමානා පන තිරච්ඡානයොනිං ආවහති, විපච්චමානා නිරයං, තස්මා සා න සම්මග්ගතා අක්ඛායති. යා සහධම්මිකෙසූති අනිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි යෙ සහධම්මිකා, තෙසු යස්මා එකච්චෙ කාලං කත්වා සීහාදයොපි හොන්ති, එකච්චෙ මිගාදයො, තත්ථ සීහාදිභූතා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං සහධම්මිකා අහෙසු’’න්ති මිගාදිභූතෙසු ඛන්තිආදීනි අකත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නෙසං මහාදුක්ඛං උප්පාදෙන්ති. තස්මා එත්ථ සහධම්මිකෙසු පියමනාපතාපි අසම්මග්ගතා අක්ඛායති.

ඉදං පන සබ්බම්පි කාරණභෙදං එකතො කත්වා දස්සෙන්තො භගවා තං කිස්ස හෙතු? එවඤ්හෙතං ¶ , භික්ඛවෙ, හොතීතිආදිමාහ. තත්රායං සංඛෙපත්ථො – එවඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, හොති, යං මයා වුත්තං ‘‘යො සත්ථරි පසාදො සො න සම්මග්ගතො අක්ඛායතී’’තිආදි, තං එවමෙව හොති. කස්මා? යස්මා තෙ පසාදාදයො දුරක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ ¶ …පෙ… අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතෙති, එත්ථ හි යථා තන්ති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තත්ථ දුරක්ඛාතෙති දුක්කථිතෙ, දුක්ඛථිතත්තායෙව දුප්පවෙදිතෙ. සො පනෙස යස්මා මග්ගඵලත්ථාය න නිය්යාති, තස්මා අනිය්යානිකො. රාගාදීනං උපසමාය අසංවත්තනතො අනුපසමසංවත්තනිකො. න සම්මාසම්බුද්ධෙන සබ්බඤ්ඤුනා ¶ පවෙදිතොති අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතො. තස්මිං අනිය්යානිකෙ අනුපසමසංවත්තනිකෙ අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතෙ. එත්තාවතා භගවා තිත්ථියෙසු පසාදො සුරාපීතසිඞ්ගාලෙ පසාදො විය නිරත්ථකොති දස්සෙති.

එකො කිර කාළසිඞ්ගාලො රත්තිං නගරං පවිට්ඨො සුරාජල්ලිකං ඛාදිත්වා පුන්නාගවනෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො සූරියුග්ගමනෙ පබුජ්ඣිත්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ න සක්කා ගන්තුං, බහූ අම්හාකං වෙරිනො, එකං වඤ්චෙතුං වට්ටතී’’ති. සො එකං බ්රාහ්මණං ගච්ඡන්තං දිස්වා ඉමං වඤ්චෙස්සාමීති ‘‘අය්ය බ්රාහ්මණා’’ති ආහ. කො එසො බ්රාහ්මණං පක්කොසතීති. ‘‘අහං, සාමී, ඉතො තාව එහීති. කිං භොති? මං බහිගාමං නෙහි, අහං තෙ ද්වෙ කහාපණසතානි දස්සාමීති. සොපි නයිස්සාමීති තං පාදෙසු ගණ්හි. අරෙ බාල බ්රාහ්මණ, න මය්හං කහාපණා ඡඩ්ඩිතකා අත්ථි, දුල්ලභා කහාපණා, සාධුකං මං ගණ්හාහීති. කථං භො ගණ්හාමීති? උත්තරාසඞ්ගෙන ගණ්ඨිකං කත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා ගණ්හාහීති. බ්රාහ්මණො තං තථා ගහෙත්වා දක්ඛිණද්වාරසමීපට්ඨානං ගන්ත්වා එත්ථ ඔතාරෙමීති පුච්ඡි. කතරට්ඨානං නාම එතන්ති? මහාද්වාරං එතන්ති. අරෙ බාල, බ්රාහ්මණ, කිං තව ඤාතකා අන්තරද්වාරෙ කහාපණං ඨපෙන්ති, පරතො මං හරා’’ති. සො පුනප්පුනං ථොකං ථොකං ගන්ත්වා ‘‘එත්ථ ඔතාරෙමි එත්ථ ඔතාරෙමී’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන තජ්ජිතො ඛෙමට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ ඔතාරෙහීති වුත්තො ඔතාරෙත්වා සාටකං ගණ්හි. කාළසිඞ්ගාලො ආහ ‘‘අහං තෙ ද්වෙ කහාපණසතානි දස්සාමීති අවොචං. මය්හං පන කහාපණා බහූ, න ද්වෙ කහාපණසතානෙව, යාව අහං කහාපණෙ ආහරාමි, තාව ත්වං සූරියං ඔලොකෙන්තො තිට්ඨා’’ති වත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තෙත්වා පුන බ්රාහ්මණං ආහ ‘‘අය්ය බ්රාහ්මණ මා ඉතො ඔලොකෙහි, සූරියමෙව ඔලොකෙන්තො තිට්ඨා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා කෙතකවනං පවිසිත්වා යථාරුචිං පක්කන්තො. බ්රාහ්මණස්සපි සූරියං ¶ ඔලොකෙන්තස්සෙව නලාටතො චෙව කච්ඡෙහි ච සෙදා මුච්චිංසු. අථ නං රුක්ඛදෙවතා ආහ –

‘‘සද්දහාසි ¶ සිඞ්ගාලස්ස, සුරාපීතස්ස බ්රාහ්මණ;

සිප්පිකානං සතං නත්ථි, කුතො කංසසතා දුවෙ’’ති. (ජා. 1.1.113);

එවං යථා කාළසිඞ්ගාලෙ පසාදො නිරත්ථකො, එවං තිත්ථියෙසුපීති.

144. අනිය්යානිකසාසනෙ ¶ පසාදස්ස නිරත්ථකභාවං දස්සෙත්වා නිය්යානිකසාසනෙ තස්ස සාත්ථකතං දස්සෙතුං තථාගතො ච ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙතීති අරහත්තමග්ගෙන කාමුපාදානස්ස පහානපරිඤ්ඤං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති, ඉතරෙසං තිණ්ණං උපාදානානං සොතාපත්තිමග්ගෙන පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙති. එවරූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙති, භික්ඛවෙ, එවරූපෙ ධම්මෙ ච විනයෙ ච. උභයෙනපි නිය්යානිකසාසනං දස්සෙති. සත්ථරි පසාදොති එවරූපෙ සාසනෙ යො සත්ථරි පසාදො, සො සම්මග්ගතො අක්ඛායති, භවදුක්ඛනිස්සරණාය සංවත්තති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – භගවා කිර වෙදියකපබ්බතෙ ඉන්දසාලගුහායං පටිවසති. අථෙකො උලූකසකුණො භගවති ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තෙ උපඩ්ඪමග්ගං අනුගච්ඡති, නික්ඛමන්තෙ උපඩ්ඪමග්ගං පච්චුග්ගමනං කරොති. සො එකදිවසං සම්මාසම්බුද්ධං සායන්හසමයෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං නිසින්නං පබ්බතා ඔරුය්හ වන්දිත්වා පක්ඛෙ පණාමෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සීසං හෙට්ඨා කත්වා දසබලං නමස්සමානො අට්ඨාසි. භගවා තං ඔලොකෙත්වා සිතං පාත්වාකාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො සිතස්ස පාතුකම්මායා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පස්සානන්ද, ඉමං උලූකසකුණං, අයං මයි ච භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච චිත්තං පසාදෙත්වා සතසහස්සකප්පෙ දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා සොමනස්සො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සතී’’ති ආහ –

උලූකමණ්ඩලක්ඛික, වෙදියකෙ චිරදීඝවාසික;

සුඛිතොසි ත්වං අය්ය කොසිය, කාලුට්ඨිතං පස්සසි බුද්ධවරං.

මයි ¶ ¶ චිත්තං පසාදෙත්වා, භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනුත්තරෙ;

කප්පානං සතසහස්සානි, දුග්ගතෙසො න ගච්ඡති.

දෙවලොකා චවිත්වාන, කුසලමූලෙන චොදිතො;

භවිස්සති අනන්තඤාණො, සොමනස්සොති විස්සුතොති.

අඤ්ඤානිපි චෙත්ථ රාජගහනගරෙ සුමනමාලාකාරවත්ථු මහාභෙරිවාදකවත්ථු මොරජිකවත්ථු වීණාවාදකවත්ථු සඞ්ඛධමකවත්ථූති එවමාදීනි වත්ථූනි ¶ විත්ථාරෙතබ්බානි. එවං නිය්යානිකසාසනෙ සත්ථරි පසාදො සම්මග්ගතො හොති.

ධම්මෙ පසාදොති නිය්යානිකසාසනම්හි ධම්මෙ පසාදො සම්මග්ගතො හොති. සරමත්තෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා සුණන්තානං තිරච්ඡානගතානම්පි සම්පත්තිදායකො හොති, පරමත්ථෙ කිං පන වත්තබ්බං. අයමත්ථො මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදීනං වත්ථුවසෙන වෙදිතබ්බො.

සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති නිය්යානිකසාසනම්හි සීලෙසු පරිපූරකාරිතාපි සම්මග්ගතා හොති, සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිං ආවහති. තත්ථ ඡත්තමාණවකවත්ථුසාමණෙරවත්ථුආදීනි දීපෙතබ්බානි.

සහධම්මිකෙසූති නිය්යානිකසාසනෙ සහධම්මිකෙසු පියමනාපතාපි සම්මග්ගතා හොති, මහාසම්පත්තිං ආවහති. අයමත්ථො විමානපෙතවත්ථූහි දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඛීරොදනමහමදාසිං, භික්ඛුනො පිණ්ඩාය චරන්තස්ස…පෙ…

ඵාණිතං…පෙ… උච්ඡුඛණ්ඩිකං… තිම්බරුසකං… කක්කාරිකං…

එළාලුකං… වල්ලිපක්කං… ඵාරුසකං… හත්ථපතාකං…

සාකමුට්ඨිං ¶ … පුප්ඵකමුට්ඨිං… මූලකං… නිම්බමුට්ඨිං…

අම්බිකඤ්ජිකං… දොණිනිම්මජ්ජනිං… කායබන්ධනං…

අංසබද්ධකං… ආයොගපට්ටං… විධූපනං… තාලවණ්ටං…

මොරහත්ථං… ඡත්තං… උපාහනං… පූවං මොදකං…

සක්ඛලිකං ¶ අහමදාසිං, භික්ඛුනො පිණ්ඩාය චරන්තස්ස…පෙ…

තස්සා මෙ පස්ස විමානං, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනීහමස්මී’’ති (වි. ව. 406).

තං කිස්ස හෙතූතිආදි වුත්තනයානුසාරෙනෙව යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

145. ඉදානි ¶ යෙසං උපාදානානං තිත්ථියා න සම්මා පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති, තථාගතො පඤ්ඤපෙති, තෙසං පච්චයං දස්සෙතුං ඉමෙ ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ කිංනිදානාතිආදීසු නිදානාදීනි සබ්බානෙව කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි යස්මා ඵලං නිදෙති හන්ද, නං ගණ්හථාති අප්පෙති විය, තස්මා නිදානන්ති වුච්චති. යස්මා තං තතො ජායති සමුදෙති පභවති, තස්මා සමුදයො, ජාති, පභවොති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – කිං නිදානං එතෙසන්ති කිංනිදානා. කො සමුදයො එතෙසන්ති කිංසමුදයා. කා ජාති එතෙසන්ති කිංජාතිකා. කො පභවො එතෙසන්ති කිංපභවා. යස්මා පන තෙසං තණ්හා යථාවුත්තෙන අත්ථෙන නිදානඤ්චෙව සමුදයො ච ජාති ච පභවො ච, තස්මා ‘‘තණ්හානිදානා’’තිආදිමාහ. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන භගවා න කෙවලං උපාදානස්සෙව පච්චයං ජානාති, උපාදානස්ස පච්චයභූතාය තණ්හායපි, තණ්හාදිපච්චයානං වෙදනාදීනම්පි පච්චයං ජානාතියෙව, තස්මා තණ්හා චායං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

යතො ¶ ච ඛොති යස්මිං කාලෙ. අවිජ්ජා පහීනා හොතීති වට්ටමූලිකා අවිජ්ජා අනුප්පාදනිරොධෙන පහීනා හොති. විජ්ජා උප්පන්නාති අරහත්තමග්ගවිජ්ජා උප්පන්නා. සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදාති. සො භික්ඛු අවිජ්ජාය ච පහීනත්තා විජ්ජාය ච උප්පන්නත්තා. නෙව කාමුපාදානං උපාදියතීති නෙව කාමුපාදානං ගණ්හාති න උපෙති, න සෙසානි උපාදානානි. අනුපාදියං න පරිතස්සතීති එවං කිඤ්චි උපාදානං අග්ගණ්හන්තො තණ්හාපරිතස්සනාය න පරිතස්සති. අපරිතස්සන්ති අපරිතස්සන්තො තණ්හං අනුප්පාදෙන්තො. පච්චත්තංයෙව පරිනිබ්බායතීති සයමෙව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති. එවමස්ස ආසවක්ඛයං දස්සෙත්වා ඉදානි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො පච්චවෙක්ඛණං දස්සෙන්තො ඛීණා ජාතීතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළසීහනාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

146. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාසීහනාදසුත්තං. තත්ථ වෙසාලියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තං කිර අපරාපරං විසාලීභූතතාය ‘‘වෙසාලී’’ති සඞ්ඛං ගතං. තත්රායං අනුපුබ්බකථා – බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ගබ්භො සණ්ඨාසි. සා ඤත්වා රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. රාජා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා සම්මා පරිහරීයමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ විජායනඝරං පාවිසි. පුඤ්ඤවන්තීනං පච්චූසසමයෙ ගබ්භවුට්ඨානං හොති, සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තෙන පච්චූසසමයෙ අලත්තකපටලබන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසං මංසපෙසිං විජායි. තතො ‘‘අඤ්ඤා දෙවියො සුවණ්ණබිම්බසදිසෙ පුත්තෙ විජායන්ති, අග්ගමහෙසී මංසපෙසින්ති රඤ්ඤො පුරතො මම අවණ්ණො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා තෙන අවණ්ණභයෙන තං මංසපෙසිං එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා පටිකුජ්ජිත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ගඞ්ගාය සොතෙ පක්ඛිපාපෙසි. මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතමත්තෙ දෙවතා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. සුවණ්ණපට්ටකඤ්චෙත්ථ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පජා’’ති ලිඛිත්වා බන්ධිංසු. තතො තං භාජනං ඌමිභයාදීහි අනුපද්දුතං ගඞ්ගාසොතෙන පායාසි.

තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො ගොපාලකකුලං නිස්සාය ගඞ්ගාතීරෙ විහරති. සො පාතොව ගඞ්ගං ඔතිණ්ණො තං භාජනං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. අථෙත්ථ තං අක්ඛරපට්ටිකං රාජමුද්දිකාලඤ්ඡනං ච දිස්වා මුඤ්චිත්වා තං මංසපෙසිං අද්දස, දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘‘සියා ගබ්භො, තථා හිස්ස දුග්ගන්ධපූතිකභාවො නත්ථී’’ති. අස්සමං නෙත්වා සුද්ධෙ ඔකාසෙ ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන ද්වෙ මංසපෙසියො අහෙසුං. තාපසො දිස්වා සාධුතරං ඨපෙසි. තතො පුන අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකමෙකිස්සා මංසපෙසියා හත්ථපාදසීසානමත්ථාය පඤ්ච පඤ්ච පිළකා උට්ඨහිංසු. අථ තතො අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකා මංසපෙසි සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො, එකා දාරිකා අහොසි.

තෙසු ¶ තාපසස්ස පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, අඞ්ගුට්ඨකතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති. තතො පභුති ච ¶ ඛීරභත්තං අලභිත්ථ, සො භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඛීරං දාරකානං මුඛෙ ¶ ආසිඤ්චති. තෙසං උදරං යං යං පවිසති, තං තං සබ්බං මණිභාජනගතං විය දිස්සති, එවං නිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ ආහු ‘‘සිබ්බෙත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ලිච්ඡවීති පඤ්ඤායිංසු.

තාපසො දාරකෙ පොසෙන්තො උස්සූරෙ ගාමං සික්ඛාය පවිසති, අතිදිවා පටික්කමති. තස්ස තං බ්යාපාරං ඤත්වා ගොපාලකා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතානං දාරකපොසනං පලිබොධො, අම්හාකං දාරකෙ දෙථ, මයං පොසෙස්සාම, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. තාපසො සාධූති පටිස්සුණි. ගොපාලකා දුතියදිවසෙ මග්ගං සමං කත්වා පුප්ඵෙහි ඔකිරිත්වා ධජපටාකා උස්සාපෙත්වා තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි අස්සමං ආගතා. තාපසො – ‘‘මහාපුඤ්ඤා දාරකා අප්පමාදෙන වඩ්ඪෙථ, වඩ්ඪෙත්වා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොථ, පඤ්චගොරසෙන රාජානං තොසෙත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා නගරං මාපෙථ, තත්ථ කුමාරං අභිසිඤ්චථා’’ති වත්වා දාරකෙ අදාසි. තෙ සාධූති පටිස්සුණිත්වා දාරකෙ නෙත්වා පොසෙසුං.

දාරකා වුද්ධිමන්වාය කීළන්තා විවාදට්ඨානෙසු අඤ්ඤෙ ගොපාලකදාරකෙ හත්ථෙනපි පාදෙනපි පහරන්ති. තෙ රොදන්ති. ‘‘කිස්ස රොදථා’’ති ච මාතාපිතූහි වුත්තා ‘‘ඉමෙ නිම්මාතාපිතිකා තාපසපොසිතා අම්හෙ අතිපහරන්තී’’ති වදන්ති. තතො තෙසං මාතාපිතරො ‘‘ඉමෙ දාරකා අඤ්ඤෙ දාරකෙ විනාසෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති, න ඉමෙ සඞ්ගහෙතබ්බා, වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’ති ආහංසු. තතො පභුති කිර සො පදෙසො වජ්ජීති වුච්චති යොජනසතිකො පරිමාණෙන. අථ තං පදෙසං ගොපාලකා රාජානං තොසෙත්වා අග්ගහෙසුං. තත්ථ ච නගරං මාපෙත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකං කුමාරං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු. තාය චස්ස දාරිකාය සද්ධිං විවාහං කත්වා කතිකං අකංසු ‘‘බාහිරකදාරිකා න ආනෙතබ්බා, ඉතො දාරිකා න කස්සචි දාතබ්බා’’ති. තෙසං පඨමසංවාසෙන ද්වෙ දාරකා ජාතා ධීතා ච පුත්තො ච. එවං සොළසක්ඛත්තුං ද්වෙ ද්වෙ ජාතා. තතො තෙසං දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪන්තානං ආරාමුය්යානනිවාසට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොන්තා නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන ¶ පරික්ඛිපිංසු ¶ . තස්ස පුනප්පුනං විසාලීකතත්තා වෙසාලීත්වෙව නාමං ජාතං. තෙන වුත්තං ‘‘වෙසාලියන්ති එවං නාමකෙ නගරෙ’’ති.

01බහිනගරෙති ¶ නගරස්ස බහි, න අම්බපාලිවනං විය අන්තොනගරස්මිං. අයං පන ජීවකම්බවනං විය නගරස්ස බහිද්ධා වනසණ්ඩො. තෙන වුත්තං ‘‘බහිනගරෙ’’ති. අපරපුරෙති පුරස්ස අපරෙ, පච්ඡිමදිසායන්ති අත්ථො. වනසණ්ඩෙති සො කිර වනසණ්ඩො නගරස්ස පච්ඡිමදිසායං ගාවුතමත්තෙ ඨානෙ. තත්ථ මනුස්සා භගවතො ගන්ධකුටිං කත්වා තං පරිවාරෙත්වා භික්ඛූනං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමලෙණකුටිමණ්ඩපාදීනි පතිට්ඨපෙසුං, භගවා තත්ථ විහරති. තෙන වුත්තං ‘‘අපරපුරෙ වනසණ්ඩෙ’’ති. සුනක්ඛත්තොති තස්ස නාමං. ලිච්ඡවීනං පන පුත්තත්තා ලිච්ඡවිපුත්තොති වුත්තො. අචිරපක්කන්තොති විබ්භමිත්වා ගිහිභාවූපගමනෙන අධුනාපක්කන්තො. පරිසතීති පරිසමජ්ඣෙ. උත්තරිමනුස්සධම්මාති එත්ථ මනුස්සධම්මා නාම දසකුසලකම්මපථා. තෙ පටිසෙධෙතුං න සක්කොති. කස්මා? උපාරම්භභයා. වෙසාලියඤ්හි බහූ මනුස්සා රතනත්තයෙ පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා. තෙ දසකුසලකම්මපථමත්තම්පි නත්ථි සමණස්ස ගොතමස්සාති වුත්තෙ ත්වං කත්ථ භගවන්තං පාණං හනන්තං අද්දස, කත්ථ අදින්නං ආදියන්තන්තිආදීනි වත්වා අත්තනො පමාණං න ජානාසි? කිං දන්තා මෙ අත්ථීති පාසාණසක්ඛරා ඛාදසි, අහිනඞ්ගුට්ඨෙ ගණ්හිතුං වායමසි, කකචදන්තෙසු පුප්ඵාවළිකං කීළිතුං ඉච්ඡසි? මුඛතො තෙ දන්තෙ පාතෙස්සාමාති වදෙය්යුං. සො තෙසං උපාරම්භභයා එවං වත්තුං න සක්කොති.

තතො උත්තරිං පන විසෙසාධිගමං පටිසෙධෙන්තො උත්තරි මනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසොති ආහ.

තත්ථ අලමරියං ඤාතුන්ති අලමරියො, අරියභාවාය සමත්ථොති වුත්තං හොති. ඤාණදස්සනමෙව ඤාණදස්සනවිසෙසො. අලමරියො ච සො ඤාණදස්සනවිසෙසො චාති අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො. ඤාණදස්සනන්ති දිබ්බචක්ඛුපි විපස්සනාපි මග්ගොපි ඵලම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. ‘‘අප්පමත්තො සමානො ඤාණදස්සනං ආරාධෙතී’’ති (ම. නි. 1.311) හි එත්ථ දිබ්බචක්ඛු ඤාණදස්සනං නාම. ‘‘ඤාණදස්සනාය ¶ චිත්තං අභිනීහරති ¶ අභිනින්නාමෙතී’’ති (දී. නි. 1.235) එත්ථ විපස්සනාඤාණං. ‘‘අභබ්බා තෙ ඤාණදස්සනාය අනුත්තරාය සම්බොධායා’’ති (අ. නි. 4.196) එත්ථ මග්ගො. ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරි මනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසු විහාරො’’ති (ම. නි. 1.328) එත්ථ ඵලං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි, අකුප්පා මෙ චෙතොවිමුත්ති, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති (මහාව. 16) එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි සත්තාහකාලඞ්කතො ආළාරො කාළාමො’’ති (ම. නි. 2.340) එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ඉධ පන ලොකුත්තරමග්ගො අධිප්පෙතො. තඤ්හි සො භගවතො පටිසෙධෙති.

තක්කපරියාහතන්ති ඉමිනා ආචරියං පටිබාහති. එවං කිරස්ස අහොසි – සමණෙන ගොතමෙන ආචරියෙ උපසඞ්කමිත්වා සුඛුමං ධම්මන්තරං ගහිතං නාම නත්ථි, තක්කපරියාහතං පන තක්කෙත්වා එවං භවිස්සති එවං භවිස්සතීති තක්කපරියාහතං ධම්මං දෙසෙතීති. වීමංසානුචරිතන්ති ඉමිනා චස්ස ලොකියපඤ්ඤං අනුජානාති. සමණො ගොතමො පඤ්ඤවා, සො තං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඉන්දවජිරූපමං වීමංසං එවං වට්ටිස්සති, එවං වට්ටිස්සතීති ඉතො චිතො ච අනුචරාපෙත්වා වීමංසාය අනුචරිතං ධම්මං දෙසෙති. සයංපටිභානන්ති ඉමිනාස්ස ධම්මෙසු පච්චක්ඛභාවං පටිබාහති. එවං හිස්ස අහොසි – සමණස්ස ගොතමස්ස සුඛුමං ධම්මන්තරං විපස්සනා වා මග්ගො වා ඵලං වා පච්චවෙක්ඛණා වා නත්ථි, අයං පන ලද්ධපරිසො, රාජානං චක්කවත්තිං විය නං චත්තාරො වණ්ණා පරිවාරෙන්ති, සුඵුසිතං පනස්ස දන්තාවරණං, මුදුකා ජිව්හා, මධුරො සරො, අනෙලගළා වාචා, සො යං යදෙවස්ස උපට්ඨාති, තං තං ගහෙත්වා සයංපටිභානං කථෙන්තො මහාජනං රඤ්ජෙතීති.

යස්ස ච ඛ්වාස්ස අත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති යස්ස ච ඛො අත්ථාය අස්ස ධම්මො දෙසිතො. සෙය්යථිදං, රාගපටිඝාතත්ථාය අසුභකම්මට්ඨානං, දොසප්පටිඝාතත්ථාය මෙත්තාභාවනා, මොහපටිඝාතත්ථාය පඤ්ච ධම්මා, විතක්කූපච්ඡෙදාය ¶ ආනාපානස්සති.

සො නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති සො ධම්මො යො තං යථාදෙසිතං කරොති, තස්ස තක්කරස්ස සම්මා හෙතුනා නයෙන කාරණෙන වට්ටදුක්ඛක්ඛයාය නිය්යාති ගච්ඡති තමත්ථං සාධෙතීති ¶ දීපෙති ¶ . ඉදං පනෙස න අත්තනො අජ්ඣාසයෙන වදති. බුද්ධානඤ්හි ධම්මො අනිය්යානිකොති එවමෙවං පවෙදෙය්ය, න පන සක්කොති වත්තුං. කස්මා? උපාරම්භභයා. වෙසාලියඤ්හි බහූ සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමිඋපාසකා. තෙ එවං වදෙය්යුං ‘‘සුනක්ඛත්ත ත්වං භගවතා දෙසිතධම්මො අනිය්යානිකොති වදසි, යදි අයං ධම්මො අනිය්යානිකො, ඉමස්මිං නගරෙ ඉමෙ කස්මා එත්තකා සොතාපන්නා ජාතා, එත්තකා සකදාගාමී, එත්තකා අනාගාමීති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන උපාරම්භං කරෙය්යු’’න්ති. සො ඉමිනා උපාරම්භභයෙන අනිය්යානිකොති වත්තුං අසක්කොන්තො අජ්ජුනෙන විස්සට්ඨකණ්ඩං විය අස්ස ධම්මො අමොඝො නිය්යාති, අබ්භන්තරෙ පනස්ස කිඤ්චි නත්ථීති වදති.

අස්සොසි ඛොති වෙසාලියං බ්රාහ්මණකුලසෙට්ඨිකුලාදීසු තත්ථ තත්ථ පරිසමජ්ඣෙ එවං භාසමානස්ස තං වචනං සුණි, න පන පටිසෙධෙසි. කස්මා? කාරුඤ්ඤතාය. එවං කිරස්ස අහොසි අයං කුද්ධො ඣායමානං වෙළුවනං විය පක්ඛිත්තලොණං උද්ධනං විය ච කොධවසෙන පටපටායති, මයා පටිබාහිතො පන මයිපි ආඝාතං බන්ධිස්සති, එවමස්ස තථාගතෙ ච මයි චාති ද්වීසු ජනෙසු ආඝාතො අතිභාරියො භවිස්සතීති කාරුඤ්ඤතාය න පටිසෙධෙසි. අපි චස්ස එවං අහොසි, බුද්ධානං අවණ්ණකථනං නාම පුණ්ණචන්දෙ දොසාරොපනසදිසං, කො ඉමස්ස කථං ගණ්හිස්සති? සයමෙව ඛෙළෙ පච්ඡින්නෙ මුඛෙ සුක්ඛෙ ඔරමිස්සතීති ඉමිනා කාරණෙන න පටිසෙධෙසි. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො අපගතො.

147. කොධනොති චණ්ඩො ඵරුසො. මොඝපුරිසොති තුච්ඡපුරිසො. යස්ස හි තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තං බුද්ධා ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්ති. උපනිස්සයෙ සතිපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගෙ වා ඵලෙ වා අසති ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්තියෙව. ඉමස්ස පන තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං ¶ උපනිස්සයො සමුච්ඡින්නොයෙව, තෙන තං ‘‘මොඝපුරිසො’’ති ආහ. කොධා ච පනස්ස එසා වාචා භාසිතාති එසා ච පනස්ස වාචා කොධෙන භාසිතා.

කස්මා ¶ පනෙස භගවතො කුද්ධොති? අයඤ්හි පුබ්බෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා කථෙසි. සො දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙත්වා ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දෙවලොකෙ ඔලොකෙන්තො නන්දනවනචිත්තලතාවනඵාරුසකවනමිස්සකවනෙසු දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානෙ ¶ දෙවපුත්තෙ ච දෙවධීතරො ච දිස්වා එතෙසං එවරූපාය අත්තභාවසම්පත්තියා ඨිතානං කීවමධුරො නු ඛො සද්දො භවිස්සතීති සද්දං සොතුකාමො හුත්වා දසබලං උපසඞ්කමිත්වා දිබ්බසොතධාතුපරිකම්මං පුච්ඡි. භගවා පනස්ස දිබ්බසොතධාතුයා උපනිස්සයො නත්ථීති ඤත්වා පරිකම්මං න කථෙසි. න හි බුද්ධා උපනිස්සයවිරහිත තස්ස පරිකම්මං කථෙන්ති. සො භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා චින්තෙසි ‘‘අහං සමණං ගොතමං පඨමං දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං පුච්ඡිං, සො ‘මය්හං තං සම්පජ්ජතු වා මා වා සම්පජ්ජතූ’ති කථෙසි. අහං පන පච්චත්තපුරිසකාරෙන තං නිබ්බත්තෙත්වා දිබ්බසොතධාතුපරිකම්මං පුච්ඡිං, තං මෙ න කථෙසි. අද්ධාස්ස එවං හොති ‘අයං රාජපබ්බජිතො දිබ්බචක්ඛුඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා දිබ්බසොතධාතුඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා චෙතොපරියඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආසවානං ඛයඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා මයා සමසමො භවිස්සතී’ති ඉස්සාමච්ඡරියවසෙන මය්හං න කථෙතී’’ති. භිය්යොසො ආඝාතං බන්ධිත්වා කාසායානි ඡඩ්ඩෙත්වා ගිහිභාවං පත්වාපි න තුණ්හීභූතො විචරති. දසබලං පන අසතා තුච්ඡෙන අබ්භාචික්ඛන්තො විචරති. තෙනාහ භගවා ‘‘කොධා ච පනස්ස එසා වාචා භාසිතා’’ති.

වණ්ණො හෙසො, සාරිපුත්තාති, සාරිපුත්ත, තථාගතෙන සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙන්තෙන එතදත්ථමෙව වායාමො කතො ‘‘දෙසනාධම්මො මෙ නිය්යානිකො භවිස්සතී’’ති. තස්මා යො එවං වදෙය්ය, සො වණ්ණංයෙව තථාගතස්ස භාසති. වණ්ණො හෙසො, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස ගුණො එසො තථාගතස්ස, න අගුණොති දස්සෙති.

අයම්පි ¶ හි නාම සාරිපුත්තාතිආදිනා කිං දස්සෙති? සුනක්ඛත්තෙන පටිසිද්ධස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස අත්තනි අත්ථිතං දස්සෙති. භගවා කිර අයං, සාරිපුත්ත, සුනක්ඛත්තො මොඝපුරිසො නත්ථි තථාගතස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මොති වදති. මය්හඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං නාම අත්ථි, ඉද්ධිවිධඤාණං නාම අත්ථි, දිබ්බසොතධාතුඤාණං නාම අත්ථි, චෙතොපරියඤාණං නාම අත්ථි, දසබලඤාණං ¶ නාම අත්ථි, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං නාම අත්ථි, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං නාම අත්ථි, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං නාම අත්ථි, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං නාම අත්ථි, සබ්බෙපි චෙතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මායෙව. එවරූපෙසු උත්තරිමනුස්සධම්මෙසු එකස්සාපි විජානනසමත්ථං ධම්මන්වයමත්තම්පි නාම එතස්ස මොඝපුරිසස්ස න භවිස්සතීති එතමත්ථං දස්සෙතුං අයම්පි හි නාම සාරිපුත්තාතිආදිනා නයෙන ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අන්වෙතීති අන්වයො, ජානාති ¶ , අනුබුජ්ඣතීති අත්ථො. ධම්මස්ස අන්වයො ධම්මන්වයො, තං තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිධම්මං ජානනපඤ්ඤායෙතං අධිවචනං. ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදීහි එවරූපම්පි නාම මය්හං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං උත්තරිමනුස්සධම්මං විජ්ජමානමෙව අත්ථීති ජානිතුං තස්ස මොඝපුරිසස්ස ධම්මන්වයොපි න භවිස්සතීති දස්සෙති. ඉද්ධිවිධඤාණාදීසුපි එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

උත්තරිමනුස්සධම්මාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

148. එත්ථ ච කිඤ්චාපි චෙතොපරියඤාණානන්තරං තිස්සො විජ්ජා වත්තබ්බා සියුං, යස්මා පන තාසු වුත්තාසු උපරි දසබලඤාණං න පරිපූරති, තස්මා තා අවත්වා තථාගතස්ස දසබලඤාණං පරිපූරං කත්වා දස්සෙන්තො දස ඛො පනිමානි සාරිපුත්තාතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතබලානීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි තථාගතස්සෙව බලානි. යථා වා පුබ්බබුද්ධානං බලානි පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානි, තථා ආගතබලානීතිපි අත්ථො. තත්ථ දුවිධං තථාගතබලං කායබලඤ්ච ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාලාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති.

ඉමානි ¶ හි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාලාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාලාවකහත්ථිනො. යං දසන්නං කාලාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස. යං දසන්නං ගඞ්ගෙය්යානං, තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං, තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං, තං එකස්ස පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං, තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං, තං එකස්ස මඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං මඞ්ගලානං, තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං හෙමවතානං, තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං ¶ දසන්නං උපොසථානං, තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං තං එකස්ස තථාගතස්ස. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති ¶ . තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සානං පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං.

ඤාණබලං පන පාළියං තාව ආගතමෙව. දසබලඤාණං, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං. සංයුත්තකෙ (සං. නි. 2.34) ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි සත්තසත්තති ඤාණානීති එවං අඤ්ඤානිපි අනෙකානි ඤාණසහස්සානි, එතං ඤාණබලං නාම. ඉධාපි ඤාණබලමෙව අධිප්පෙතං. ඤාණඤ්හි අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙන ච බලන්ති වුත්තං.

යෙහි බලෙහි සමන්නාගතොති යෙහි දසහි ඤාණබලෙහි උපෙතො සමුපෙතො. ආසභං ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං උත්තමට්ඨානං. ආසභා වා පුබ්බබුද්ධා, තෙසං ඨානන්ති අත්ථො. අපිච ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො. වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො. සබ්බගවසෙට්ඨො සබ්බපරිස්සයසහො සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො අසනිසතසද්දෙහිපි අකම්පනියො නිසභො, සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානං. ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං. යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා ¶ අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි දසහි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි පච්චත්ථිකෙන පච්චාමිත්තෙන අකම්පියො අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති. එවං තිට්ඨමානොව තං ආසභං ඨානං පටිජානාති, උපගච්ඡති න පච්චක්ඛාති අත්තනි ආරොපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති.

පරිසාසූති අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං නදති, සීහනාදසදිසං වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන ¶ දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො හනනතො ච සීහොති වුච්චති, එවං තථාගතො ලොකධම්මානං සහනතො පරප්පවාදානඤ්ච හනනතො සීහොති වුච්චති. එවං වුත්තස්ස සීහස්ස නාදං සීහනාදං. තත්ථ යථා සීහො සීහබලෙන සමන්නාගතො සබ්බත්ථ විසාරදො විගතලොමහංසො සීහනාදං නදති, එවං තථාගතසීහොපි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො අට්ඨසු ¶ පරිසාසු විසාරදො විගතලොමහංසො ඉති රූපන්තිආදිනා නයෙන නානාවිධදෙසනාවිලාසසම්පන්නං සීහනාදං නදති. තෙන වුත්තං ‘‘පරිසාසු සීහනාදං නදතී’’ති. බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං උත්තමං විසිට්ඨං. චක්ක-සද්දො පනායං –

සම්පත්තියං ලක්ඛණෙ ච, රථඞ්ගෙ ඉරියාපථෙ;

දානෙ රතනධම්මූර-චක්කාදීසු ච දිස්සති;

ධම්මචක්කෙ ඉධ මතො, තඤ්ච ද්වෙධා විභාවයෙ.

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) හි අයං සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානී’’ති (දී. නි. 2.35) එත්ථ ලක්ඛණෙ. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්ති (ධ. ප. 1) එත්ථ රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) එත්ථ ඉරියාපථෙ. ‘‘දදං භුඤ්ජ මා ච පමාදො, චක්කං පවත්තය සබ්බපාණින’’න්ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති (දී. නි. 2.243) එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562) එත්ථ ධම්මචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ උරචක්කෙ. ‘‘ඛුරපරියන්තෙන චෙපි චක්කෙනා’’ති (දී. නි. 1.166) එත්ථ ¶ පහරණචක්කෙ. ‘‘අසනිවිචක්ක’’න්ති (දී. නි. 3.61; සං. නි. 2.162) එත්ථ අසනිමණ්ඩලෙ. ඉධ පනායං ධම්මචක්කෙ අධිප්පෙතො.

තං පන ධම්මචක්කං දුවිධං හොති පටිවෙධඤාණඤ්චෙව දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියබලාවහං පටිවෙධඤාණං. කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියබලාවහං දෙසනාඤාණං. තත්ථ පටිවෙධඤාණං උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති දුවිධං. තඤ්හි අභිනික්ඛමනතො යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. තුසිතභවනතො වා යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ ¶ අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය වා යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දෙසනාඤාණම්පි පවත්තමානං පවත්තන්ති දුවිධං. තඤ්හි යාව අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිමග්ගා පවත්තමානං, ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාම. තෙසු පටිවෙධඤාණං ¶ ලොකුත්තරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං. උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං, බුද්ධානංයෙව ඔරසඤාණං.

ඉදානි යෙහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, යානි ආදිතොව ‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති නික්ඛිත්තානි, තානි විත්ථාරතො දස්සෙතුං කතමානි දස? ඉධ, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතොතිආදිමාහ. තත්ථ ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තියාය උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති ච, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති. තං භගවා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය, තං තං ඨානං. යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය, තං තං අට්ඨාන’’න්ති පජානන්තො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. අභිධම්මෙ පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං ඤාණ’’න්තිආදිනා (විභ. 809) නයෙන විත්ථාරිතමෙව. යම්පීති යෙන ඤාණෙන. ඉදම්පි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්සාති ඉදම්පි ඨානාට්ඨානඤාණං තථාගතස්ස තථාගතබලං නාම හොතීති අත්ථො. එවං සබ්බපදෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා.

කම්මසමාදානානන්ති ¶ සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලකම්මානං, කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුතො ච. තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං. කම්මං හෙතු. ඉමස්ස පන ඤාණස්ස විත්ථාරකථා ‘‘අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තී’’තිආදිනා (විභ. 810) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

සබ්බත්ථගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිං අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු ඉමස්ස ¶ චෙතනා නිරයගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස චෙතනා තිරච්ඡානයොනිගාමිනීති ඉමිනා නයෙන එකවත්ථුස්මිම්පි කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතානං පටිපත්තීනං අවිපරීතතො සභාවං ජානාති. ඉමස්ස ච ඤාණස්ස විත්ථාරකථා ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං ඤාණං? ඉධ තථාගතො අයං ¶ මග්ගො අයං පටිපදා නිරයගාමීති පජානාතී’’තිආදිනා (විභ. 811) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

අනෙකධාතුන්ති චක්ඛුධාතුආදීහි කාමධාතුආදීහි වා ධාතූහි බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසංයෙව ධාතූනං විලක්ඛණතාය නානප්පකාරධාතුං. ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං තාසං ධාතූනං අවිපරීතතො සභාවං පටිවිජ්ඣති. ඉදම්පි ඤාණං ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො ඛන්ධනානත්තං පජානාතී’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතමෙව.

නානාධිමුත්තිකතන්ති හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං. ඉදම්පි ඤාණං, ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො පජානාති සන්ති සත්තා හීනාධිමුත්තිකා’’ති ආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතමෙව.

පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං. එකත්ථමෙව වා එතං ¶ පදද්වයං. වෙනෙය්යවසෙන පන ද්වෙධා වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවං අපරභාවඤ්ච, වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො. ඉමස්සපි ඤාණස්ස විත්ථාරකථා – ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො සත්තානං ආසයං පජානාති අනුසයං පජානාතී’’තිආදිනා (විභ. 814) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං රූපී රූපානි පස්සතීතිආදීනං අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනඤ්ච නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියධම්මං. වුට්ඨානන්ති ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨානං. තම්හා ¶ තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති (විභ. 828) එවං වුත්තපගුණජ්ඣානඤ්චෙව භවඞ්ගඵලසමාපත්තියො ච. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති. තස්මා ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. භවඞ්ගෙන පන සබ්බජ්ඣානෙහි වුට්ඨානං හොති. ඵලසමාපත්තියා නිරොධසමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨානං හොති. තං සන්ධාය ‘‘තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. ඉදම්පි ඤාණං ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං ඤාණං, ඣායීති චත්තාරො ඣායී, අත්ථෙකච්චො ඣායී සම්පත්තිංයෙව සමානං විපත්තීති පච්චෙතී’’තිආදිනා (විභ. 828) නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතං. සත්තන්නං ඤාණානං විත්ථාරකථාවිනිච්ඡයො සම්මොහවිනොදනියං විභඞ්ගට්ඨකථායං වුත්තො. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිදිබ්බචක්ඛුඤාණකථා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා. ආසවක්ඛයකථා භයභෙරවෙ.

149. ඉමානි ඛො සාරිපුත්තාති යානි පුබ්බෙ ‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති අවොචං, ඉමානි තානීති අප්පනං කරොති. තත්ථ ¶ පරවාදීකථා හොති – දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදොති. තං න තථා දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. දසබලඤාණඤ්හි සකසකකිච්චමෙව ජානාති. සබ්බඤ්ඤුතඤාණං තම්පි තතො අවසෙසම්පි පජානාති. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති. දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව. තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව. චතුත්ථං ධාතුනානත්තකාරණමෙව. පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව. ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව. සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව. අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථඛන්ධසන්තතිමෙව. නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව. දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිඤ්ච පජානාති. එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති. අපිච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො – ‘‘දසබලඤාණං නාම එතං සවිතක්කසවිචාරං අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්කඅවිචාරං කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්ති? ජානන්තො පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි සවිතක්කසවිචාරානීති වක්ඛති. තතො පරානි ද්වෙ ¶ අවිතක්කඅවිචාරානීති වක්ඛති. ආසවක්ඛයඤාණං සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තං, සියා අවිතක්කඅවිචාරන්ති වක්ඛති. තථා පටිපාටියා සත්ත කාමාවචරානි, තතො පරානි ද්වෙ රූපාවචරානි, අවසානෙ එකං ලොකුත්තරන්ති වක්ඛති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන සවිතක්කසවිචාරමෙව කාමාවචරමෙව ලොකියමෙවාති වක්ඛති.

එවමෙත්ථ ¶ අනුපදවණ්ණනං කත්වා ඉදානි යස්මා තථාගතො පඨමංයෙව ඨානාට්ඨානඤාණෙන වෙනෙය්යසත්තානං ආසවක්ඛයාධිගමස්ස චෙව අනධිගමස්ස ච ඨානාට්ඨානභූතං කිලෙසාවරණාභාවං පස්සති, ලොකියසම්මාදිට්ඨිට්ඨානදස්සනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිට්ඨානාභාවදස්සනතො ච. අථ නෙසං කම්මවිපාකඤාණෙන විපාකාවරණාභාවං පස්සති, තිහෙතුකපටිසන්ධිදස්සනතො. සබ්බත්ථගාමිනීපටිපදාඤාණෙන ¶ කම්මාවරණාභාවං පස්සති, අනන්තරියකම්මාභාවදස්සනතො. එවං අනාවරණානං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණෙන අනුකූලධම්මදෙසනත්ථං චරියවිසෙසං පස්සති, ධාතුවෙමත්තදස්සනතො. අථ නෙසං නානාධිමුත්තිකතාඤාණෙන අධිමුත්තිං පස්සති, පයොගං අනාදියිත්වාපි අධිමුත්තිවසෙන ධම්මදෙසනත්ථං. අථෙවං දිට්ඨාධිමුත්තීනං යථාසත්ති යථාබලං ධම්මං දෙසෙතුං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං පස්සති, සද්ධාදීනං තික්ඛමුදුභාවදස්සනතො. එවං පරිඤ්ඤාතින්ද්රියපරොපරියත්තා පන තෙ සචෙ දූරෙ හොන්ති, පඨමජ්ඣානාදීසු වසීභූතත්තා ඉද්ධිවිසෙසෙන තෙ ඛිප්පං උපගච්ඡති. උපගන්ත්වා ච නෙසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බජාතිභාවනං, දිබ්බචක්ඛුඤාණානුභාවතො පත්තබ්බෙන චෙතොපරියඤාණෙන සම්පති චිත්තවිසෙසං පස්සන්තො ආසවක්ඛයඤාණානුභාවෙන ආසවක්ඛයගාමිනියා පටිපදාය විගතසම්මොහත්තා ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ඉමිනා අනුක්කමෙන ඉමානි දසබලානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

තං, සාරිපුත්ත, වාචං අප්පහායාතිආදීසු පුන එවරූපිං වාචං න වක්ඛාමීති වදන්තො තං වාචං පජහති නාම. පුන එවරූපං චිත්තං න උප්පාදෙස්සාමීති චින්තෙන්තො චිත්තං පජහති නාම. පුන එවරූපං දිට්ඨිං න ගණ්හිස්සාමීති පජහන්තො දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජති නාම, තථා අකරොන්තො නෙව පජහති, න පටිනිස්සජ්ජති. සො යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙති යථා නිරයපාලෙහි ආහරිත්වා නිරයෙ ඨපිතො, එවං නිරයෙ ඨපිතොයෙවාති වෙදිතබ්බො.

ඉදානිස්ස ¶ අත්ථසාධකං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ සීලසම්පන්නොතිආදීසු ලොකියලොකුත්තරා සීලසමාධිපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. ලොකුත්තරවසෙනෙව විනිවත්තෙතුම්පි වට්ටති. අයඤ්හි සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවෙහි සීලසම්පන්නො, සම්මාවායාමසතිසමාධීහි සමාධිසම්පන්නො, සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පෙහි පඤ්ඤාසම්පන්නො, සො එවං සීලාදිසම්පන්නො භික්ඛු යථා දිට්ඨෙව ධම්මෙ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති අරහත්තං පාපුණාති, එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි ඉමම්පි ¶ කාරණං එවරූපමෙව ¶ . යථා හි මග්ගානන්තරං අවිරජ්ඣිත්වාව ඵලං නිබ්බත්තති, එවමෙව ඉමස්සාපි පුග්ගලස්ස චුතිඅනන්තරං අවිරජ්ඣිත්වාව නිරයෙ පටිසන්ධි හොතීති දස්සෙති. සකලස්මිඤ්හි බුද්ධවචනෙ ඉමාය උපමාය ගාළ්හතරං කත්වා වුත්තඋපමා නාම නත්ථි.

150. වෙසාරජ්ජානීති එත්ථ සාරජ්ජපටිපක්ඛො වෙසාරජ්ජං, චතූසු ඨානෙසු සාරජ්ජාභාවං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නසොමනස්සමයඤාණස්සෙතං නාමං. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතොති අහං සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බෙ ධම්මා මයා අභිසම්බුද්ධාති එවං පටිජානතො තව. අනභිසම්බුද්ධාති ඉමෙ නාම ධම්මා තයා අනභිසම්බුද්ධා. තත්ර වතාති තෙසු වත අනභිසම්බුද්ධාති එවං දස්සිතධම්මෙසු. සහධම්මෙනාති සහෙතුනා සකාරණෙන වචනෙන සුනක්ඛත්තො විය විප්පලපන්තො අප්පමාණං. නිමිත්තමෙතන්ති එත්ථ පුග්ගලොපි ධම්මොපි නිමිත්තන්ති අධිප්පෙතො. තං පුග්ගලං න පස්සාමි, යො මං පටිචොදෙස්සති, තං ධම්මං න පස්සාමි, යං දස්සෙත්වා අයං නාම ධම්මො තයා අනභිසම්බුද්ධොති මං පටිචොදෙස්සතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඛෙමප්පත්තොති ඛෙමං පත්තො, සෙසපදද්වයං ඉමස්සෙව වෙවචනං. සබ්බඤ්හෙතං වෙසාරජ්ජඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තං. දසබලස්ස හි අයං නාම ධම්මො තයා අනභිසම්බුද්ධොති චොදකං පුග්ගලං වා චොදනාකාරණං අනභිසම්බුද්ධධම්මං වා අපස්සතො සභාවබුද්ධොයෙව වා සමානො අහං බුද්ධොස්මීති වදාමීති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බලවතරං සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං වෙසාරජ්ජං නාම. තං සන්ධාය ‘‘ඛෙමප්පත්තො’’තිආදිමාහ. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අන්තරායිකා ධම්මාති එත්ථ පන අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා, තෙ අත්ථතො සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා. සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තඤ්හි අන්තමසො දුක්කට-දුබ්භාසිතම්පි මග්ගඵලානං අන්තරායං කරොති. ඉධ පන මෙථුනධම්මො ¶ අධිප්පෙතො. මෙථුනං සෙවතො හි යස්ස කස්සචි නිස්සංසයමෙව මග්ගඵලානං අන්තරායො හොති. යස්ස ඛො පන තෙසු අත්ථායාති රාගක්ඛයාදීසු යස්ස අත්ථාය. ධම්මො දෙසිතොති අසුභභාවනාදිධම්මො කථිතො ¶ . තත්ර වත මන්ති තස්මිං අනිය්යානිකධම්මෙ මං. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

151. ‘‘අට්ඨ ¶ ඛො ඉමා සාරිපුත්තා’’ති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? වෙසාරජ්ජඤාණස්ස බලදස්සනත්ථං. යථා හි බ්යත්තං පරිසං අජ්ඣොගාහෙත්වා විඤ්ඤූනං චිත්තං ආරාධනසමත්ථාය කථාය ධම්මකථිකස්ස ඡෙකභාවො පඤ්ඤායති, එවං ඉමා අට්ඨ පරිසා පත්වා වෙසාරජ්ජඤාණස්ස වෙසාරජ්ජභාවො සක්කා ඤාතුන්ති වෙසාරජ්ජඤාණස්ස බලං දස්සෙන්තො, අට්ඨ ඛො ඉමා සාරිපුත්තාතිආදිමාහ.

තත්ථ ඛත්තියපරිසාති ඛත්තියානං සන්නිපතිත්වා නිසින්නට්ඨානං, එස නයො සබ්බත්ථ. මාරකායිකානං පන සන්නිපතිත්වා නිසින්නට්ඨානං මාරපරිසා වෙදිතබ්බා, න මාරානං. සබ්බාපි චෙතා පරිසා උග්ගට්ඨානදස්සනවසෙන ගහිතා. මනුස්සා හි ‘‘එත්ථ රාජා නිසින්නො’’ති පකතිවචනම්පි වත්තුං න සක්කොන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති. එවං උග්ගා ඛත්තියපරිසා. බ්රාහ්මණා තීසු වෙදෙසු කුසලා හොන්ති, ගහපතයො නානාවොහාරෙසු චෙව අක්ඛරචින්තාය ච. සමණා සකවාදපරවාදෙසු කුසලා හොන්ති. තෙසං මජ්ඣෙ ධම්මකථාකථනං නාම අතිවිය භාරො. අමනුස්සාපි උග්ගා හොන්ති. අමනුස්සොති හි වුත්තමත්තෙපි මනුස්සානං සකලසරීරං සඞ්කම්පති, තෙසං රූපං වා දිස්වා සද්දං වා සුත්වා සත්තා විසඤ්ඤිනො හොන්ති. එවං අමනුස්සපරිසා උග්ගා. තාසුපි ධම්මකථාකථනං නාම අතිවිය භාරො. ඉති උග්ගට්ඨානදස්සනවසෙන තා ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

අජ්ඣොගාහතීති අනුපවිසති. අනෙකසතං ඛත්තියපරිසන්ති බිම්බිසාරසමාගම ඤාතිසමාගම ලිච්ඡවීසමාගමසදිසං. අඤ්ඤෙසුපි චක්කවාළෙසු ලබ්භතියෙව. කිං පන භගවා අඤ්ඤානි චක්කවාළානිපි ගච්ඡතීති? ආම ගච්ඡති. කීදිසො හුත්වා? යාදිසා තෙ, තාදිසොයෙව. තෙනෙවාහ ‘‘අභිජානාමි ¶ ඛො පනාහං, ආනන්ද, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං උපසඞ්කමිතා, තත්ථ යාදිසකො තෙසං ¶ වණ්ණො හොති, තාදිසකො මය්හං වණ්ණො හොති. යාදිසකො තෙසං සරො හොති, තාදිසකො මය්හං සරො හොති. ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙමි සමාදපෙමි සමුත්තෙජෙමි සම්පහංසෙමි. භාසමානඤ්ච මං න ජානන්ති ‘කො නු ඛො අයං භාසති දෙවො වා මනුස්සො වා’ති. ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙත්වා සමාදපෙත්වා සමුත්තෙජෙත්වා සම්පහංසෙත්වා අන්තරධායාමි ¶ . අන්තරහිතඤ්ච මං න ජානන්ති ‘කො නු ඛො අයං අන්තරහිතො දෙවො වා මනුස්සො වා’’’ති (දී. නි. 2.172).

ඛත්තියා කෙයූරඞ්ගදමාලාගන්ධාදිවිභූසිතා නානාවිරාගවසනා ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා මොළිධරා හොන්ති. කිං භගවාපි එවං අත්තානං මණ්ඩෙති? තෙ ච ඔදාතාපි හොන්ති කාළාපි මංගුලච්ඡවීපි. කිං සත්ථාපි එවරූපො හොතීති? සත්ථා අත්තනො පබ්බජිතවසෙනෙව ගච්ඡති, තෙසං පන තාදිසො හුත්වා උපට්ඨාති, ගන්ත්වා රාජාසනෙ නිසින්නං අත්තානං දස්සෙති, තෙසං ‘‘අජ්ජ අම්හාකං රාජා අතිවිය විරොචතී’’ති හොති. තෙ ච භින්නස්සරාපි හොන්ති ගග්ගස්සරාපි කාකස්සරාපි. සත්ථා බ්රහ්මස්සරෙනෙව ධම්මං කථෙති. තාදිසකො මය්හං සරො හොතීති ඉදං පන භාසන්තරං සන්ධාය කථිතං. මනුස්සානං පන තං සුත්වා ‘‘අජ්ජ රාජා මධුරෙන සරෙන කථෙතී’’ති හොති. කථෙත්වා පක්කන්තෙ ච භගවති පුන රාජානං ආගතං දිස්වා ‘‘කො නු ඛො අය’’න්ති වීමංසා උප්පජ්ජති.

ඉදං වුත්තං හොති – කො නු ඛො අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානෙව මාගධභාසාය සීහළභාසාය මධුරෙන සරෙන කථෙන්තො අන්තරහිතො, කිං දෙවො, උදාහු මනුස්සොති? කිමත්ථං පනෙවං අජානන්තානං ධම්මං දෙසෙතීති? වාසනත්ථාය. එවං සුතොපි හි ධම්මො අනාගතෙ පච්චයො හොතියෙවාති අනාගතං පටිච්ච දෙසෙතීති.

සන්නිසින්නපුබ්බන්ති සඞ්ගම්ම නිසින්නපුබ්බං. සල්ලපිතපුබ්බන්ති ආලාපසල්ලාපො කතපුබ්බො. සාකච්ඡාති ධම්මසාකච්ඡාපි සමාපජ්ජිතපුබ්බා. අනෙකසතං බ්රාහ්මණපරිසන්තිආදීනම්පි සොණදණ්ඩසමාගමාදිවසෙන චෙව අඤ්ඤචක්කවාළවසෙන ච සම්භවො වෙදිතබ්බො.

152. චතස්සො ¶ ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, යොනියොති එත්ථ යොනීති ඛන්ධකොට්ඨාසස්සපි කාරණස්සපි පස්සාවමග්ගස්සපි නාමං. ‘‘චතස්සො නාගයොනියො චතස්සො සුපණ්ණයොනියො’’ති (සං. නි. 3.342, 392) එත්ථ ¶ හි ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනි නාම. ‘‘යොනි හෙසා ¶ භූමිජ ඵලස්ස අධිගමායා’’ති (ම. නි. 2.227) එත්ථ කාරණං. ‘‘න චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමි, යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති (ම. නි. 2.457; ධ. ප. 396) එත්ථ පස්සාවමග්ගො. ඉධ පන ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනීති අධිප්පෙතො. තත්ථ අණ්ඩෙ ජාතා අණ්ඩජා. ජලාබුම්හි ජාතා ජලාබුජා. සංසෙදෙ ජාතා සංසෙදජා. විනා එතෙහි කාරණෙහි උප්පතිත්වා විය නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තාති ඔපපාතිකා. අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්තීති භින්දිත්වා නික්ඛමනවසෙන ජායන්ති. පූතිකුණපෙ වාතිආදීහි අනිට්ඨට්ඨානානෙව දස්සිතානි. ඉට්ඨෙසුපි සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීසු සත්තා ජායන්ති එව. දෙවාතිආදීසු චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය උපරිදෙවා ඔපපාතිකාව හොන්ති. භූමදෙවා පන චතුයොනිකා. එකච්චෙ ච මනුස්සාති මනුස්සෙසු කෙචි දෙවා විය ඔපපාතිකා ච හොන්ති. යෙභුය්යෙන පනෙතෙ ජලාබුජාව, අණ්ඩජාපි එත්ථ කොන්තපුත්තා ද්වෙභාතියත්ථෙරා විය, සංසෙදජාපි පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තපොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණපදුමවතිදෙවීආදයො විය, එවං විනිපාතිකෙසු නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතා නෙරයිකා විය ඔපපාතිකායෙව, අවසෙසා චතුයොනිකාපි හොන්ති. යථා තෙ එවං යක්ඛාපි සබ්බචතුප්පදපක්ඛිජාතිදීඝජාතිආදයොපි සබ්බෙ චතුයොනිකායෙව.

153. පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියොති එත්ථ සුකතදුක්කටකම්මවසෙන ගන්තබ්බාති ගතියො. අපිච ගතිගති නිබ්බත්තිගති අජ්ඣාසයගති විභවගති නිප්ඵත්තිගතීති බහුවිධා ගති නාම. තත්ථ ‘‘තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’’ති (අ. නි. 4.184) ච, ‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා’’ති (ධ. ප. 420) ච අයං ගතිගති නාම. ‘‘ඉමෙසං ඛො අහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං නෙව ජානාමි ගතිං වා අගතිං වා’’ති (ම. නි. 1.508) අයං නිබ්බත්තිගති නාම. ‘‘එවම්පි ඛො තෙ අහං බ්රහ්මෙ ¶ ගතිං ච පජානාමි ජුතිඤ්ච පජානාමී’’ති (ම. නි. 1.503) අයං අජ්ඣාසයගති නාම. ‘‘විභවො ගති ධම්මානං, නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පරි. 339) අයං විභවගති නාම. ‘‘ද්වෙයෙව ගතියො භවන්ති ¶ අනඤ්ඤා’’ති (දී. නි. 1.258; 2.34) අයං නිප්ඵත්තිගති නාම. තාසු ඉධ ගතිගති අධිප්පෙතා.

නිරයොතිආදීසු ¶ නිරතිඅත්ථෙන නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයො. තිරියං අඤ්ඡිතාති තිරච්ඡානා. තෙසං යොනි තිරච්ඡානයොනි. පෙච්චභාවං පත්තානං විසයොති පෙත්තිවිසයො. මනසො උස්සන්නත්තා මනුස්සා. පඤ්චහි කාමගුණෙහි අත්තනො අත්තනො ආනුභාවෙහි ච දිබ්බන්තීති දෙවා. නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්තාතිආදීසු නිරයොති සද්ධිං ඔකාසෙන ඛන්ධා. තිරච්ඡානයොනිං චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. මග්ගං පටිපදන්ති උභයෙනාපි වුත්තගතිසංවත්තනික කම්මමෙව දස්සෙති. යථා ච පටිපන්නොති යෙන මග්ගෙන යාය පටිපදාය පටිපන්නොති උභයම්පි එකතො කත්වා නිද්දිසති. අපායන්තිආදීසු වඩ්ඪිසඞ්ඛාතා සුඛසඞ්ඛාතා වා අයා අපෙතත්තා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති. දුක්කටකාරිනො එත්ථ විනිපතන්තීති විනිපාතො. නිබ්බානඤ්චාහන්ති ඉදං පන න කෙවලං ගතිගතිමෙව, ගතිනිස්සරණං නිබ්බානම්පි ජානාමීති දස්සනත්ථමාහ. ඉධ මග්ගො පටිපදාති උභයෙනාපි අරියමග්ගොව වුත්තො.

154. ඉදානි යථාවුත්තෙසු සත්තසු ඨානෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු අත්තනො ඤාණප්පවත්තාකාරං දස්සෙන්තො ඉධාහං, සාරිපුත්තාතිආදිමාහ.

තත්ථ එකන්තදුක්ඛාති නිච්චදුක්ඛා නිරන්තරදුක්ඛා. තිබ්බාති බහලා. කටුකාති ඛරා. සෙය්යථාපීතිආදීනි ඔපම්මදස්සනත්ථං වුත්තානි. තත්ථ කාසූති ආවාටොපි වුච්චති රාසිපි.

‘‘කින්නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං කාසුයා කරිස්සසී’’ති. (ජා. 2.22.3) –

‘‘අඞ්ගාරකාසුං ¶ අපරෙ ඵුනන්ති, නරා රුදන්තා පරිදඩ්ඪගත්තා’’ති. (ජා. 2.22.462) –

එත්ථ රාසි. ඉධ පන ආවාටො අධිප්පෙතො. තෙනෙවාහ ‘‘සාධිකපොරිසා’’ති. තත්ථ සාධිකං පොරිසං පමාණං අස්සාති සාධිකපොරිසා, අතිරෙකපඤ්චරතනාති අත්ථො. වීතච්චිකානං වීතධූමානන්ති එතං පරිළාහස්ස බලවභාවදීපනත්ථං වුත්තං, අච්චියා වා සති ධූමෙ වා සති, වාතො සමුට්ඨාති, තෙන පරිළාහො න බලවා හොති. ඝම්මපරෙතොති ඝම්මානුගතො ¶ . තසිතොති ජාතතණ්හො. පිපාසිතොති උදකං පාතුකාමො. එකායනෙන මග්ගෙනාති එකපථෙනෙව මග්ගෙන, අනුක්කමනියෙන උභොසු පස්සෙසු නිරන්තරකණ්ටකරුක්ඛගහනෙන. පණිධායාති අඞ්ගාරකාසුයං පත්ථනා නාම නත්ථි, අඞ්ගාරකාසුං ආරබ්භ පන ඉරියාපථස්ස ඨපිතත්තා එවං වුත්තං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – අඞ්ගාරකාසු විය හි නිරයො දට්ඨබ්බො. අඞ්ගාරකාසුමග්ගො විය නිරයූපගං කම්මං. මග්ගාරුළ්හො විය කම්මසමඞ්ගී පුග්ගලො. චක්ඛුමා පුරිසො විය දිබ්බචක්ඛුකො භගවා. යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හං දිස්වා විජානාති ‘‘අයං ඉමිනා මග්ගෙන ගන්ත්වා අඞ්ගාරකාසුයං පතිස්සතී’’ති, එවමෙවං භගවා පාණාතිපාතාදීසු යංකිඤ්චි කම්මං ආයූහන්තං එවං ජානාති ‘‘අයං ඉමං කම්මං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සත්තී’’ති. යථා සො පුරිසො අපරභාගෙ තං අඞ්ගාරකාසුයා පතිතං පස්සති, එවමෙව භගවා අපරභාගෙ ‘‘සො පුරිසො තං කම්මං කත්වා කුහිං නිබ්බත්තො’’ති ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො නිරයෙ නිබ්බත්තං පස්සති පඤ්චවිධබන්ධනාදිමහාදුක්ඛං අනුභවන්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි තස්ස කම්මායූහනකාලෙ අඤ්ඤො වණ්ණො, නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස අඤ්ඤො. අථාපි ‘‘සො සත්තො තං කම්මං කත්වා කත්ථ නිබ්බත්තො’’ති ඔලොකෙන්තස්ස අනෙකසහස්සානං සත්තානං මජ්ඣෙ ඨිතොපි ‘‘අයං සො’’ති සොයෙව සත්තො ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘දිබ්බචක්ඛුබලං නාම එත’’න්ති වදන්ති.

දුතියඋපමායං යස්මා අඞ්ගාරකාසුයං විය ගූථකූපෙ පරිළාහො නත්ථි, තස්මා ‘‘එකන්තදුක්ඛා’’ති අවත්වා ‘‘දුක්ඛා’’තිආදිමාහ. එත්ථාපි පුරිමනයෙනෙව ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං ¶ . ඉමම්පි හි පුග්ගලං භගවා හත්ථියොනිආදීසු ¶ යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තං වධබන්ධනආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනාදීහි මහාදුක්ඛං අනුභවමානං පස්සතියෙව.

තතියඋපමායං තනුපත්තපලාසොති න අබ්භපටලං විය තනුපණ්ණො, විරළපණ්ණත්තං පනස්ස සන්ධාය ඉදං වුත්තං. කබරච්ඡායොති විරළච්ඡායො. දුක්ඛබහුලාති පෙත්තිවිසයස්මිඤ්හි ¶ දුක්ඛමෙව බහුලං, සුඛං පරිත්තං කදාචි අනුභවිතබ්බං හොති, තස්මා එවමාහ. එත්ථාපි පුරිමනයෙනෙව ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථඋපමායං බහලපත්තපලාසොති නිරන්තරපණ්ණො පත්තසඤ්ඡන්නො. සන්තච්ඡායොති පාසාණච්ඡත්තං විය ඝනච්ඡායො. සුඛබහුලා වෙදනාති මනුස්සලොකෙ ඛත්තියකුලාදීසු සුඛබහුලා වෙදනා වෙදයිතබ්බා හොති, තා වෙදයමානං නිපන්නං වා නිසින්නං වා පස්සාමීති දස්සෙති. ඉධාපි ඔපම්මසංසන්දනං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

පඤ්චමඋපමායං පාසාදොති දීඝපාසාදො. උල්ලිත්තාවලිත්තන්ති අන්තො චෙව උල්ලිත්තං බහි ච අවලිත්තං. ඵුසිතග්ගළන්ති ද්වාරබාහාහි සද්ධිං සුපිහිතකවාටං. ගොනකත්ථතොති චතුරඞ්ගුලාධිකලොමෙන කාළකොජවෙන අත්ථතො. පටිකත්ථතොති උණ්ණාමයෙන සෙතඅත්ථරණෙන අත්ථතො. පටලිකත්ථතොති ඝනපුප්ඵකෙන උණ්ණාමයඅත්ථරණෙන අත්ථතො. කදලිමිගපවරපච්චත්ථරණොති කදලිමිගචම්මමයෙන උත්තමපච්චත්ථරණෙන අත්ථතො. තං කිර පච්චත්ථරණං සෙතවත්ථස්ස උපරි කදලිමිගචම්මං අත්ථරිත්වා සිබ්බෙත්වා කරොන්ති. සඋත්තරච්ඡදොති සහ උත්තරච්ඡදෙන, උත්තරිබද්ධෙන රත්තවිතානෙන සද්ධින්ති අත්ථො. උභතොලොහිතකූපධානොති සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චාති පල්ලඞ්කස්ස උභතො ඨපිතලොහිතකූපධානො. ඉධාපි උපමාසංසන්දනං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අයං පනෙත්ථ අපරභාගයොජනා, යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හමෙව ජානාති ‘‘අයං එතෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා පාසාදං ආරුය්හ කූටාගාරං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදිස්සති වා නිපජ්ජිස්සති වා’’ති, එවමෙවං භගවා දානාදීසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු යංකිඤ්චි කුසලකම්මං ආයූහන්තංයෙව පුග්ගලං දිස්වා ‘‘අයං ඉමං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානාති. යථා සො පුරිසො අපරභාගෙ ¶ ¶ තං පාසාදං ආරුය්හ කූටාගාරං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසින්නං වා නිපන්නං වා එකන්තසුඛං නිරන්තරසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති, එවමෙවං භගවා අපරභාගෙ ‘‘සො තං කල්යාණං කත්වා කුහිං නිබ්බත්තො’’ති ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො දෙවලොකෙ ¶ නිබ්බත්තං පස්සති, නන්දනවනාදීසු අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානං.

ඤාණප්පවත්තාකාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආසවක්ඛයවාරෙ ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’ති අවත්වා ‘‘තමෙනං පස්සාමී’’ති වුත්තං. තං කස්මාති චෙ? නියමාභාවා. ඉමඤ්හි පුග්ගලං දිබ්බචක්ඛුනාපි පස්සිස්සති, චෙතොපරියඤාණෙනාපි ජානිස්සති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනපි ජානිස්සතියෙව. එකන්තසුඛා වෙදනාති ඉදං කිඤ්චාපි දෙවලොකසුඛෙන සද්ධිං බ්යඤ්ජනතො එකං, අත්ථතො පන නානා හොති. දෙවලොකසුඛඤ්හි රාගපරිළාහාදීනං අත්ථිතාය න එකන්තෙනෙව සුඛං. නිබ්බානසුඛං පන සබ්බපරිළාහානං වූපසමාය සබ්බාකාරෙන එකන්තසුඛං. උපමායම්පි ‘‘යථා පාසාදෙ එකන්තසුඛා’’ති වුත්තං. තං මග්ගපරිළාහස්ස අවූපසන්තතාය ඡාතජ්ඣත්තතාය පිපාසාභිභූතතාය ච න එකන්තමෙව සුඛං. වනසණ්ඩෙ පන පොක්ඛරණියං ඔරුය්හ රජොජල්ලස්ස පවාහිතත්තා මග්ගදරථස්ස වූපසන්තතාය භිසමූලඛාදනෙන චෙව මධුරොදකපානෙන ච ඛුප්පිපාසානං විනීතතාය උදකසාටකං පරිවත්තෙත්වා මට්ඨදුකූලං නිවාසෙත්වා තණ්ඩුලත්ථවිකං උස්සීසකෙ කත්වා උදකසාටකං පීළෙත්වා හදයෙ ඨපෙත්වා මන්දමන්දෙන ච වාතෙන බීජයමානස්ස නිපන්නත්තා සබ්බාකාරෙන එකන්තසුඛං හොති.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – පොක්ඛරණී විය හි අරියමග්ගො දට්ඨබ්බො. පොක්ඛරණිමග්ගො විය පුබ්බභාගපටිපදා. මග්ගාරුළ්හො විය පටිපදාසමඞ්ගීපුග්ගලො. චක්ඛුමා පුරිසො විය දිබ්බචක්ඛු භගවා. වනසණ්ඩො විය නිබ්බානං. යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හං දිස්වාව ජානාති ‘‘අයං ඉමිනා මග්ගෙන ගන්ත්වා පොක්ඛරණියං න්හත්වා රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදිස්සති වා නිපජ්ජිස්සති වා’’ති, එවමෙවං භගවා පටිපදං පූරෙන්තමෙව නාමරූපං ¶ පරිච්ඡින්දන්තමෙව පච්චයපරිග්ගහං කරොන්තමෙව ලක්ඛණාරම්මණාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තමෙව ජානාති ‘‘අයං ඉමං පටිපදං පූරෙත්වා සබ්බආසවෙ ඛෙපෙත්වා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එවං වුත්තං ඵලසමාපත්තිං උපසම්පජ්ජ ¶ විහරිස්සතී’’ති. යථා ¶ සො පුරිසො අපරභාගෙ තායං පොක්ඛරණියං න්හත්වා වනසණ්ඩං පවිසිත්වා නිසින්නං වා නිපන්නං වා එකන්තසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති, එවමෙව භගවා අපරභාගෙ තං පුග්ගලං පටිපදං පූරෙත්වා මග්ගං භාවෙත්වා ඵලං සච්ඡිකත්වා නිරොධසයනවරගතං නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා එකන්තසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති.

155. ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, චතුරඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? පාටියෙක්කං අනුසන්ධිවසෙන ආරද්ධං. අයං කිර සුනක්ඛත්තො දුක්කරකාරිකාය සුද්ධි හොතීති එවං ලද්ධිකො. අථස්ස භගවා මයා එකස්මිං අත්තභාවෙ ඨත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං දුක්කරං කතං, දුක්කරකාරකො නාම මයා සදිසො නත්ථි. දුක්කරකාරෙන සුද්ධියා සති අහමෙව සුද්ධො භවෙය්යන්ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. අපිච අයං සුනක්ඛත්තො දුක්කරකාරිකාය පසන්නො, සො චස්ස පසන්නභාවො, ‘‘අද්දසා ඛො, භග්ගව, සුනක්ඛත්තො ලිච්ඡවිපුත්තො අචෙලං කොරක්ඛත්තියං චතුක්කුණ්ඩිකං ඡමානිකිණ්ණං භක්ඛසං මුඛෙන ඛාදන්තං මුඛෙන භුඤ්ජන්තං. දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘සාධු රූපො වත, භො, අයං සමණො චතුක්කුණ්ඩිකො ඡමානිකිණ්ණං භක්ඛසං මුඛෙනෙව ඛාදති, මුඛෙනෙව භුඤ්ජතී’’’ති එවමාදිනා පාථිකසුත්තෙ (දී. නි. 3.7) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො.

අථ භගවා අයං දුක්කරකාරිකාය පසන්නො, මයා ච එතස්මිං අත්තභාවෙ ඨත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං දුක්කරං කතං, දුක්කරකාරෙ පසීදන්තෙනාපි අනෙන මයි පසීදිතබ්බං සියා, සොපිස්ස පසාදො මයි නත්ථීති දස්සෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ර ¶ බ්රහ්මචරියන්ති දානම්පි වෙය්යාවච්චම්පි සික්ඛාපදම්පි බ්රහ්මවිහාරාපි ධම්මදෙසනාපි මෙථුනවිරතිපි සදාරසන්තොසොපි උපොසථොපි අරියමග්ගොපි සකලසාසනම්පි අජ්ඣාසයොපි වීරියම්පි වුච්චති.

‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං,

ඉදඤ්ච මෙ ධීර මහාවිමාන’’න්ති. (ජා. 2.22.1592, 1593, 1595) –

ඉමස්මිඤ්හි පුණ්ණකජාතකෙ දානං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘කෙන පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;

කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.

තෙන පාණි කාමදදො, තෙන පාණි මධුස්සවො;

තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣතී’’ති. (පෙ. ව. 275) –

ඉමස්මිං ¶ අඞ්කුරපෙතවත්ථුස්මිං වෙය්යාවච්චං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘එවං ඛො තං, භික්ඛවෙ, තිත්තිරියං නාම බ්රහ්මචරියං අහොසී’’ති (චූළව. 311) ඉමස්මිං තිත්තිරජාතකෙ පඤ්චසික්ඛාපදං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘තං ඛො පන මෙ පඤ්චසිඛ බ්රහ්මචරියං නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය, යාවදෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති (දී. නි. 2.329) ඉමස්මිං මහාගොවින්දසුත්තෙ බ්රහ්මවිහාරා බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘එකස්මිං බ්රහ්මචරියස්මිං, සහස්සං මච්චුහායින’’න්ති (සං. නි. 1.184) එත්ථ ධම්මදෙසනා බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා. ‘‘පරෙ අබ්රහ්මචාරී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ බ්රහ්මචාරී භවිස්සාමා’’ති (ම. නි. 1.83) සල්ලෙඛසුත්තෙ මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා.

අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම,

තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. (ජා. 1.10.97) –

මහාධම්මපාලජාතකෙ සදාරසන්තොසො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො.

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75) –

එවං ¶ නිමිජාතකෙ අත්තදමනවසෙන කතො අට්ඨඞ්ගිකො උපොසථො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘ඉදං ඛො පන මෙ, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය…පෙ… අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (දී. නි. 2.329) මහාගොවින්දසුත්තස්මිඤ්ඤෙව අරියමග්ගො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති (දී. නි. 3.174) පාසාදිකසුත්තෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘අපි ¶ අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි ගාමණී’’ති. (ජා. 1.1.8) –

එත්ථ අජ්ඣාසයො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ඉධ පන වීරියං බ්රහ්මචරියන්ති අධිප්පෙතං. වීරියබ්රහ්මචරියස්ස හි ඉදමෙව සුත්තං. තදෙතං එකස්මිං අත්තභාවෙ චතුබ්බිධස්ස දුක්කරස්ස කතත්තා චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති වුත්තං.

තපස්සී සුදං හොමීති සුදන්ති නිපාතමත්තං, තපනිස්සිතකො හොමීති අත්ථො. පරමතපස්සීති පරමො තපස්සී, තපනිස්සිතකානං උත්තමො. ලූඛො සුදං හොමීති ලූඛො හොමි. ජෙගුච්ඡීති පාපජෙගුච්ඡිකො. පවිවිත්තො සුදං හොමීති පවිවිත්තො අහං හොමි. තත්රාස්සු මෙ ඉදං, සාරිපුත්තාති තත්ර චතුරඞ්ගෙ බ්රහ්මචරියෙ ඉදං මම තපස්සිතාය හොති, තපනිස්සිතකභාවෙ මය්හං ඉදං අචෙලකාදිතපස්සිතකත්තං හොතීති දස්සෙති.

තත්ථ ¶ අචෙලකොති නිච්චෙලො නග්ගො. මුත්තාචාරොති විසට්ඨාචාරො, උච්චාරකම්මාදීසු ලොකියකුලපුත්තාචාරෙන විරහිතො, ඨිතකොව උච්චාරං කරොමි, පස්සාවං කරොමි, ඛාදාමි භුඤ්ජාමි ච. හත්ථාපලෙඛනොති හත්ථෙ පිණ්ඩම්හි ඨිතෙ ජිව්හාය හත්ථං අපලිඛාමි, උච්චාරං වා කත්වා හත්ථස්මිඤ්ඤෙව දණ්ඩකසඤ්ඤී හුත්වා හත්ථෙන අපලිඛාමීති දස්සෙති. තෙ කිර දණ්ඩකං සත්තොති පඤ්ඤපෙන්ති, තස්මා තෙසං පටිපදං පූරෙන්තො එවමකාසි. භික්ඛාගහණත්ථං එහි භද්දන්තෙති වුත්තො න එතීති න එහිභද්දන්තිකො. තෙන හි තිට්ඨ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති න තිට්ඨභද්දන්තිකො. තදුභයම්පි ¶ තිත්ථියා එවං එතස්ස වචනං කතං භවිස්සතීති න කරොන්ති. අහම්පි එවං අකාසින්ති දස්සෙති. අභිහටන්ති පුරෙතරං ගහෙත්වා ආහටං භික්ඛං. උද්දිස්සකතන්ති ඉදං තුම්හෙ උද්දිස්ස කතන්ති එවං ආරොචිතභික්ඛං. න නිමන්තනන්ති අසුකං නාම කුලං වා වීථිං වා ගාමං වා පවිසෙය්යාථාති එවං නිමන්තිතභික්ඛම්පි න සාදියාමි න ගණ්හාමි.

න කුම්භිමුඛාති කුම්භිතො උද්ධරිත්වා දිය්යමානං භික්ඛං න ගණ්හාමි. න කළොපිමුඛාති කළොපීති උක්ඛලි වා පච්ඡි වා. තතොපි න ගණ්හාමි. කස්මා? කුම්භිකළොපියො ¶ මං නිස්සාය කටච්ඡුනා පහාරං ලභන්තීති. න එළකමන්තරන්ති උම්මාරං අන්තරං කත්වා දිය්යමානං න ගණ්හාමි. කස්මා? අයං මං නිස්සාය අන්තරකරණං ලභතීති. දණ්ඩමුසලෙසුපි එසෙව නයො. න ද්වින්නන්ති ද්වීසු භුඤ්ජමානෙසු එකස්මිං උට්ඨාය දෙන්තෙ න ගණ්හාමි. කස්මා? කබළන්තරායො හොතීති. න ගබ්භිනියාතිආදීසු පන ගබ්භිනියා කුච්ඡියං දාරකො කිලමති, පායන්තියා දාරකස්ස ඛීරන්තරායො හොති, පුරිසන්තරගතාය රතිඅන්තරායො හොතීති න ගණ්හාමි. න සංකිත්තීසූති සංකිත්තෙත්වා කතභත්තෙසු. දුබ්භික්ඛසමයෙ කිර අචෙලකසාවකා අචෙලකානං අත්ථාය තතො තතො තණ්ඩුලාදීනි සමාදපෙත්වා භත්තං පචන්ති. උක්කට්ඨාචෙලකො තතොපි න පටිග්ගණ්හාති.

න යත්ථ සාති යත්ථ සුනඛො පිණ්ඩං ලභිස්සාමීති උපට්ඨිතො හොති, තත්ථ තස්ස අදත්වා ආහටං න ගණ්හාමි. කස්මා? එතස්ස පිණ්ඩන්තරායො හොතීති. සණ්ඩසණ්ඩචාරිනීති සමූහසමූහචාරිනී, සචෙ හි අචෙලකං දිස්වා ඉමස්ස භික්ඛං දස්සාමාති මානුසකා භත්තගෙහං පවිසන්ති. තෙසු ච පවිසන්තෙසු කළොපිමුඛාදීසු නිලීනා මක්ඛිකා උප්පතිත්වා සණ්ඩසණ්ඩා චරන්ති. තතො ¶ ආහටං භික්ඛං න ගණ්හාමි. කස්මා? මං නිස්සාය මක්ඛිකානං ගොචරන්තරායො ජාතොති, අහම්පි තථා අකාසිං. න ථුසොදකන්ති සබ්බසස්සසම්භාරෙහි කතං ලොණසොවීරකං. එත්ථ ච සුරාපානමෙව සාවජ්ජං, අයං පන සබ්බෙසුපි සාවජ්ජසඤ්ඤී.

එකාගාරිකොති යො එකස්මිඤ්ඤෙව ගෙහෙ භික්ඛං ලභිත්වා නිවත්තති. එකාලොපිකොති යො එකෙනෙව ආලොපෙන යාපෙති. ද්වාගාරිකාදීසුපි එසෙව නයො. එකිස්සාපි දත්තියාති එකාය ¶ දත්තියා. දත්ති නාම එකා ඛුද්දකපාති හොති, යත්ථ අග්ගභික්ඛං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙන්ති. එකාහිකන්ති එකදිවසන්තරිකං. අද්ධමාසිකන්ති අද්ධමාසන්තරිකං. පරියායභත්තභොජනන්ති වාරභත්තභොජනං. එකාහවාරෙන ද්වීහවාරෙන සත්තාහවාරෙන අඩ්ඪමාසවාරෙනාති එවං දිවසවාරෙන ආභතං භත්තභොජනං.

සාකභක්ඛොති අල්ලසාකභක්ඛො. සාමාකභක්ඛොති සාමාකතණ්ඩුලභක්ඛො. නීවාරාදීසු නීවාරා නාම තාව අරඤ්ඤෙ සයංජාතවීහිජාති. දද්දුලන්ති චම්මකාරෙහි චම්මං ලිඛිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං. හටං වුච්චති සිලෙසොපි සෙවාලොපි කණිකාරාදිරුක්ඛනිය්යාසොපි. කණන්ති කුණ්ඩකං ¶ . ආචාමොති භත්තඋක්ඛලිකාය ලග්ගො ඣාමඔදනො, තං ඡඩ්ඩිතට්ඨානෙ ගහෙත්වා ඛාදති. ‘‘ඔදනකඤ්ජිය’’න්තිපි වදන්ති. පිඤ්ඤාකාදයො පාකටා එව. පවත්තඵලභොජීති පතිතඵලභොජී.

සාණානීති සාණවාකචොළානි. මසාණානීති මිස්සකචොළානි. ඡවදුස්සානීති මතසරීරතො ඡඩ්ඩිතවත්ථානි. එරකතිණාදීනි වා ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනානි. පංසුකූලානීති පථවියං ඡඩ්ඩිතනන්තකානි. තිරිතානීති රුක්ඛත්තචවත්ථානි. අජිනන්ති අජිනමිගචම්මං. අජිනක්ඛිපන්ති තදෙව මජ්ඣෙ ඵාලිතං. සඛුරකන්තිපි වදන්ති. කුසචීරන්ති කුසතිණං ගන්ථෙත්වා කතචීරං. වාකචීරඵලකචීරෙසුපි එසෙව නයො. කෙසකම්බලන්ති මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යානි කානිචි, භික්ඛවෙ, තන්තාවුතානං වත්ථානං, කෙසකම්බලො තෙසං පටිකුට්ඨො අක්ඛායති. කෙසකම්බලො, භික්ඛවෙ, සීතෙ සීතො, උණ්හෙ උණ්හො, දුබ්බණ්ණො දුග්ගන්ධො දුක්ඛසම්ඵසො’’ති (අ. නි. 3.138). වාලකම්බලන්ති අස්සවාලාදීහි කතකම්බලං. උලූකපක්ඛකන්ති උලූකපත්තානි ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනං. උබ්භට්ඨකොති උද්ධං ඨිතකො. උක්කුටිකප්පධානමනුයුත්තොති උක්කුටිකවීරියං අනුයුත්තො, ගච්ඡන්තොපි උක්කුටිකොව හුත්වා උප්පතිත්වා ¶ උප්පතිත්වා ගච්ඡති. කණ්ටකාපස්සයිකොති ¶ අයකණ්ටකෙ වා පකතිකණ්ටකෙ වා භූමියං කොට්ටෙත්වා තත්ථ චම්මං අත්ථරිත්වා ඨානචඞ්කමාදීනි කරොමීති දස්සෙති. සෙය්යන්ති සයන්තොපි තත්ථෙව සෙය්යං කප්පෙමි. සායං තතියමස්සාති සායතතියකං. පාතො මජ්ඣන්හිකෙ සායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පාපං පවාහෙස්සාමීති උදකොරොහනානුයොගං අනුයුත්තො විහරාමීති දස්සෙති.

156. නෙකවස්සගණිකන්ති නෙකවස්සගණසඤ්ජාතං. රජොජල්ලන්ති රජමලං, ඉදං අත්තනො රජොජල්ලකවතසමාදානකාලං සන්ධාය වදති. ජෙගුච්ඡිස්මින්ති පාපජිගුච්ඡනභාවෙ. යාව උදකබින්දුම්හිපීති යාව උදකථෙවකෙපි මම දයා පච්චුපට්ඨිතා හොති, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසු සක්ඛරකඨලදණ්ඩකවාලිකාදීසු. තෙ කිර උදකබින්දුං ච එතෙ ච සක්ඛරකඨලාදයො ඛුද්දකපාණාති පඤ්ඤපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘යාව උදකබින්දුම්හිපි මෙ දයා පච්චුපට්ඨිතා හොතී’’ති. උදකබින්දුම්පි න හනාමි න විනාසෙමි, කිං කාරණා. මාහං ඛුද්දකෙ පාණෙ විසමගතෙ සඞ්ඝාතං ආපාදෙසින්ති. නින්නථලතිණග්ගරුක්ඛසාඛාදීසු විසමට්ඨානෙ ගතෙ උදකබින්දුසඞ්ඛාතෙ ඛුද්දකපාණෙ සඞ්ඝාතං ¶ වධං මා ආපාදෙසින්ති. එතමත්ථං ‘‘සතොව අභික්කමාමී’’ති දස්සෙති. අචෙලකෙසු කිර භූමිං අක්කන්තකාලතො පභුති සීලවා නාම නත්ථි. භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා ගච්ඡන්ති, උපට්ඨාකානං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා භුඤ්ජන්ති. ආගච්ඡන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා ආගච්ඡන්ති. යදා පන මොරපිඤ්ඡෙන ඵලකං සම්මජ්ජිත්වා සීලං අධිට්ඨාය නිසීදන්ති, තදා සීලවන්තා නාම හොන්ති.

වනකම්මිකන්ති කන්දමූලඵලාඵලාදීනං අත්ථාය වනෙ විචරන්තං. වනෙන වනන්ති වනතො වනං, එස නයො සබ්බත්ථ. සංපතාමීති ගච්ඡාමි. ආරඤ්ඤකොති අරඤ්ඤෙ ජාතවුද්ධො, ඉදං අත්තනො ආජීවකකාලං සන්ධාය වදති. බොධිසත්තො කිර පාසණ්ඩපරිග්ගණ්හණත්ථාය තං පබ්බජ්ජං පබ්බජි, නිරත්ථකභාවං පන ඤත්වාපි න උප්පබ්බජ්ජිතො, බොධිසත්තා හි යං යං ඨානං උපෙන්ති, තතො අනිවත්තිතධම්මා හොන්ති, පබ්බජිත්වා පන මා මං කොචි අද්දසාති තතොව අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. තෙනෙවාහ ‘‘මා මං තෙ අද්දසංසු අහඤ්ච මා තෙ අද්දස’’න්ති.

ගොට්ඨාති ¶ ගොවජා. පට්ඨිතගාවොති නික්ඛන්තගාවො. තත්ථ චතුක්කුණ්ඩිකොති වනන්තෙයෙව ඨිතො ගොපාලකානං ගාවීහි සද්ධිං අපගතභාවං දිස්වා ¶ ද්වෙ හත්ථෙ ද්වෙ ච ජණ්ණුකානි භූමියං ඨපෙත්වා එවං චතුක්කුණ්ඩිකො උපසඞ්කමිත්වාති අත්ථො. තානි සුදං ආහාරෙමීති මහල්ලකවච්ඡකානං ගොමයානි කසටානි නිරොජානි හොන්ති, තස්මා තානි වජ්ජෙත්වා යානි තරුණවච්ඡකානං ඛීරපානෙනෙව වඩ්ඪන්තානං සඔජානි ගොමයානි තානි කුච්ඡිපූරං ඛාදිත්වා පුන වනසණ්ඩමෙව පවිසති. තං සන්ධායාහ ‘‘තානි සුදං ආහාරෙමී’’ති. යාවකීවඤ්ච මෙති යත්තකං කාලං මම සකං මුත්තකරීසං අපරික්ඛීණං හොති. යාව මෙ ද්වාරවළඤ්ජො පවත්තිත්ථ, තාව තදෙව ආහාරෙමීති අත්ථො. කාලෙ පන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ පරික්ඛීණමංසලොහිතො උපච්ඡින්නද්වාරවළඤ්ජො වච්ඡකානං ගොමයානි ආහාරෙමි. මහාවිකටභොජනස්මින්ති මහන්තෙ විකටභොජනෙ, අපකතිභොජනෙති අත්ථො.

157. තත්රාස්සුදං, සාරිපුත්ත, භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොතීති. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛනං. සුදන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. සාරිපුත්තාති ආලපනං. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තත්රාති යං වුත්තං අඤ්ඤතරං භිංසනකං වනසණ්ඩන්ති, තත්ර යො සො භිංසනකො වනසණ්ඩො ¶ වුත්තො, තස්ස භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොති, භිංසනකකිරියාය හොතීති අත්ථො. කිං හොති? ඉදං හොති, යො කොචි අවීතරාගො…පෙ… ලොමානි හංසන්තීති.

අථ වා තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මං. සු ඉති නිපාතො. කිං සු නාම තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණාතිආදීසු විය. ඉදන්ති අධිප්පෙතමත්ථං පච්චක්ඛං විය කත්වා දස්සනවචනං. සුදන්ති සු ඉදං, සන්ධිවසෙන ඉකාරලොපො වෙදිතබ්බො. චක්ඛුන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කිං සූධවිත්තන්තිආදීසු විය. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා, තස්ස, සාරිපුත්ත, භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං ඉදංසු හොතීති. භිංසනකතස්මින්ති භිංසනකභාවෙති අත්ථො. එකස්ස තකාරස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. ‘‘භිංසනකත්තස්මි’’න්තියෙව වා පාඨො ¶ , භිංසනකතාය ඉති වා වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. තස්මා එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, භිංසනකභාවෙ ඉදංසු හොති, භිංසනකභාවනිමිත්තං භිංසනකභාවහෙතු, භිංසනකභාවපච්චයා ඉදංසු හොති. යො කොචි අවීතරාගො තං වනසණ්ඩං පවිසති. යෙභුය්යෙන ලොමානි හංසන්ති ¶ බහුතරානි ලොමානි හංසන්ති, උද්ධං මුඛානි සූචිසදිසානි කණ්ටකසදිසානි ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, අප්පානි න හංසන්ති, බහුතරානං වා සත්තානං හංසන්ති, අප්පකානං අතිසූරපුරිසානං න හංසන්තීති.

අන්තරට්ඨකාති මාඝමාසස්ස අවසානෙ චතස්සො, ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චතස්සොති එවං උභින්නං අන්තරෙ අට්ඨරත්ති. අබ්භොකාසෙති මහාසත්තො හිමපාතසමයෙ රත්තිං අබ්භොකාසෙ විහරති, අථස්ස ලොමකූපෙසු ආවුතමුත්තා විය හිමබින්දූනි තිට්ඨන්ති, සරීරං සෙතදුකූලපාරුතං විය හොති. දිවා වනසණ්ඩෙති දිවා හිමබින්දූසු සූරියාතපසම්ඵස්සෙන විගතෙසු අස්සාසොපි භවෙය්ය, අයං පන සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙයෙව වනසණ්ඩං පවිසති, තත්රාපිස්ස සූරියාතපෙන පග්ඝරන්තං හිමං සරීරෙයෙව පතති. දිවා අබ්භොකාසෙ විහරාමි රත්තිං වනසණ්ඩෙති ගිම්හකාලෙ කිරෙස දිවා අබ්භොකාසෙ විහාසි, තෙනස්ස කච්ඡෙහි සෙදධාරා මුච්චිංසු, රත්තිං අස්සාසො භවෙය්ය, අයං පන සූරියෙ අත්ථං ගච්ඡන්තෙයෙව වනසණ්ඩං පවිසති. අථස්ස දිවා ගහිතඋස්මෙ වනසණ්ඩෙ අඞ්ගාරකාසුයං පක්ඛිත්තො විය අත්තභාවො පරිදය්හිත්ථ. අනච්ඡරියාති අනුඅච්ඡරියා. පටිභාසීති උපට්ඨාසි.

සොතත්තොති ¶ දිවා ආතපෙන රත්තිං වනඋස්මාය සුතත්තො. සොසින්නොති රත්තිං හිමෙන දිවා හිමොදකෙන සුට්ඨු තින්තො. භිංසනකෙති භයජනකෙ. නග්ගොති නිච්චෙලො. නිවාසනපාරුපනෙ හි සති සීතං වා උණ්හං වා න අතිබාධෙය්ය, තම්පි මෙ නත්ථීති දස්සෙති. න චග්ගිමාසිනොති අග්ගිම්පි න උපගතො. එසනාපසුතොති සුද්ධිඑසනත්ථාය පසුතො, පයුත්තො. මුනීති, තදා අත්තානං මුනීති කත්වා කථෙති.

ඡවට්ඨිකානීති උපඩ්ඪදඩ්ඪානි අට්ඨීනි. උපධායාති යථා සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්ච පඤ්ඤායති, එවං සන්ථරිත්වා තත්ථ සෙය්යං කප්පෙමීති දස්සෙති. ගාමණ්ඩලාති ¶ ගොපාලදාරකා. තෙ කිර බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, සුමෙධ, ත්වං ඉමස්මිං ඨානෙ කස්මා නිසින්නො, කථෙහීති වදන්ති. බොධිසත්තො අධොමුඛො නිසීදති, න කථෙති. අථ නං තෙ අකථෙතුං න දස්සාමාති පරිවාරෙත්වා ඔට්ඨුභන්ති සරීරෙ ඛෙළං පාතෙන්ති. බොධිසත්තො ¶ එවම්පි න කථෙති. අථ නං ත්වං න කථෙසීති ඔමුත්තෙන්ති පස්සාවමස්ස උපරි විස්සජ්ජෙන්ති. බොධිසත්තො එවම්පි න කථෙතියෙව. තතො නං කථෙහි කථෙහීති පංසුකෙන ඔකිරන්ති. බොධිසත්තො එවම්පි න කථෙතියෙව. අථස්ස න කථෙසීති දණ්ඩකසලාකා ගහෙත්වා කණ්ණසොතෙසු පවෙසෙන්ති. බොධිසත්තො දුක්ඛා තිබ්බා කටුකා වෙදනා අධිවාසෙන්තො කස්සචි කිඤ්චි න කරිස්සාමීති මතකො විය අච්ඡති. තෙනාහ ‘‘න ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, අභිජානාමි තෙසු පාපකං චිත්තං උප්පාදෙතා’’ති. න මයා තෙසු පාපකං චිත්තම්පි උප්පාදිතන්ති අත්ථො. උපෙක්ඛාවිහාරස්මිං හොතීති උපෙක්ඛාවිහාරො හොති. විහාරො එව හි විහාරස්මින්ති වුත්තො. තෙනෙව ච ‘‘ඉදංසු මෙ’’ති එත්ථාපි අයංසු මෙති එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි එවරූපානි පදානි වෙදිතබ්බානි. ඉමිනා ඉතො එකනවුතිකප්පෙ පූරිතං උපෙක්ඛාවිහාරං දස්සෙති. යං සන්ධායාහ –

‘‘සුඛපත්තො න රජ්ජාමි, දුක්ඛෙ න හොමි දුම්මනො;

සබ්බත්ථ තුලිතො හොමි, එසා මෙ උපෙක්ඛාපාරමී’’ති.

දුක්කරකාරිකාදිසුද්ධිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

158. ආහාරෙන ¶ සුද්ධීති කොලාදිනා එකච්චෙන පරිත්තකආහාරෙන සක්කා සුජ්ඣිතුන්ති එවංදිට්ඨිනො හොන්ති. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කොලෙහීති පදරෙහි. කොලොදකන්ති කොලානි මද්දිත්වා කතපානකං. කොලවිකතින්ති කොලසාළවකොලපූවකොලගුළාදිකොලවිකාරං. එතපරමොති එතං පමාණං පරමං අස්සාති එතපරමො. තදා එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ පන න බෙලුවපක්කතාලපක්කපමාණො කොලො හොති, යං එතරහි කොලස්ස පමාණං, එත්තකොව හොතීති අත්ථො.

159. අධිමත්තකසිමානන්ති අතිවිය කිසභාවං. ආසීතිකපබ්බානි වා කාළපබ්බානි වාති යථා ආසීතිකවල්ලියා වා කාළවල්ලියා වා සන්ධිට්ඨානෙසු මිලායිත්වා මජ්ඣෙ උන්නතුන්නතානි හොන්ති, එවං මය්හං අඞ්ගපච්චඞ්ගානි හොන්තීති දස්සෙති. ඔට්ඨපදන්ති ¶ යථා ඔට්ඨස්ස පදං මජ්ඣෙ ගම්භීරං හොති, එවමෙවං බොධිසත්තස්ස මිලාතෙ මංසලොහිතෙ වච්චද්වාරස්ස අන්තොපවිට්ඨත්තා ආනිසදං මජ්ඣෙ ගම්භීරං හොති. අථස්ස භූමියං නිසින්නට්ඨානං සරපොඞ්ඛෙන ¶ අක්කන්තං විය මජ්ඣෙ උන්නතං හොති. වට්ටනාවළීති යථා රජ්ජුයා ආවුනිත්වා කතා වට්ටනාවළී වට්ටනානං අන්තරන්තරා නින්නා හොති, වට්ටනට්ඨානෙසු උන්නතා, එවං පිට්ඨිකණ්ටකො උන්නතාවනතො හොති, ජරසාලාය ගොපානසියොති ජිණ්ණසාලාය ගොපානසියො, තා වංසතො මුච්චිත්වා මණ්ඩලෙ පතිට්ඨහන්ති, මණ්ඩලතො මුච්චිත්වා භූමියන්ති; එවං එකා උපරි හොති, එකා හෙට්ඨාති ඔලුග්ගවිලුග්ගා භවන්ති. බොධිසත්තස්ස පන න එවං ඵාසුළියො, තස්ස හි ලොහිතෙ ඡින්නෙ මංසෙ මිලාතෙ ඵාසුළන්තරෙහි චම්මානි හෙට්ඨා ඔතිණ්ණානි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

ඔක්ඛායිකාති හෙට්ඨා අනුපවිට්ඨා. තස්ස කිර ලොහිතෙ ඡින්නෙ මංසෙ මිලාතෙ අක්ඛිආවාටකා මත්ථලුඞ්ගං ආහච්ච අට්ඨංසු, තෙනස්ස එවරූපා අක්ඛිතාරකා අහෙසුං. ආමකච්ඡින්නොති අතිතරුණකාලෙ ඡින්නො, සො හි වාතාතපෙන සංඵුසති චෙව මිලායති ච. යාවස්සු මෙ, සාරිපුත්තාති, සාරිපුත්ත, මය්හං උදරච්ඡවි යාව පිට්ඨිකණ්ටකං අල්ලීනා හොති. අථ වා යාවස්සු මෙ, සාරිපුත්ත, භාරියභාරියා අහොසි දුක්කරකාරිකා, මය්හං උදරච්ඡවි යාව පිට්ඨිකණ්ටකං අල්ලීනා අහොසීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පිට්ඨිකණ්ටකංයෙව පරිග්ගණ්හාමීති ¶ සහඋදරච්ඡවිං ගණ්හාමි. උදරච්ඡවිංයෙව පරිග්ගණ්හාමීති සහපිට්ඨිකණ්ටකං ගණ්හාමි. අවකුජ්ජො පපතාමීති තස්ස හි උච්චාරපස්සාවත්ථාය නිසින්නස්ස පස්සාවො නෙව නික්ඛමති, වච්චං පන එකං ද්වෙ කටකට්ඨිමත්තං නික්ඛමති. බලවදුක්ඛං උප්පාදෙති. සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, තත්ථෙව අවකුජ්ජො භූමියං පතති. තෙනාහ ‘‘අවකුජ්ජො පපතාමී’’ති. තමෙව කායන්ති තං එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ කායං. මහාසච්චකසුත්තෙ පන පච්ඡිමභවිකකායං සන්ධාය ඉමමෙව කායන්ති ආහ. පූතිමූලානීති මංසෙ වා ලොහිතෙ වා සති තිට්ඨන්ති. තස්ස පන අභාවෙ චම්මඛණ්ඩෙ ලොමානි විය හත්ථෙයෙව ලග්ගන්ති, තං සන්ධායාහ ‘‘පූතිමූලානි ලොමානි කායස්මා පතන්තී’’ති.

අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසන්ති ¶ අරියභාවං කාතුං සමත්ථං ලොකුත්තරමග්ගං. ඉමිස්සායෙව අරියාය පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය අනධිගමා. යායං අරියාති යා අයං මග්ගපඤ්ඤා අධිගතා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා එතරහි විපස්සනාපඤ්ඤාය අධිගතත්තා මග්ගපඤ්ඤා අධිගතා, එවං එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ ¶ විපස්සනාපඤ්ඤාය අනධිගතත්තා ලොකුත්තරමග්ගපඤ්ඤං නාධිගතොස්මීති, මජ්ඣිමභාණකත්ථෙරා පනාහු, ඉමිස්සායෙවාති වුත්තපඤ්ඤාපි යායං අරියාති වුත්තපඤ්ඤාපි මග්ගපඤ්ඤායෙව. අථ නෙ භික්ඛූ ආහංසු ‘‘එවං සන්තෙ මග්ගස්ස අනධිගතත්තා මග්ගං නාධිගතොස්මීති ඉදං වුත්තං හොති, භන්තෙ’’ති. ආවුසො, කිඤ්චාපි දීපෙතුං න සක්කොමි, ද්වෙපි පන මග්ගපඤ්ඤායෙවාති, එතදෙව චෙත්ථ යුත්තං. ඉතරථා හි යා අයන්ති නිද්දෙසො අනනුරූපො සියා.

160. සංසාරෙන සුද්ධීති බහුකං සංසරිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. උපපත්තියා සුද්ධීති බහුකං උපපජ්ජිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. ආවාසෙන සුද්ධීති බහූසු ඨානෙසු වසිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. තීසුපි ඨානෙසු සංසරණකවසෙන සංසාරො. උපපජ්ජනකවසෙන උපපත්ති. වසනකවසෙන ආවාසොති ඛන්ධායෙව වුත්තා. යඤ්ඤෙනාති බහුයාගෙ යජිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. මුද්ධාවසිත්තෙනාති ¶ තීහි සඞ්ඛෙහි ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තෙන. අග්ගිපාරිචරියායාති බහුඅග්ගිපරිචරණෙන සුජ්ඣන්තීති වදන්ති.

161. දහරොති තරුණො. යුවාති යොබ්බනෙන සමන්නාගතො. සුසුකාළකෙසොති සුට්ඨු කාළකෙසො. භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතොති ඉමිනාස්ස යෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො යුවා, තං යොබ්බනං භද්දං ලද්ධකන්ති දස්සෙති. පඨමෙන වයසාති පඨමවයො නාම තෙත්තිංස වස්සානි, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො, පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙනාති පඤ්ඤාවෙය්යත්තිභාවෙන. ජිණ්ණොති ජරාජිණ්ණො. වුද්ධොති වඩ්ඪිත්වා ඨිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගො. මහල්ලකොති ජාතිමහල්ලකො. අද්ධගතොති බහුඅද්ධානං ගතො චිරකාලාතික්කන්තො. වයො අනුප්පත්තොති වස්සසතස්ස තතියකොට්ඨාසං පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තො. ආසීතිකො මෙ වයො වත්තතීති ඉමං කිර සුත්තං භගවා පරිනිබ්බානසංවච්ඡරෙ කථෙසි. තස්මා එවමාහ. පරමායාති උත්තමාය. සතියාතිආදීසු පදසතම්පි පදසහස්සම්පි වදන්තස්සෙව ගහණසමත්ථතා ¶ සති නාම. තදෙව ආධාරණඋපනිබන්ධනසමත්ථතා ගති නාම. එවං ගහිතං ධාරිතං සජ්ඣායං කාතුං ¶ සමත්ථවීරියං ධිති නාම. තස්ස අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච දස්සනසමත්ථතා පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං නාම.

දළ්හධම්මා ධනුග්ගහොති දළ්හං ධනුං ගහෙත්වා ඨිතො ඉස්සාසො. දළ්හධනු නාම ද්විසහස්සථාමං වුච්චති, ද්විසහස්සථාමං නාම යස්ස ආරොපිතස්ස ජියාබද්ධො ලොහසීසාදීනං භාරො දණ්ඩෙ ගහෙත්වා යාව කණ්ඩප්පමාණා උක්ඛිත්තස්ස පථවිතො මුච්චති. සික්ඛිතොති දස ද්වාදස වස්සානි ආචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො. කතහත්ථොති කොචි සිප්පමෙව උග්ගණ්හාති. කතහත්ථො න හොති, අයං පන කතහත්ථො චිණ්ණවසීභාවො. කතූපාසනොති රාජකුලාදීසු දස්සිතසිප්පො. ලහුකෙන අසනෙනාති අන්තො සුසිරං කත්වා තූලාදීනි පූරෙත්වා කතලාඛාපරිකම්මෙන සල්ලහුකකණ්ඩෙන. එවං කතඤ්හි එකඋසභගාමී ද්වෙ උසභානි ගච්ඡති, අට්ඨඋසභගාමී සොළසඋසභානි ගච්ඡති. අප්පකසිරෙනාති නිදුක්ඛෙන. අතිපාතෙය්යාති අතික්කමෙය්ය. එවං අධිමත්තසතිමන්තොති යථා සො ධනුග්ගහො තං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡායං සීඝං එව අතික්කමෙති, එවං පදසතම්පි පදසහස්සම්පි උග්ගහෙතුං උපධාරෙතුං සජ්ඣායිතුං අත්ථකාරණානි ච උපපරික්ඛිතුං සමත්ථාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර අසිතපීතඛායිතසායිතාති අසිතපීතාදීනි හි භගවතාපි කාතබ්බානි හොන්ති, භික්ඛූහිපි. තස්මා තෙසං කරණමත්තකාලං ඨපෙත්වාති දස්සෙති.

අපරියාදින්නායෙවාති ¶ අපරික්ඛීණායෙව. සචෙ හි එකො භික්ඛු කායානුපස්සනං පුච්ඡති, අඤ්ඤො වෙදනානුපස්සනං, අඤ්ඤො චිත්තානුපස්සනං, අය්යො ධම්මානුපස්සනං. ඉමිනා පුට්ඨං අහං පුච්ඡිස්සාමීති එකො එකං න ඔලොකෙති. එවං සන්තෙපි තෙසං වාරො පඤ්ඤායති. එවං බුද්ධානං පන වාරො න පඤ්ඤායති, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡායං අතික්කමතො පුරෙතරංයෙව භගවා චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං, නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං, සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං, පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං කථෙති. තිට්ඨන්තු වා තාව එතෙ චත්තාරො. සචෙ හි අඤ්ඤෙ චත්තාරො සම්මප්පධානෙසු, අඤ්ඤෙ ඉද්ධිපාදෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්ච ඉන්ද්රියෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්ච බලෙසු, අඤ්ඤෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙසු, අඤ්ඤෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගෙසු පඤ්හං පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා ¶ කථෙය්ය. තිට්ඨන්තු වා එතෙ අට්ඨ. සචෙ අඤ්ඤෙ සත්තතිංස ජනා බොධිපක්ඛියෙසු පඤ්හං ¶ පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා තාවදෙව කථෙය්ය. කස්මා? යාවතා හි ලොකියමහාජනා එකං පදං කථෙන්ති. තාව ආනන්දත්ථෙරො අට්ඨ පදානි කථෙති. ආනන්දත්ථෙරෙ පන එකං පදං කථෙන්තෙයෙව භගවා සොළසපදානි කථෙති. කස්මා? භගවතො හි ජිව්හා මුදුකා දන්තාවරණං සුඵුසිතං වචනං අගලිතං භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො. තෙනාහ ‘‘අපරියාදින්නායෙවස්ස, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස ධම්මදෙසනා’’ති.

තත්ථ ධම්මදසෙනාති තන්තිඨපනා. ධම්මපදබ්යඤ්ජනන්ති පාළියා පදබ්යඤ්ජනං, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනකං අක්ඛරං. පඤ්හපටිභානන්ති පඤ්හබ්යාකරණං. ඉමිනා කිං දස්සෙති? තථාගතො පුබ්බෙ දහරකාලෙ අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා පදං වත්තුං සක්කොති, පදානි සම්පිණ්ඩෙත්වා ගාථං වත්තුං සක්කොති, චතුඅක්ඛරෙහි වා අට්ඨඅක්ඛරෙහි වා සොළසඅක්ඛරෙහි වා පදෙහි යුත්තාය ගාථාය අත්ථං වත්තුං සක්කොති. ඉදානි පන මහල්ලකකාලෙ අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා පදං වා, පදානි සම්පිණ්ඩෙත්වා ගාථං වා, ගාථාය අත්ථං වා වත්තුං න සක්කොතීති එවං නත්ථි. දහරකාලෙ ච මහල්ලකකාලෙ ච සබ්බමෙතං තථාගතස්ස අපරියාදින්නමෙවාති ඉමං දස්සෙති. මඤ්චකෙන චෙපි මන්ති ඉදං බුද්ධබලදීපනත්ථමෙව පරිකප්පෙත්වා ආහ. දසබලං පන මඤ්චකෙ ආරොපෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො පරිහරණකාලො නාම නත්ථි. තථාගතා හි පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ ඛණ්ඩිච්චාදීහි අනභිභූතා සුවණ්ණවණ්ණසරීරස්ස වෙවණ්ණියෙ අනනුප්පත්තෙ දෙවමනුස්සානං පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති.

162. නාගසමාලොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. පඨමබොධියඤ්හි වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ උපවානනාගිතමෙඝියත්ථෙරා ¶ විය අයම්පි භගවතො උපට්ඨාකො අහොසි. බීජයමානොති මන්දමන්දෙන තාලවණ්ටවාතෙන භගවතො උතුසුඛං සමුට්ඨාපයමානො. එතදවොචාති සකලසුත්තන්තං සුත්වා භගවතො පුබ්බචරිතං දුක්කරකාරකං ආගම්ම පසන්නො එතං ‘‘අච්ඡරියං භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අච්ඡරියං. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. උභයෙනපි අත්තනො විම්හයමෙව ¶ දීපෙති. කො නාමො අයං භන්තෙති ඉදං භද්දකො වතායං ධම්මපරියායො, හන්දස්ස භගවන්තං ආයාචිත්වා නාමං ගණ්හාපෙමීති අධිප්පායෙන ආහ. අථස්ස භගවා නාමං ගණ්හන්තො තස්මා තිහ ත්වන්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො, යස්මා ඉදං සුත්තං සුත්වා තව ලොමානි හට්ඨානි, තස්මා තිහ ත්වං ¶ , නාගසමාල, ඉමං ධම්මපරියායං ‘‘ලොමහංසන පරියායො’’ත්වෙව නං ධාරෙහීති.

සංසාරසුද්ධිආදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

163. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මහාදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තං. තත්ථ විනයපරියායෙන තයො ජනා සම්බහුලාති වුච්චන්ති, තතො පරං සඞ්ඝො. සුත්තන්තපරියායෙන තයො තයො එව, තතො උද්ධං සම්බහුලාති වුච්චන්ති. ඉධ සුත්තන්තපරියායෙන සම්බහුලාති වෙදිතබ්බා. පිණ්ඩාය පාවිසිංසූති පවිට්ඨා, තෙ පන න තාව පවිට්ඨා, පවිසිස්සාමාති නික්ඛන්තත්තා පන පවිසිංසූති වුත්තා. යථා ගාමං ගමිස්සාමීති නික්ඛන්තපුරිසො තං ගාමං අප්පත්තොපි ‘‘කුහිං ඉත්ථන්නාමො’’ති වුත්තෙ ‘‘ගාමං ගතො’’ති වුච්චති, එවං. පරිබ්බාජකානං ආරාමොති ජෙතවනතො අවිදූරෙ අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො අත්ථි, තං සන්ධාය එවමාහංසු. සමණො, ආවුසොති, ආවුසො, තුම්හාකං සත්ථා සමණො ගොතමො. කාමානං පරිඤ්ඤන්ති කාමානං පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති. රූපවෙදනාසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ තිත්ථියා සකසමයං ජානන්තා කාමානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං පඨමජ්ඣානං වදමානා, රූපානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං අරූපභවං වදමානා, වෙදනානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං අසඤ්ඤභවං වදමානා. තෙ පන ‘‘ඉදං නාම පඨමජ්ඣානං අයං රූපභවො අයං අරූපභවො’’තිපි න ජානන්ති. තෙ පඤ්ඤපෙතුං අසක්කොන්තාපි කෙවලං ‘‘පඤ්ඤපෙම පඤ්ඤපෙමා’’ති වදන්ති. තථාගතො කාමානං පරිඤ්ඤං අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති, රූපවෙදනානං අරහත්තමග්ගෙන ¶ . තෙ එවං මහන්තෙ විසෙසෙ විජ්ජමානෙපි ඉධ නො, ආවුසො, කො විවෙසොතිආදිමාහංසු.

තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං පඤ්ඤාපනෙ. ධම්මදෙසනාය වා ධම්මදෙසනන්ති යදිදං සමණස්ස වා ගොතමස්ස ධම්මදෙසනාය සද්ධිං අම්හාකං ධම්මදෙසනං, අම්හාකං වා ධම්මදෙසනාය සද්ධිං සමණස්ස ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආරබ්භ නානාකරණං වුච්චෙථ, තං කින්නාමාති වදන්ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො ¶ . ඉති වෙමජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය සාසනෙන සද්ධිං අත්තනො ලද්ධිවචනමත්තෙන සමධුරං ඨපයිංසු. නෙව අභිනන්දිංසූති එවමෙතන්ති න සම්පටිච්ඡිංසු. නප්පටික්කොසිංසූති නයිදං එවන්ති නප්පටිසෙධෙසුං. කස්මා? තෙ කිර තිත්ථියා නාම අන්ධසදිසා, ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා කථෙය්යුන්ති ¶ නාභිනන්දිංසු, පරිඤ්ඤන්ති වචනෙන ඊසකං සාසනගන්ධො අත්ථීති නප්පටික්කොසිංසු. ජනපදවාසිනො වා තෙ සකසමයපරසමයෙසු න සුට්ඨු කුසලාතිපි උභයං නාකංසු.

165. න චෙව සම්පායිස්සන්තීති සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. උත්තරිඤ්ච විඝාතන්ති අසම්පායනතො උත්තරිම්පි දුක්ඛං ආපජ්ජිස්සන්ති. සම්පාදෙත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තානං නාම හි දුක්ඛං උප්පජ්ජති. යථා තං, භික්ඛවෙ, අවිසයස්මින්ති එත්ථ යථාති කාරණවචනං, තන්ති නිපාතමත්තං. යස්මා අවිසයෙ පඤ්හො පුච්ඡිතො හොතීති අත්ථො. සදෙවකෙති සහ දෙවෙහි සදෙවකෙ. සමාරකාදීසුපි එසෙව නයො. එවං තීණි ඨානානි ලොකෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වෙ පජායාති පඤ්චහිපි සත්තලොකමෙව පරියාදියිත්වා එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ තං දෙවං වා මනුස්සං වා න පස්සාමීති දීපෙති. ඉතො වා පන සුත්වාති ඉතො වා පන මම සාසනතො සුත්වා අතථාගතොපි අතථාගතසාවකොපි ආරාධෙය්ය පරිතොසෙය්ය. අඤ්ඤථා ආරාධනං නාම නත්ථීති දස්සෙති.

166. ඉදානි අත්තනො තෙසං පඤ්හානං වෙය්යාකරණෙන චිත්තාරාධනං දස්සෙන්තො කො ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. කාමගුණාති කාමයිතබ්බට්ඨෙන කාමා. බන්ධනට්ඨෙන ගුණා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං වත්ථානං ද්විගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (මහාව. 348) එත්ථ හි පටලට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අච්චෙන්ති ¶ කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති (සං. නි. 1.4) එත්ථ රාසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්ථ ආනිසංසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අන්තං අන්තගුණං (ඛු. පා. 3 ද්වත්තිංසාකාරෙ; දී. නි. 2.377) කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති (ධ. ප. 53) එත්ථ බන්ධනට්ඨො ගුණට්ඨො. ඉධාපි එසෙව අධිප්පෙතො, තෙන වුත්තං ‘‘බන්ධනට්ඨෙන ගුණා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සිතබ්බා. එතෙනුපායෙන සොතවිඤ්ඤෙය්යාදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉට්ඨාති පරියිට්ඨා වා හොන්තු මා වා, ඉට්ඨාරම්මණභූතාති අත්ථො. කන්තාති කමනීයා. මනාපාති මනවඩ්ඪනකා. පියරූපාති පියජාතිකා. කාමූපසංහිතාති ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානෙන කාමෙන උපසංහිතා. රජනීයාති රජ්ජනියා, රාගුප්පත්තිකාරණභූතාති අත්ථො.

167. යදි මුද්දායාතිආදීසු මුද්දාති අඞ්ගුලිපබ්බෙසු සඤ්ඤං ඨපෙත්වා හත්ථමුද්දා. ගණනාති අච්ඡිද්දගණනා. සඞ්ඛානන්ති පිණ්ඩගණනා. යාය ඛෙත්තං ඔලොකෙත්වා ඉධ එත්තකා වීහී භවිස්සන්ති ¶ , රුක්ඛං ඔලොකෙත්වා ඉධ එත්තකානි ඵලානි භවිස්සන්ති, ආකාසං ඔලොකෙත්වා ඉමෙ ආකාසෙ සකුණා එත්තකා නාම භවිස්සන්තීති ජානන්ති.

කසීති කසිකම්මං. වණිජ්ජාති ජඞ්ඝවණිජ්ජථලවණිජ්ජාදිවණිප්පථො. ගොරක්ඛන්ති අත්තනො වා පරෙසං වා ගාවො රක්ඛිත්වා පඤ්චගොරසවික්කයෙන ජීවනකම්මං. ඉස්සත්ථො වුච්චති ආවුධං ගහෙත්වා උපට්ඨානකම්මං. රාජපොරිසන්ති ආවුධෙන රාජකම්මං කත්වා උපට්ඨානං. සිප්පඤ්ඤතරන්ති ගහිතාවසෙසං හත්ථිඅස්සසිප්පාදි. සීතස්ස පුරක්ඛතොති ලක්ඛං විය සරස්ස සීතස්ස පුරතො, සීතෙන බාධීයමානොති අත්ථො. උණ්හෙපි එසෙව නයො. ඩංසාදීසු ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. මකසාති සබ්බමක්ඛිකා, සරීසපාති යෙ කෙචි සරිත්වා ගච්ඡන්ති. රිස්සමානොති රුප්පමානො, ඝට්ටියමානො. මීයමානොති මරමානො. අයං, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, අයං මුද්දාදීහි ජීවිකකප්පනං ආගම්ම සීතාදිපච්චයො ආබාධො. කාමානං ආදීනවොති කාමෙසු උපද්දවො, උපස්සග්ගොති අත්ථො. සන්දිට්ඨිකොති පච්චක්ඛො ¶ සාමං පස්සිතබ්බො. දුක්ඛක්ඛන්ධොති දුක්ඛරාසි. කාමහෙතූතිආදීසු පච්චයට්ඨෙන කාමා අස්ස හෙතූති කාමහෙතු. මූලට්ඨෙන කාමා නිදානමස්සාති කාමනිදානො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන පන කාමනිදානන්ති වුත්තො. කාරණට්ඨෙන කාමා අධිකරණං අස්සාති කාමාධිකරණො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙනෙව පන කාමාධිකරණන්ති වුත්තො. කාමානමෙව හෙතූති ඉදං නියමවචනං, කාමපච්චයා උප්පජ්ජතියෙවාති අත්ථො.

උට්ඨහතොති ¶ ආජීවසමුට්ඨාපකවීරියෙන උට්ඨහන්තස්ස. ඝටතොති තං වීරියං පුබ්බෙනාපරං ඝටෙන්තස්ස. වායමතොති වායාමං පරක්කමං පයොගං කරොන්තස්ස. නාභිනිප්ඵජ්ජන්තීති න නිප්ඵජ්ජන්ති, හත්ථං නාභිරුහන්ති. සොචතීති චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන සොචති. කිලමතීති කායෙ උප්පන්නදුක්ඛෙන කිලමති. පරිදෙවතීති වාචාය පරිදෙවති. උරත්තාළින්ති උරං තාළෙත්වා. කන්දතීති රොදති. සම්මොහං ආපජ්ජතීති විසඤ්ඤී විය සම්මූළ්හො හොති. මොඝන්ති තුච්ඡං. අඵලොති නිප්ඵලො. ආරක්ඛාධිකරණන්ති ආරක්ඛකාරණා. කින්තීති කෙන නු ඛො උපායෙන. යම්පි මෙති යම්පි මය්හං කසිකම්මාදීනි කත්වා උප්පාදිතං ධනං අහොසි. තම්පි නො නත්ථීති තම්පි අම්හාකං ඉදානි නත්ථි.

168. පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතූතිආදිනාපි කාරණං දස්සෙත්වාව ආදීනවං දීපෙති. තත්ථ ¶ කාමහෙතූති කාමපච්චයා රාජානොපි රාජූහි විවදන්ති. කාමනිදානන්ති භාවනපුංසකං, කාමෙ නිදානං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමාධිකරණන්තිපි භාවනපුංසකමෙව, කාමෙ අධිකරණං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමානමෙව හෙතූති ගාමනිගමනගරසෙනාපතිපුරොහිතට්ඨානන්තරාදීනං කාමානමෙව හෙතු විවදන්තීති අත්ථො. උපක්කමන්තීති පහරන්ති. අසිචම්මන්ති අසිඤ්චෙව ඛෙටකඵලකාදීනි ච. ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වාති ධනුං ගහෙත්වා සරකලාපං සන්නය්හිත්වා. උභතොබ්යූළන්ති උභතො රාසිභූතං. පක්ඛන්දන්තීති පවිසන්ති. උසූසූති කණ්ඩෙසු. විජ්ජොතලන්තෙසූති විපරිවත්තන්තෙසු. තෙ තත්ථාති තෙ තස්මිං සඞ්ගාමෙ.

අද්දාවලෙපනා ¶ උපකාරියොති චෙත්ථ මනුස්සා පාකාරපාදං අස්සඛුරසණ්ඨානෙන ඉට්ඨකාහි චිනිත්වා උපරි සුධාය ලිම්පන්ති. එවං කතා පාකාරපාදා උපකාරියොති වුච්චන්ති. තා තින්තෙන කලලෙන සිත්තා අද්දාවලෙපනා නාම හොන්ති. පක්ඛන්දන්තීති තාසං හෙට්ඨා තිඛිණඅයසූලාදීහි විජ්ඣීයමානාපි පාකාරස්ස පිච්ඡිලභාවෙන ආරොහිතුං අසක්කොන්තාපි උපධාවන්තියෙව. ඡකණකායාති කුථිතගොමයෙන. අභිවග්ගෙනාති සතදන්තෙන. තං අට්ඨදන්තාකාරෙන කත්වා ‘‘නගරද්වාරං භින්දිත්වා ¶ පවිසිස්සාමා’’ති ආගතෙ උපරිද්වාරෙ ඨිතා තස්ස බන්ධනයොත්තානි ඡින්දිත්වා තෙන අභිවග්ගෙන ඔමද්දන්ති.

169. සන්ධිම්පි ඡින්දන්තීති ඝරසන්ධිම්පි ඡින්දන්ති. නිල්ලොපන්ති ගාමෙ පහරිත්වා මහාවිලොපං කරොන්ති. එකාගාරිකන්ති පණ්ණාසමත්තාපි සට්ඨිමත්තාපි පරිවාරෙත්වා ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ආහරාපෙන්ති. පරිපන්ථෙපි තිට්ඨන්තීති පන්ථදූහනකම්මං කරොන්ති. අඩ්ඪදණ්ඩකෙහීති මුග්ගරෙහි පහාරසාධනත්ථං වා චතුහත්ථදණ්ඩං ද්වෙධා ඡෙත්වා ගහිතදණ්ඩකෙහි. බිලඞ්ගථාලිකන්ති කඤ්ජියඋක්ඛලිකම්මකාරණං, තං කරොන්තා සීසකපාලං උප්පාටෙත්වා තත්තං අයොගුළං සණ්ඩාසෙන ගහෙත්වා තත්ථ පක්ඛිපන්ති, තෙන මත්ථලුඞ්ගං පක්කුථිත්වා උපරි උත්තරති. සඞ්ඛමුණ්ඩිකන්ති සඞ්ඛමුණ්ඩකම්මකාරණං, තං කරොන්තා උත්තරොට්ඨඋභතොකණ්ණචූළිකගළවාටපරිච්ඡෙදෙන චම්මං ඡින්දිත්වා සබ්බකෙසෙ එකතො ගණ්ඨිං කත්වා දණ්ඩකෙන වල්ලිත්වා උප්පාටෙන්ති, සහ කෙසෙහි චම්මං උට්ඨහති. තතො සීසකටාහං ථූලසක්ඛරාහි ඝංසිත්වා ධොවන්තා සඞ්ඛවණ්ණං කරොන්ති.

රාහුමුඛන්ති රාහුමුඛකම්මකාරණං, තං කරොන්තා සඞ්කුනා මුඛං විවරිත්වා අන්තොමුඛෙ දීපං ජාලෙන්ති ¶ ¶ . කණ්ණචූළිකාහි වා පට්ඨාය මුඛං නිඛාදනෙන ඛණන්ති. ලොහිතං පග්ඝරිත්වා මුඛං පූරෙති. ජොතිමාලිකන්ති සකලසරීරං තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා ආලිම්පන්ති. හත්ථපජ්ජොතිකන්ති හත්ථෙ තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා දීපං විය ජාලෙන්ති. එරකවත්තිකන්ති එරකවත්තකම්මකාරණං, තං කරොන්තා ගීවතො පට්ඨාය චම්මබද්ධෙ කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙ ඨපෙන්ති. අථ නං යොත්තෙහි බන්ධිත්වා කඩ්ඪන්ති. සො අත්තනො චම්මබද්ධෙ අක්කමිත්වා අක්කමිත්වා පතති. චීරකවාසිකන්ති චීරකවාසිකකම්මකාරණං, තං කරොන්තා තථෙව චම්මබද්ධෙ කන්තිත්වා කටියං ඨපෙන්ති. කටිතො පට්ඨාය කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙසු ඨපෙන්ති. උපරිමෙහි හෙට්ඨිමසරීරං චීරකනිවාසනනිවත්ථං විය හොති. එණෙය්යකන්ති එණෙය්යකකම්මකාරණං. තං කරොන්තා උභොසු කප්පරෙසු ච ජාණූසු ච අයවලයානි දත්වා අයසූලානි කොට්ටෙන්ති. සො චතූහි අයසූලෙහි භූමියං පතිට්ඨහති. අථ නං පරිවාරෙත්වා අග්ගිං කරොන්ති. ‘‘එණෙය්යකො ජොතිපරිග්ගහො යථා’’ති ¶ ආගතට්ඨානෙපි ඉදමෙව වුත්තං. තං කාලෙන කාලං සූලානි අපනෙත්වා චතූහි අට්ඨිකොටීහියෙව ඨපෙන්ති. එවරූපා කාරණා නාම නත්ථි.

බළිසමංසිකන්ති උභතොමුඛෙහි බළිසෙහි පහරිත්වා චම්මමංසන්හාරූනි උප්පාටෙන්ති. කහාපණිකන්ති සකලසරීරං තිණ්හාහි වාසීහි කොටිතො පට්ඨාය කහාපණමත්තං කහාපණමත්තං පාතෙන්තා කොට්ටෙන්ති. ඛාරාපතච්ඡිකන්ති සරීරං තත්ථ තත්ථ ආවුධෙහි පහරිත්වා කොච්ඡෙහි ඛාරං ඝංසන්ති. චම්මසංසන්හාරූනි පග්ඝරිත්වා සවන්ති. අට්ඨිකසඞ්ඛලිකාව තිට්ඨති. පලිඝපරිවත්තිකන්ති එකෙන පස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා කණ්ණච්ඡිද්දෙ අයසූලං කොට්ටෙත්වා පථවියා එකාබද්ධං කරොන්ති. අථ නං පාදෙ ගහෙත්වා ආවිජ්ඣන්ති. පලාලපීඨකන්ති ඡෙකො කාරණිකො ඡවිචම්මං අච්ඡින්දිත්වා නිසදපොතෙහි අට්ඨීනි භින්දිත්වා කෙසෙසු ගහෙත්වා උක්ඛිපන්ති. මංසරාසියෙව හොති, අථ නං කෙසෙහෙව පරියොනන්ධිත්වා ගණ්හන්ති. පලාලවට්ටිං විය කත්වා පන වෙඨෙන්ති. සුනඛෙහිපීති ¶ කතිපයානි දිවසානි ආහාරං අදත්වා ඡාතකෙහි සුනඛෙහි ඛාදාපෙන්ති. තෙ මුහුත්තෙන අට්ඨිසඞ්ඛලිකමෙව කරොන්ති. සම්පරායිකොති සම්පරායෙ දුතියත්තභාවෙ විපාකොති අත්ථො.

170. ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති නිබ්බානං. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම කාමෙසු ඡන්දරාගො විනීයති චෙව පහීයති ච, තස්මා නිබ්බානං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති ච වුත්තං. සාමං වා කාමෙ පරිජානිස්සන්තීති සයං වා තෙ කාමෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිස්සන්ති. තථත්තායාති තථභාවාය. යථාපටිපන්නොති යාය පටිපදාය පටිපන්නො.

171. ඛත්තියකඤ්ඤා ¶ වාතිආදි අපරිත්තෙන විපුලෙන කුසලෙන ගහිතපටිසන්ධිකං වත්ථාලඞ්කාරාදීනි ලභනට්ඨානෙ නිබ්බත්තං දස්සෙතුං වුත්තං. පන්නරසවස්සුද්දෙසිකාති පන්නරසවස්සවයා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. වයපදෙසං කස්මා ගණ්හාති? වණ්ණසම්පත්තිදස්සනත්ථං. මාතුගාමස්ස හි දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්තස්සාපි එතස්මිං කාලෙ ථොකං ථොකං වණ්ණායතනං පසීදති. පුරිසානං පන වීසතිවස්සකාලෙ පඤ්චවීසතිවස්සකාලෙ පසන්නං හොති. නාතිදීඝාතිආදීහි ඡදොසවිරහිතං සරීරසම්පත්තිං දීපෙති. වණ්ණනිභාති වණ්ණොයෙව.

ජිණ්ණන්ති ¶ ජරාජිණ්ණං. ගොපානසිවඞ්කන්ති ගොපානසී විය වඞ්කං. භොග්ගන්ති භග්ගං, ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවමෙව දීපෙති. දණ්ඩපරායණන්ති දණ්ඩපටිසරණං දණ්ඩදුතියං. පවෙධමානන්ති කම්පමානං. ආතුරන්ති ජරාතුරං. ඛණ්ඩදන්තන්ති ජිණ්ණභාවෙන ඛණ්ඩිතදන්තං. පලිතකෙසන්ති පණ්ඩරකෙසං. විලූනන්ති ලුඤ්චිත්වා ගහිතකෙසං විය ඛල්ලාටං. ඛලිතසිරන්ති මහාඛල්ලාටසීසං. වලිනන්ති සඤ්ජාතවලිං. තිලකාහතගත්තන්ති සෙතකාළතිලකෙහි විකිණ්ණසරීරං. ආබාධිකන්ති බ්යාධිකං. දුක්ඛිතන්ති දුක්ඛපත්තං.

බාළ්හගිලානන්ති අධිමත්තගිලානං. සිවථිකාය ඡඩ්ඩිතන්ති ආමකසුසානෙ පාතිතං. සෙසමෙත්ථ සතිපට්ඨානෙ වුත්තමෙව. ඉධාපි නිබ්බානංයෙව ඡන්දරාගවිනයො.

173. නෙව තස්මිං සමයෙ අත්තබ්යාබාධායාති තස්මිං සමයෙ අත්තනොපි දුක්ඛත්ථාය න චෙතෙති. අබ්යාබජ්ඣංයෙවාති නිද්දුක්ඛමෙව ¶ .

174. යං, භික්ඛවෙ, වෙදනා අනිච්චාති, භික්ඛවෙ, යස්මා වෙදනා අනිච්චා, තස්මා අයං අනිච්චාදිආකාරොව වෙදනාය ආදීනවොති අත්ථො, නිස්සරණං වුත්තප්පකාරමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

175. එවං ¶ මෙ සුතන්ති චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තං. තත්ථ සක්කෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. සො හි ජනපදො සක්යානං රාජකුමාරානං වසනට්ඨානත්තා සක්යාත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො. සක්යානං පන උප්පත්ති අම්බට්ඨසුත්තෙ ආගතාව. කපිලවත්ථුස්මින්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි කපිලස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ කතත්තා කපිලවත්ථූති වුත්තං, තං ගොචරගාමං කත්වා. නිග්රොධාරාමෙති නිග්රොධො නාම සක්කො, සො ඤාතිසමාගමකාලෙ කපිලවත්ථුං ආගතෙ භගවති අත්තනො ආරාමෙ විහාරං කාරෙත්වා භගවතො නිය්යාතෙසි, තස්මිං විහරතීති අත්ථො. මහානාමොති අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස භාතා භගවතො චුළපිතුපුත්තො. සුද්ධොදනො ¶ සුක්කොදනො සක්කොදනො ධොතොදනො අමිතොදනොති ඉමෙ පඤ්ච ජනා භාතරො. අමිතා නාම දෙවී තෙසං භගිනී. තිස්සත්ථෙරො තස්සා පුත්තො. තථාගතො ච නන්දත්ථෙරො ච සුද්ධොදනස්ස පුත්තා, මහානාමො ච අනුරුද්ධත්ථෙරො ච සුක්කොදනස්ස. ආනන්දත්ථෙරො අමිතොදනස්ස, සො භගවතො කනිට්ඨො. මහානාමො මහල්ලකතරො සකදාගාමී අරියසාවකො.

දීඝරත්තන්ති මය්හං සකදාගාමිඵලුප්පත්තිතො පට්ඨාය චිරරත්තං ජානාමීති දස්සෙති. ලොභධම්මාති ලොභසඞ්ඛාතා ධම්මා, නානප්පකාරකං ලොභංයෙව සන්ධාය වදති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. පරියාදාය තිට්ඨන්තීති ඛෙපෙත්වා තිට්ඨන්ති. ඉදඤ්හි පරියාදානං නාම ‘‘සබ්බං හත්ථිකායං පරියාදියිත්වා සබ්බං අස්සකායං සබ්බං රථකායං සබ්බං පත්තිකායං පරියාදියිත්වා ජීවන්තංයෙව නං ඔසජ්ජෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.126) එත්ථ ගහණෙ ආගතං. ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා, භික්ඛවෙ, භාවිතා බහුලීකතා සබ්බං ¶ කාමරාගං පරියාදියතී’’ති (සං. නි. 3.102) එත්ථ ඛෙපනෙ. ඉධාපි ඛෙපනෙ අධිප්පෙතං. තෙන වුත්තං ‘‘පරියාදියිත්වාති ඛෙපෙත්වා’’ති.

යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපීති යෙන මය්හං එකෙකස්මිං කාලෙ ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තීති පුච්ඡති. අයං කිර රාජා ‘‘සකදාගාමිමග්ගෙන ලොභදොසමොහා නිරවසෙසා පහීයන්තී’’ති සඤ්ඤී අහොසි, අයං ‘‘අප්පහීනං මෙ අත්ථී’’තිපි ජානාති, අප්පහීනකං ¶ උපාදාය පහීනකම්පි පුන පච්ඡතොවාවත්තතීති සඤ්ඤී හොති. අරියසාවකස්ස එවං සන්දෙහො උප්පජ්ජතීති? ආම උප්පජ්ජති. කස්මා? පණ්ණත්තියා අකොවිදත්තා. ‘‘අයං කිලෙසො අසුකමග්ගවජ්ඣො’’ති ඉමිස්සා පණ්ණත්තියා අකොවිදස්ස හි අරියසාවකස්සපි එවං හොති. කිං තස්ස පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති? අත්ථි. සා පන න සබ්බෙසං පරිපුණ්ණා හොති. එකො හි පහීනකිලෙසමෙව පච්චවෙක්ඛති. එකො අවසිට්ඨකිලෙසමෙව, එකො මග්ගමෙව, එකො ඵලමෙව, එකො නිබ්බානමෙව. ඉමාසු පන පඤ්චසු පච්චවෙක්ඛණාසු එකං වා ද්වෙ වා නො ලද්ධුං න වට්ටති. ඉති යස්ස පච්චවෙක්ඛණා න පරිපුණ්ණා, තස්ස මග්ගවජ්ඣකිලෙසපණ්ණත්තියං අකොවිදත්තා එවං හොති.

176. සො ¶ එව ඛො තෙති සොයෙව ලොභො දොසො මොහො ච තව සන්තානෙ අප්පහීනො, ත්වං පන පහීනසඤ්ඤී අහොසීති දස්සෙති. සො ච හි තෙති සො තුය්හං ලොභදොසමොහධම්මො. කාමෙති දුවිධෙ කාමෙ. න පරිභුඤ්ජෙය්යාසීති මයං විය පබ්බජෙය්යාසීති දස්සෙති.

177. අප්පස්සාදාති පරිත්තසුඛා. බහුදුක්ඛාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛමෙවෙත්ථ බහුකං. බහුපායාසාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකො උපායාසකිලෙසොයෙවෙත්ථ බහු. ආදීනවොති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකො උපද්දවො. එත්ථ භිය්යොති එතෙසු කාමෙසු අයං ආදීනවොයෙව බහු. අස්සාදො පන හිමවන්තං උපනිධාය සාසපො විය අප්පො, පරිත්තකො. ඉති චෙපි මහානාමාති මහානාම එවං චෙපි අරියසාවකස්ස. යථාභූතන්ති යථාසභාවං. සම්මා නයෙන කාරණෙන පඤ්ඤාය සුට්ඨු දිට්ඨං හොතීති දස්සෙති. තත්ථ පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය, හෙට්ඨාමග්ගද්වයඤාණෙනාති අත්ථො. සො ¶ චාති සො එව මග්ගද්වයෙන දිට්ඨකාමාදීනවො අරියසාවකො. පීතිසුඛන්ති ඉමිනා සප්පීතිකානි ද්වෙ ඣානානි දස්සෙති. අඤ්ඤං වා තතො සන්තතරන්ති තතො ඣානද්වයතො සන්තතරං අඤ්ඤං උපරිඣානද්වයඤ්චෙව මග්ගද්වයඤ්ච. නෙව තාව අනාවට්ටී කාමෙසු හොතීති අථ ඛො සො ද්වෙ මග්ගෙ පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතොපි අරියසාවකො උපරි ඣානානං වා මග්ගානං වා අනධිගතත්තා නෙව තාව කාමෙසු අනාවට්ටී හොති, අනාවට්ටිනො අනාභොගො න හොති. ආවට්ටිනො සාභොගොයෙව හොති. කස්මා? චතූහි ඣානෙහි වික්ඛම්භනප්පහානස්ස, ද්වීහි මග්ගෙහි සමුච්ඡෙදප්පහානස්ස අභාවා.

මය්හම්පි ¶ ඛොති න කෙවලං තුය්හෙව, අථ ඛො මය්හම්පි. පුබ්බෙව සම්බොධාති මග්ගසම්බොධිතො පඨමතරමෙව. පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං හොතීති එත්ථ ඔරොධනාටකා පජහනපඤ්ඤා අධිප්පෙතා. පීතිසුඛං නාජ්ඣගමන්ති සප්පීතිකානි ද්වෙ ඣානානි න පටිලභිං. අඤ්ඤං වා තතො සන්තතරන්ති ඉධ උපරි ඣානද්වයං චෙව චත්තාරො ච මග්ගා අධිප්පෙතා. පච්චඤ්ඤාසින්ති පටිඅඤ්ඤාසිං.

179. එකමිදාහං මහානාම සමයන්ති කස්මා ආරද්ධං? අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. හෙට්ඨා කාමානං අස්සාදොපි ආදීනවොපි කථිතො ¶ , නිස්සරණං න කථිතං, තං කථෙතුං අයං දෙසනා ආරද්ධා. කාමසුඛල්ලිකානුයොගො හි එකො අන්තො අත්තකිලමථානුයොගො එකොති ඉමෙහි අන්තෙහි මුත්තං මම සාසනන්ති උපරි ඵලසමාපත්තිසීසෙන සකලසාසනං දස්සෙතුම්පි අයං දෙසනා ආරද්ධා.

ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙති තස්ස පබ්බතස්ස ගිජ්ඣසදිසං කූටං අත්ථි, තස්මා ගිජ්ඣකූටොති වුච්චති. ගිජ්ඣා වා තස්ස කූටෙසු නිවසන්තීතිපි ගිජ්ඣකූටොති වුච්චති. ඉසිගිලිපස්සෙති ඉසිගිලිපබ්බතස්ස පස්සෙ. කාළසිලායන්ති කාළවණ්ණෙ පිට්ඨිපාසාණෙ. උබ්භට්ඨකා හොන්තීති උද්ධංයෙව ඨිතකා හොන්ති අනිසින්නා. ඔපක්කමිකාති උබ්භට්ඨකාදිනා අත්තනො උපක්කමෙන නිබ්බත්තිතා. නිගණ්ඨො, ආවුසොති අඤ්ඤං කාරණං වත්තුං අසක්කොන්තා නිගණ්ඨස්ස උපරි පක්ඛිපිංසු. සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවීති ¶ සො අම්හාකං සත්ථා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං සබ්බං ජානාති පස්සතීති දස්සෙති. අපරිසෙසං ඤාණදස්සනං පටිජානාතීති සො අම්හාකං සත්ථා අපරිසෙසං ධම්මං ජානන්තො අපරිසෙසසඞ්ඛාතං ඤාණදස්සනං පටිජානාති, පටිජානන්තො ච එවං පටිජානාති ‘‘චරතො ච මෙ තිට්ඨතො ච…පෙ… පච්චුපට්ඨිත’’න්ති. තත්ථ සතතන්ති නිච්චං. සමිතන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

180. කිං පන තුම්හෙ, ආවුසො, නිගණ්ඨා ජානාථ එත්තකං වා දුක්ඛං නිජ්ජිණ්ණන්ති ඉදං භගවා පුරිසො නාම යං කරොති, තං ජානාති. වීසතිකහාපණෙ ඉණං ගහෙත්වා දස දත්වා ‘‘දස මෙ දින්නා දස අවසිට්ඨා’’ති ජානාති, තෙපි දත්වා ‘‘සබ්බං දින්න’’න්ති ජානාති. ඛෙත්තස්ස තතියභාගං ලායිත්වා ‘‘එකො භාගො ලායිතො, ද්වෙ අවසිට්ඨා’’ති ජානාති. පුන එකං ලායිත්වා ¶ ‘‘ද්වෙ ලායිතා, එකො අවසිට්ඨො’’ති ජානාති. තස්මිම්පි ලායිතෙ ‘‘සබ්බං නිට්ඨිත’’න්ති ජානාති, එවං සබ්බකිච්චෙසු කතඤ්ච අකතඤ්ච ජානාති, තුම්හෙහිපි තථා ඤාතබ්බං සියාති දස්සෙති. අකුසලානං ධම්මානං පහානන්ති ඉමිනා අකුසලං පහාය කුසලං භාවෙත්වා සුද්ධන්තං පත්තො නිගණ්ඨො නාම තුම්හාකං සාසනෙ අත්ථීති පුච්ඡති.

එවං සන්තෙති තුම්හාකං එවං අජානනභාවෙ සති. ලුද්දාති ලුද්දාචාරා. ලොහිතපාණිනොති පාණෙ ජීවිතා වොරොපෙන්තා ලොහිතෙන මක්ඛිතපාණිනො. පාණං හි හනන්තස්සපි යස්ස ලොහිතෙන පාණි න මක්ඛියති ¶ , සොපි ලොහිතපාණීත්වෙව වුච්චති. කුරූරකම්මන්තාති දාරුණකම්මා. මාතරි පිතරි ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණාදීසු ච කතාපරාධා. මාගවිකාදයො වා කක්ඛළකම්මා.

න ඛො, ආවුසො, ගොතමාති ඉදං නිගණ්ඨා ‘‘අයං අම්හාකං වාදෙ දොසං දෙති, මයම්පිස්ස දොසං ආරොපෙමා’’ති මඤ්ඤමානා ආරභිංසු. තස්සත්ථො, ‘‘ආවුසො, ගොතම යථා තුම්හෙ පණීතචීවරානි ධාරෙන්තා සාලිමංසොදනං භුඤ්ජන්තා දෙවවිමානවණ්ණාය ගන්ධකුටියා වසමානා සුඛෙන සුඛං අධිගච්ඡථ, න එවං සුඛෙන සුඛං අධිගන්තබ්බං. යථා පන මයං උක්කුටිකප්පධානාදීහි නානප්පකාරණං දුක්ඛං අනුභවාම, එවං දුක්ඛෙන සුඛං අධිගන්තබ්බ’’න්ති. සුඛෙන ච හාවුසොති ඉදං සචෙ සුඛෙන ච සුඛං අධිගන්තබ්බං සියා. රාජා අධිගච්ඡෙය්යාති දස්සනත්ථං වුත්තං ¶ . තත්ථ මාගධොති මගධරට්ඨස්ස ඉස්සරො. සෙනියොති තස්ස නාමං. බිම්බීති අත්තභාවස්ස නාමං. සො තස්ස සාරභූතො දස්සනීයො පාසාදිකො අත්තභාවසමිද්ධියා බිම්බිසාරොති වුච්චති. සුඛවිහාරිතරොති ඉදං තෙ නිගණ්ඨා රඤ්ඤො තීසු පාසාදෙසු තිවිධවයෙහි නාටකෙහි සද්ධිං සම්පත්තිඅනුභවනං සන්ධාය වදන්ති. අද්ධාති එකංසෙන. සහසා අප්පටිසඞ්ඛාති සාහසං කත්වා, අප්පච්චවෙක්ඛිත්වාව යථා රත්තො රාගවසෙන දුට්ඨො දොසවසෙන මූළ්හො මොහවසෙන භාසති, එවමෙවං වාචා භාසිතාති දස්සෙති.

තත්ථ පටිපුච්ඡිස්සාමීති තස්මිං අත්ථෙ පුච්ඡිස්සාමි. යථා වො ඛමෙය්යාති යථා තුම්හාකං රුච්චෙය්ය. පහොතීති සක්කොති.

අනිඤ්ජමානොති අචලමානො. එකන්තසුඛං පටිසංවෙදීති නිරන්තරසුඛං පටිසංවෙදී. ‘‘අහං ඛො ¶ , ආවුසො, නිගණ්ඨා පහොමි…පෙ… එකන්තසුඛං පටිසංවෙදී’’ති ඉදං අත්තනො ඵලසමාපත්තිසුඛං දස්සෙන්තො ආහ. එත්ථ ච කථාපතිට්ඨාපනත්ථං රාජවාරෙ සත්ත ආදිං කත්වා පුච්ඡා කතා. සත්ත රත්තින්දිවානි නප්පහොතීති හි වුත්තෙ ඡ පඤ්ච චත්තාරීති සුඛං පුච්ඡිතුං හොති. සුද්ධවාරෙ පන සත්තාති වුත්තෙ පුන ඡ පඤ්ච චත්තාරීති වුච්චමානං අනච්ඡරියං හොති, තස්මා එකං ආදිං කත්වා දෙසනා කතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

181. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අනුමානසුත්තං. තත්ථ භග්ගෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ, වචනත්ථො පනෙත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො. සුසුමාරගිරෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස වත්ථුපරිග්ගහදිවසෙ අවිදූරෙ උදකරහදෙ සුංසුමාරො සද්දමකාසි, ගිරං නිච්ඡාරෙසි. අථ නගරෙ නිට්ඨිතෙ සුංසුමාරගිරං ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. භෙසකළාවනෙති භෙසකළානාමකෙ වනෙ. ‘‘භෙසගළාවනෙ’’තිපි පාඨො. මිගදායෙති තං වනං මිගපක්ඛීනං අභයදින්නට්ඨානෙ ජාතං, තස්මා මිගදායොති වුච්චති.

පවාරෙතීති ¶ ඉච්ඡාපෙති. වදන්තූති ඔවාදානුසාසනිවසෙන වදන්තු, අනුසාසන්තූති අත්ථො. වචනීයොම්හීති අහං තුම්හෙහි වත්තබ්බො, අනුසාසිතබ්බො ඔවදිතබ්බොති අත්ථො. සො ච හොති දුබ්බචොති සො ච දුක්ඛෙන වත්තබ්බො හොති, වුත්තො න සහති. දොවචස්සකරණෙහීති දුබ්බචභාවකාරකෙහි උපරි ආගතෙහි සොළසහි ධම්මෙහි. අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනින්ති යො හි වුච්චමානො තුම්හෙ මං කස්මා වදථ, අහං අත්තනො කප්පියාකප්පියං සාවජ්ජානවජ්ජං අත්ථානත්ථං ජානාමීති වදති. අයං අනුසාසනිං පදක්ඛිණතො න ගණ්හාති, වාමතො ගණ්හාති, තස්මා අප්පදක්ඛිණග්ගාහීති වුච්චති.

පාපිකානං ඉච්ඡානන්ති ලාමකානං අසන්තසම්භවනපත්ථනානං. පටිප්ඵරතීති පටිවිරුද්ධො, පච්චනීකො හුත්වා තිට්ඨති, අපසාදෙතීති කිං නු ඛො තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන, ත්වම්පි නාම භණිතබ්බං මඤ්ඤිස්සසීති එවං ඝට්ටෙති. පච්චාරොපෙතීති, ත්වම්පි ඛොසි ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො, තං තාව පටිකරොහීති එවං පටිආරොපෙති.

අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන කාරණෙන වචනෙන වා අඤ්ඤං කාරණං වචනං වා පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’ති වා වදති. ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සුණාමී’’ති ¶ සොතං වා උපනෙති. බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං ¶ පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තතො රාජගෙහං ගතොම්හී’’ති, රාජගෙහං වා යාහි බ්රාහ්මණගෙහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසීති. තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධන්තිආදීනි වදන්තො කථං බහිද්ධා වික්ඛිපති.

අපදානෙති අත්තනො චරියාය. න සම්පායතීති, ආවුසො, ත්වං කුහිං වසසි, කං නිස්සාය වසසීති වා, යං ත්වං වදෙසි ‘‘මයා එස ආපත්තිං ආපජ්ජන්නො දිට්ඨො’’ති. ත්වං තස්මිං සමයෙ කිං කරොසි, අයං කිං කරොති, කත්ථ වා ත්වං අච්ඡසි කත්ථ වා අයන්තිආදිනා නයෙන චරියං පුට්ඨො සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්කොති.

183. තත්රාවුසොති ¶ , ආවුසො, තෙසු සොළසසු ධම්මෙසු. අත්තනාව අත්තානං එවං අනුමිනිතබ්බන්ති එවං අත්තනාව අත්තා අනුමෙතබ්බො තුලෙතබ්බො තීරෙතබ්බො.

184. පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බො. අහොරත්තානුසික්ඛිනාති දිවාපි රත්තිම්පි සික්ඛන්තෙන, රතිඤ්ච දිවා ච කුසලෙසු ධම්මෙසු සික්ඛන්තෙන පීතිපාමොජ්ජමෙව උප්පාදෙතබ්බන්ති අත්ථො.

අච්ඡෙ වා උදකපත්තෙති පසන්නෙ වා උදකභාජනෙ. මුඛනිමිත්තන්ති මුඛපටිබිම්බං. රජන්ති ආගන්තුකරජං. අඞ්ගණන්ති තත්ථ ජාතකං තිලකං වා පිළකං වා. සබ්බෙපිමෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ පහීනෙති ඉමිනා සබ්බප්පහානං කථෙසි. කථං? එත්තකා අකුසලා ධම්මා පබ්බජිතස්ස නානුච්ඡවිකාති පටිසඞ්ඛානං උප්පාදයතො හි පටිසඞ්ඛානප්පහානංකථිතං හොති. සීලං පදට්ඨානං කත්වා කසිණපරිකම්මං ආරභිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්තස්ස වික්ඛම්භනප්පහානං කථිතං. සමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස තදඞ්ගප්පහානං කථිතං. විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගං භාවෙන්තස්ස සමුච්ඡෙදප්පහානං කථිතං. ඵලෙ ආගතෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිබ්බානෙ ආගතෙ නිස්සරණප්පහානන්ති එවං ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බප්පහානං කථිතංව හොති.

ඉදඤ්හි ¶ සුත්තං භික්ඛුපාතිමොක්ඛං නාමාති පොරාණා වදන්ති. ඉදං දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. පාතො එව වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිසින්නෙන ‘‘ඉමෙ එත්තකා කිලෙසා අත්ථි නු ඛො මය්හං නත්ථී’’ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. සචෙ අත්ථීති පස්සති, තෙසං පහානාය වායමිතබ්බං. නො චෙ පස්සති, සුපබ්බජිතොස්මීති ¶ අත්තමනෙන භවිතබ්බං. භත්තකිච්චං කත්වා රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසීදිත්වාපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. සායං වසනට්ඨානෙ නිසීදිත්වාපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. තික්ඛත්තුං අසක්කොන්තෙන ද්වෙ වාරෙ පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. ද්වෙ වාරෙ අසක්කොන්තෙන පන අවස්සං එකවාරං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, අප්පච්චවෙක්ඛිතුං න වට්ටතීති වදන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

185. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චෙතොඛිලසුත්තං. තත්ථ චෙතොඛිලාති චිත්තස්ස ථද්ධභාවා කචවරභාවා ඛාණුකභාවා. චෙතසො විනිබන්ධාති චිත්තං බන්ධිත්වා මුට්ඨියං කත්වා විය ගණ්හන්තීති චෙතසො විනිබන්ධා. වුද්ධින්තිආදීසු සීලෙන වුද්ධිං, මග්ගෙන විරුළ්හිං, නිබ්බානෙන වෙපුල්ලං. සීලසමාධීහි වා වුද්ධිං, විපස්සනාමග්ගෙහි විරුළ්හිං, ඵලනිබ්බානෙහි වෙපුල්ලං. සත්ථරි කඞ්ඛතීති සත්ථු සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්ඛති. සරීරෙ කඞ්ඛමානො ද්වත්තිංසවරලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතං නාම සරීරං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති, ගුණෙ කඞ්ඛමානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. විචිකිච්ඡතීති විචිනන්තො කිච්ඡති, දුක්ඛං ආපජ්ජති, විනිච්ඡෙතුං න සක්කොති. නාධිමුච්චතීති එවමෙතන්ති අධිමොක්ඛං න පටිලභති. න සම්පසීදතීති ගුණෙසු ඔතරිත්වා නිබ්බිචිකිච්ඡභාවෙන පසීදිතුං, අනාවිලො භවිතුං න සක්කොති. ආතප්පායාති කිලෙසසන්තාපකවීරියකරණත්ථාය. අනුයොගායාති පුනප්පුනං යොගාය. සාතච්චායාති සතතකිරියාය පධානායාති පදහනත්ථාය. අයං පඨමො චෙතොඛිලොති අයං සත්ථරි විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතො පඨමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො, එවමෙතස්ස භික්ඛුනො අප්පහීනො හොති. ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ ච පටිවෙධධම්මෙ ච. පරියත්තිධම්මෙ කඞ්ඛමානො, තෙපිටකං බුද්ධවචනං චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති වදන්ති, අත්ථි නු ඛො එතං නත්ථීති කඞ්ඛති. පටිවෙධධම්මෙ කඞ්ඛමානො විපස්සනානිස්සන්දො මග්ගො නාම, මග්ගනිස්සන්දො ඵලං නාම, සබ්බසඞ්ඛාරපටිනිස්සග්ගො නිබ්බානං නාමාති වදන්ති. තං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. සඞ්ඝෙ කඞ්ඛතීති සුප්පටිපන්නොතිආදීනං පදානං වසෙන එවරූපං පටිපදං පටිපන්නා ¶ චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ඵලට්ඨාති අට්ඨන්නං පුග්ගලානං සමූහභූතො සඞ්ඝො නාම, සො අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. සික්ඛාය කඞ්ඛමානො අධිසීලසික්ඛා නාම අධිචිත්තසික්ඛා නාම අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ¶ නාමාති වදන්ති. සා අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. අයං පඤ්චමොති අයං සබ්රහ්මචාරීසු කොපසඞ්ඛාතො පඤ්චමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො කචවරභාවො ඛාණුකභාවො.

186. විනිබන්ධෙසු ¶ කාමෙති වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි. කායෙති අත්තනො කායෙ. රූපෙති බහිද්ධා රූපෙ. යාවදත්ථන්ති යත්තකං ඉච්ඡති, තත්තකං. උදරාවදෙහකන්ති උදරපූරං. තඤ්හි උදරං අවදෙහනතො උදරාවදෙහකන්ති වුච්චති. සෙය්යසුඛන්ති මඤ්චපීඨසුඛං, උතුසුඛං වා. පස්සසුඛන්ති යථා සම්පරිවත්තකං සයන්තස්ස දක්ඛිණපස්සවාමපස්සානං සුඛං හොති, එවං උප්පන්නසුඛං. මිද්ධසුඛන්ති නිද්දාසුඛං. අනුයුත්තොති යුත්තපයුත්තො විහරති.

පණිධායාති පත්ථයිත්වා. සීලෙනාතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. වතන්ති වතසමාදානං. තපොති තපචරණං. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. දෙවො වා භවිස්සාමීති මහෙසක්ඛදෙවො වා භවිස්සාමි. දෙවඤ්ඤතරො වාපි අප්පෙසක්ඛදෙවෙසු වා අඤ්ඤතරො.

189. ඉද්ධිපාදෙසු ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. සමන්නාගතන්ති තෙහි ධම්මෙහි උපෙතං. ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාදං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො, අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ ආගතො යෙව. විසුද්ධිමග්ගෙපිස්ස අත්ථො දීපිතො. ඉති ඉමෙහි චතූහි ඉද්ධිපාදෙහි වික්ඛම්භනප්පහානං කථිතං. උස්සොළ්හීයෙව පඤ්චමීති එත්ථ උස්සොළ්හීති සබ්බත්ථ කත්තබ්බවීරියං දස්සෙති. උස්සොළ්හීපන්නරසඞ්ගසමන්නාගතොති පඤ්ච චෙතොඛිලප්පහානානි පඤ්ච විනිබන්ධප්පහානානි චත්තාරො ඉද්ධිපාදා උස්සොළ්හීති එවං උස්සොළ්හියා සද්ධිං පන්නරසහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො. භබ්බොති අනුරූපො, අනුච්ඡවිකො. අභිනිබ්භිදායාති ඤාණෙන කිලෙසභෙදාය. සම්බොධායාති චතුමග්ගසම්බොධාය. අනුත්තරස්සාති සෙට්ඨස්ස. යොගක්ඛෙමස්සාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස අරහත්තස්ස. අධිගමායාති පටිලාභාය. සෙය්යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. පීති සම්භාවනත්ථෙ. උභයෙනපි සෙය්යථාපි නාම, භික්ඛවෙති දස්සෙති ¶ .

කුක්කුටියා ¶ අණ්ඩානි අට්ඨ වා දස වා ද්වාදස වාති එත්ථ පන කිඤ්චාපි කුක්කුටියා වුත්තප්පකාරතො ඌනාධිකානිපි අණ්ඩානි හොන්ති, වචනසිලිට්ඨතාය පන එවං වුත්තං. එවඤ්හි ලොකෙ සිලිට්ඨං වචනං හොති. තානස්සූති තානි අස්සු, භවෙය්යුන්ති අත්ථො. කුක්කුටියා සම්මා අධිසයිතානීති තාය ජනෙත්තියා කුක්කුටියා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තෙසං උපරි සයන්තියා සම්මා අධිසයිතානි. සම්මා පරිසෙදිතානීති කාලෙන කාලං උතුං ගාහාපෙන්තියා සුට්ඨු සමන්තතො සෙදිතානි ¶ උස්මීකතානි. සම්මා පරිභාවිතානීති කාලෙන කාලං සුට්ඨු සමන්තතො භාවිතානි, කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානීති අත්ථො. කිඤ්චාපි තස්සා කුක්කුටියාති තස්සා කුක්කුටියා ඉමං තිවිධකිරියාකරණෙන අප්පමාදං කත්වා කිඤ්චාපි න එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය. අථ ඛො භබ්බාව තෙති අථ ඛො තෙ කුක්කුටපොතකා වුත්තනයෙන සොත්ථිනා අභිනිබ්භිජ්ජිතුං භබ්බාව. තෙ හි යස්මා තාය කුක්කුටියා එවං තීහාකාරෙහි තානි අණ්ඩානි පරිපාලීයමානානි න පූතීනි හොන්ති. යොපි නෙසං අල්ලසිනෙහො, සොපි පරියාදානං ගච්ඡති, කපාලං තනුකං හොති, පාදනඛසිඛා ච මුඛතුණ්ඩකඤ්ච ඛරං හොති, සයං පරිපාකං ගච්ඡති, කපාලස්ස තනුත්තා බහි ආලොකො අන්තො පඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘චිරං වත මයං සඞ්කුටිතහත්ථපාදා සම්බාධෙ සයිම්හා, අයඤ්ච බහි ආලොකො දිස්සති, එත්ථ දානි නො සුඛවිහාරො භවිස්සතී’’ති නික්ඛමිතුකාමා හුත්වා කපාලං පාදෙන පහරන්ති, ගීවං පසාරෙන්ති, තතො තං කපාලං ද්වෙධා භිජ්ජති. අථ තෙ පක්ඛෙ විධුනන්තා තඞ්ඛණානුරූපං විරවන්තා නික්ඛමන්තියෙව, නික්ඛමිත්වා ච ගාමක්ඛෙත්තං උපසොභයමානා විචරන්ති.

එවමෙව ඛොති ඉදං ඔපම්මසම්පටිපාදනං. තං එවං අත්ථෙන සංසන්දෙත්වා වෙදිතබ්බං – තස්සා කුක්කුටියා අණ්ඩෙසු තිවිධකිරියාකරණං විය හි ඉමස්ස භික්ඛුනො උස්සොළ්හීපන්නරසෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාසම්පාදනෙන අණ්ඩානං අපූතිභාවො විය පන්නරසඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස අපරිහානි. තස්සා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩානං අල්ලසිනෙහපරියාදානං විය තස්ස භික්ඛුනො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන භවත්තයානුගතනිකන්තිසිනෙහපරියාදානං ¶ . අණ්ඩකලාපානං තනුභාවො විය ¶ භික්ඛුනො අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො. කුක්කුටපොතකානං පාදනඛමුතුණ්ඩකානං ථද්ධඛරභාවො විය භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණස්ස තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවො. කුක්කුටපොතකානං පරිණාමකාලො විය භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණස්ස පරිණාමකාලො වඩ්ඪිතකාලො ගබ්භග්ගහණකාලො. කුක්කුටපොතකානං පාදනඛසිඛාය වා මුඛතුණ්ඩකෙන වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා අභිනික්ඛමනකාලො විය තස්ස භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා විචරන්තස්ස තජ්ජාතිකං උතුසප්පායං වා භොජනසප්පායං වා පුග්ගලසප්පායං වා ධම්මස්සවනසප්පායං වා ලභිත්වා එකාසනෙ නිසින්නස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස අනුපුබ්බාධිගතෙන අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිඤ්ඤාපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා ¶ අරහත්තප්පත්තකාලො වෙදිතබ්බො. යථා පන කුක්කුටපොතකානං පරිණතභාවං ඤත්වා මාතාපි අණ්ඩකොසං භින්දති, එවං තථාරූපස්ස භික්ඛුනො ඤාණපරිපාකං ඤත්වා සත්ථාපි –

‘‘උච්ඡින්ද සිනෙහමත්තනො, කුමුදං සාරදිකංව පාණිනා;

සන්තිමග්ගමෙව බ්රූහය, නිබ්බානං සුගතෙන දෙසිත’’න්ති. (ධ. ප. 285) –

ආදිනා නයෙන ඔභාසං ඵරිත්වා ගාථාය අවිජ්ජණ්ඩකොසං පහරති, සො ගාථාපරියොසානෙ අවිජ්ජාණ්ඩකොසං භින්දිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තතො පට්ඨාය යථා තෙ කුක්කුටපොතකා ගාමක්ඛෙත්තං උපසොභයමානා තත්ථ තත්ථ විචරන්ති, එවං අයම්පි මහාඛීණාසවො නිබ්බානරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා සඞ්ඝාරාමං උපසොභයමානො විචරති.

ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරි පහානානි කථිතානි. කථං? චෙතොඛිලානඤ්හි චෙතොවිනිබන්ධානං පහානෙන පටිසඞ්ඛානප්පපහානං කථිතං, ඉද්ධිපාදෙහි වික්ඛම්භනප්පහානං කථිත, මග්ගෙ ආගතෙ සමුච්ඡෙදප්පහානං කථිතං, ඵලෙ ආගතෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං කථිතං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චෙතොඛිලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති වනපත්ථපරියායං. තත්ථ වනපත්ථපරියායන්ති වනපත්ථකාරණං, වනපත්ථදෙසනං වා.

191. වනපත්ථං උපනිස්සාය විහරතීති මනුස්සූපචාරාතික්කන්තං වනසණ්ඩසෙනාසනං නිස්සාය සමණධම්මං කරොන්තො විහරති. අනුපට්ඨිතාතිආදීසු පුබ්බෙ අනුපට්ඨිතා සති තං උපනිස්සාය විහරතොපි න උපට්ඨාති, පුබ්බෙ අසමාහිතං චිත්තං න සමාධියති, පුබ්බෙ අපරික්ඛීණා ආසවා න පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති, පුබ්බෙ අනනුප්පත්තං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමසඞ්ඛාතං අරහත්තඤ්ච න පාපුණාතීති අත්ථො. ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතසම්භාරා. සමුදානෙතබ්බාති සමාහරිතබ්බා. කසිරෙන සමුදාගච්ඡන්තීති දුක්ඛෙන උප්පජ්ජන්ති. රත්තිභාගං වා දිවසභාගං වාති රත්තිකොට්ඨාසෙ වා දිවසකොට්ඨාසෙ වා. එත්ථ ච රත්තිභාගෙ පටිසඤ්චික්ඛමානෙන ඤත්වා රත්තිංයෙව පක්කමිතබ්බං, රත්තිං චණ්ඩවාළාදීනං පරිබන්ධෙ සති අරුණුග්ගමනං ආගමෙතබ්බං. දිවසභාගෙ ඤත්වා දිවාව පක්කමිතබ්බං, දිවා පරිබන්ධෙ සති සූරියත්ථඞ්ගමනං ආගමෙතබ්බං.

192. සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස අනිප්ඵජ්ජනභාවං ජානිත්වා. අනන්තරවාරෙ පන සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස නිප්ඵජ්ජනභාවං ජානිත්වා.

194. යාවජීවන්ති යාව ජීවිතං පවත්තති, තාව වත්ථබ්බමෙව.

195. සො පුග්ගලොති පදස්ස නානුබන්ධිතබ්බොති ඉමිනා සම්බන්ධො. අනාපුච්ඡාති ඉධ පන තං පුග්ගලං අනාපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති අත්ථො.

197. සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස අනිප්ඵජ්ජනභාවං ඤත්වා සො පුග්ගලො නානුබන්ධිතබ්බො, තං ආපුච්ඡා පක්කමිතබ්බං.

198. අපි ¶ පනුජ්ජමානෙනාපීති අපි නික්කඩ්ඪීයමානෙනාපි. එවරූපො හි පුග්ගලො සචෙපි දාරුකලාපසතං වා උදකඝටසතං වා වාලිකම්බණසතං වා දණ්ඩං ආහරාපෙති, මා ඉධ වසීති නික්කඩ්ඪාපෙති වා, තං තං ඛමාපෙත්වා යාවජීවං වත්ථබ්බමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

වනපත්ථපරියායසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

199. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මධුපිණ්ඩිකසුත්තං. තත්ථ මහාවනන්ති හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං අරොපිමං ජාතිවනං, න යථා වෙසාලියං රොපිතාරොපිතමිස්සකං. දිවාවිහාරායාති දිවා පටිසල්ලානත්ථාය. බෙලුවලට්ඨිකායාති තරුණබෙලුවරුක්ඛස්ස. දණ්ඩපාණීති න ජරාදුබ්බලතාය දණ්ඩහත්ථො. අයඤ්හි තරුණො පඨමවයෙ ඨිතො, දණ්ඩචිත්තතාය පන සුවණ්ණදණ්ඩං ගහෙත්වා විචරති, තස්මා දණ්ඩපාණීති වුත්තො. ජඞ්ඝාවිහාරන්ති ජඞ්ඝාකිලමථවිනොදනත්ථං ජඞ්ඝාචාරං. අනුචඞ්කමමානො අනුවිචරමානොති ආරාමදස්සන-වනදස්සන-පබ්බතදස්සනාදීනං අත්ථාය ඉතො චිතො ච විචරමානො. අධිච්චනික්ඛමනො කිරෙස කදාචි දෙව නික්ඛමිත්වා එවං විචරති. දණ්ඩමොලුබ්භාති දණ්ඩං ඔලුම්භිත්වා ගොපාලකදාරකො විය දණ්ඩං පුරතො ඨපෙත්වා දණ්ඩමත්ථකෙ ද්වෙ හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පිට්ඨිපාණිං හනුකෙන උප්පීළෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.

200. කිංවාදීති කිංදිට්ඨිකො. කිමක්ඛායීති කිං කථෙති. අයං රාජා භගවන්තං අවන්දිත්වා පටිසන්ථාරමත්තකමෙව කත්වා පඤ්හං පුච්ඡති. තම්පි න අඤ්ඤාතුකාමතාය, අචිත්තීකාරෙන පුච්ඡති. කස්මා? දෙවදත්තස්ස පක්ඛිකො කිරෙස. දෙවදත්තො අත්තනො සන්තිකං ආගච්ඡමානෙ තථාගතෙ භින්දති. සො කිර එවං වදෙති ‘‘සමණො ගොතමො අම්හාකං කුලෙන සද්ධිං වෙරී, න නො කුලස්ස වුද්ධිං ඉච්ඡති. භගිනීපි මෙ චක්කවත්තිපරිභොගා, තං පහාය ‘නස්සතෙසා’ති නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. භාගිනෙය්යොපි මෙ චක්කවත්තිබීජන්ති ඤත්වා අම්හාකං කුලස්ස වඩ්ඪියා අතුස්සන්තො ‘නස්සතෙත’න්ති තම්පි දහරකාලෙයෙව පබ්බාජෙසි. අහං පන තෙන විනා වත්තිතුං අසක්කොන්තො අනුපබ්බජිතො. එවං පබ්බජිතම්පි මං පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය න උජුකෙහි අක්ඛීහි ඔලොකෙති. පරිසමජ්ඣෙ භාසන්තොපි මහාඵරසුනා පහරන්තො විය ආපායිකො දෙවදත්තොතිආදීනි භාසතී’’ති. එවං අයම්පි රාජා දෙවදත්තෙන භින්නො, තස්මා එවමකාසි.

අථ ¶ භගවා යථා අයං රාජා මයා පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ න කථෙතීති වත්තුං න ලභති, යථා ¶ ච භාසිතස්ස අත්ථං න ජානාති, එවමස්ස ¶ කථෙස්සාමීති තස්සානුච්ඡවිකං කථෙන්තො යථාවාදී ඛොතිආදිමාහ.

තත්ථ න කෙනචි ලොකෙ විග්ගය්හ තිට්ඨතීති ලොකෙ කෙනචි සද්ධිං විග්ගාහිකකථං න කරොති න විවදති. තථාගතො හි ලොකෙන සද්ධිං න විවදති; ලොකො පන තථාගතෙන සද්ධිං අනිච්චන්ති වුත්තෙ නිච්චන්ති වදමානො, දුක්ඛං, අනත්තා, අසුභන්ති වුත්තෙ සුභන්ති වදමානො විවදති. තෙනෙවාහ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, ලොකෙන විවදාමි, ලොකොව ඛො, භික්ඛවෙ, මයා විවදති, තථා න, භික්ඛවෙ, ධම්මවාදී කෙනචි ලොකස්මිං විවදති, අධම්මවාදීව ඛො, භික්ඛවෙ, විවදතී’’ති (සං. නි. 3.94). යථාති යෙන කාරණෙන. කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි කිලෙසකාමෙහිපි. තං බ්රාහ්මණන්ති තං ඛීණාසවං බ්රාහ්මණං. අකථංකථින්ති නිබ්බිචිකිච්ඡං. ඡින්නකුක්කුච්චන්ති විප්පටිසාරකුක්කුච්චස්ස චෙව හත්ථපාදකුක්කුච්චස්ස ච ඡින්නත්තා ඡින්නකුක්කුච්චං. භවාභවෙති පුනප්පුනබ්භවෙ, හීනපණීතෙ වා භවෙ, පණීතො හි භවො වුද්ධිප්පත්තො අභවොති වුච්චති. සඤ්ඤාති කිලෙසසඤ්ඤා. කිලෙසායෙව වා ඉධ සඤ්ඤානාමෙන වුත්තා, තස්මා යෙන කාරණෙන කාමෙහි විසංයුත්තං විහරන්තං තං ලොකෙ නින්නාවාදිං ඛීණාසවබ්රාහ්මණං කිලෙසසඤ්ඤා නානුසෙන්ති, තඤ්ච කාරණං අහං වදාමීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉති භගවා අත්තනො ඛීණාසවභාවං දීපෙති. නිල්ලාළෙත්වාති නීහරිත්වා කීළාපෙත්වා. තිවිසාඛන්ති තිසාඛං. නලාටිකන්ති වලිභඞ්ගං නලාටෙ තිස්සො රාජියො දස්සෙන්තො වලිභඞ්ගං වුට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. දණ්ඩමොලුබ්භාති දණ්ඩං උප්පීළෙත්වා. ‘‘දණ්ඩමාලුබ්භා’’තිපි පාඨො, ගහෙත්වා පක්කාමීති අත්ථො.

201. අඤ්ඤතරොති නාමෙන අපාකටො එකො භික්ඛු. සො කිර අනුසන්ධිකුසලො, භගවතා යථා දණ්ඩපාණී න ජානාති, තථා මයා කථිතන්ති වුත්තෙ කින්ති නු ඛො භගවතා අවිඤ්ඤෙය්යං කත්වා පඤ්හො කථිතොති අනුසන්ධිං ගහෙත්වා දසබලං යාචිත්වා ඉමං පඤ්හං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාකටං කරිස්සාමීති උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා දසනඛසමුජ්ජලං ¶ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ කිංවාදී පන, භන්තෙ භගවාතිආදිමාහ.

යතොනිදානන්ති ¶ භාවනපුංසකං එතං, යෙන කාරණෙන යස්මිං කාරණෙ සතීති අත්ථො. පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාති එත්ථ සඞ්ඛාති කොට්ඨාසො. පපඤ්චසඤ්ඤාති තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චසම්පයුත්තා සඤ්ඤා ¶ , සඤ්ඤානාමෙන වා පපඤ්චායෙව වුත්තා. තස්මා පපඤ්චකොට්ඨාසාති අයමෙත්ථ අත්ථො. සමුදාචරන්තීති පවත්තන්ති. එත්ථ චෙ නත්ථි අභිනන්දිතබ්බන්ති යස්මිං ද්වාදසායතනසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ සති පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්ති, එත්ථ එකායතනම්පි චෙ අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බං නත්ථීති අත්ථො. තත්ථ අභිනින්දිතබ්බන්ති අහං මමන්ති අභිනන්දිතබ්බං. අභිවදිතබ්බන්ති අහං මමාති වත්තබ්බං. අජ්ඣොසිතබ්බන්ති අජ්ඣොසිත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහෙතබ්බයුත්තං. එතෙනෙත්ථ තණ්හාදීනංයෙව අප්පවත්තිං කථෙති. එසෙවන්තොති අයං අභිනන්දනාදීනං නත්ථිභාවොව රාගානුසයාදීනං අන්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථ.

දණ්ඩාදානාදීසු පන යාය චෙතනාය දණ්ඩං ආදියති, සා දණ්ඩාදානං. යාය සත්ථං ආදියති පරාමසති, සා සත්ථාදානං. මත්ථකප්පත්තං කලහං. නානාගාහමත්තං විග්ගහං. නානාවාදමත්තං විවාදං. තුවං තුවන්ති එවං පවත්තං තුවං තුවං. පියසුඤ්ඤකරණං පෙසුඤ්ඤං. අයථාසභාවං මුසාවාදං කරොති, සා මුසාවාදොති වෙදිතබ්බා. එත්ථෙතෙති එත්ථ ද්වාදසසු ආයතනෙසු එතෙ කිලෙසා. කිලෙසා හි උප්පජ්ජමානාපි ද්වාදසායතනානි නිස්සාය උප්පජ්ජන්ති, නිරුජ්ඣමානාපි ද්වාදසසු ආයතනෙසුයෙව නිරුජ්ඣන්ති. එවං යත්ථුප්පන්නා, තත්ථෙව නිරුද්ධා හොන්ති. ස්වායමත්ථො සමුදයසච්චපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො –

‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’ති වත්වා – ‘‘යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදිනා (විභ. 203) නයෙන ද්වාදසසුයෙව ආයතනෙසු තස්සා උප්පත්ති ච නිරොධො ච වුත්තො. යථෙව ච තණ්හා ද්වාදසසු ආයතනෙසු උප්පජ්ජිත්වා ¶ නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධාපි ආයතනෙසු පුන සමුදාචාරස්ස අභාවතො ආයතනෙසුයෙව නිරුද්ධාති වුත්තා, එවමිමෙපි පාපකා අකුසලා ධම්මා ආයතනෙසු නිරුජ්ඣන්තීති වෙදිතබ්බා. අථ වා ය්වායං අභිනන්දනාදීනං අභාවොව රාගානුසයාදීනං ¶ අන්තොති වුත්තො. එත්ථෙතෙ රාගානුසයාදීනං අන්තොති ලද්ධවොහාරෙ නිබ්බානෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. යඤ්හි යත්ථ නත්ථි, තං තත්ථ නිරුද්ධං නාම හොති, ස්වායමත්ථො නිරොධපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස ¶ විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්තී’’තිආදි (පටි. ම. 1.83).

202. සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතොති සත්ථාරා ච පසංසිතො. විඤ්ඤූනන්ති ඉදම්පි කරණත්ථෙ සාමිවචනං, පණ්ඩිතෙහි සබ්රහ්මචාරීහි ච සම්භාවිතොති අත්ථො. පහොතීති සක්කොති.

203. අතික්කම්මෙව මූලං අතික්කම්ම ඛන්ධන්ති සාරො නාම මූලෙ වා ඛන්ධෙ වා භවෙය්ය, තම්පි අතික්කමිත්වාති අත්ථො. එවංසම්පදන්ති එවංසම්පත්තිකං, ඊදිසන්ති අත්ථො. අතිසිත්වාති අතික්කමිත්වා. ජානං ජානාතීති ජානිතබ්බමෙව ජානාති. පස්සං පස්සතීති පස්සිතබ්බමෙව පස්සති. යථා වා එකච්චො විපරීතං ගණ්හන්තො ජානන්තොපි න ජානාති, පස්සන්තොපි න පස්සති, න එවං භගවා. භගවා පන ජානන්තො ජානාතියෙව, පස්සන්තො පස්සතියෙව. ස්වායං දස්සනපරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුභූතො. විදිතකරණට්ඨෙන ඤාණභූතො. අවිපරීතසභාවට්ඨෙන පරියත්තිධම්මප්පවත්තනතො වා හදයෙන චින්තෙත්වා වාචාය නිච්ඡාරිතධම්මමයොති ධම්මභූතො. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතො. අථ වා චක්ඛු විය භූතොති චක්ඛුභූතොති එවමෙතෙසු පදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ස්වායං ධම්මස්ස වත්තනතො වත්තා. පවත්තාපනතො පවත්තා. අත්ථං නීහරිත්වා දස්සනසමත්ථතාය අත්ථස්ස නින්නෙතා. අමතාධිගමාය පටිපත්තිං දදාතීති අමතස්ස දාතා. අගරුං කත්වාති පුනප්පුනං ආයාචාපෙන්තොපි හි ගරුං කරොති නාම, අත්තනො සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා සිනෙරූපාදතො වාලුකං උද්ධරමානො විය දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං කත්වා කථෙන්තොපි ගරුං කරොතියෙව නාම. එවං අකත්වා අම්හෙ පුනප්පුනං අයාචාපෙත්වා සුවිඤ්ඤෙය්යම්පි නො කත්වා කථෙහීති වුත්තං හොති.

204. යං ¶ ඛො නො ආවුසොති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘යං ඛො වො’’ති වත්තබ්බං සියා, තෙ පන භික්ඛූ අත්තනා සද්ධිං සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘යං ඛො නො’’ති ආහ. යස්මා වා උද්දෙසොව තෙසං උද්දිට්ඨොව. භගවා පන ථෙරස්සාපි තෙසම්පි ¶ භගවාව. තස්මා භගවාති පදං සන්ධායපි එවමාහ, යං ඛො අම්හාකං භගවා තුම්හාකං සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වාති අත්ථො.

චක්ඛුඤ්චාවුසොතිආදීසු අයමත්ථො, ආවුසො, නිස්සයභාවෙන චක්ඛුපසාදඤ්ච ආරම්මණභාවෙන ¶ චතුසමුට්ඨානිකරූපෙ ච පටිච්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජති. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සොති තෙසං තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සො නාම උප්පජ්ජති. තං ඵස්සං පටිච්ච සහජාතාදිවසෙන ඵස්සපච්චයා වෙදනා උප්පජ්ජති. තාය වෙදනාය යං ආරම්මණං වෙදෙති, තදෙව සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, යං සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, තදෙව ආරම්මණං විතක්කො විතක්කෙති. යං විතක්කො විතක්කෙති, තදෙවාරම්මණං පපඤ්චො පපඤ්චෙති. තතොනිදානන්ති එතෙහි චක්ඛුරූපාදීහි කාරණෙහි. පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්තීති තං අපරිඤ්ඤාතකාරණං පුරිසං පපඤ්චකොට්ඨාසා අභිභවන්ති, තස්ස පවත්තන්තීති අත්ථො. තත්ථ ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සහජාතා හොන්ති. විතක්කො චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරාදීසු සවිතක්කචිත්තෙසු දට්ඨබ්බො. පපඤ්චසඞ්ඛා ජවනෙන සහජාතා හොන්ති. යදි එවං කස්මා අතීතානාගතග්ගහණං කතන්ති? තථා උප්පජ්ජනතො. යථෙව හි එතරහි චක්ඛුද්වාරිකො පපඤ්චො චක්ඛුඤ්ච රූපෙ ච ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කෙ ච පටිච්ච උප්පන්නො, එවමෙවං අතීතානාගතෙසුපි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙසු රූපෙසු තස්සුප්පත්තිං දස්සෙන්තො එවමාහ.

සොතඤ්චාවුසොතිආදීසුපි එසෙව නයො. ඡට්ඨද්වාරෙ පන මනන්ති භවඞ්ගචිත්තං. ධම්මෙති තෙභූමකධම්මාරම්මණං. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ආවජ්ජනං වා ජවනං වා. ආවජ්ජනෙ ගහිතෙ ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කා ආවජ්ජනසහජාතා හොන්ති. පපඤ්චො ජවනසහජාතො. ජවනෙ ගහිතෙ සහාවජ්ජනකං භවඞ්ග මනො නාම හොති, තතො ඵස්සාදයො සබ්බෙපි ජවනෙන සහජාතාව. මනොද්වාරෙ පන යස්මා අතීතාදිභෙදං සබ්බම්පි ආරම්මණං හොති, තස්මා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසූති ඉදං යුත්තමෙව.

ඉදානි ¶ වට්ටං දස්සෙන්තො සො වතාවුසොති දෙසනං ආරභි. ඵස්සපඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤපෙස්සතීති ඵස්සො නාම එකො ධම්මො උප්පජ්ජතීති එවං ඵස්සපඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤපෙස්සති, දස්සෙස්සතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. එවං ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ද්වාදසායතනවසෙන සකලං වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි ද්වාදසායතනපටික්ඛෙපවසෙන විවට්ටං දස්සෙන්තො සො වතාවුසො චක්ඛුස්මිං ¶ අසතීති දෙසනං ආරභි. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි සාවකෙන පඤ්හො කථිතොති මා නික්කඞ්ඛා අහුවත්ථ, අයං ¶ භගවා සබ්බඤ්ඤුතඤාණතුලං ගහෙත්වා නිසින්නො, ඉච්ඡමානා තමෙව උපසඞ්කමිත්වා නික්කඞ්ඛා හොථාති උය්යොජෙන්තො ආකඞ්ඛමානා ච පනාතිආදිමාහ.

205. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි කාරණෙහි පපඤ්චුප්පත්තියා පාටියෙක්කකාරණෙහි චෙව වට්ටවිවට්ටකාරණෙහි ච. ඉමෙහි පදෙහීති ඉමෙහි අක්ඛරසම්පිණ්ඩනෙහි. බ්යඤ්ජනෙහීති පාටියෙක්කඅක්ඛරෙහි. පණ්ඩිතොති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො. චතූහි වා කාරණෙහි පණ්ඩිතො ධාතුකුසලො ආයතනකුසලො පච්චයාකාරකුසලො කාරණාකාරණකුසලොති. මහාපඤ්ඤොති මහන්තෙ අත්ථෙ මහන්තෙ ධම්මෙ මහන්තා නිරුත්තියො මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගහණසමත්ථාය මහාපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. යථා තං මහාකච්චානෙනාති යථා මහාකච්චානෙන බ්යාකතං, තං සන්ධාය තන්ති වුත්තං. යථා මහාකච්චානෙන බ්යාකතං, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යෙන්ති අත්ථො.

මධුපිණ්ඩිකන්ති මහන්තං ගුළපූවං බද්ධසත්තුගුළකං වා. අසෙචනකන්ති අසෙචිතබ්බකං. සප්පිඵාණිතමධුසක්කරාදීසු ඉදං නාමෙත්ථ මන්දං ඉදං බහුකන්ති න වත්තබ්බං සමයොජිතරසං. චෙතසොති චින්තකජාතිකො. දබ්බජාතිකොති පණ්ඩිතසභාවො. කො නාමො අයන්ති ඉදං ථෙරො අතිභද්දකො අයං ධම්මපරියායො, දසබලස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙවස්ස නාමං ගණ්හාපෙස්සාමීති චින්තෙත්වා ආහ. තස්මාති යස්මා මධුපිණ්ඩිකො විය මධුරො, තස්මා මධුපිණ්ඩිකපරියායොත්වෙව නං ධාරෙහීති වදති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මධුපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

206. ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ද්වෙධාවිතක්කසුත්තං. තත්ථ ද්විධා කත්වා ද්විධා කත්වාති ද්වෙ ද්වෙ භාගෙ කත්වා. කාමවිතක්කොති කාමපටිසංයුත්තො විතක්කො. බ්යාපාදවිතක්කොති බ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො. විහිංසාවිතක්කොති විහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො. එකං භාගන්ති අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා සබ්බො පායං විතක්කො අකුසලපක්ඛිකොයෙවාති තයොපි කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කෙ එකං කොට්ඨාසමකාසිං. කාමෙහි නිස්සටො නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කො නාම, සො යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො, සො මෙත්තාපුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො, සො කරුණාපුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. දුතියං භාගන්ති සබ්බොපායං කුසලපක්ඛිකොයෙවාති දුතියං කොට්ඨාසමකාසිං. ඉමිනා බොධිසත්තස්ස විතක්කනිග්ගහණකාලො කථිතො.

බොධිසත්තස්ස හි ඡබ්බස්සානි පධානං පදහන්තස්ස නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො පුඤ්ජපුඤ්ජා මහානදියං ඔඝා විය පවත්තිංසු. සතිසම්මොසෙන පන සහසා කාමවිතක්කාදයො උප්පජ්ජිත්වා කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා සයං අකුසලජවනවාරා හුත්වා තිට්ඨන්ති. තතො බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ඉමෙ කාමවිතක්කාදයො කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨන්ති, හන්දාහං ඉමෙ විතක්කෙ ද්වෙ භාගෙ කත්වා විහරාමී’’ති කාමවිතක්කාදයො අකුසලපක්ඛිකාති එකං භාගං කරොති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො කුසලපක්ඛිකාති එකං. අථ පුන චින්තෙසි – ‘‘අකුසලපක්ඛතො ආගතං විතක්කං මන්තෙන කණ්හසප්පං උප්පීළෙත්වා ගණ්හන්තො විය අමිත්තං ගීවාය අක්කමන්තො විය ච නිග්ගහෙස්සාමි, නාස්ස වඩ්ඪිතුං දස්සාමි. කුසලපක්ඛතො ආගතං විතක්කං මෙඝසමයෙ මෙඝං විය සුඛෙත්තෙ සාලකල්යාණිපොතකං විය ච සීඝං වඩ්ඪෙස්සාමී’’ති. සො තථා කත්වා අකුසලවිතක්කෙ නිග්ගණ්හි, කුසලවිතක්කෙ වඩ්ඪෙසි. එවං ඉමිනා බොධිසත්තස්ස විතක්කනිග්ගහණනකාලො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

207. ඉදානි ¶ ¶ යථාස්ස තෙ විතක්කා උප්පජ්ජිංසු, යථා ච නෙ නිග්ගහෙසි, තං දස්සෙන්තො තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අප්පමත්තස්සාති සතියා ¶ අවිප්පවාසෙ ඨිතස්ස. ආතාපිනොති ආතාපවීරියවන්තස්ස. පහිතත්තස්සාති පෙසිතචිත්තස්ස. උප්පජ්ජති කාමවිතක්කොති බොධිසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි පධානං පදහතො රජ්ජසුඛං වා ආරබ්භ, පාසාදෙ වා නාටකානි වා ඔරොධෙ වා කිඤ්චිදෙව වා සම්පත්තිං ආරබ්භ කාමවිතක්කො නාම න උප්පන්නපුබ්බො. දුක්කරකාරිකාය පනස්ස ආහාරූපච්ඡෙදෙන අධිමත්තකසිමානං පත්තස්ස එතදහොසි – ‘‘න සක්කා ආහාරූපච්ඡෙදෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං, යංනූනාහං ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙය්ය’’න්ති. සො උරුවෙලං පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා – ‘‘මහාපුරිසො පුබ්බෙ ආහරිත්වා දින්නම්පි න ගණ්හි, අද්ධාස්ස ඉදානි මනොරථො මත්ථකං පත්තො, තස්මා සයමෙව ආගතො’’ති පණීතපණීතං ආහාරං උපහරිංසු. බොධිසත්තස්ස අත්තභාවො නචිරස්සෙව පාකතිකො අහොසි. ජරාජිණ්ණත්තභාවො හි සප්පායභොජනං ලභිත්වාපි පාකතිකො න හොති. බොධිසත්තො පන දහරො. තෙනස්ස සප්පායභොජනං භුඤ්ජතො අත්තභාවො න චිරස්සෙව පාකතිකො ජාතො, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො, සමුග්ගතතාරාගණං විය නභං පරිපුණ්ණද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතසරීරං අහොසි. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘තාව කිලන්තො නාම අත්තභාවො එවං පටිපාකතිකො ජාතො’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො පඤ්ඤාමහන්තතාය එවං පරිත්තකම්පි විතක්කං ගහෙත්වා කාමවිතක්කොති අකාසි.

පණ්ණසාලාය පුරතො නිසින්නො චමරපසදගවයරොහිතමිගාදිකෙ මගගණෙ මනුඤ්ඤසද්දරවනෙ මොරවනකුක්කුටාදිකෙ පක්ඛිගණෙ නීලුප්පලකුමුදකමලාදිසඤ්ඡන්නානි පල්ලලානි නානාකුසුමසඤ්ඡන්නවිටපා වනරාජියො මණික්ඛන්ධනිම්මලජලපවාහඤ්ච නදිං නෙරඤ්ජරං පස්සති. තස්ස එවං හොති ‘‘සොභනා වතිමෙ මිගජාතා පක්ඛිගණා පල්ලලානි වනරාජියො නදී නෙරඤ්ජරා’’ති. සො තම්පි එවං පරිත්තකං විතක්කං ගහෙත්වා කාමවිතක්කමකාසි, තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජති කාමවිතක්කො’’ති.

අත්තබ්යාබාධායපීති ¶ අත්තදුක්ඛායපි. එසෙවනයො සබ්බත්ථ. කිං පන මහාසත්තස්ස උභයදුක්ඛාය සංවත්තනකවිතක්කො නාම අත්ථීති? නත්ථි. අපරිඤ්ඤායං ඨිතස්ස පන විතක්කො යාව උභයබ්යාබාධාය සංවත්තතීති එතානි තීණි නාමානි ලභති, තස්මා එවමාහ. පඤ්ඤානිරොධිකොති ¶ අනුප්පන්නාය ¶ ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙති, ලොකියපඤ්ඤං පන අට්ඨසමාපත්තිපඤ්චාභිඤ්ඤාවසෙන උප්පන්නම්පි සමුච්ඡින්දිත්වා ඛිපතීති පඤ්ඤානිරොධිකො. විඝාතපක්ඛිකොති දුක්ඛකොට්ඨාසිකො. අසඞ්ඛතං නිබ්බානං නාම, තං පච්චක්ඛං කාතුං න දෙතීති අනිබ්බානසංවත්තනිකො. අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති ඛයං නත්ථිභාවං ගච්ඡති. උදකපුප්ඵුළකො විය නිරුජ්ඣති. පජහමෙවාති පජහිමෙව. විනොදමෙවාති නීහරිමෙව. බ්යන්තමෙව නං අකාසින්ති විගතන්තං නිස්සෙසං පරිවටුමං පරිච්ඡින්නමෙව නං අකාසිං.

208. බ්යාපාදවිතක්කොති න බොධිසත්තස්ස පරූපඝාතප්පටිසංයුත්තො නාම විතක්කො චිත්තෙ උප්පජ්ජති, අථස්ස අතිවස්සඅච්චුණ්හඅතිසීතාදීනි පන පටිච්ච චිත්තවිපරිණාමභාවො හොති, තං සන්ධාය ‘‘බ්යාපාදවිතක්කො’’ති ආහ. විහිංසාවිතක්කොති න මහාසත්තස්ස පරෙසං දුක්ඛුප්පාදනප්පටිසංයුත්තො විතක්කො උප්පජ්ජති, චිත්තෙ පන උද්ධතාකාරො අනෙකග්ගතාකාරො හොති, තං ගහෙත්වා විහිංසාවිතක්කමකාසි. පණ්ණසාලාද්වාරෙ නිසින්නො හි සීහබ්යග්ඝාදිකෙ වාළමිගෙ සූකරාදයො ඛුද්දමිගෙ විහිංසන්තෙ පස්සති. අථ බොධිසත්තො ඉමස්මිම්පි නාම අකුතොභයෙ අරඤ්ඤෙ ඉමෙසං තිරච්ඡානගතානං පච්චත්ථිකා උප්පජ්ජන්ති, බලවන්තො දුබ්බලෙ ඛාදන්ති, බලවන්තඛාදිතා වත්තන්තීති කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙති. අඤ්ඤෙපි බිළාරාදයො කුක්කුටමූසිකාදීනි ඛාදන්තෙ පස්සති, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො මනුස්සෙ රාජකම්මිකෙහි උපද්දුතෙ වධබන්ධාදීනි අනුභවන්තෙ අත්තනො කසිවණිජ්ජාදීනි කම්මානි කත්වා ජීවිතුං න ලභන්තීති කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙති, තං සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජති විහිංසාවිතක්කො’’ති ආහ. තථා තථාති තෙන තෙන ආකාරෙන. ඉදං වුත්තං හොති – කාමවිතක්කාදීසු යං යං විතක්කෙති, යං යං විතක්කං පවත්තෙති, තෙන තෙනෙ චස්සාකාරෙන කාමවිතක්කාදිභාවො චෙතසො ¶ න හි හොතීති. පහාසි නෙක්ඛම්මවිතක්කන්ති නෙක්ඛම්මවිතක්කං පජහති. බහුලමකාසීති බහුලං කරොති. තස්ස තං කාමවිතක්කාය චිත්තන්ති තස්ස තං චිත්තං කාමවිතක්කත්ථාය. යථා කාමවිතක්කසම්පයුත්තං ¶ හොති, එවමෙවං නමතීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි අත්ථදීපිකං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපී තිආදිමාහ. තත්ථ කිට්ඨසම්බාධෙති සස්සසම්බාධෙ. ආකොටෙය්යාති උජුකං පිට්ඨියං පහරෙය්ය. පටිකොටෙය්යාති තිරියං ඵාසුකාසු පහරෙය්ය. සන්නිරුන්ධෙය්යාති ආවරිත්වා තිට්ඨෙය්ය. සන්නිවාරෙය්යාති ඉතො චිතො ච ගන්තුං න දදෙය්ය ¶ . තතොනිදානන්ති තෙන කාරණෙන, එවං අරක්ඛිතානං ගුන්නං පරෙසං සස්සඛාදනකාරණෙනාති අත්ථො. බාලො හි ගොපාලොකො එවං ගාවො අරක්ඛමානො ‘‘අයං අම්හාකං භත්තවෙතනං ඛාදති, උජුං ගාවො රක්ඛිතුම්පි න සක්කොති, කුලෙහි සද්ධිං වෙරං ගණ්හාපෙතී’’ති ගොසාමිකානම්පි සන්තිකා වධාදීනි පාපුණාති, කිට්ඨසාමිකානම්පි. පණ්ඩිතො පන ඉමානි චත්තාරි භයානි සම්පස්සන්තො ගාවො සාධුකං රක්ඛති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. ආදීනවන්ති උපද්දවං. ඔකාරන්ති ලාමකං, ඛන්ධෙසු වා ඔතාරං. සංකිලෙසන්ති කිලිට්ඨභාවං. නෙක්ඛම්මෙති නෙක්ඛම්මම්හි. ආනිසංසන්ති විසුද්ධිපක්ඛං. වොදානපක්ඛන්ති ඉදං තස්සෙව වෙවචනං, කුසලානං ධම්මානං නෙක්ඛම්මම්හි විසුද්ධිපක්ඛං අද්දසන්ති අත්ථො.

209. නෙක්ඛම්මන්ති ච කාමෙහි නිස්සටං සබ්බකුසලං, එකධම්මෙ සඞ්ගය්හමානෙ නිබ්බානමෙව. තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – කිට්ඨසම්බාධං විය හි රූපාදිආරම්මණං, කූටගාවො විය කූටචිත්තං, පණ්ඩිතගොපාලකො විය බොධිසත්තො, චතුබ්බිධභයං විය අත්තපරූභයබ්යාබාධාය සංවත්තනවිතක්කො, පණ්ඩිතගොපාලකස්ස චතුබ්බිධං භයං දිස්වා කිට්ඨසම්බාධෙ අප්පමාදෙන ගොරක්ඛණං විය බොධිසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි පධානං පදහතො අත්තබ්යාබාධාදිභයං දිස්වා රූපාදීසු ආරම්මණෙසු යථා කාමවිතක්කාදයො න උප්පජ්ජන්ති, එවං චිත්තරක්ඛණං. පඤ්ඤාවුද්ධිකොතිආදීසු අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාය උප්පාදාය, උප්පන්නාය ච වුද්ධියා සංවත්තතීති ¶ පඤ්ඤාවුද්ධිකො. න දුක්ඛකොට්ඨාසාය සංවත්තතීති අවිඝාතපක්ඛිකො. නිබ්බානධාතුසච්ඡිකිරියාය සංවත්තතීති නිබ්බානසංවත්තනිකො. රත්තිං චෙපි නං, භික්ඛවෙ, අනුවිතක්කෙය්යන්ති සකලරත්තිං චෙපි තං විතක්කං පවත්තෙය්යං. තතොනිදානන්ති තංමූලකං. ඔහඤ්ඤෙය්යාති උග්ඝාතීයෙය්ය, උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්යාති ¶ අත්ථො. ආරාති දූරෙ. සමාධිම්හාති උපචාරසමාධිතොපි අප්පනාසමාධිතොපි. සො ඛො අහං, භික්ඛවෙ, අජ්ඣත්තමෙව චිත්තන්ති සො අහං, භික්ඛවෙ, මා මෙ චිත්තං සමාධිම්හා දූරෙ හොතූති අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි, ගොචරජ්ඣත්තෙ ඨපෙමීති අත්ථො. සන්නිසාදෙමීති තත්ථෙව ච නං සන්නිසීදාපෙමි. එකොදිං කරොමීති එකග්ගං කරොමි. සමාදහාමීති සම්මා ආදහාමි, සුට්ඨු ආරොපෙමීති අත්ථො. මා මෙ චිත්තං ඌහඤ්ඤීති මා මය්හං චිත්තං උග්ඝාතීයිත්ථ, මා උද්ධච්චාය සංවත්තතූති අත්ථො.

210. උප්පජ්ජති අබ්යාපාදවිතක්කො…පෙ… අවිහිංසාවිතක්කොති එත්ථ යො සො ඉමාය හෙට්ඨා ¶ වුත්තතරුණවිපස්සනාය සද්ධිං උප්පන්නවිතක්කො කාමපච්චනීකට්ඨෙන නෙක්ඛම්මවිතක්කොති වුත්තො. සොයෙව බ්යාපාදපච්චනීකට්ඨෙන අබ්යාපාදවිතක්කොති ච විහිංසාපච්චනීකට්ඨෙන අවිහිංසාවිතක්කොති ච වුත්තො.

එත්තාවතා බොධිසත්තස්ස සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනාපට්ඨපනකාලො කථිතො. යස්ස හි සමාධිපි තරුණො, විපස්සනාපි. තස්ස විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අතිචිරං නිසින්නස්ස කායො කිලමති, අන්තො අග්ගි විය උට්ඨහති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, මත්ථකතො උසුමවට්ටි විය උට්ඨහති, චිත්තං හඤ්ඤති විහඤ්ඤති විප්ඵන්දති. සො පුන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තං පරිදමෙත්වා මුදුකං කත්වා සමස්සාසෙත්වා පුන විපස්සනං පට්ඨපෙති. තස්ස පුන අතිචිරං නිසින්නස්ස තථෙව හොති. සො පුන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තථෙව කරොති. විපස්සනාය හි බහූපකාරා සමාපත්ති.

යථා යොධස්ස ඵලකකොට්ඨකො නාම බහූපකාරො හොති, සො තං නිස්සාය සඞ්ගාමං පවිසති, තත්ථ හත්ථීහිපි අස්සෙහිපි යොධෙහිපි සද්ධිං කම්මං කත්වා ආවුධෙසු වා ඛීණෙසු භුඤ්ජිතුකාමතාදිභාවෙ ¶ වා සති නිවත්තිත්වා ඵලකකොට්ඨකං පවිසිත්වා ආවුධානිපි ගණ්හාති, විස්සමතිපි, භුඤ්ජතිපි, පානීයම්පි පිවති, සන්නාහම්පි පටිසන්නය්හති, තං තං කත්වා පුන සඞ්ගාමං පවිසති, තත්ථ කම්මං කත්වා පුන උච්චාරාදිපීළිතො වා කෙනචිදෙව වා කරණීයෙන ඵලකකොට්ඨකං පවිසති. තත්ථ සන්ථම්භිත්වා පුන ¶ සඞ්ගාමං පවිසති, එවං යොධස්ස ඵලකකොට්ඨකො විය විපස්සනාය බහූපකාරා සමාපත්ති.

සමාපත්තියා පන සඞ්ගාමනිත්ථරණකයොධස්ස ඵලකකොට්ඨකතොපි විපස්සනා බහූපකාරතරා. කිඤ්චාපි හි සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙති, විපස්සනා පන ථාමජාතා සමාපත්තිම්පි රක්ඛති. ථාමජාතං කරොති.

යථා හි ථලෙ නාවම්පි නාවාය භණ්ඩම්පි සකටභාරං කරොන්ති. උදකං පත්වා පන සකටම්පි සකටභණ්ඩම්පි යුත්තගොණෙපි නාවාභාරං කරොන්ති. නාවා තිරියං සොතං ඡින්දිත්වා සොත්ථිනා සුපට්ටනං ගච්ඡති, එවමෙවං කිඤ්චාපි සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙති, විපස්සනා ¶ පන ථාමජාතා සමාපත්තිම්පි රක්ඛති, ථාමජාතං කරොති. ථලං පත්වා සකටං විය හි සමාපත්ති. උදකං පත්වා නාවා විය විපස්සනා. ඉති බොධිසත්තස්ස එත්තාවතා සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනාපට්ඨපනකාලො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

යඤ්ඤදෙවාතිආදි කණ්හපක්ඛෙ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං, ඉධාපි අත්ථදීපිකං උපමං දස්සෙතුං සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ ගාමන්තසම්භතෙසූති ගාමන්තං ආහටෙසු. සතිකරණීයමෙව හොතීති එතා ගාවොති සතිඋප්පාදනමත්තමෙව කාතබ්බං හොති. ඉතො චිතො ච ගන්ත්වා ආකොටනාදිකිච්චං නත්ථි. එතෙ ධම්මාති එතෙ සමථවිපස්සනා ධම්මාති සතුප්පාදනමත්තමෙව කාතබ්බං හොති. ඉමිනා බොධිසත්තස්ස සමථවිපස්සනානං ථාමජාතකාලො කථිතො. තදා කිරස්ස සමාපත්තිං අප්පනත්ථාය නිසින්නස්ස අට්ඨ සමාපත්තියො එකාවජ්ජනෙන ආපාථං ආගච්ඡන්ති, විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නො සත්ත අනුපස්සනා එකප්පහාරෙනෙව ආරුළ්හො හොති.

215. සෙය්යථාපීති ඉධ කිං දස්සෙති? අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි, සත්තානඤ්හි හිතූපචාරං අත්තනො සත්ථුභාවසම්පදඤ්ච ¶ දස්සෙන්තො භගවා ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අරඤ්ඤෙති අටවියං. පවනෙති වනසණ්ඩෙ. අත්ථතො හි ඉදං ද්වයං එකමෙව, පඨමස්ස පන දුතියං වෙවචනං. අයොගක්ඛෙමකාමොති චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයට්ඨානං අනිච්ඡන්තො භයමෙව ඉච්ඡන්තො ¶ . සොවත්ථිකොති සුවත්ථිභාවාවහො. පීතිගමනීයොති තුට්ඨිං ගමනීයො. ‘‘පීතගමනීයො’’ති වා පාඨො. පිදහෙය්යාති සාඛාදීහි ථකෙය්ය. විවරෙය්යාති විසදමුඛං කත්වා විවටං කරෙය්ය. කුම්මග්ගන්ති උදකවනපබ්බතාදීහි සන්නිරුද්ධං අමග්ගං. ඔදහෙය්ය ඔකචරන්ති තෙසං ඔකෙ චරමානං විය එකං දීපකමිගං එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙය්ය. ඔකචාරිකන්ති දීඝරජ්ජුයා බන්ධිතංයෙව මිගිං.

මිගලුද්දකො හි අරඤ්ඤං මිගානං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉධ වසන්ති, ඉමිනා මග්ගෙන නික්ඛමන්ති, එත්ථ චරන්ති, එත්ථ පිවන්ති, ඉමිනා මග්ගෙන පවිසන්තී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මග්ගං පිධාය කුම්මග්ගං විවරිත්වා ඔකචරඤ්ච ඔකචාරිකඤ්ච ඨපෙත්වා සයං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ සත්තිං ගහෙත්වා තිට්ඨති. අථ සායන්හසමයෙ මිගා අකුතොභයෙ අරඤ්ඤෙ චරිත්වා පානීයං පිවිත්වා මිගපොතකෙහි සද්ධිං කීළමානා වසනට්ඨානසන්තිකං ආගන්ත්වා ඔකචරඤ්ච ඔකචාරිකඤ්ච දිස්වා ¶ ‘‘සහායකා නො ආගතා භවිස්සන්තී’’ති නිරාසඞ්කා පවිසන්ති, තෙ මග්ගං පිහිතං දිස්වා ‘‘නායං මග්ගො, අයං මග්ගො භවිස්සතී’’ති කුම්මග්ගං පටිපජ්ජන්ති. මිගලුද්දකො න තාව කිඤ්චි කරොති, පවිට්ඨෙසු පන සබ්බපච්ඡිමං සණිකං පහරති. සො උත්තසති, තතො සබ්බෙ උත්තසිත්වා ‘‘භයං උප්පන්න’’න්ති පුරතො ඔලොකෙන්තා උදකෙන වා වනෙන වා පබ්බතෙන වා සන්නිරුද්ධං මග්ගං දිස්වා උභොහි පස්සෙහි අඞ්ගුලිසඞ්ඛලිකං විය ගහනවනං පවිසිතුං අසක්කොන්තා පවිට්ඨමග්ගෙනෙව නික්ඛමිතුං ආරභන්ති. ලුද්දකො තෙසං නිවත්තනභාවං ඤත්වා ආදිතො පට්ඨාය තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි මිගෙ ඝාතෙති. ඉදං සන්ධාය එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාමිගසඞ්ඝො අපරෙන සමයෙන අනයබ්යසනං ආපජ්ජෙය්යාති වුත්තං.

‘‘නන්දීරාගස්සෙතං අධිවචනං, අවිජ්ජායෙතං අධිවචන’’න්ති එත්ථ යස්මා ඉමෙ සත්තා අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණා හුත්වා නන්දීරාගෙන ආබන්ධිත්වා රූපාරම්මණාදීනි උපනීතා වට්ටදුක්ඛසත්තියා ¶ ඝාතං ලභන්ති. තස්මා භගවා ඔකචරං නන්දීරාගොති, ඔකචාරිකං අවිජ්ජාති කත්වා දස්සෙසි.

මිගලුද්දකො හි එකදාපි තෙසං සාඛාභඞ්ගෙන සරීරං පුඤ්ඡිත්වා මනුස්සගන්ධං අපනෙත්වා ඔකචරං එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා ඔකචාරිකං සහ රජ්ජුයා විස්සජ්ජෙත්වා අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා සත්තිං ආදාය ඔකචරස්ස සන්තිකෙ තිට්ඨති, ඔකචාරිකා මිගගණස්ස චරණට්ඨානාභිමුඛී ගච්ඡති ¶ . තං දිස්වා මිගා සීසානි උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්ති, සාපි සීසං උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨති, තෙ ‘‘අම්හාකං සමජාතිකා අය’’න්ති ගොචරං ගණ්හන්ති. සාපි තිණානි ඛාදන්තී විය සණිකං උපගච්ඡති. ආරඤ්ඤිකො යූථපතිමිගො තස්සා වාතං ලභිත්වා සකභරියං විස්සජ්ජෙත්වා තදභිමුඛො හොති.

සත්තානඤ්හි නවනවමෙව පියං හොති. ඔකචාරිකා ආරඤ්ඤිකස්ස මිගස්ස අච්චාසන්නභාවං අදත්වා තදභිමුඛීව පච්ඡතො පටික්කමිත්වා ඔකචරස්ස සන්තිකං ගච්ඡති, යත්ථ යත්ථස්සා රජ්ජු ලග්ගති, තත්ථ තත්ථ ඛුරෙන පහරිත්වා මොචෙති, ආරඤ්ඤිකො මිගො ඔකචරං දිස්වා ඔකචාරිකාය සම්මත්තො හුත්වා ඔකචරෙ උසූයං කත්වා පිට්ඨිං නාමෙත්වා සීසං කම්පෙන්තො තිට්ඨති, තස්මිං ඛණෙ සත්තිං ජිව්හාය ලෙහන්තොපි ‘‘කිං එත’’න්ති න ජානාති, ඔකචරොපි ¶ සචස්ස උපරිභාගෙන තං මිගං පහරිතුං සුඛං හොති, පිට්ඨිං නාමෙති. සචස්ස හෙට්ඨාභාගෙන පහරිතුං සුඛං හොති, හදයං උන්නාමෙති. අථ ලුද්දකො ආරඤ්ඤිකං මිගං සත්තියා පහරිත්වා තත්ථෙව ඝාතෙත්වා මංසං ආදාය ගච්ඡති. එවමෙව යථා සො මිගො ඔකචාරිකාය සම්මත්තො ඔකචරෙ උසූයං කත්වා සත්තිං ජිව්හාය ලෙහන්තොපි කිඤ්චි න ජානාති, තථා ඉමෙ සත්තා අවිජ්ජාය සම්මත්තා අන්ධභූතා කිඤ්චි අජානන්තා රූපාදීසු නන්දීරාගං උපගම්ම වට්ටදුක්ඛසත්තියා වධං ලභන්තීති භගවා ඔකචරං නන්දීරාගොති, ඔකචාරිකං අවිජ්ජාති කත්වා දස්සෙසි.

ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, විවටො මයා ඛෙමො මග්ගොති ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, මයා ඉමෙසං සත්තානං හිතචරණෙන සම්මාසම්බොධිං පත්වා අහං බුද්ධොස්මීති තුණ්හීභූතෙන අනිසීදිත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙන්තෙන විවටො ඛෙමො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, පිහිතො කුම්මග්ගො ¶ , අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤාදීනං භබ්බපුග්ගලානං ඌහතො ඔකචරො නන්දීරාගො ද්වෙධා ඡෙත්වා පාතිතො, නාසිතා ඔකචාරිකා අවිජ්ජා සබ්බෙන සබ්බං සමුග්ඝාතිතාති අත්තනො හිතූපචාරං දස්සෙසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ද්වෙධාවිතක්කසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

216. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති විතක්කසණ්ඨානසුත්තං. තත්ථ අධිචිත්තමනුයුත්තෙනාති දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පන්නං චිත්තං චිත්තමෙව, විපස්සනාපාදකඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තං තතො චිත්තතො අධිකං චිත්තන්ති අධිචිත්තං. අනුයුත්තෙනාති තං අධිචිත්තං අනුයුත්තෙන, තත්ථ යුත්තප්පයුත්තෙනාති අත්ථො.

තත්රායං භික්ඛු පුරෙභත්තං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො නිසීදනං ආදාය අසුකස්මිං රුක්ඛමූලෙ වා වනසණ්ඩෙ වා පබ්බතපාදෙ වා පබ්භාරෙ වා සමණධම්මං කරිස්සාමීති නික්ඛමන්තොපි, තත්ථ ගන්ත්වා හත්ථෙහි වා පාදෙහි වා නිසජ්ජට්ඨානතො තිණපණ්ණානි අපනෙන්තොපි අධිචිත්තං අනුයුත්තොයෙව. නිසීදිත්වා පන හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරන්තොපි අධිචිත්තං අනුයුත්තොයෙව.

නිමිත්තානීති කාරණානි. කාලෙන කාලන්ති සමයෙ සමයෙ. න නු ච කම්මට්ඨානං නාම මුහුත්තම්පි අඡඩ්ඩෙත්වා නිරන්තරං මනසිකාතබ්බං, කස්මා භගවා ‘‘කාලෙන කාල’’න්ති ආහාති. පාළියඤ්හි අට්ඨතිංස කම්මට්ඨානානි විභත්තානි, තෙසු භික්ඛුනා අත්තනො චිත්තරුචිතං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නෙන යාව කොචිදෙව උපක්කිලෙසො නුප්පජ්ජති, තාව ඉමෙසං නිමිත්තානං මනසිකාරකිච්චං නත්ථි. යදා පන උප්පජ්ජති, තදා ඉමානි ගහෙත්වා චිත්තෙ උප්පන්නං අබ්බුදං නීහරිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො එවමාහ.

ඡන්දූපසංහිතාති ඡන්දසහගතා රාගසම්පයුත්තා. ඉමෙසං පන තිණ්ණං විතක්කානං ඛෙත්තඤ්ච ආරම්මණඤ්ච ජානිතබ්බං. තත්ථ ඡන්දූපසඤ්හිතානං අට්ඨ ¶ ලොභසහගතචිත්තානි ඛෙත්තං, දොසූපසඤ්හිතානං ද්වෙ දොමනස්සසහගතානි, මොහූපසඤ්හිතානං ද්වාදසපි අකුසලචිත්තානි. විචිකිච්ඡාඋද්ධච්චසම්පයුත්තචිත්තානි පන ද්වෙ එතෙසං පාටිපුග්ගලිකං ඛෙත්තං. සබ්බෙසම්පි සත්තා චෙව සඞ්ඛාරා ච ආරම්මණං, ඉට්ඨානිට්ඨඅසමපෙක්ඛිතෙසු හි සත්තෙසු ච සඞ්ඛාරෙසු ච තෙ උප්පජ්ජන්ති ¶ . අඤ්ඤම්පි නිමිත්තං මනසිකාතබ්බං කුසලූපසංහිතන්ති තතො නිමිත්තතො අඤ්ඤං කුසලනිස්සිතං නිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. තත්ථ අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම ඡන්දූපසඤ්හිතෙ විතක්කෙ සත්තෙසු උප්පන්නෙ අසුභභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නෙ අනිච්චමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං ¶ නාම. දොසූපසඤ්හිතෙ සත්තෙසු උප්පන්නෙ මෙත්තාභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නෙ ධාතුමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. මොහූපසඤ්හිතෙ යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නෙ පඤ්චධම්මූපනිස්සයො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම.

ඉමස්ස හත්ථා වා සොභනා පාදා වාතිආදිනා නයෙන හි සත්තෙසු ලොභෙ උප්පන්නෙ අසුභතො උපසංහරිතබ්බං. කිම්හි සාරත්තොසි? කෙසෙසු සාරත්තොසි. ලොමෙසු…පෙ… මුත්තෙසු සාරත්තොසි. අයං අත්තභාවො නාම තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සාපිතො, නවහි න්හාරුසතෙහි ආබද්ධො, නවහි මංසපෙසිසතෙහි අනුලිත්තො, අල්ලචම්මෙන පරියොනද්ධො, ඡවිරාගෙන පටිච්ඡන්නො, නවහි වණමුඛෙහි නවනවුතිලොමකූපසහස්සෙහි ච අසුචි පග්ඝරති, කුණපපූරිතො, දුග්ගන්ධො, ජෙගුච්ඡො, පටිකූලො, ද්වත්තිංසකුණපසඤ්චයො, නත්ථෙත්ථ සාරං වා වරං වාති එවං අසුභතො උපසංහරන්තස්ස සත්තෙසු උප්පන්නො ලොභො පහීයති, තෙනස්ස අසුභතො උපසංහරණං අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

පත්තචීවරාදීසු සඞ්ඛාරෙසු ලොභෙ උප්පන්නෙ ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙතීති සතිපට්ඨානවණ්ණනායං වුත්තනයෙන අස්සාමිකතාවකාලිකභාවවසෙන මනසිකරොතො සො පහීයති. තෙනස්ස අනිච්චතො මනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති. සත්තෙසු දොසෙ උප්පන්නෙ පන ආඝාතවිනයකකචොපමොවාදාදීනං වසෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා, තං භාවයතො දොසො පහීයති, තෙනස්ස මෙත්තාභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති. ඛාණුකණ්ටකතිණපණ්ණාදීසු ¶ පන දොසෙ උප්පන්නෙ ත්වං කස්ස කුප්පසි, කිං පථවීධාතුයා, උදාහු ආපොධාතුයා, කො වා පනායං කුප්පති නාම, කිං පථවීධාතු උදාහු ආපොධාතූතිආදිනා නයෙන ධාතුමනසිකාරං කරොන්තස්ස දොසො පහීයති. තෙනස්ස ධාතුමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

මොහෙ පන යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නෙ –

‘‘ගරූසංවාසො ¶ උද්දෙසො, උද්දිට්ඨපරිපුච්ඡනං;

කාලෙන ධම්මස්සවනං, ඨානාට්ඨානවිනිච්ඡයො;

පඤ්ච ධම්මූපනිස්සාය, මොහධාතු පහීයතී’’ති. –

ඉමෙ ¶ පඤ්ච ධම්මා උපනිස්සිතබ්බා. ගරුං උපනිස්සාය විහරන්තො හි භික්ඛු – ‘‘ආචරියො ගාමප්පවෙසනං අනාපුච්ඡන්තස්ස පත්තකාලෙ වත්තං අකරොන්තස්ස ඝටසතඋදකාහරණාදිදණ්ඩකම්මං කරොතී’’ති යත්තප්පටියත්තො හොති, අථස්ස මොහො පහීයති. උද්දෙසං ගණ්හන්තොපි – ‘‘ආචරියො උද්දෙසකාලෙ උද්දෙසං අග්ගණ්හන්තස්ස අසාධුකං සජ්ඣායන්තස්ස ච දණ්ඩකම්මං කරොතී’’ති යත්තප්පටියත්තො හොති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. ගරුභාවනීයෙ භික්ඛූ උපසංකමිත්වා ‘‘ඉදං භන්තෙ කථං ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති පරිපුච්ඡන්තො කංඛං විනොදෙති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. කාලෙන ධම්මසවනට්ඨානං ගන්ත්වා සක්කච්චං ධම්මං සුණන්තස්සාපි තෙසු තෙසු ඨානෙසු අත්ථො පාකටො හොති. එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. ඉදමස්ස කාරණං, ඉදං න කාරණන්ති ඨානාට්ඨානවිනිච්ඡයෙ ඡෙකො හොති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. තෙනස්ස පඤ්චධම්මූපනිස්සයො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

අපිච අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යංකිඤ්චි භාවෙන්තස්සාපි ඉමෙ විතක්කා පහීයන්ති එව. ඉමානි පන නිමිත්තානි උජුවිපච්චනීකානි පටිපක්ඛභූතානි. ඉමෙහි පහීනා රාගාදයො සුප්පහීනා හොන්ති. යථා හි අග්ගිං අල්ලකට්ඨෙහිපි පංසූහිපි සාඛාදීහිපි පොථෙත්වා නිබ්බාපෙන්තියෙව, උදකං පන අග්ගිස්ස උජුවිපච්චනීකං, තෙන නිබ්බුතො සුනිබ්බුතො හොති, එවමිමෙහි නිමිත්තෙහි පහීනා රාගාදයො සුප්පහීනා හොන්ති. තස්මා එතානි කථිතානීති වෙදිතබ්බානි.

කුසලූපසංහිතන්ති ¶ කුසලනිස්සිතං කුසලස්ස පච්චයභූතං. අජ්ඣත්තමෙවාති ගොචරජ්ඣත්තංයෙව. පලගණ්ඩොති වඩ්ඪකී. සුඛුමාය ආණියාති යං ආණිං නීහරිතුකාමො හොති, තතො සුඛුමතරාය සාරදාරුආණියා. ඔළාරිකං ආණින්ති චන්දඵලකෙ වා සාරඵලකෙ වා ආකොටිතං විසමාණිං. අභිනිහනෙය්යාති මුග්ගරෙන ආකොටෙන්තො හනෙය්ය. අභිනීහරෙය්යාති එවං අභිනිහනන්තො ඵලකතො නීහරෙය්ය. අභිනිවසෙය්යාති ඉදානි බහු නික්ඛන්තාති ඤත්වා හත්ථෙන චාලෙත්වා ¶ නික්කඩ්ඪෙය්ය ¶ . තත්ථ ඵලකං විය චිත්තං, ඵලකෙ විසමාණී විය අකුසලවිතක්කා, සුඛුමාණී විය අඤ්ඤං අසුභභාවනාදිකුසලනිමිත්තං, සුඛුමාණියා ඔළාරිකාණිනීහරණං විය අසුභභාවනාදීහි කුසලනිමිත්තෙහි තෙසං විතක්කානං නීහරණං.

217. අහිකුණපෙනාතිආදි අතිජෙගුච්ඡපටිකූලකුණපදස්සනත්ථං වුත්තං. කණ්ඨෙ ආසත්තෙනාති කෙනචිදෙව පච්චත්ථිකෙන ආනෙත්වා කණ්ඨෙ බද්ධෙන පටිමුක්කෙන. අට්ටියෙය්යාති අට්ටො දුක්ඛිතො භවෙය්ය. හරායෙය්යාති ලජ්ජෙය්ය. ජිගුච්ඡෙය්යාති සඤ්ජාතජිගුච්ඡො භවෙය්ය.

පහීයන්තීති එවං ඉමිනාපි කාරණෙන එතෙ අකුසලා ධම්මා සාවජ්ජා දුක්ඛවිපාකාති අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන උපපරික්ඛතො අහිකුණපාදීනි විය ජිගුච්ඡන්තස්ස පහීයන්ති. යො පන අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන උපපරික්ඛිතුං න සක්කොති, තෙන ආචරියං වා උපජ්ඣායං වා අඤ්ඤතරං වා ගරුට්ඨානියං සබ්රහ්මචාරිං සඞ්ඝත්ථෙරං වා උපසඞ්කමිත්වා ඝණ්ඩිං පහරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව වා සන්නිපාතෙත්වා ආරොචෙතබ්බං, බහුනඤ්හි සන්නිපාතෙ භවිස්සතෙව එකො පණ්ඩිතමනුස්සො, ස්වායං එවං එතෙසු ආදීනවො දට්ඨබ්බොති කථෙස්සති, කායවිච්ඡින්දනීයකථාදීහි වා පන තෙ විතක්කෙ නිග්ගණ්හිස්සතීති.

218. අසතිඅමනසිකාරො ආපජ්ජිතබ්බොති නෙව සො විතක්කො සරිතබ්බො න මනසිකාතබ්බො, අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. යථා හි රූපං අපස්සිතුකාමො පුරිසො අක්ඛීනි නිමීලෙය්ය, එවමෙව මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නෙන භික්ඛුනා චිත්තම්හි ¶ විතක්කෙ උප්පන්නෙ අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවමස්ස සො විතක්කො පහීයති, තස්මිං පහීනෙ පුන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසීදිතබ්බං.

සචෙ න පහීයති, උග්ගහිතො ධම්මකථාපබන්ධො හොති, සො මහාසද්දෙන සජ්ඣායිතබ්බො. එවම්පි චෙ අඤ්ඤවිහිතකස්ස සතො සො න පහීයති. ථවිකාය මුට්ඨිපොත්ථකො හොති, යත්ථ ච බුද්ධවණ්ණාපි ධම්මවණ්ණාපි ලිඛිතා හොන්ති, තං නීහරිත්වා වාචෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, ථවිකතො අරණිසහිතානි නීහරිත්වා ‘‘අයං ¶ උත්තරාරණී අයං අධරාරණී’’ති ආවජ්ජෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, සිපාටිකං ¶ නීහරිත්වා ‘‘ඉදං ආරකණ්ටකං නාම, අයං පිප්ඵලකො නාම, ඉදං නඛච්ඡෙදනං නාම, අයං සූචි නාමා’’ති පරික්ඛාරං සමන්නානෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, සූචිං ගහෙත්වා චීවරෙ ජිණ්ණට්ඨානං සිබ්බන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවං යාව න පහීයති, තාව තං තං කුසලකම්මං කරොන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. පහීනෙ පුන මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසීදිතබ්බං, නවකම්මං පන න පට්ඨපෙතබ්බං. කස්මා? විතක්කෙ පච්ඡින්නෙ කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස ඔකාසො න හොති.

පොරාණකපණ්ඩිතා පන නවකම්මං කත්වාපි විතක්කං පච්ඡින්දිංසු. තත්රිදං වත්ථු – තිස්සසාමණෙරස්ස කිර උපජ්ඣායො තිස්සමහාවිහාරෙ වසති. තිස්සසාමණෙරො ‘‘භන්තෙ උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ න්හානඋදකං දුල්ලභං, මං ගහෙත්වා චිත්තලපබ්බතං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. තත්ථ නං ථෙරො ආහ ‘‘අයං විහාරො අච්චන්තසඞ්ඝිකො, එකං පුග්ගලිකට්ඨානං කරොහී’’ති. සො සාධු භන්තෙති ආදිතො පට්ඨාය සංයුත්තනිකායං පබ්භාරසොධනං තෙජොධාතුකසිණපරිකම්මන්ති තීණීපි එකතො ආරභිත්වා කම්මට්ඨානං අප්පනං පාපෙසි, සංයුත්තනිකායං පරියොසාපෙසි, ලෙණකම්මං නිට්ඨාපෙසි, සබ්බං කත්වා උපජ්ඣායස්ස සඤ්ඤං අදාසි. උපජ්ඣායො ‘‘දුක්ඛෙන තෙ සාමණෙර කතං, අජ්ජ තාව ත්වංයෙව වසාහී’’ති ආහ. සො තං රත්තිං ලෙණෙ වසන්තො උතුසප්පායං ලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ¶ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායි. තස්ස ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං අකංසු. අජ්ජාපි තිස්සත්ථෙරචෙතියන්ති පඤ්ඤායති. ඉදං පබ්බං අසතිපබ්බං නාම.

219. ඉමස්මිං ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ඉධ ඨත්වා නිග්ගණ්හිස්සතීති විතක්කමූලභෙදං පබ්බං දස්සෙන්තො පුන තස්ස චෙ භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ විතක්කසඞ්ඛාරසණ්ඨානං මනසිකාතබ්බන්ති සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, පච්චයො, කාරණං මූලන්ති අත්ථො. සන්තිට්ඨති එත්ථාති සණ්ඨානං, විතක්කසඞ්ඛාරස්ස සණ්ඨානං විතක්කසඞ්ඛාරසණ්ඨානං, තං මනසිකාතබ්බන්ති. ඉදං වුත්තං හොති, අයං විතක්කො කිං හෙතු කිං පච්චයා කිං කාරණා උප්පන්නොති විතක්කානං මූලඤ්ච මූලමූලඤ්ච මනසිකාතබ්බන්ති. කිං නු ඛො අහං සීඝං ¶ ගච්ඡාමීති කෙන නු ඛො කාරණෙන අහං සීඝං ගච්ඡාමි? යංනූනාහං සණිකං ගච්ඡෙය්යන්ති කිං මෙ ඉමිනා සීඝගමනෙන, සණිකං ගච්ඡිස්සාමීති ¶ චින්තෙසි. සො සණිකං ගච්ඡෙය්යාති සො එවං චින්තෙත්වා සණිකං ගච්ඡෙය්ය. එස නයො සබ්බත්ථ.

තත්ථ තස්ස පුරිසස්ස සීඝගමනකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො විතක්කසමාරුළ්හකාලො. තස්ස සණිකගමනකාලො විය ඉමස්ස විතක්කචාරපච්ඡෙදනකාලො. තස්ස ඨිතකාලො විය ඉමස්ස විතක්කචාරෙ පච්ඡින්නෙ මූලකම්මට්ඨානං චිත්තොතරණකාලො. තස්ස නිසින්නකාලො විය ඉමස්ස විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තප්පත්තකාලො. තස්ස නිපන්නකාලො විය ඉමස්ස නිබ්බානාරම්මණාය ඵලසමාපත්තියා දිවසං වීතිවත්තනකාලො. තත්ථ ඉමෙ විතක්කා කිං හෙතුකා කිං පච්චයාති විතක්කානං මූලමූලං ගච්ඡන්තස්ස විතක්කචාරො සිථිලො හොති. තස්මිං සිථිලීභූතෙ මත්ථකං ගච්ඡන්තෙ විතක්කා සබ්බසො නිරුජ්ඣන්ති. අයමත්ථො දුද්දුභජාතකෙනපි දීපෙතබ්බො –

සසකස්ස කිර බෙලුවරුක්ඛමූලෙ නිද්දායන්තස්ස බෙලුවපක්කං වණ්ටතො ඡිජ්ජිත්වා කණ්ණමූලෙ පතිතං. සො තස්ස සද්දෙන ‘‘පථවී භිජ්ජතී’’ති සඤ්ඤාය උට්ඨහිත්වා වෙගෙන පලායි. තං දිස්වා පුරතො අඤ්ඤෙපි චතුප්පදා පලායිංසු. තදා බොධිසත්තො සීහො හොති. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං පථවී නාම කප්පවිනාසෙ භිජ්ජති, අන්තරා පථවීභෙදො නාම නත්ථි, යංනූනාහං ¶ මූලමූලං ගන්ත්වා අනුවිජ්ජෙය්ය’’න්ති. සො හත්ථිනාගතො පට්ඨාය යාව සසකං පුච්ඡි ‘‘තයා, තාත, පථවී භිජ්ජමානා දිට්ඨා’’ති. සසො ‘‘ආම දෙවා’’ති ආහ. සීහො ‘‘එහි, භො, දස්සෙහී’’ති. සසො ‘‘න සක්කොමි සාමී’’ති. ‘‘එහි, රෙ, මා භායී’’ති සණ්හමුදුකෙන ගහෙත්වා ගතො සසො රුක්ඛස්ස අවිදූරෙ ඨත්වා –

‘‘දුද්දුභායති භද්දන්තෙ, යස්මිං දෙසෙ වසාමහං;

අහම්පෙතං න ජානාමි, කිමෙතං දුද්දුභායතී’’ති. (ජා. 1.4.85) –

ගාථමාහ. බොධිසත්තො ‘‘ත්වං එත්ථෙව තිට්ඨා’’ති රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා සසකස්ස නිපන්නට්ඨානං අද්දස, බෙලුවපක්කං අද්දස, උද්ධං ඔලෙකෙත්වා වණ්ටං අද්දස, දිස්වා ‘‘අයං සසො එත්ථ නිපන්නො, නිද්දායමානො ඉමස්ස කණ්ණමූලෙ ¶ පතිතස්ස සද්දෙන ‘පථවී භිජ්ජතී’ති එවංසඤ්ඤී හුත්වා පලායී’’ති ¶ ඤත්වා තං කාරණං සසං පුච්ඡි. සසො ‘‘ආම, දෙවා’’ති ආහ. බොධිසත්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘බෙලුව පතිතං සුත්වා, දුද්දුභන්ති සසො ජවි;

සසස්ස වචනං සුත්වා, සන්තත්තා මිගවාහිනී’’ති. (ජා. 1.4.86);

තතො බොධිසත්තො ‘‘මා භායථා’’ති මිගගණෙ අස්සාසෙසි. එවං විතක්කානං මූලමූලං ගච්ඡන්තස්ස විතක්කා පහීයන්ති.

220. ඉමස්මිං විතක්කමූලභෙදපබ්බෙ ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තෙන පන එවං නිග්ගණ්හිතබ්බාති අපරම්පි කාරණං දස්සෙන්තො පුන තස්ස චෙ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

දන්තෙභිදන්තමාධායාති හෙට්ඨාදන්තෙ උපරිදන්තං ඨපෙත්වා. චෙතසා චිත්තන්ති කුසලචිත්තෙන අකුසලචිත්තං අභිනිග්ගණ්හිතබ්බං. බලවා පුරිසොති යථා ථාමසම්පන්නො මහාබලො පුරිසො දුබ්බලං පුරිසං සීසෙ වා ගලෙ වා ඛන්ධෙ වා ගහෙත්වා අභිනිග්ගණ්හෙය්ය අභිනිප්පීළෙය්ය අභිසන්තාපෙය්ය සන්තත්තං කිලන්තං මුච්ඡාපරෙතං විය කරෙය්ය, එවමෙව භික්ඛුනා විතක්කෙහි සද්ධිං පටිමල්ලෙන හුත්වා ‘‘කෙ ච තුම්හෙ කො චාහ’’න්ති අභිභවිත්වා – ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති (අ. නි. 2.5) එවං මහාවීරියං ¶ පග්ගය්හ විතක්කා නිග්ගණ්හිතබ්බාති දස්සෙන්තො ඉම අත්ථදීපිකං උපමං ආහරි.

221. යතො ඛො, භික්ඛවෙති ඉදං පරියාදානභාජනියං නාම, තං උත්තානත්ථමෙව. යථා පන සත්ථාචරියො තිරොරට්ඨා ආගතං රාජපුත්තං පඤ්චාවුධසිප්පං උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො රට්ඨෙ රජ්ජං ගණ්හ. සචෙ තෙ අන්තරාමග්ගෙ චොරා උට්ඨහන්ති, ධනුනා කම්මං කත්වා ගච්ඡ. සචෙ තෙ ධනු නස්සති වා භිජ්ජති වා සත්තියා අසිනා’’ති එවං පඤ්චහිපි ආවුධෙහි කත්තබ්බං දස්සෙත්වා උය්යොජෙති. සො තථා කත්වා සකරට්ඨං ගන්ත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා රජ්ජසිරිං අනුභොති. එවමෙවං භගවා අධිචිත්තමනුයුත්තං භික්ඛුං අරහත්තගහණත්ථාය උය්යොජෙන්තො – ‘‘සචස්ස අන්තරා අකුසලවිතක්කා උප්පජ්ජන්ති, අඤ්ඤනිමිත්තපබ්බෙ ඨත්වා තෙ නිග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ¶ ¶ පාපුණිස්සති. තත්ථ අසක්කොන්තො ආදීනවපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො අසතිපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො විතක්කමූලභෙදපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො අභිනිග්ගණ්හනපබ්බෙ ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ඉමානි පඤ්ච පබ්බානි දෙසෙසි.

වසී විතක්කපරියායපථෙසූති විතක්කචාරපථෙසු චිණ්ණවසී පගුණවසීති වුච්චති. යං විතක්කං ආකඞ්ඛිස්සතීති ඉදං අස්ස වසීභාවාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හි පුබ්බෙ යං විතක්කං විතක්කෙතුකාමො හොති, තං න විතක්කෙති. යං න විතක්කෙතුකාමො හොති, තං විතක්කෙති. ඉදානි පන වසීභූතත්තා යං විතක්කං විතක්කෙතුකාමො හොති, තංයෙව විතක්කෙති. යං න විතක්කෙතුකාමො, න තං විතක්කෙති. තෙන වුත්තං ‘‘යං විතක්කං ආකඞ්ඛිස්සති, තං විතක්කං විතක්කෙස්සති. යං විතක්කං නාකඞ්ඛිස්සති, න තං විතක්කං විතක්ඛෙස්සතී’’ති. අච්ඡෙච්ඡි තණ්හන්තිආදි සබ්බාසවසුත්තෙ වුත්තමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

විතක්කසණ්ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මූලපණ්ණාසට්ඨකථාය පඨමො භාගො නිට්ඨිතො.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස