අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > මජ්ඣිමනිකාය (අට්ඨකථා) > මූලපණ්ණාස-අට්ඨකථා

සා ¶ තස්ස ගිහිකාලෙ මහතී අහොසි, තෙනස්ස මොළියඵග්ගුනොති සඞ්ඛා උදපාදි. පබ්බජිතම්පි නං තෙනෙව නාමෙන සඤ්ජානන්ති. අතිවෙලන්ති වෙලං අතික්කමිත්වා. තත්ථ කාලවෙලා, සීමවෙලා, සීලවෙලාති තිවිධා වෙලා. ‘‘තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති (ධම්මපදෙ වග්ගානමුද්දානං, ගාථානමුද්දානං; මහාව. 1-3) අයං කාලවෙලා නාම. ‘‘ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තතී’’ති (චූළව. 384; උදා. 45; අ. නි. 8.19) අයං සීමවෙලා නාම. ‘‘වෙලාඅනතික්කමො සෙතුඝාතො’’ති (ධ. ස. 299-301) ච, ‘‘වෙලා චෙසා අවීතික්කමනට්ඨෙනා’’ති ච, අයං සීලවෙලා නාම. තං තිවිධම්පි සො අතික්කමියෙව. භික්ඛුනියො හි ඔවදිතුං කාලො නාම අත්ථි, සො අත්ථඞ්ගතෙපි සූරියෙ ¶ ඔවදන්තො තං කාලවෙලම්පි අතික්කමි. භික්ඛුනීනං ඔවාදෙ පමාණං නාම අත්ථි සීමා මරියාදා. සො උත්තරිඡප්පඤ්චවාචාහි ඔවදන්තො තං සීමවෙලම්පි අතික්කමි. කථෙන්තො පන දවසහගතං කත්වා දුට්ඨුල්ලාපත්තිපහොනකං කථෙති, එවං සීලවෙලම්පි අතික්කමි.

සංසට්ඨොති මිස්සීභූතො සමානසුඛදුක්ඛො හුත්වා. සම්මුඛාති පුරතො. අවණ්ණං භාසතීති තා පන පචනකොට්ටනාදීනි කරොන්තියො දිස්වා නත්ථි ඉමාසං අනාපත්ති නාම, ඉමා භික්ඛුනියො අනාචාරා දුබ්බචා පගබ්භාති අගුණං කථෙති. අධිකරණම්පි කරොතීති ඉමෙසං භික්ඛූනං ඉමා භික්ඛුනියො දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය අක්ඛීනි දය්හන්ති, ඉමස්මිං විහාරෙ පුප්ඵපූජා වා ආසනධොවනපරිභණ්ඩකරණාදීනි වා ඉමාසං වසෙන වත්තන්ති. කුලධීතරො එතා ලජ්ජිනියො ¶ , තුම්හෙ ඉමා ඉදඤ්චිදඤ්ච වදථ, අයං නාම තුම්හාකං ආපත්ති හොති, විනයධරානං සන්තිකං ආගන්ත්වා විනිච්ඡයං මෙ දෙථාති අධිකරණං ආකඩ්ඪති.

මොළියඵග්ගුනස්ස අවණ්ණං භාසතීති නත්ථි ඉමස්ස භික්ඛුනො අනාපත්ති නාම. නිච්චකාලං ඉමස්ස පරිවෙණද්වාරං අසුඤ්ඤං භික්ඛුනීහීති අගුණං කථෙති. අධිකරණම්පි කරොන්තීති ඉමෙසං භික්ඛූනං මොළියඵග්ගුනත්ථෙරස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය අක්ඛීනි දය්හන්ති. ඉමස්මිං විහාරෙ අඤ්ඤෙසං වසනට්ඨානං ඔලොකෙතුම්පි න සක්කා. විහාරං ආගතභික්ඛුනියො ඔවාදං වා පටිසන්ථාරං වා උද්දෙසපදං වා ථෙරමෙව නිස්සාය ලභන්ති, කුලපුත්තකො ලජ්ජී කුක්කුච්චකො, එවරූපං නාම තුම්හෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච වදථ, එථ විනයධරානං සන්තිකෙ විනිච්ඡයං දෙථාති අධිකරණං ආකඩ්ඪන්ති.

සො ¶ භික්ඛු භගවන්තං එතදවොචාති නෙව පියකම්යතාය න භෙදාධිප්පායෙන, අත්ථකාමතාය අවොච. එකං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුස්ස එවං සංසට්ඨස්ස විහරතො අයසො උප්පජ්ජිස්සති. සො සාසනස්සාපි අවණ්ණොයෙව. අඤ්ඤෙන පන කථිතො අයං න ඔරමිස්සති, භගවතා ධම්මං දෙසෙත්වා ඔවදිතො ඔරමිස්සතී’’ති තස්ස අත්ථකාමතාය භගවන්තං එතං, ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච.

223. ආමන්තෙහීති ජානාපෙහි. ආමන්තෙතීති පක්කොසති.

224. සද්ධාති ¶ සද්ධාය. තස්මාති යස්මා ත්වං කුලපුත්තො චෙව සද්ධාපබ්බජිතො ච, යස්මා වා තෙ එතාහි සද්ධිං සංසට්ඨස්ස විහරතො යෙ තා අක්කොසිස්සන්ති වා, පහරිස්සන්ති වා, තෙසු දොමනස්සං උප්පජ්ජිස්සති, සංසග්ගෙ පහීනෙ නුප්පජ්ජිස්සති, තස්මා. තත්රාති තස්මිං අවණ්ණභාසනෙ. ගෙහසිතාති පඤ්චකාමගුණනිස්සිතා. ඡන්දාති තණ්හාඡන්දාපි පටිඝඡන්දාපි. විපරිණතන්ති රත්තම්පි චිත්තං විපරිණතං. දුට්ඨම්පි, මූළ්හම්පි චිත්තං විපරිණතං. ඉධ පන තණ්හාඡන්දවසෙන රත්තම්පි වට්ටති, පටිඝඡන්දවසෙන දුට්ඨම්පි වට්ටති. හිතානුකම්පීති හිතෙන අනුකම්පමානො හිතෙන ඵරමානො. න දොසන්තරොති න දොසචිත්තො භවිස්සාමි.

225. අථ ඛො භගවාති කස්මා ආරභි? ඵග්ගුනස්ස කිර එත්තකං ඔවාදං සුත්වාපි, ‘‘භික්ඛුනිසංසග්ගතො ඔරමිස්සාමි ¶ විරමිස්සාමී’’ති චිත්තම්පි න උප්පන්නං, භගවතා පන සද්ධිං පටාණී විය පටිවිරුද්ධො අට්ඨාසි, අථස්ස භගවතො යථා නාම ජිඝච්ඡිතස්ස භොජනෙ, පිපාසිතස්ස පානීයෙ, සීතෙන ඵුට්ඨස්ස උණ්හෙ දුක්ඛිතස්ස සුඛෙ පත්ථනා උප්පජ්ජති. එවමෙව ඉමං දුබ්බචං භික්ඛුං දිස්වා පඨමබොධියං සුබ්බචා භික්ඛූ ආපාථං ආගමිංසු. අථ තෙසං වණ්ණං කථෙතුකාමො හුත්වා ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ ආරාධයිංසූති ගණ්හිංසු පූරයිංසු. එකං සමයන්ති එකස්මිං සමයෙ. එකාසනභොජනන්ති එකං පුරෙභත්තභොජනං. සූරියුග්ගමනතො හි යාව මජ්ඣන්හිකා සත්තක්ඛත්තුං භුත්තභොජනම්පි ඉධ එකාසනභොජනන්තෙව අධිප්පෙතං. අප්පාබාධතන්ති නිරාබාධතං. අප්පාතඞ්කතන්ති නිද්දුක්ඛතං. ලහුට්ඨානන්ති සරීරස්ස සල්ලහුකං උට්ඨානං. බලන්ති කායබලං. ඵාසුවිහාරන්ති කායස්ස ¶ සුඛවිහාරං. ඉමිනා කිං කථිතං? දිවා විකාලභොජනං පජහාපිතකාලො කථිතො. භද්දාලිසුත්තෙ පන රත්තිං විකාලභොජනං පජහාපිතකාලො කථිතො. ඉමානි හි ද්වෙ භොජනානි භගවා න එකප්පහාරෙන පජහාපෙසි. කස්මා? ඉමානෙව හි ද්වෙ භොජනානි වට්ටෙ සත්තානං ආචිණ්ණානි. සන්ති කුලපුත්තා සුඛුමාලා, තෙ එකතො ද්වෙපි භොජනානි පජහන්තා කිලමන්ති. තස්මා එකතො අපජහාපෙත්වා එකස්මිං කාලෙ දිවා විකාලභොජනං, එකස්මිං රත්තිං විකාලභොජනන්ති විසුං පජහාපෙසි. තෙසු ඉධ දිවා විකාලභොජනං පජහාපිතකාලො කථිතො. තත්ථ ¶ යස්මා බුද්ධා න භයං දස්සෙත්වා තජ්ජෙත්වා පජහාපෙන්ති, ආනිසංසං පන දස්සෙත්වා පජහාපෙන්ති, එවඤ්හි සත්තා සුඛෙන පජහන්ති. තස්මා ආනිසංසං දස්සෙන්තො ඉමෙ පඤ්ච ගුණෙ දස්සෙසි. අනුසාසනී කරණීයාති පුනප්පුනං සාසනෙ කත්තබ්බං නාහොසි. ‘‘ඉදං කරොථ, ඉදං මා කරොථා’’ති සතුප්පාදකරණීයමත්තමෙව අහොසි. තාවත්තකෙනෙව තෙ කත්තබ්බං අකංසු, පහාතබ්බං පජහිංසු, පඨමබොධියං, භික්ඛවෙ, සුබ්බචා භික්ඛූ අහෙසුං අස්සවා ඔවාදපටිකරාති.

ඉදානි නෙසං සුබ්බචභාවදීපිකං උපමං ආහරන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ සුභූමියන්ති සමභූමියං. ‘‘සුභූම්යං සුඛෙත්තෙ විහතඛාණුකෙ බීජානි පතිට්ඨපෙය්යා’’ති ¶ (දී. නි. 2.438) එත්ථ පන මණ්ඩභූමි සුභූමීති ආගතා. චතුමහාපථෙති ද්වින්නං මහාමග්ගානං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතට්ඨානෙ. ආජඤ්ඤරථොති විනීතඅස්සරථො. ඔධස්තපතොදොති යථා රථං අභිරුහිත්වා ඨිතෙන සක්කා හොති ගණ්හිතුං, එවං ආලම්බනං නිස්සාය තිරියතො ඨපිතපතොදො. යොග්ගාචරියොති අස්සාචරියො. ස්වෙව අස්සදම්මෙ සාරෙතීති අස්සදම්මසාරථි. යෙනිච්ඡකන්ති යෙන යෙන මග්ගෙන ඉච්ඡති. යදිච්ඡකන්ති යං යං ගතිං ඉච්ඡති. සාරෙය්යාති උජුකං පුරතො පෙසෙය්ය. පච්චාසාරෙය්යාති පටිනිවත්තෙය්ය.

එවමෙව ඛොති යථා හි සො යොග්ගාචරියො යෙන යෙන මග්ගෙන ගමනං ඉච්ඡති, තං තං අස්සා ආරුළ්හාව හොන්ති. යාය යාය ච ගතියා ඉච්ඡති, සා සා ගති ගහිතාව හොති. රථං පෙසෙත්වා අස්සා නෙව වාරෙතබ්බා න විජ්ඣිතබ්බා හොන්ති. කෙවලං තෙසං සමෙ භූමිභාගෙ ඛුරෙසු නිමිත්තං ඨපෙත්වා ගමනමෙව පස්සිතබ්බං හොති. එවං මය්හම්පි තෙසු භික්ඛූසු පුනප්පුනං වත්තබ්බං නාහොසි. ඉදං කරොථ ඉදං මා කරොථාති සතුප්පාදනමත්තමෙව කත්තබ්බං හොති. තෙහිපි තාවදෙව කත්තබ්බං කතමෙව හොති, අකත්තබ්බං ජහිතමෙව. තස්මාති යස්මා සුබ්බචා යුත්තයානපටිභාගා ¶ හුත්වා සතුප්පාදනමත්තෙනෙව පජහිංසු, තස්මා තුම්හෙපි පජහථාති අත්ථො. එලණ්ඩෙහීති එලණ්ඩා කිර සාලදූසනා හොන්ති, තස්මා එවමාහ. විසොධෙය්යාති එලණ්ඩෙ චෙව අඤ්ඤා ච වල්ලියො ඡින්දිත්වා බහි නීහරණෙන සොධෙය්ය. සුජාතාති සුසණ්ඨිතා. සම්මා පරිහරෙය්යාති මරියාදං බන්ධිත්වා උදකාසිඤ්චනෙනපි කාලෙනකාලං මූලමූලෙ ¶ ඛණනෙනපි වල්ලිගුම්බාදිච්ඡෙදනෙනපි කිපිල්ලපූටකහරණෙනපි මක්කටකජාලසුක්ඛදණ්ඩකහරණෙනපි සම්මා වඩ්ඪෙත්වා පොසෙය්ය. වුද්ධිආදීනි වුත්තත්ථානෙව.

226. ඉදානි අක්ඛන්තියා දොසං දස්සෙන්තො භූතපුබ්බන්තිආදිමාහ. තත්ථ වෙදෙහිකාති විදෙහරට්ඨවාසිකස්ස ධීතා. අථ වා වෙදොති පඤ්ඤා වුච්චති, වෙදෙන ඊහති ඉරියතීති වෙදෙහිකා, පණ්ඩිතාති අත්ථො. ගහපතානීති ඝරසාමිනී. කිත්තිසද්දොති කිත්තිඝොසො. සොරතාති සොරච්චෙන සමන්නාගතා. නිවාතාති නිවාතවුත්ති. උපසන්තාති නිබ්බුතා. දක්ඛාති ¶ භත්තපචනසයනත්ථරණදීපුජ්ජලනාදිකම්මෙසු ඡෙකා. අනලසාති උට්ඨාහිකා, සුසංවිහිතකම්මන්තාති සුට්ඨු සංවිහිතකම්මන්තා. එකා අනලසා හොති, යං යං පන භාජනං ගණ්හාති, තං තං භින්දති වා ඡිද්දං වා කරොති, අයං න තාදිසාති දස්සෙති.

දිවා උට්ඨාසීති පාතොව කත්තබ්බානි ධෙනුදුහනාදිකම්මානි අකත්වා උස්සූරෙ උට්ඨිතා. හෙ ජෙ කාළීති අරෙ කාළි. කිං ජෙ දිවා උට්ඨාසීති කිං තෙ කිඤ්චි අඵාසුකං අත්ථි, කිං දිවා උට්ඨාසීති? නො වත රෙ කිඤ්චීති අරෙ යදි තෙ න කිඤ්චි අඵාසුකං අත්ථි, නෙව සීසං රුජ්ඣති, න පිට්ඨි, අථ කස්මා පාපි දාසි දිවා උට්ඨාසීති කුපිතා අනත්තමනා භාකුටිමකාසි. දිවාතරං උට්ඨාසීති පුනදිවසෙ උස්සූරතරං උට්ඨාසි. අනත්තමනවාචන්ති අරෙ පාපි දාසි අත්තනො පමාණං න ජානාසි; කිං අග්ගිං සීතොති මඤ්ඤසි, ඉදානි තං සික්ඛාපෙස්සාමීතිආදීනි වදමානා කුපිතවචනං නිච්ඡාරෙසි.

පටිවිසකානන්ති සාමන්තගෙහවාසීනං. උජ්ඣාපෙසීති අවජානාපෙසි. චණ්ඩීති අසොරතා කිබ්බිසා. ඉති යත්තකා ගුණා, තතො දිගුණා දොසා උප්පජ්ජිංසු. ගුණා නාම සණිකං සණිකං ආගච්ඡන්ති; දොසා එකදිවසෙනෙව පත්ථටා හොන්ති. සොරතසොරතොති අතිවිය සොරතො, සොතාපන්නො ¶ නු ඛො, සකදාගාමී අනාගාමී අරහා නු ඛොති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. ඵුසන්තීති ඵුසන්තා ඝට්ටෙන්තා ආපාථං ආගච්ඡන්ති.

අථ ¶ භික්ඛු සොරතොති වෙදිතබ්බොති අථ අධිවාසනක්ඛන්තියං ඨිතො භික්ඛු සොරතොති වෙදිතබ්බො. යො චීවර…පෙ… පරික්ඛාරහෙතූති යො එතානි චීවරාදීනි පණීතපණීතානි ලභන්තො පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මාදීනි එකවචනෙනෙව කරොති. අලභමානොති යථා පුබ්බෙ ලභති, එවං අලභන්තො. ධම්මඤ්ඤෙව සක්කරොන්තොති ධම්මංයෙව සක්කාරං සුකතකාරං කරොන්තො. ගරුං කරොන්තොති ගරුභාරියං කරොන්තො. මානෙන්තොති මනෙන පියං කරොන්තො. පූජෙන්තොති පච්චයපූජාය පූජෙන්තො. අපචායමානොති ධම්මංයෙව අපචායමානො අපචිතිං නීචවුත්තිං දස්සෙන්තො.

227. එවං අක්ඛන්තියා දොසං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ අධිවාසෙන්ති, තෙ එවං අධිවාසෙන්තීති පඤ්ච වචනපථෙ දස්සෙන්තො පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ කාලෙනාති යුත්තපත්තකාලෙන. භූතෙනාති සතා විජ්ජමානෙන. සණ්හෙනාති සම්මට්ඨෙන ¶ . අත්ථසඤ්හිතෙනාති අත්ථනිස්සිතෙන කාරණනිස්සිතෙන. අකාලෙනාතිආදීනි තෙසංයෙව පටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. මෙත්තචිත්තාති උප්පන්නමෙත්තචිත්තා හුත්වා. දොසන්තරාති දුට්ඨචිත්තා, අබ්භන්තරෙ උප්පන්නදොසා හුත්වා. තත්රාති තෙසු වචනපථෙසු. ඵරිත්වාති අධිමුච්චිත්වා. තදාරම්මණඤ්චාති කථං තදාරම්මණං සබ්බාවන්තං ලොකං කරොති? පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතං පුග්ගලං මෙත්තචිත්තස්ස ආරම්මණං කත්වා පුන තස්සෙව මෙත්තචිත්තස්ස අවසෙසසත්තෙ ආරම්මණං කරොන්තො සබ්බාවන්තං ලොකං තදාරම්මණං කරොති නාම. තත්රායං වචනත්ථො. තදාරම්මණඤ්චාති තස්සෙව මෙත්තචිත්තස්ස ආරම්මණං කත්වා. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං. ලොකන්ති සත්තලොකං. විපුලෙනාති අනෙකසත්තාරම්මණෙන. මහග්ගතෙනාති මහග්ගතභූමිකෙන. අප්පමාණෙනාති සුභාවිතෙන. අවෙරෙනාති නිද්දොසෙන. අබ්යාබජ්ඣෙනාති නිද්දුක්ඛෙන. ඵරිත්වා විහරිස්සාමාති එවරූපෙන මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා තඤ්ච පුග්ගලං සබ්බඤ්ච ලොකං තස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණං කත්වා අධිමුච්චිත්වා විහරිස්සාම.

228. ඉදානි තදත්ථදීපිකං උපමං ආහරන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ අපථවින්ති නිප්පථවිං කරිස්සාමීති අත්ථො. තත්ර තත්රාති ¶ තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. විකිරෙය්යාති පච්ඡියා පංසුං උද්ධරිත්වා ¶ බීජානි විය විකිරෙය්ය. ඔට්ඨුභෙය්යාති ඛෙළං පාතෙය්ය. අපථවිං කරෙය්යාති එවං කායෙන ච වාචාය ච පයොගං කත්වාපි සක්කුණෙය්ය අපථවිං කාතුන්ති? ගම්භීරාති බහලත්තෙන ද්වියොජනසතසහස්සානි චත්තාරි ච නහුතානි ගම්භීරා. අප්පමෙය්යාති තිරියං පන අපරිච්ඡින්නා. එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – පථවී විය හි මෙත්තචිත්තං දට්ඨබ්බං. කුදාලපිටකං ගහෙත්වා ආගතපුරිසො විය පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො. යථා සො කුදාලපිටකෙන මහාපථවිං අපථවිං කාතුං න සක්කොති, එවං වො පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො මෙත්තචිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං කාතුං න සක්ඛිස්සතීති.

229. දුතියඋපමායං හලිද්දින්ති යංකිඤ්චි පීතකවණ්ණං. නීලන්ති කංසනීලං වා පලාසනීලං වා. අරූපීති අරූපො ¶ . නනු ච, ද්වින්නං කට්ඨානං වා ද්වින්නං රුක්ඛානං වා ද්වින්නං සෙය්යානං වා ද්වින්නං සෙලානං වා අන්තරං පරිච්ඡින්නාකාසරූපන්ති ආගතං, කස්මා ඉධ අරූපීති වුත්තොති? සනිදස්සනභාවපටික්ඛෙපතො. තෙනෙවාහ ‘‘අනිදස්සනො’’ති. තස්මිඤ්හි රූපං ලිඛිතුං, රූපපාතුභාවං දස්සෙතුං න සක්කා, තස්මා ‘‘අරූපී’’ති වුත්තො. අනිදස්සනොති දස්සනස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අනාපාථො. උපමාසංසන්දනෙ පනෙත්ථ ආකාසො විය මෙත්තචිත්තං. තුලිකපඤ්චමා චත්තාරො රඞ්ගජාතා විය පඤ්ච වචනපථා, තුලිකපඤ්චමෙ රඞ්ගෙ ගහෙත්වා ආගතපුරිසො විය පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො. යථා සො තුලිකපඤ්චමෙහි රඞ්ගෙහි ආකාසෙ රූපපාතුභාවං කාතුං න සක්කොති, එවං වො පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො මෙත්තචිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං කත්වා දොසුප්පත්තිං දස්සෙතුං න සක්ඛිස්සතීති.

230. තතියඋපමායං ආදිත්තන්ති පජ්ජලිතං. ගම්භීරා අප්පමෙය්යාති ඉමිස්සා ගඞ්ගාය ගම්භීරට්ඨානං ගාවුතම්පි අත්ථි, අඩ්ඪයොජනම්පි, යොජනම්පි. පුථුලං පනස්සා එවරූපංයෙව, දීඝතො පන පඤ්චයොජනසතානි. සා කථං ගම්භීරා අප්පමෙය්යාති? එතෙන පයොගෙන පරිවත්තෙත්වා උද්ධනෙ උදකං විය තාපෙතුං අසක්කුණෙය්යතො. ඨිතොදකං පන කෙනචි උපායෙන අඞ්ගුලමත්තං වා අඩ්ඪඞ්ගුලමත්තං වා එවං තාපෙතුං සක්කා භවෙය්ය, අයං පන න ¶ සක්කා, තස්මා එවං වුත්තං. උපමාසංසන්දනෙ පනෙත්ථ ගඞ්ගා විය මෙත්තචිත්තං, තිණුක්කං ආදාය ආගතපුරිසො විය පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො. යථා සො ආදිත්තාය තිණුක්කාය ගඞ්ගං තාපෙතුං න සක්කොති, එවං ¶ වො පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො මෙත්තචිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං කාතුං න සක්ඛිස්සතීති.

231. චතුත්ථඋපමායං බිළාරභස්තාති බිළාරචම්මපසිබ්බකා. සුමද්දිතාති සුට්ඨු මද්දිතා. සුපරිමද්දිතාති අන්තො ච බහි ච සමන්තතො සුපරිමද්දිතා. තූලිනීති සිම්බලිතූලලතාතූලසමානා. ඡින්නසස්සරාති ඡින්නසස්සරසද්දා. ඡින්නභබ්භරාති ඡින්නභබ්භරසද්දා. උපමාසංසන්දනෙ පනෙත්ථ බිළාරභස්තා විය මෙත්තචිත්තං, කට්ඨකඨලං ආදාය ආගතපුරිසො විය පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො. යථා සො කට්ඨෙන වා කඨලෙන වා ¶ බිළාරභස්තං සරසරං භරභරං සද්දං කාතුං න සක්කොති, එවං වො පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලො මෙත්තචිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං කත්වා දොසානුගතභාවං කාතුං න සක්ඛිස්සතීති.

232. ඔචරකාති අවචරකා හෙට්ඨාචරකා, නීචකම්මකාරකාති අත්ථො. යො මනො පදූසෙය්යාති යො භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා මනො පදූසෙය්ය, තං කකචෙන ඔකන්තනං නාධිවාසෙය්ය. න මෙ සො තෙන සාසනකරොති සො තෙන අනධිවාසනෙන මය්හං ඔවාදකරො න හොති. ආපත්ති පනෙත්ථ නත්ථි.

233. අණුං වා ථූලං වාති අප්පසාවජ්ජං වා මහාසාවජ්ජං වා. යං තුම්හෙ නාධිවාසෙය්යාථාති යො තුම්හෙහි අධිවාසෙතබ්බො න භවෙය්යාති අත්ථො. නො හෙතං, භන්තෙති, භන්තෙ, අනධිවාසෙතබ්බං නාම වචනපථං න පස්සාමාති අධිප්පායො. දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති ඉති භගවා අරහත්තෙන කූටං ගණ්හන්තො යථානුසන්ධිනා දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

234. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අලගද්දූපමසුත්තං. තත්ථ ගද්ධෙ බාධයිංසූති ගද්ධබාධිනො, ගද්ධබාධිනො පුබ්බපුරිසා අස්සාති ගද්ධබාධිපුබ්බො, තස්ස ගද්ධබාධිපුබ්බස්ස, ගිජ්ඣඝාතකකුලප්පසුතස්සාති අත්ථො. සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා. තෙ කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදආණාවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධා. තත්ථ පඤ්චානන්තරියධම්මා කම්මන්තරායිකා නාම. තථා භික්ඛුනීදූසකකම්මං, තං පන මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්ස. නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා කිලෙසන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකානං පටිසන්ධිධම්මා විපාකන්තරායිකා නාම. අරියූපවාදධම්මා උපවාදන්තරායිකා නාම, තෙ පන යාව අරියෙ න ඛමාපෙන්ති, තාවදෙව, න තතො පරං. සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා ආණාවීතික්කමන්තරායිකා නාම. තෙපි යාව භික්ඛුභාවං වා පටිජානාති, න වුට්ඨාති වා, න දෙසෙති වා, තාවදෙව, න තතො පරං.

තත්රායං ¶ භික්ඛු බහුස්සුතො ධම්මකථිකො සෙසන්තරායිකෙ ජානාති, විනයෙ පන අකොවිදත්තා පණ්ණත්තිවීතික්කමන්තරායිකෙ න ජානාති, තස්මා රහොගතො එවං චින්තෙසි – ඉමෙ ආගාරිකා පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි හොන්ති. භික්ඛූපි මනාපිකානි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි පස්සන්ති…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ඵුසන්ති, මුදුකානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි පරිභුඤ්ජන්ති, එතං සබ්බං වට්ටති. කස්මා ඉත්ථීනංයෙව රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා න වට්ටන්ති? එතෙපි වට්ටන්තීති. එවං රසෙන රසං සංසන්දෙත්වා සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච නිච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච එකං කත්වා ථූලවාකෙහි සද්ධිං අතිසුඛුමසුත්තං උපනෙන්තො විය, සාසපෙන සද්ධිං සිනෙරුං උපසංහරන්තො විය, පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පාදෙත්වා, ‘‘කිං භගවතා මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන විය මහතා උස්සාහෙන පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤත්තං, නත්ථි එත්ථ දොසො’’ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣන්තො වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහන්තො අරියමග්ගෙ ඛාණුකණ්ටකාදීනි පක්ඛිපන්තො මෙථුනධම්මෙ දොසො නත්ථීති ජිනස්ස ආණාචක්කෙ පහාරං අදාසි. තෙනාහ – ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදි.

එවං ¶ ¶ බ්යා ඛොති එවං විය ඛො. සමනුයුඤ්ජන්තීතිආදීසු කිං ලද්ධිකො ත්වං, ලද්ධිං වදෙහීති පුච්ඡමානා සමනුයුඤ්ජන්ති නාම. දිට්ඨිං පතිට්ඨාපෙන්තා සමනුග්ගාහන්ති නාම. කෙන කාරණෙන එවං වදසීති කාරණං පුච්ඡන්තා සමනුභාසන්ති නාම. අට්ඨිකඞ්කලූපමාතිආදීසු (ම. නි. 2.42-48) අට්ඨිකඞ්කලූපමා අප්පස්සාදට්ඨෙන. මංසපෙසූපමා බහුසාධාරණට්ඨෙන. තිණුක්කූපමා අනුදහනට්ඨෙන. අඞ්ගාරකාසූපමා මහාභිතාපනට්ඨෙන. සුපිනකූපමා ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන. යාචිතකූපමා තාවකාලිකට්ඨෙන. රුක්ඛඵලූපමා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන. අසිසූනූපමා අධිකුට්ටනට්ඨෙන. සත්තිසූලූපමා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන. සප්පසිරූපමා සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන. ථාමසාති දිට්ඨිථාමෙන. පරාමාසාති දිට්ඨිපරාමාසෙන. අභිනිවිස්ස වොහරතීති අධිට්ඨහිත්වා වොහරති දීපෙති වා.

235. යතො ඛො තෙ භික්ඛූති යදා තෙ භික්ඛූ. එවං ¶ බ්යා ඛො අහං, භන්තෙ, භගවතාති ඉදං එස අත්තනො අජ්ඣාසයෙන නත්ථීති වත්තුකාමොපි භගවතො ආනුභාවෙන සම්පටිච්ඡති, බුද්ධානං කිර සම්මුඛා ද්වෙ කථා කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි.

236. කස්ස ඛො නාම ත්වං මොඝපුරිසාති ත්වං මොඝපුරිස කස්ස ඛත්තියස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා වෙස්සස්ස වා සුද්දස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වා මයා එවං ධම්මං දෙසිතං ආජානාසි. අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසීති අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. අරිට්ඨො කිර චින්තෙසි – ‘‘භගවා මං මොඝපුරිසොති වදති, න ඛො පන මොඝපුරිසාති වුත්තමත්තකෙන මග්ගඵලානං උපනිස්සයො න හොති. උපසෙනම්පි හි වඞ්ගන්තපුත්තං, ‘අතිලහුං ඛො ත්වං, මොඝපුරිස, බාහුල්ලාය ආවත්තො’ති (මහාව. 75) භගවා මොඝපුරිසවාදෙන ඔවදි. ථෙරො අපරභාගෙ ඝටෙන්තො වායමන්තො ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡාකාසි. අහම්පි තථාරූපං වීරියං පග්ගණ්හිත්වා මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා බන්ධනා පවුත්තස්ස පණ්ඩුපලාසස්ස විය අවිරුළ්හිභාවං දස්සෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.

උස්මීකතොපීති ¶ , භික්ඛවෙ, තුම්හෙ කින්ති මඤ්ඤථ, අයං අරිට්ඨො එවංලද්ධිකො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පටිවිරුජ්ඣිත්වා වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහිත්වා තථාගතස්ස ආණාචක්කෙ පහාරං දදමානො අපි නු ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ උස්මීකතොපි? යථා නිබ්බුතෙපි මහන්තෙ අග්ගික්ඛන්ධෙ ¶ ඛජ්ජුපනකමත්තාපි අග්ගිපපටිකා හොතියෙව, යං නිස්සාය පුන මහාඅග්ගික්ඛන්ධො භවෙය්ය. කිං නු ඛො එවං ඉමස්ස අප්පමත්තිකාපි ඤාණුස්මා අත්ථි, යං නිස්සාය වායමන්තො මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙය්යාති? නො හෙතං, භන්තෙති, භන්තෙ, එවංලද්ධිකස්ස කුතො එවරූපා ඤාණුස්මාති? මග්ගඵලානං පච්චයසමත්ථාය ඤාණුස්මාය උස්මීකතභාවං පටික්ඛිපන්තා වදන්ති. මඞ්කුභූතොති නිත්තෙජභූතො. පත්තක්ඛන්ධොති පතිතක්ඛන්ධො. අප්පටිභානොති කිඤ්චි පටිභානං අපස්සන්තො භින්නපටිභානො එවරූපම්පි නාම නිය්යානිකසාසනං ලභිත්වා අවිරුළ්හිධම්මො කිරම්හි සමුග්ඝාතිතපච්චයො ජාතොති අත්තනො අභබ්බතං පච්චවෙක්ඛන්තො පාදඞ්ගුට්ඨකෙන භූමිං ඛණමානො නිසීදි.

පඤ්ඤායිස්සසි ¶ ඛොති අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. අරිට්ඨො කිර චින්තෙසි – ‘‘භගවා මය්හං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො පච්ඡින්නොති වදති, න ඛො පන බුද්ධා සඋපනිස්සයානංයෙව ධම්මං දෙසෙන්ති, අනුපනිස්සයානම්පි දෙසෙන්ති, අහං සත්ථු සන්තිකා සුගතොවාදං ලභිත්වා අත්තනො සම්පත්තූපගං කුසලං කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා ඔවාදං පටිපස්සම්භෙන්තො ‘‘පඤ්ඤායිස්සසී’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො, ත්වංයෙව, මොඝපුරිස, ඉමිනා පාපකෙන දිට්ඨිගතෙන නිරයාදීසු පඤ්ඤායිස්සසි, මම සන්තිකා තුය්හං සුගතොවාදො නාම නත්ථි, න මෙ තයා අත්ථො, ඉධාහං භික්ඛූ පටිපුච්ඡිස්සාමීති.

237. අථ ඛො භගවාති අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ භගවා පරිසං සොධෙති, අරිට්ඨං ගණතො නිස්සාරෙති. සචෙ හි පරිසගතානං කස්සචි එවං භවෙය්ය – ‘‘අයං අරිට්ඨො භගවතා අකථිතං කථෙතුං කිං සක්ඛිස්සති, කච්චි නු ඛො පරිසමජ්ඣෙ භගවතා කථාය සමාරද්ධාය සහසා කථිත’’න්ති. එවං කථිතං පන න අරිට්ඨොව සුණාති, අඤ්ඤෙනපි සුතං භවිස්සති. අථාපිස්ස සියා ‘‘යථා සත්ථා අරිට්ඨං නිග්ගණ්හාති, මම්පි එවං නිග්ගණ්හෙය්යාති සුත්වාපි තුණ්හීභාවං ආපජ්ජෙය්යා’’ති. ‘‘තං ¶ සබ්බං න කරිස්සන්තී’’ති. මයාපි න කථිතං, අඤ්ඤෙන සුතම්පි නත්ථීති ‘‘තුම්හෙපිමෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා පරිසාය ලද්ධිං සොධෙති. පරිසාය පන ලද්ධිසොධනෙනෙව අරිට්ඨො ගණතො නිස්සාරිතො නාම හොති.

ඉදානි අරිට්ඨස්ස ලද්ධිං පකාසෙන්තො සො වත, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අඤ්ඤත්රෙව කාමෙහීතිආදීසු ¶ යො සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘‘තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති එවංලද්ධිකො, සො වත කිලෙසකාමෙහි චෙව කිලෙසකාමසම්පයුත්තෙහි සඤ්ඤාවිතක්කෙහි ච අඤ්ඤත්ර, එතෙ ධම්මෙ පහාය, විනා එතෙහි ධම්මෙහි, වත්ථුකාමෙ පටිසෙවිස්සති, මෙථුනසමාචාරං සමාචරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. ඉදං කාරණං නාම නත්ථි, අට්ඨානමෙතං අනවකාසොති.

238. එවං භගවා අයං අරිට්ඨො යථා නාම රජකො සුගන්ධානිපි දුග්ගන්ධානිපි ජිණ්ණානිපි නවානිපි සුද්ධානිපි අසුද්ධානිපි වත්ථානි එකතො භණ්ඩිකං කරොති, එවමෙව ¶ භික්ඛූනං නිච්ඡන්දරාගපණීතචීවරාදිපරිභොගඤ්ච අනිබද්ධසීලානං ගහට්ඨානං අන්තරායකරං සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච නිබද්ධසීලානං භික්ඛූනං ආවරණකරං සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච සබ්බං එකසදිසං කරොතීති අරිට්ඨස්ස ලද්ධිං පකාසෙත්වා ඉදානි දුග්ගහිතාය පරියත්තියා දොසං දස්සෙන්තො ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චෙතිආදිමාහ. තත්ථ පරියාපුණන්තීති උග්ගණ්හන්ති. සුත්තන්තිආදීසු උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරා, සුත්තනිපාතෙ මඞ්ගලසුත්තරතනසුත්තනාලකසුආතුවට්ටකසුත්තානි, අඤ්ඤම්පි ච සුත්තනාමකං තථාගතවචනං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බම්පි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යන්ති වෙදිතබ්බං, විසෙසෙන සංයුත්තකෙ සකලොපි සගාථාවග්ගො. සකලං අභිධම්මපිටකං, නිග්ගාථකං සුත්තං, යඤ්ච අඤ්ඤම්පි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං බුද්ධවචනං, තං වෙය්යාකරණන්ති වෙදිතබ්බං. ධම්මපදං, ථෙරගාථා, ථෙරිගාථා, සුත්තනිපාතෙ නොසුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා ච ගාථාති වෙදිතබ්බා. සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තා ද්වෙඅසීතිසුත්තන්තා උදානන්ති වෙදිතබ්බා. ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’තිආදිනයප්පවත්තා (ඉතිවු. 1,2) දසුත්තරසතසුත්තන්තා ඉතිවුත්තකන්ති වෙදිතබ්බා. අපණ්ණකජාතකාදීනි පණ්ණාසාධිකානි පඤ්චජාතකසතානි ජාතකන්ති වෙදිතබ්බානි. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ’’තිආදිනයප්පවත්තා (අ. නි. 4.129) සබ්බෙපි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මප්පටිසංයුත්තා ¶ සුත්තන්තා අබ්භුතධම්මන්ති වෙදිතබ්බා. චූළවෙදල්ලමහාවෙදල්ලසම්මාදිට්ඨිසක්කපඤ්හසඞ්ඛාරභාජනියමහාපුණ්ණමසුත්තාදයො සබ්බෙපි වෙදඤ්ච තුට්ඨිඤ්ච ලද්ධා ලද්ධා පුච්ඡිතසුත්තන්තා වෙදල්ලන්ති වෙදිතබ්බා.

අත්ථං න උපපරික්ඛන්තීති අත්ථත්ථං කාරණත්ථං න පස්සන්ති න පරිග්ගණ්හන්ති. අනුපපරික්ඛතන්ති අනුපපරික්ඛන්තානං. න නිජ්ඣානං ඛමන්තීති න උපට්ඨහන්ති න ආපාථං ආගච්ඡන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං සමාධි විපස්සනා මග්ගො ඵලං වට්ටං විවට්ටං කථිතන්ති එවං ජානිතුං ¶ න සක්කා හොන්තීති අත්ථො. තෙ උපාරම්භානිසංසා චෙවාති තෙ පරෙසං වාදෙ දොසාරොපනානිසංසා ¶ හුත්වා පරියාපුණන්තීති අත්ථො. ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා චාති එවං වාදපමොක්ඛානිසංසා, පරෙහි සකවාදෙ දොසෙ ආරොපිතෙ තං දොසං එවං මොචෙස්සාමාති ඉමිනාව කාරණෙන පරියාපුණන්තීති අත්ථො. තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්තීති යස්ස ච මග්ගස්ස වා ඵලස්ස වා අත්ථාය කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති, තඤ්චස්ස ධම්මස්ස අත්ථං එතෙ දුග්ගහිතග්ගාහිනො නානුභොන්ති. අපිච පරස්ස වාදෙ උපාරම්භං ආරොපෙතුං අත්තනො වාදං මොචෙතුං අසක්කොන්තාපි තඤ්ච අත්ථං නානුභොන්තියෙව.

239. අලගද්දත්ථිකොති ආසිවිසඅත්ථිකො. ගදොති හි විසස්ස නාමං, තං තස්ස අලං පරිපුණ්ණං අත්ථීති අලගද්දො. භොගෙති සරීරෙ. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්තීති නිත්ථරණපරියත්තිවසෙන උග්ගණ්හන්ති. තිස්සො හි පරියත්තියො අලගද්දපරියත්ති නිත්ථරණපරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.

තත්ථ යො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා එවං චීවරාදීනි වා ලභිස්සාමි, චතුපරිසමජ්ඣෙ වා මං ජානිස්සන්තීති ලාභසක්කාරහෙතු පරියාපුණාති, තස්ස සා පරියත්ති අලගද්දපරියත්ති නාම. එවං පරියාපුණතො හි බුද්ධවචනං අපරියාපුණිත්වා නිද්දොක්කමනං වරතරං.

යො පන බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ සීලං පූරෙත්වා සමාධිස්ස ආගතට්ඨානෙ සමාධිගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා විපස්සනාය ආගතට්ඨානෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා මග්ගඵලානං ආගතට්ඨානෙ මග්ගං භාවෙස්සාමි ඵලං ¶ සච්ඡිකරිස්සාමීති උග්ගණ්හාති, තස්ස සා පරියත්ති නිත්ථරණපරියත්ති නාම හොති.

ඛීණාසවස්ස පන පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම. තස්ස හි අපරිඤ්ඤාතං අප්පහීනං අභාවිතං අසච්ඡිකතං වා නත්ථි. සො හි පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො පහීනකිලෙසො භාවිතමග්ගො සච්ඡිකතඵලො, තස්මා බුද්ධවචනං පරියාපුණන්තො තන්තිධාරකො පවෙණිපාලකො වංසානුරක්ඛකොව හුත්වා උග්ගණ්හාති. ඉතිස්ස සා පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම හොති.

යො ¶ පන පුථුජ්ජනො ඡාතභයාදීසු ගන්ථධරෙසු එකස්මිං ඨානෙ වසිතුං අසක්කොන්තෙසු සයං භික්ඛාචාරෙන අකිලමමානො ¶ අතිමධුරං බුද්ධවචනං මා නස්සතු, තන්තිං ධාරෙස්සාමි, වංසං ඨපෙස්සාමි, පවෙණිං පාලෙස්සාමීති පරියාපුණාති, තස්ස පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? න අත්තනො ඨානෙ ඨත්වා පරියාපුතත්තා. පුථුජ්ජනස්ස හි පරියත්ති නාම අලගද්දා වා හොති නිත්ථරණා වා, සත්තන්නං සෙක්ඛානං නිත්ථරණාව, ඛීණාසවස්ස භණ්ඩාගාරිකපරියත්තියෙව. ඉමස්මිං පන ඨානෙ නිත්ථරණපරියත්ති අධිප්පෙතා.

නිජ්ඣානං ඛමන්තීති සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙසු ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ විපස්සනා, ඉධ මග්ගො, ඉධ ඵලං, ඉධ වට්ටං, ඉධ විවට්ටන්ති ආපාථං ආගච්ඡන්ති. තඤ්චස්ස අත්ථං අනුභොන්තීති යෙසං මග්ගඵලානං අත්ථාය පරියාපුණන්ති. සුග්ගහිතපරියත්තිං නිස්සාය මග්ගං භාවෙත්වා ඵලං සච්ඡිකරොන්තා තඤ්චස්ස ධම්මස්ස අත්ථං අනුභවන්ති. පරවාදෙ උපාරම්භං ආරොපෙතුං සක්කොන්තාපි සකවාදෙ ආරොපිතං දොසං ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං ගහෙත්වා මොචෙතුං සක්කොන්තාපි අනුභොන්තියෙව. දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තීති සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙ සීලාදීනි පූරෙන්තානම්පි, පරෙසං වාදෙ සහධම්මෙන උපාරම්භං ආරොපෙන්තානම්පි, සකවාදතො දොසං හරන්තානම්පි, අරහත්තං පත්වා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙත්වා ධම්මදෙසනාය පසන්නෙහි උපනීතෙ චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තානම්පි දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්ති.

එවං ¶ සුග්ගහිතෙ බුද්ධවචනෙ ආනිසංසං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථෙව නියොජෙන්තො තස්මා තිහ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා දුග්ගහිතපරියත්ති දුග්ගහිතඅලගද්දො විය දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තති, සුග්ගහිතපරියත්ති සුග්ගහිතඅලගද්දො විය දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තති, තස්මාති අත්ථො. තථා නං ධාරෙය්යාථාති තථෙව නං ධාරෙය්යාථ, තෙනෙව අත්ථෙන ගණ්හෙය්යාථ. යෙ වා පනාස්සු වියත්තා භික්ඛූති යෙ වා පන අඤ්ඤෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපමහාකච්චානාදිකා බ්යත්තා පණ්ඩිතා භික්ඛූ අස්සු, තෙ පුච්ඡිතබ්බා. අරිට්ඨෙන විය පන මම සාසනෙ න කලලං වා කචවරං වා පක්ඛිපිතබ්බං.

240. කුල්ලූපමන්ති කුල්ලසදිසං. නිත්ථරණත්ථායාති චතුරොඝනිත්ථරණත්ථාය. උදකණ්ණවන්ති යඤ්හි ¶ උදකං ගම්භීරං න පුථුලං. පුථුලං වා පන න ගම්භීරං, න තං අණ්ණවොති වුච්චති. යං ¶ පන ගම්භීරඤ්චෙව පුථුලඤ්ච, තං අණ්ණවොති වුච්චති. තස්මා මහන්තං උදකණ්ණවන්ති මහන්තං පුථුලං ගම්භීරං උදකන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. සාසඞ්කං නාම යත්ථ චොරානං නිවුත්ථොකාසො දිස්සති. ඨිතොකාසො, නිසින්නොකාසො, නිපන්නොකාසො දිස්සති. සප්පටිභයං නාම යත්ථ චොරෙහි මනුස්සා හතා දිස්සන්ති, විලුත්තා දිස්සන්ති, ආකොටිතා දිස්සන්ති. උත්තරසෙතූති උදකණ්ණවස්ස උපරි බද්ධො සෙතු. කුල්ලං බන්ධිත්වාති කුල්ලො නාම තරණත්ථාය කලාපං කත්වා බද්ධො. පත්ථරිත්වා බද්ධා පන පදරචාටිආදයො උළුම්පොති වුච්චන්ති. උච්චාරෙත්වාති ඨපෙත්වා. කිච්චකාරීති පත්තකාරී යුත්තකාරී, පතිරූපකාරීති අත්ථො. ධම්මාපි වො පහාතබ්බාති එත්ථ ධම්මාති සමථවිපස්සනා. භගවා හි සමථෙපි ඡන්දරාගං පජහාපෙසි, විපස්සනායපි. සමථෙ ඡන්දරාගං කත්ථ පජහාපෙසි? ‘‘ඉති ඛො, උදායි, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්සපි පහානං වදාමි, පස්සසි නො ත්වං, උදායි, තං සංයොජනං අණුං වා ථූලං වා, යස්සාහං නො පහානං වදාමී’’ති (ම. නි. 2.156) එත්ථ සමථෙ ඡන්දරාගං පජහාපෙසි. ‘‘ඉමං චෙ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං න අල්ලීයෙථ න කෙලායෙථ න ධනායෙථා’’ති (ම. නි. 1.401) එත්ථ විපස්සනාය ඡන්දරාගං පජහාපෙසි ¶ . ඉධ පන උභයත්ථ පජහාපෙන්තො ‘‘ධම්මාපි වො පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා’’ති ආහ.

තත්රායං අධිප්පායො – භික්ඛවෙ, අහං එවරූපෙසු සන්තප්පණීතෙසු ධම්මෙසු ඡන්දරාගප්පහානං වදාමි, කිං පන ඉමස්මිං අසද්ධම්මෙ ගාමධම්මෙ වසලධම්මෙ දුට්ඨුල්ලෙ ඔදකන්තිකෙ, යත්ථ අයං අරිට්ඨො මොඝපුරිසො නිද්දොසසඤ්ඤී පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගං නාලං අන්තරායායාති වදති. අරිට්ඨෙන විය න තුම්හෙහි මය්හං සාසනෙ කලලං වා කචවරං වා පක්ඛිපිතබ්බන්ති එවං භගවා ඉමිනාපි ඔවාදෙන අරිට්ඨංයෙව නිග්ගණ්හාති.

241. ඉදානි ¶ යො පඤ්චසු ඛන්ධෙසු තිවිධග්ගාහවසෙන අහං මමන්ති ගණ්හාති, සො මය්හං සාසනෙ අයං අරිට්ඨො විය කලලං කචවරං පක්ඛිපතීති දස්සෙන්තො ඡයිමානි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ දිට්ඨිට්ඨානානීති දිට්ඨිපි දිට්ඨිට්ඨානං, දිට්ඨියා ආරම්මණම්පි දිට්ඨිට්ඨානං, දිට්ඨියා පච්චයොපි. රූපං එතං මමාතිආදීසු එතං මමාති තණ්හාග්ගාහො. එසොහමස්මීති මානග්ගාහො. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිග්ගාහො. එවං රූපාරම්මණා තණ්හාමානදිට්ඨියො කථිතා හොන්ති. රූපං පන අත්තාති න වත්තබ්බං. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. දිට්ඨං රූපායතනං, සුතං සද්දායතනං ¶ , මුතං ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං, තඤ්හි පත්වා ගහෙතබ්බතො මුතන්ති වුත්තං. අවසෙසානි සත්තායතනානි විඤ්ඤාතං නාම. පත්තන්ති පරියෙසිත්වා වා අපරියෙසිත්වා වා පත්තං. පරියෙසිතන්ති පත්තං වා අප්පත්තං වා පරියෙසිතං. අනුවිචරිතං මනසාති චිත්තෙන අනුසඤ්චරිතං. ලොකස්මිඤ්හි පරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි, පරියෙසිත්වා නොපත්තම්පි. අපරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි, අපරියෙසිත්වා නොපත්තම්පි. තත්ථ පරියෙසිත්වා පත්තං පත්තං නාම. පරියෙසිත්වා නොපත්තං පරියෙසිතං නාම. අපරියෙසිත්වා පත්තඤ්ච, අපරියෙසිත්වා නොපත්තඤ්ච මනසානුවිචරිතං නාම.

අථ වා පරියෙසිත්වා පත්තම්පි අපරියෙසිත්වා පත්තම්පි පත්තට්ඨෙන පත්තං නාම. පරියෙසිත්වා නොපත්තං පරියෙසිතං නාම. අපරියෙසිත්වා නොපත්තං මනසානුවිචරිතං නාම. සබ්බං වා එතං මනසා අනුවිචරිතත්තා මනසානුවිචරිතං නාම. ඉමිනා විඤ්ඤාණාරම්මණා තණ්හාමානදිට්ඨියො කථිතා, දෙසනාවිලාසෙන හෙට්ඨා දිට්ඨාදිආරම්මණවසෙන විඤ්ඤාණං දස්සිතං ¶ . යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨානන්ති යම්පි එතං සො ලොකොතිආදිනා නයෙන පවත්තං දිට්ඨිට්ඨානං.

සො ලොකො සො අත්තාති යා එසා ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තා දිට්ඨි ලොකො ච අත්තා චාති ගණ්හාති, තං සන්ධාය වුත්තං. සො පෙච්ච භවිස්සාමීති සො අහං පරලොකං ගන්ත්වා නිච්චො භවිස්සාමි, ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො භවිස්සාමි, සිනෙරුමහාපථවීමහාසමුද්දාදීහි සස්සතීහි සමං තථෙව ඨස්සාමි. තම්පි එතං මමාති තම්පි ¶ දස්සනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති සමනුපස්සති. ඉමිනා දිට්ඨාරම්මණා තණ්හාමානදිට්ඨියො කථිතා. විපස්සනාය පටිවිපස්සනාකාලෙ විය පච්ඡිමදිට්ඨියා පුරිමදිට්ඨිග්ගහණකාලෙ එවං හොති.

සුක්කපක්ඛෙ රූපං නෙතං මමාති රූපෙ තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහා පටික්ඛිත්තා. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. සමනුපස්සතීති ඉමස්ස පන පදස්ස තණ්හාසමනුපස්සනා මානසමනුපස්සනා දිට්ඨිසමනුපස්සනා ඤාණසමනුපස්සනාති චතස්සො සමනුපස්සනාති අත්ථො. තා කණ්හපක්ඛෙ තිස්සන්නං සමනුපස්සනානං, සුක්කපක්ඛෙ ඤාණසමනුපස්සනාය වසෙන වෙදිතබ්බා. අසති න පරිතස්සතීති අවිජ්ජමානෙ භයපරිතස්සනාය තණ්හාපරිතස්සනාය වා න පරිතස්සති. ඉමිනා භගවා අජ්ඣත්තක්ඛන්ධවිනාසෙ අපරිතස්සමානං ඛීණාසවං දස්සෙන්තො දෙසනං මත්ථකං පාපෙසි.

242. එවං ¶ වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛූති එවං භගවතා වුත්තෙ අඤ්ඤතරො අනුසන්ධිකුසලො භික්ඛු – ‘‘භගවතා අජ්ඣත්තක්ඛන්ධවිනාසෙ අපරිතස්සන්තං ඛීණාසවං දස්සෙත්වා දෙසනා නිට්ඨාපිතා, අජ්ඣත්තං අපරිතස්සන්තෙ ඛො පන සති අජ්ඣත්තං පරිතස්සකෙන බහිද්ධා පරික්ඛාරවිනාසෙ පරිතස්සකෙන අපරිතස්සකෙන චාපි භවිතබ්බං. ඉති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි අයං පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො’’ති චින්තෙත්වා එකංසං චීවරං කත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ භගවන්තං එතදවොච. බහිද්ධා අසතීති බහිද්ධා පරික්ඛාරවිනාසෙ. අහු වත මෙති අහොසි වත මෙ භද්දකං යානං වාහනං හිරඤ්ඤං සුවණ්ණන්ති අත්ථො. තං වත මෙ නත්ථීති තං වත ඉදානි මය්හං නත්ථි, රාජූහි වා චොරෙහි වා හටං, අග්ගිනා වා දඩ්ඪං, උදකෙන වා වුළ්හං, පරිභොගෙන ¶ වා ජිණ්ණං. සියා වත මෙති භවෙය්ය වත මය්හං යානං වාහනං හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං සාලි වීහි යවො ගොධුමො. තං වතාහං න ලභාමීති තමහං අලභමානො තදනුච්ඡවිකං කම්මං අකත්වා නිසින්නත්තා ඉදානි න ලභාමීති සොචති, අයං අගාරියසොචනා, අනගාරියස්ස පත්තචීවරාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බා.

අපරිතස්සනාවාරෙ න එවං හොතීති යෙහි කිලෙසෙහි එවං භවෙය්ය, තෙසං පහීනත්තා න එවං හොති. දිට්ඨිට්ඨානාධිට්ඨානපරියුට්ඨානාභිනිවෙසානුසයානන්ති ¶ දිට්ඨීනඤ්ච දිට්ඨිට්ඨානානඤ්ච දිට්ඨාධිට්ඨානානඤ්ච දිට්ඨිපරියුට්ඨානානඤ්ච අභිනිවෙසානුසයානඤ්ච. සබ්බසඞ්ඛාරසමථායාති නිබ්බානත්ථාය. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරාඉඤ්ජිතානි, සබ්බසඞ්ඛාරචලනානි සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං, ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. තදෙව ච ආගම්ම ඛන්ධූපධි කිලෙසූපධි අභිසඞ්ඛාරූපධි, පඤ්චකාමගුණූපධීති ඉමෙ උපධයො පටිනිස්සජ්ජියන්ති, තණ්හා ඛීයති විරජ්ජති නිරුජ්ඣති, තස්මා තං, ‘‘සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධො’’ති වුච්චති. නිබ්බානායාති අයං පනස්ස සරූපනිද්දෙසො, ඉති සබ්බෙහෙව ඉමෙහි පදෙහි නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියත්ථාය ධම්මං දෙසෙන්තස්සාති අයමත්ථො දීපිතො. තස්සෙවං හොතීති තස්ස දිට්ඨිගතිකස්ස උච්ඡිජ්ජිස්සාමි නාමස්සු, විනස්සිස්සාමි නාමස්සු, නාස්සු නාම භවිස්සාමීති එවං හොති. දිට්ඨිගතිකස්ස හි තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තං කත්වා දෙසියමානං ධම්මං සුණන්තස්ස තාසො උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තාසො හෙසො, භික්ඛවෙ, අසුතවතො පුථුජ්ජනස්ස නො චස්සං, නො ච මෙ සියා’’ති (සං. නි. 3.55).

243. එත්තාවතා ¶ බහිද්ධාපරික්ඛාරවිනාසෙ තස්සනකස්ස ච නොතස්සනකස්ස ච අජ්ඣත්තක්ඛන්ධවිනාසෙ තස්සනකස්ස ච නොතස්සනකස්ස චාති ඉමෙසං වසෙන චතුක්කොටිකා සුඤ්ඤතා කථිතා. ඉදානි බහිද්ධා පරික්ඛාරං පරිග්ගහං නාම කත්වා, වීසතිවත්ථුකං සක්කායදිට්ඨිං අත්තවාදුපාදානං නාම කත්වා, සක්කායදිට්ඨිපමුඛා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිනිස්සයං නාම කත්වා තිකොටිකං සුඤ්ඤතං දස්සෙතුං තං, භික්ඛවෙ, පරිග්ගහන්තිආදිමාහ. තත්ථ පරිග්ගහන්ති බහිද්ධා පරික්ඛාරං. පරිග්ගණ්හෙය්යාථාති යථා විඤ්ඤූ මනුස්සො පරිග්ගණ්හෙය්ය ¶ . අහම්පි ඛො තං, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, තුම්හෙපි න පස්සථ, අහම්පි න පස්සාමි, ඉති එවරූපො පරිග්ගහො නත්ථීති දස්සෙති. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

244. එවං තිකොටිකං සුඤ්ඤතං දස්සෙත්වා ඉදානි අජ්ඣත්තක්ඛන්ධෙ අත්තාති බහිද්ධා පරික්ඛාරෙ අත්තනියන්ති කත්වා ද්විකොටිකං දස්සෙන්තො අත්තනි වා, භික්ඛවෙ, සතීතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො, භික්ඛවෙ, අත්තනි වා සති ඉදං මෙ පරික්ඛාරජාතං අත්තනියන්ති අස්ස, අත්තනියෙව වා පරික්ඛාරෙ සති අයං මෙ අත්තා ඉමස්ස පරික්ඛාරස්ස සාමීති, එවං අහන්ති. සති මමාති, මමාති සති අහන්ති යුත්තං භවෙය්ය. සච්චතොති භූතතො, ථෙතතොති තථතො ථිරතො වා.

ඉදානි ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති එවං තිපරිවට්ටවසෙන අග්ගණ්හන්තො අයං අරිට්ඨො විය මය්හං සාසනෙ කලලං කචවරං පක්ඛිපතීති දස්සෙන්තො තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වාතිආදිමාහ. තත්ථ අනිච්චං, භන්තෙති, භන්තෙ, යස්මා හුත්වා න හොති, තස්මා අනිච්චං. උප්පාදවයවත්තිතො විපරිණාමතාවකාලිකනිච්චපටික්ඛෙපට්ඨෙන වාති චතූහි කාරණෙහි අනිච්චං. දුක්ඛං, භන්තෙති, භන්තෙ, පටිපීළනාකාරෙන දුක්ඛං, සන්තාපදුක්ඛමදුක්ඛවත්ථුකසුඛපටික්ඛෙපට්ඨෙන වාති චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛං. විපරිණාමධම්මන්ති භවසඞ්කන්තිඋපගමනසභාවං පකතිභාවවිජහනසභාවං. කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති යුත්තං නු ඛො තං ඉමෙසං තිණ්ණං තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහානං වසෙන අහං මමාති එවං ගහෙතුං. නො හෙතං, භන්තෙති ඉමිනා තෙ භික්ඛූ අවසවත්තනාකාරෙන රූපං, භන්තෙ, අනත්තාති පටිජානන්ති. සුඤ්ඤඅස්සාමිකඅනිස්සරඅත්තපටික්ඛෙපට්ඨෙන වාති චතූහි කාරණෙහි අනත්තා.

භගවා ¶ හි කත්ථචි අනිච්චවසෙන අනත්තත්තං දස්සෙති, කත්ථචි දුක්ඛවසෙන, කත්ථචි උභයවසෙන. ‘‘චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජති, චක්ඛුස්ස උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති. යස්ස ඛො පන උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති, අත්තා මෙ උප්පජ්ජති ච වෙති චාති ඉච්චස්ස එවමාගතං හොති, තස්මා තං න උපපජ්ජති චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය, ඉති චක්ඛු අනත්තා’’ති (ම. නි. 3.422) ඉමස්මිඤ්හි ඡඡක්කසුත්තෙ ¶ අනිච්චවසෙන අනත්තතං දස්සෙති. ‘‘රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ ¶ , අත්තා අභවිස්ස, නයිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්ය, ලබ්භෙථ ච රූපෙ ‘එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’ති. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, රූපං අනත්තා, තස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තති, න ච ලබ්භති රූපෙ ‘එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’’ති (මහාව. 20; සං. නි. 3.59) ඉමස්මිං අනත්තලක්ඛණසුත්තෙ දුක්ඛවසෙන අනත්තතං දස්සෙති. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං, යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා, යදනත්තා තං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බ’’න්ති (සං. නි. 3.76) ඉමස්මිං අරහත්තසුත්තෙ උභයවසෙන අනත්තතං දස්සෙති. කස්මා? අනිච්චං දුක්ඛඤ්ච පාකටං. අනත්තාති න පාකටං.

පරිභොගභාජනාදීසු හි භින්නෙසු අහො අනිච්චන්ති වදන්ති, අහො අනත්තාති වත්තා නාම නත්ථි. සරීරෙ ගණ්ඩපිළකාදීසු වා උට්ඨිතාසු කණ්ටකෙන වා විද්ධා අහො දුක්ඛන්ති වදන්ති, අහො අනත්තාති පන වත්තා නාම නත්ථි. කස්මා? ඉදඤ්හි අනත්තලක්ඛණං නාම අවිභූතං දුද්දසං දුප්පඤ්ඤාපනං. තෙන තං භගවා අනිච්චවසෙන වා දුක්ඛවසෙන වා උභයවසෙන වා දස්සෙති. තයිදං ඉමස්මිම්පි තෙපරිවට්ටෙ අනිච්චදුක්ඛවසෙනෙව දස්සිතං. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

තස්මා තිහ, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, යස්මා එතරහි අඤ්ඤදාපි රූපං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, තස්මාති අත්ථො. යංකිඤ්චි රූපන්තිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ ඛන්ධනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානෙව.

245. නිබ්බින්දතීති උක්කණ්ඨති. එත්ථ ච නිබ්බිදාති වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා අධිප්පෙතා. වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාය හි බහූනි නාමානි. එසා හි කත්ථචි සඤ්ඤග්ගන්ති වුත්තා. කත්ථචි ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති. කත්ථචි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති. කත්ථචි පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති ¶ . කත්ථචි තම්මයතාපරියාදානන්ති. කත්ථචි තීහි නාමෙහි. කත්ථචි ද්වීහීති.

තත්ථ පොට්ඨපාදසුත්තෙ තාව ‘‘සඤ්ඤා ඛො, පොට්ඨපාද, පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා ඤාණ’’න්ති (දී. නි. 1.416) එවං සඤ්ඤග්ගන්ති වුත්තා. සුසිමසුත්තෙ ‘‘පුබ්බෙ ඛො, සුසිම, ධම්මට්ඨිතිඤාණං ¶ , පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.70) එවං ¶ ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති වුත්තා. දසුත්තරසුත්තෙ ‘‘පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිපධානියඞ්ග’’න්ති (දී. නි. 3.359) එවං පාරිසුද්ධිපදානියඞ්ගන්ති වුත්තා. රථවිනීතෙ ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.257) එවං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුත්තා. සළායතනවිභඞ්ගෙ ‘‘අතම්මයතං, භික්ඛවෙ, නිස්සාය අතම්මයතං ආගම්ම යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා, තං අභිනිවජ්ජෙත්වා යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා, තං නිස්සාය තං ආගම්ම එවමෙතිස්සා පහානං හොති, එවමෙතිස්සා සමතික්කමො හොතී’’ති (දී. නි. 3.310) එවං තම්මයතාපරියාදානන්ති වුත්තා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘යා ච මුඤ්චිතුකම්යතා, යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා, යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.54) එවං තීහි නාමෙහි වුත්තා. පට්ඨානෙ ‘‘අනුලොමං ගොත්රභුස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො, අනුලොමං වොදානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) එවං ද්වීහි නාමෙහි වුත්තා. ඉමස්මිං පන අලගද්දසුත්තෙ නිබ්බින්දතීති නිබ්බිදානාමෙන ආගතා.

නිබ්බිදා විරජ්ජතීති එත්ථ විරාගොති මග්ගො විරාගා විමුච්චතීති එත්ථ විරාගෙන මග්ගෙන විමුච්චතීති ඵලං කථිතං. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතීති ඉධ පච්චවෙක්ඛණා කථිතා.

එවං විමුත්තචිත්තං මහාඛීණාසවං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස යථාභූතෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි නාමං ගණ්හන්තො අයං වුච්චති, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. අවිජ්ජාති වට්ටමූලිකා අවිජ්ජා. අයඤ්හි දුරුක්ඛිපනට්ඨෙන පලිඝොති වුච්චති. තෙනෙස තස්ස උක්ඛිත්තත්තා උක්ඛිත්තපලිඝොති වුත්තො. තාලාවත්ථුකතාති සීසච්ඡින්නතාලො විය කතා, සමූලං වා තාලං උද්ධරිත්වා තාලස්ස වත්ථු විය කතා, යථා තස්මිං වත්ථුස්මිං පුන සො තාලො න පඤ්ඤායති, එවං පුන අපඤ්ඤත්තිභාවං ¶ නීතාති අත්ථො. පොනොබ්භවිකොති පුනබ්භවදායකො. ජාතිසංසාරොතිආදීසු ජායනවසෙන චෙව සංසරණවසෙන ච එවං ලද්ධනාමානං පුනබ්භවඛන්ධානං පච්චයො කම්මාභිසඞ්ඛාරො. සො හි පුනප්පුනං උප්පත්තිකරණවසෙන පරික්ඛිපිත්වා ඨිතත්තා පරික්ඛාති වුච්චති, තෙනෙස තස්සා සංකිණ්ණත්තා විකිණ්ණත්තා සංකිණ්ණපරික්ඛොති ¶ වුත්තො. තණ්හාති ¶ වට්ටමූලිකා තණ්හා. අයඤ්හි ගම්භීරානුගතට්ඨෙන එසිකාති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා අබ්බූළ්හත්තා ලුඤ්චිත්වා ඡඩ්ඩිතත්තා අබ්බූළ්හෙසිකොති වුත්තො. ඔරම්භාගියානීති ඔරං භජනකානි කාමභවෙ උපපත්තිපච්චයානි. එතානි හි කවාටං විය නගරද්වාරං චිත්තං පිදහිත්වා ඨිතත්තා අග්ගළාති වුච්චන්ති. තෙනෙස තෙසං නිරාකතත්තා භින්නත්තා නිරග්ගළොති වුත්තො. අරියොති නික්කිලෙසො පරිසුද්ධො. පන්නද්ධජොති පතිතමානද්ධජො. පන්නභාරොති ඛන්ධභාරකිලෙසභාරඅභිසඞ්ඛාරභාරපඤ්චකාමගුණභාරා පන්නා ඔරොහිතා අස්සාති පන්නභාරො. අපිච ඉධ මානභාරස්සෙව ඔරොපිතත්තා පන්නභාරොති අධිප්පෙතො. විසංයුත්තොති චතූහි යොගෙහි සබ්බකිලෙසෙහි ච විසංයුත්තො. ඉධ පන මානසංයොගෙනෙව විසංයුත්තත්තා විසංයුත්තොති අධිප්පෙතො. අස්මිමානොති රූපෙ අස්මීති මානො, වෙදනාය… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ අස්මීති මානො.

එත්තාවතා භගවතා මග්ගෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නිරොධසයනවරගතස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා විහරතො ඛීණාසවස්ස කාලො දස්සිතො. යථා හි ද්වෙ නගරානි එකං චොරනගරං, එකං ඛෙමනගරං. අථ එකස්ස මහායොධස්ස එවං භවෙය්ය – ‘‘යාවිමං චොරනගරං තිට්ඨති, තාව ඛෙමනගරං භයතො න මුච්චති, චොරනගරං අනගරං කරිස්සාමී’’ති සන්නාහං කත්වා ඛග්ගං ගහෙත්වා චොරනගරං උපසඞ්කමිත්වා නගරද්වාරෙ උස්සාපිතෙ එසිකත්ථම්භෙ ඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා සද්වාරබාහකං කවාටං ඡින්දිත්වා පලිඝං උක්ඛිපිත්වා පාකාරං භින්දන්තො පරික්ඛං සංකිරිත්වා නගරසොභනත්ථාය උස්සිතෙ ධජෙ පාතෙත්වා නගරං අග්ගිනා ඣාපෙත්වා ඛෙමනගරං පවිසිත්වා පාසාදං අභිරුය්හ ඤාතිගණපරිවුතො සුරසභොජනං භුඤ්ජෙය්ය, එවං චොරනගරං විය සක්කායො, ඛෙමනගරං විය නිබ්බානං, මහායොධො විය යොගාවචරො. තස්සෙවං හොති, ‘‘යාව සක්කායවට්ටං වත්තති, තාව ද්වත්තිංසකම්මකාරණඅට්ඨනවුතිරොගපඤ්චවීසතිමහාභයෙහි පරිමුච්චනං නත්ථී’’ති. සො මහායොධො විය සන්නාහං සීලසන්නාහං කත්වා, පඤ්ඤාඛග්ගං ගහෙත්වා ඛග්ගෙන එසිකත්ථම්භෙ විය අරහත්තමග්ගෙන තණ්හෙසිකං ලුඤ්චිත්වා, සො යොධො සද්වාරබාහකං නගරකවාටං ¶ විය පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනග්ගළං උග්ඝාටෙත්වා, සො යොධො පලිඝං විය, අවිජ්ජාපලිඝං උක්ඛිපිත්වා ¶ , සො යොධො පාකාරං භින්දන්තො පරික්ඛං විය කම්මාභිසඞ්ඛාරං ¶ භින්දන්තො ජාතිසංසාරපරික්ඛං සංකිරිත්වා, සො යොධො නගරසොභනත්ථාය උස්සාපිතෙ ධජෙ විය මානද්ධජෙ පාතෙත්වා සක්කායනගරං ඣාපෙත්වා, සො යොධො ඛෙමනගරෙ උපරිපාසාදෙ සුරසභොජනං විය කිලෙසනිබ්බානං නගරං පවිසිත්වා අමතනිරොධාරම්මණං ඵලසමාපත්තිසුඛං අනුභවමානො කාලං වීතිනාමෙති.

246. ඉදානි එවං විමුත්තචිත්තස්ස ඛීණාසවස්ස පරෙහි අනධිගමනීයවිඤ්ඤාණතං දස්සෙන්තො එවං විමුත්තචිත්තං ඛොතිආදිමාහ. තත්ථ අන්වෙසන්ති අන්වෙසන්තා ගවෙසන්තා. ඉදං නිස්සිතන්ති ඉදං නාම නිස්සිතං. තථාගතස්සාති එත්ථ සත්තොපි තථාගතොති අධිප්පෙතො, උත්තමපුග්ගලො ඛීණාසවොපි. අනනුවිජ්ජොති අසංවිජ්ජමානො වා අවින්දෙය්යො වා. තථාගතොති හි සත්තෙ ගහිතෙ අසංවිජ්ජමානොති අත්ථො වට්ටති, ඛීණාසවෙ ගහිතෙ අවින්දෙය්යොති අත්ථො වට්ටති.

තත්ථ පුරිමනයෙ අයමධිප්පායො – භික්ඛවෙ, අහං දිට්ඨෙව ධම්මෙ ධරමානකංයෙව ඛීණාසවං තථාගතො සත්තො පුග්ගලොති න පඤ්ඤපෙමි. අප්පටිසන්ධිකං පන පරිනිබ්බුතං ඛීණාසවං සත්තොති වා පුග්ගලොති වා කිං පඤ්ඤපෙස්සාමි? අනනුවිජ්ජො තථාගතො. න හි පරමත්ථතො සත්තො නාම කොචි අත්ථි, තස්ස අවිජ්ජමානස්ස ඉදං නිස්සිතං විඤ්ඤාණන්ති අන්වෙසන්තාපි කිං අධිගච්ඡිස්සන්ති? කථං පටිලභිස්සන්තීති අත්ථො. දුතියනයෙ අයමධිප්පායො – භික්ඛවෙ, අහං දිට්ඨෙව ධම්මෙ ධරමානකංයෙව ඛීණාසවං විඤ්ඤාණවසෙන ඉන්දාදීහි අවින්දියං වදාමි. න හි සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා සපජාපතිකා අන්වෙසන්තාපි ඛීණාසවස්ස විපස්සනාචිත්තං වා මග්ගචිත්තං වා ඵලචිත්තං වා, ඉදං නාම ආරම්මණං නිස්සාය වත්තතීති ජානිතුං සක්කොන්ති. තෙ අප්පටිසන්ධිකස්ස පරිනිබ්බුතස්ස කිං ජානිස්සන්තීති?

අසතාති අසන්තෙන. තුච්ඡාති තුච්ඡකෙන. මුසාති මුසාවාදෙන. අභූතෙනාති යං නත්ථි, තෙන. අබ්භාචික්ඛන්තීති අභිආචික්ඛන්ති, අභිභවිත්වා වදන්ති. වෙනයිකොති විනයති විනාසෙතීති විනයො, සො එව වෙනයිකො, සත්තවිනාසකොති ¶ අධිප්පායො. යථා චාහං න, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, යෙන වාකාරෙන අහං න සත්තවිනාසකො. යථා චාහං න වදාමීති යෙන වා ¶ කාරණෙන අහං සත්තවිනාසං න පඤ්ඤපෙමි ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – යථාහං න සත්තවිනාසකො, යථා ච න සත්තවිනාසං පඤ්ඤපෙමි, තථා මං තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා ‘‘වෙනයිකො සමණො ගොතමො’’ති වදන්තා සත්තවිනාසකො සමණො ගොතමොති ච, ‘‘සතො සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙතී’’ති වදන්තා සත්තවිනාසං පඤ්ඤපෙතීති ච අසතා තුච්ඡා මුසා අභූතෙන අබ්භාචික්ඛන්තීති.

පුබ්බෙ චාති පුබ්බෙ මහාබොධිමණ්ඩම්හියෙව ච. එතරහි චාති එතරහි ධම්මදෙසනායඤ්ච. දුක්ඛඤ්චෙව පඤ්ඤපෙමි, දුක්ඛස්ස ච නිරොධන්ති ධම්මචක්කං අප්පවත්තෙත්වා බොධිමණ්ඩෙ විහරන්තොපි ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙන්තොපි චතුසච්චමෙව පඤ්ඤපෙමීති අත්ථො. එත්ථ හි දුක්ඛග්ගහණෙන තස්ස මූලභූතො සමුදයො, නිරොධග්ගහණෙන තංසම්පාපකො මග්ගො ගහිතොව හොතීති වෙදිතබ්බො. තත්ර චෙති තස්මිං චතුසච්චප්පකාසනෙ. පරෙති සච්චානි ආජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථපුග්ගලා. අක්කොසන්තීති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති. පරිභාසන්තීති වාචාය පරිභාසන්ති. රොසෙන්ති විහෙසෙන්තීති රොසෙස්සාම විහෙසෙස්සාමාති අධිප්පායෙන ඝට්ටෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති. තත්රාති තෙසු අක්කොසාදීසු, තෙසු වා පරපුග්ගලෙසු. ආඝාතොති කොපො. අප්පච්චයොති දොමනස්සං. අනභිරද්ධීති අතුට්ඨි.

තත්ර චෙති චතුසච්චප්පකාසනෙයෙව. පරෙති චතුසච්චප්පකාසනං ආජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථපුග්ගලා. ආනන්දොති ආනන්දපීති. උප්පිලාවිතත්තන්ති උප්පිලාපනපීති. තත්ර චෙති චතුසච්චප්පකාසනම්හියෙව. තත්රාති සක්කාරාදීසු. යං ඛො ඉදං පුබ්බෙ පරිඤ්ඤාතන්ති ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං පුබ්බෙ බොධිමණ්ඩෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතං. තත්ථමෙති තස්මිං ඛන්ධපඤ්චකෙ ඉමෙ. කිං වුත්තං හොති? තත්රාපි තථාගතස්ස ඉමෙ සක්කාරා මයි කරීයන්තීති වා අහං එතෙ අනුභවාමීති වා න හොති. පුබ්බෙ පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධපඤ්චකංයෙව එතෙ සක්කාරෙ අනුභොතීති එත්තකමෙව හොතීති. තස්මාති ¶ යස්මා සච්චානි පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථා තථාගතම්පි අක්කොසන්ති, තස්මා. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

247. තස්මා තිහ ¶ , භික්ඛවෙ, යං න තුම්හාකන්ති යස්මා අත්තනියෙපි ඡන්දරාගප්පහානං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තති, තස්මා යං න තුම්හාකං, තං පජහථාති අත්ථො. යථාපච්චයං වා ¶ කරෙය්යාති යථා යථා ඉච්ඡෙය්ය තථා තථා කරෙය්ය. න හි නො එතං, භන්තෙ, අත්තා වාති, භන්තෙ, එතං තිණකට්ඨසාඛාපලාසං අම්හාකං නෙව අත්තා න අම්හාකං රූපං න විඤ්ඤාණන්ති වදන්ති. අත්තනියං වාති අම්හාකං චීවරාදිපරික්ඛාරොපි න හොතීති අත්ථො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං න තුම්හාකං තං පජහථාති භගවා, ඛන්ධපඤ්චකංයෙව න තුම්හාකන්ති දස්සෙත්වා පජහාපෙති, තඤ්ච ඛො න උප්පාටෙත්වා, ලුඤ්චිත්වා වා. ඡන්දරාගවිනයෙන පනෙතං පජහාපෙති.

248. එවං ස්වාක්ඛාතොති එත්ථ තිපරිවට්ටතො පට්ඨාය යාව ඉමං ඨානං ආහරිතුම්පි වට්ටති, පටිලොමෙන පෙමමත්තකෙන සග්ගපරායණතො පට්ඨාය යාව ඉමං ඨානං ආහරිතුම්පි වට්ටති. ස්වාක්ඛාතොති සුකථිතො. සුකථිතත්තා එව උත්තානො විවටො පකාසිතො. ඡින්නපිලොතිකොති පිලොතිකා වුච්චති ඡින්නං භින්නං තත්ථ තත්ථ සිබ්බිතං ගණ්ඨිකතං ජිණ්ණං වත්ථං, තං යස්ස නත්ථි, අට්ඨහත්ථං වා නවහත්ථං වා අහතසාටකං නිවත්ථො, සො ඡින්නපිලොතිකො නාම. අයම්පි ධම්මො තාදිසො, න හෙත්ථ කොහඤ්ඤාදිවසෙන ඡින්නභින්නසිබ්බිතගණ්ඨිකතභාවො අත්ථි. අපිච කචවරො පිලොතිකොති වුච්චති. ඉමස්මිඤ්ච සාසනෙ සමණකචවරං නාම පතිට්ඨාතුං න ලභති. තෙනෙවාහ –

‘‘කාරණ්ඩවං නිද්ධමථ, කසම්බුඤ්චාපකස්සථ;

තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙ.

නිද්ධමිත්වාන පාපිච්ඡෙ, පාපආචාරගොචරෙ;

සුද්ධා සුද්ධෙහි සංවාසං, කප්පයව්හො පතිස්සතා;

තතො සමග්ගා නිපකා, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සථා’’ති. (සු. නි. 283-285);

ඉති සමණකචවරස්ස ඡින්නත්තාපි අයං ධම්මො ඡින්නපිලොතිකො නාම හොති. වට්ටං ¶ තෙසං නත්ථි පඤ්ඤාපනායාති තෙසං වට්ටං අපඤ්ඤත්තිභාවං ගතං නිප්පඤ්ඤත්තිකං ජාතං. එවරූපො මහාඛීණාසවො එවං ස්වාක්ඛාතෙ සාසනෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච ඛීණාසවො, එවං අනාගාමිආදයොපි.

තත්ථ ¶ ¶ ධම්මානුසාරිනො සද්ධානුසාරිනොති ඉමෙ ද්වෙ සොතාපත්තිමග්ගට්ඨා හොන්ති. යථාහ – ‘‘කතමො ච පුග්ගලො ධම්මානුසාරී? යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤාවාහිං පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො ධම්මානුසාරී. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො පුග්ගලො ධම්මානුසාරී, ඵලෙ ඨිතො දිට්ඨිප්පත්තො. කතමො ච පුග්ගලො සද්ධානුසාරී? යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධාවාහිං සද්ධාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධානුසාරී. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො පුග්ගලො සද්ධානුසාරී, ඵලෙ ඨිතො සද්ධාවිමුත්තො’’ති (පු. ප. 30). යෙසං මයි සද්ධාමත්තං පෙමමත්තන්ති ඉමිනා යෙසං අඤ්ඤො අරියධම්මො නත්ථි, තථාගතෙ පන සද්ධාමත්තං පෙමමත්තමෙව හොති. තෙ විපස්සකපුග්ගලා අධිප්පෙතා. විපස්සකභික්ඛූනඤ්හි එවං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නානං දසබලෙ එකා සද්ධා එකං පෙමං උප්පජ්ජති. තාය සද්ධාය තෙන පෙමෙන හත්ථෙ ගහෙත්වා සග්ගෙ ඨපිතා විය හොන්ති, නියතගතිකා කිර එතෙ. පොරාණකත්ථෙරා පන එවරූපං භික්ඛුං චූළසොතාපන්නොති වදන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අලගද්දූපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

249. එවං ¶ මෙ සුතන්ති වම්මිකසුත්තං. තත්ථ ආයස්මාති පියවචනමෙතං. කුමාරකස්සපොති තස්ස නාමං. කුමාරකාලෙ පබ්බජිතත්තා පන භගවතා, ‘‘කස්සපං පක්කොසථ, ඉදං ඵලං වා ඛාදනීයං වා කස්සපස්ස දෙථා’’ති වුත්තෙ, කතරස්ස කස්සපස්සාති කුමාරකස්සපස්සාති එවං ගහිතනාමත්තා තතො පට්ඨාය වුඩ්ඪකාලෙපි ‘‘කුමාරකස්සපො’’ ත්වෙව ¶ වුච්චති. අපිච රඤ්ඤා පොසාවනිකපුත්තත්තාපි තං ‘‘කුමාරකස්සපො’’ති සඤ්ජානිංසු. අයං පනස්ස පුබ්බයොගතො පට්ඨාය ආවිභාවකථා –

ථෙරො ¶ කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සෙට්ඨිපුත්තො අහොසි. අථෙකදිවසං භගවන්තං චිත්රකථිං එකං අත්තනො සාවකං ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තං දිස්වා භගවතො සත්තාහං දානං දත්වා, ‘‘අහම්පි භගවා අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස අයං ථෙරො විය චිත්රකථී සාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා පුඤ්ඤානි කරොන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි.

තදා කිර පරිනිබ්බුතස්ස භගවතො සාසනෙ ඔසක්කන්තෙ පඤ්ච භික්ඛූ නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුය්හ සමණධම්මං අකංසු. සඞ්ඝත්ථෙරො තතියදිවසෙ අරහත්තං පත්තො. අනුථෙරො චතුත්ථදිවසෙ අනාගාමී අහොසි. ඉතරෙ තයො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසං එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභොන්තානං එකො තක්කසිලායං රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පුක්කුසාති නාම රාජා හුත්වා භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිත්වා රාජගහං ගච්ඡන්තො කුම්භකාරසාලායං භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා අනාගාමිඵලං පත්තො. එකො එකස්මිං සමුද්දපට්ටනෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා නාවං ආරුය්හ භින්නනාවො දාරුචීරානි නිවාසෙත්වා ලාභසම්පත්තිං පත්තො, ‘‘අහං අරහා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා, ‘‘න ත්වං අරහා, ගච්ඡ සත්ථාරං පඤ්හං පුච්ඡා’’ති අත්ථකාමාය දෙවතාය චොදිතො තථා කත්වා අරහත්තඵලං පත්තො.

එකො ¶ රාජගහෙ එකිස්සා කුලදාරිකාය කුච්ඡිම්හි උප්පන්නො. සා ච පඨමං මාතාපිතරො යාචිත්වා පබ්බජ්ජං අලභමානා කුලඝරං ගතා ගබ්භසණ්ඨිතම්පි අජානන්තී සාමිකං ආරාධෙත්වා තෙන අනුඤ්ඤාතා භික්ඛුනීසු පබ්බජිතා. තස්සා ගබ්භිනිනිමිත්තං දිස්වා භික්ඛුනියො දෙවදත්තං පුච්ඡිංසු, සො ‘‘අස්සමණී’’ති ආහ. දසබලං පුච්ඡිංසු, සත්ථා උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසි. ථෙරො සාවත්ථිනගරවාසීනි කුලානි විසාඛඤ්ච උපාසිකං පක්කොසාපෙත්වා සොධෙන්තො, – ‘‘පුරෙ ලද්ධො ගබ්භො, පබ්බජ්ජා අරොගා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘සුවිනිච්ඡිතං අධිකරණ’’න්ති ථෙරස්ස සාධුකාරං අදාසි. සා භික්ඛුනී ¶ සුවණ්ණබිම්බසදිසං පුත්තං විජායි, තං ගහෙත්වා රාජා පසෙනදි කොසලො පොසාපෙසි. ‘‘කස්සපො’’ති චස්ස නාමං කත්වා අපරභාගෙ අලඞ්කරිත්වා ¶ සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. ඉති රඤ්ඤො පොසාවනිකපුත්තත්තාපි තං ‘‘කුමාරකස්සපො’’ති සඤ්ජානිංසූති.

අන්ධවනෙති එවංනාමකෙ වනෙ. තං කිර වනං ද්වින්නං බුද්ධානං කාලෙ අවිජහිතනාමං අන්ධවනංත්වෙව පඤ්ඤායති. තත්රායං පඤ්ඤත්තිවිභාවනා – අප්පායුකබුද්ධානඤ්හි සරීරධාතු න එකග්ඝනා හොති. අධිට්ඨානානුභාවෙන විප්පකිරියති. තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා, – ‘‘අහං න චිරට්ඨිතිකො, අප්පකෙහි සත්තෙහි අහං දිට්ඨො, යෙහි න දිට්ඨො, තෙව බහුතරා, තෙ මෙ ධාතුයො ආදාය තත්ථ තත්ථ පූජෙන්තා සග්ගපරායණා භවිස්සන්තී’’ති පරිනිබ්බානකාලෙ, ‘‘අත්තනො සරීරං විප්පකිරියතූ’’ති අධිට්ඨාසි. දීඝායුකබුද්ධානං පන සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනං ධාතුසරීරං තිට්ඨති.

කස්සපස්සාපි භගවතො තථෙව අට්ඨාසි. තතො මහාජනා සන්නිපතිත්වා, ‘‘ධාතුයො එකග්ඝනා න සක්කා වියොජෙතුං, කිං කරිස්සාමා’’ති සම්මන්තයිත්වා එකග්ඝනමෙව චෙතියං කරිස්සාම, කිත්තකං පන හොතු තන්ති ආහංසු. එකෙ සත්තයොජනියන්ති ආහංසු. එතං අතිමහන්තං, අනාගතෙ ජග්ගිතුං න සක්කා, ඡයොජනං හොතු, පඤ්චයොජනං… චතුයොජනං… තියොජනං… ද්වියොජනං… එකයොජනං හොතූති සන්නිට්ඨානං කත්වා ඉට්ඨකා කීදිසා හොන්තූති බාහිරන්තෙ ඉට්ඨකා රත්තසුවණ්ණමයා එකග්ඝනා සතසහස්සග්ඝනිකා හොන්තු, අබ්භන්තරිමන්තෙ පඤ්ඤාසසහස්සග්ඝනිකා. හරිතාලමනොසිලාහි මත්තිකාකිච්චං කයිරතු, තෙලෙන උදකකිච්චන්ති නිට්ඨං ගන්ත්වා චත්තාරි මුඛානි චතුධා විභජිංසු. රාජා එකං මුඛං ගණ්හි, රාජපුත්තො පථවින්දරකුමාරො ¶ එකං, අමච්චානං ජෙට්ඨකො හුත්වා සෙනාපති එකං, ජනපදානං ජෙට්ඨකො හුත්වා සෙට්ඨි එකං.

තත්ථ ධනසම්පන්නතාය රාජාපි සුවණ්ණං නීහරාපෙත්වා අත්තනා ගහිතමුඛෙ කම්මං ආරභි, උපරාජාපි, සෙනාපතිපි. සෙට්ඨිනා ගහිතමුඛෙ පන කම්මං ඔලීයති. තතො යසොරතො නාම එකො උපාසකො තෙපිටකො භාණකො අනාගාමී අරියසාවකො, සො කම්මං ඔලීයතීති ඤත්වා පඤ්ච සකටසතානි ¶ යොජාපෙත්වා ජනපදං ගන්ත්වා ‘‘කස්සපසම්මාසම්බුද්ධො ¶ වීසතිවස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතො. තස්ස යොජනිකං රතනචෙතියං කයිරති, යො යං දාතුං උස්සහති සුවණ්ණං වා හිරඤ්ඤං වා සත්තරතනං වා හරිතාලං වා මනොසිලං වා, සො තං දෙතූ’’ති සමාදපෙසි. මනුස්සා අත්තනො අත්තනො ථාමෙන හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනි අදංසු. අසක්කොන්තා තෙලතණ්ඩුලාදීනි දෙන්තියෙව. උපාසකො තෙලතණ්ඩුලාදීනි කම්මකාරානං භත්තවෙතනත්ථං පහිණාති, අවසෙසෙහි සුවණ්ණං චෙතාපෙත්වා පහිණාති, එවං සකලජම්බුදීපං අචරි.

චෙතියෙ කම්මං නිට්ඨිතන්ති චෙතියට්ඨානතො පණ්ණං පහිණිංසු – ‘‘නිට්ඨිතං කම්මං ආචරියො ආගන්ත්වා චෙතියං වන්දතූ’’ති. සොපි පණ්ණං පහිණි – ‘‘මයා සකලජම්බුදීපො සමාදපිතො, යං අත්ථි, තං ගහෙත්වා කම්මං නිට්ඨාපෙන්තූ’’ති. ද්වෙපි පණ්ණානි අන්තරාමග්ගෙ සමාගමිංසු. ආචරියස්ස පණ්ණතො පන චෙතියට්ඨානතො පණ්ණං පඨමතරං ආචරියස්ස හත්ථං අගමාසි. සො පණ්ණං වාචෙත්වා චෙතියං වන්දිස්සාමීති එකකොව නික්ඛමි. අන්තරාමග්ගෙ අටවියං පඤ්ච චොරසතානි උට්ඨහිංසු. තත්රෙකච්චෙ තං දිස්වා ඉමිනා සකලජම්බුදීපතො හිරඤ්ඤසුවණ්ණං සම්පිණ්ඩිතං, නිධිකුම්භී නො පවට්ටමානා ආගතාති අවසෙසානං ආරොචෙත්වා තං අග්ගහෙසුං. කස්මා තාතා, මං ගණ්හථාති? තයා සකලජම්බුදීපතො සබ්බං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං සම්පිණ්ඩිතං, අම්හාකම්පි ථොකං ථොකං දෙහීති. කිං තුම්හෙ න ජානාථ, කස්සපො භගවා පරිනිබ්බුතො, තස්ස යොජනිකං රතනචෙතියං කයිරති, තදත්ථාය මයා සමාදපිතං, නො අත්තනො අත්ථාය. තං තං ලද්ධලද්ධට්ඨානතො තත්ථෙව පෙසිතං, මය්හං පන නිවත්ථසාටකමත්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං විත්තං කාකණිකම්පි නත්ථීති.

එකෙ, ‘‘එවමෙතං විස්සජෙථ ආචරිය’’න්ති ආහංසු. එකෙ, ‘‘අයං රාජපූජිතො අමච්චපූජිතො ¶ , අම්හෙසු කඤ්චිදෙව නගරවීථියං දිස්වා රාජරාජමහාමත්තාදීනං ආරොචෙත්වා අනයව්යසනං පාපුණාපෙය්යා’’ති ආහංසු. උපාසකො, ‘‘තාතා, නාහං එවං කරිස්සාමී’’ති ආහ. තඤ්ච ඛො තෙසු කාරුඤ්ඤෙන, න අත්තනො ජීවිතනිකන්තියා. අථ තෙසු ගහෙතබ්බො විස්සජ්ජෙතබ්බොති විවදන්තෙසු ගහෙතබ්බොති ලද්ධිකා එව බහුතරා හුත්වා ජීවිතා වොරොපයිංසු.

තෙසං ¶ ¶ බලවගුණෙ අරියසාවකෙ අපරාධෙන නිබ්බුතදීපසිඛා විය අක්ඛීනි අන්තරධායිංසු. තෙ, ‘‘කහං භො චක්ඛු, කහං භො චක්ඛූ’’ති විප්පලපන්තා එකච්චෙ ඤාතකෙහි ගෙහං නීතා. එකච්චෙ නොඤාතකා අනාථාති තත්ථෙව අටවියං රුක්ඛමූලෙ පණ්ණසාලායං වසිංසු. අටවිං ආගතමනුස්සා කාරුඤ්ඤෙන තෙසං තණ්ඩුලං වා පුටභත්තං වා පරිබ්බයං වා දෙන්ති. දාරුපණ්ණාදීනං අත්ථාය ගන්ත්වා ආගතා මනුස්සා කුහිං ගතත්ථාති වුත්තෙ අන්ධවනං ගතම්හාති වදන්ති. එවං ද්වින්නම්පි බුද්ධානං කාලෙ තං වනං අන්ධවනංත්වෙව පඤ්ඤායති. කස්සපබුද්ධකාලෙ පනෙතං ඡඩ්ඩිතජනපදෙ අටවි අහොසි. අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියා අවිදූරෙ ජෙතවනස්ස පිට්ඨිභාගෙ පවිවෙකකාමානං කුලපුත්තානං වසනට්ඨානං පධානඝරං අහොසි, තත්ථ ආයස්මා කුමාරකස්සපො තෙන සමයෙන සෙඛපටිපදං පූරයමානො විහරති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්ධවනෙ විහරතී’’ති.

අඤ්ඤතරා දෙවතාති නාමගොත්තවසෙන අපාකටා එකා දෙවතාති අත්ථො. ‘‘අභිජානාති නො, භන්තෙ, භගවා අහුඤාතඤ්ඤතරස්ස මහෙසක්ඛස්ස සංඛිත්තෙන තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං භාසිතා’’ති (ම. නි. 1.365) එත්ථ පන අභිඤ්ඤාතො සක්කොපි දෙවරාජා අඤ්ඤතරොති වුත්තො. දෙවතාති ච ඉදං දෙවානම්පි දෙවධීතානම්පි සාධාරණවචනං. ඉමස්මිං පනත්ථෙ දෙවො අධිප්පෙතො. අභික්කන්තාය රත්තියාති එත්ථ අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනාදීසු දිස්සති. තත්ථ – ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති එවමාදීසු (අ. නි. 8.20) ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’ති (අ. නි. 4.100) එවමාදීසු සුන්දරෙ.

‘‘කො ¶ මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. (වි. ව. 857) –

එවමාදීසු අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතමා’’ති එවමාදීසු (පාරා. 15) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධ පන ඛයෙ. තෙන අභික්කන්තාය රත්තියාති පරික්ඛීණාය ¶ රත්තියාති වුත්තං හොති. තත්ථායං දෙවපුත්තො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ ආගතොති ¶ වෙදිතබ්බො. අභික්කන්තවණ්ණාති ඉධ අභික්කන්තසද්දො අභිරූපෙ. වණ්ණසද්දො පන ඡවි-ථුති-කුලවග්ගකාරණ-සණ්ඨානපමාණරූපායතනාදීසු දිස්සති. තත්ථ, ‘‘සුවණ්ණවණ්ණොසි භගවා’’ති එවමාදීසු ඡවියා. ‘‘කදා සඤ්ඤූළ්හා පන තෙ ගහපති සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණා’’ති (ම. නි. 2.77) එවමාදීසු ථුතියං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භො ගොතම, වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 3.115) කුලවග්ගෙ. ‘‘අථ කෙන නු වණ්ණෙන, ගන්ධථෙනොති වුච්චතී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.234) කාරණෙ. ‘‘මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.138) සණ්ඨානෙ. ‘‘තයො පත්තස්ස වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (පාරා. 602) පමාණෙ. ‘‘වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා’’ති එවමාදීසු රූපායතනෙ. සො ඉධ ඡවියං දට්ඨබ්බො. තෙන අභික්කන්තවණ්ණාති අභිරූපඡවිඉට්ඨවණ්ණා, මනාපවණ්ණාති වුත්තං හොති. දෙවතා හි මනුස්සලොකං ආගච්ඡමානා පකතිවණ්ණං පකතිඉද්ධිං පජහිත්වා ඔළාරිකං අත්තභාවං කත්වා අතිරෙකවණ්ණං අතිරෙකඉද්ධිං මාපෙත්වා නටසමජ්ජාදීනි ගච්ඡන්තා මනුස්සා විය අභිසඞ්ඛතෙන කායෙන ආගච්ඡන්ති. අයම්පි දෙවපුත්තො තථෙව ආගතො. තෙන වුත්තං ‘‘අභික්කන්තවණ්ණා’’ති.

කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවලසද්දො අනවසෙස-යෙභූය්ය-අබ්යාමිස්සානතිරෙකදළ්හත්ථ-විසංයොගාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස, ‘‘කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරිය’’න්ති (පාරා. 1) එවමාදීසු අනවසෙසත්තමත්ථො. ‘‘කෙවලකප්පා ච අඞ්ගමගධා පහූතං ඛාදනීයං භොජනීයං ආදාය උපසඞ්කමිස්සන්තී’’ති එවමාදීසු යෙභුය්යතා. ‘‘කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති (විභ. 225) එවමාදීසු අබ්යාමිස්සතා. ‘‘කෙවලං සද්ධාමත්තකං නූන අයමායස්මා’’ති (මහාව. 244) එවමාදීසු අනතිරෙකතා. ‘‘ආයස්මතො අනුරුද්ධස්ස බාහියො නාම සද්ධිවිහාරිකො කෙවලකප්පං සඞ්ඝභෙදාය ඨිතො’’ති (අ. නි. 4.243) එවමාදීසු දළ්හත්ථතා ¶ . ‘‘කෙවලී වුසිතවා උත්තමපුරිසොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.57) එවමාදීසු විසංයොගො. ඉධ පනස්ස අනවසෙසත්තමත්ථොති අධිප්පෙතො.

කප්පසද්දො පනායං අභිසද්දහන-වොහාර-කාල-පඤ්ඤත්ති- ¶ ඡෙදන-විකප්ප-ලෙස-සමන්තභාවාදි-අනෙකත්ථො. තථා හිස්ස, ‘‘ඔකප්පනියමෙතං භොතො ¶ ගොතමස්ස, යථා තං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (ම. නි. 1.387) එවමාදීසු අභිසද්දහනමත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 250) එවමාදීසු වොහාරො. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) කාලො. ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’ති (සං. නි. 3.124) එවමාදීසු පඤ්ඤත්ති. ‘‘අලඞ්කතා කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති (සං. නි. 4.365) එවමාදීසු ඡෙදනං. ‘‘කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො’’ති (චූළව. 446) එවමාදීසු විකප්පො. ‘‘අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතු’’න්ති (අ. නි. 8.80) එවමාදීසු ලෙසො. ‘‘කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා’’ති (සං. නි. 1.94) එවමාදීසු සමන්තභාවො. ඉධ පනස්ස සමන්තභාවො අත්ථො අධිප්පෙතො. තස්මා කෙවලකප්පං අන්ධවනන්ති එත්ථ අනවසෙසං සමන්තතො අන්ධවනන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඔභාසෙත්වාති වත්ථාලඞ්කාරසරීරසමුට්ඨිතාය ආභාය ඵරිත්වා, චන්දිමා විය ච සූරියො විය ච එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො. එකමන්තං අට්ඨාසීති එකස්මිං අන්තෙ, එකස්මිං ඔකාසෙ අට්ඨාසි. එතදවොචාති එතං ‘‘භික්ඛු භික්ඛූ’’තිආදිවචනමවොච. කස්මා පනායං අවන්දිත්වා සමණවොහාරෙනෙව කථෙතීති? සමණසඤ්ඤාසමුදාචාරෙනෙව. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං අන්තරා කාමාවචරෙ වසි. අහං පන අස්මි තතො කාලතො පට්ඨාය බ්රහ්මචාරී’’ති සමණසඤ්ඤාවස්ස සමුදාචරති, තස්මා අවන්දිත්වා සමණවොහාරෙනෙව කථෙති. පුබ්බසහායො කිරෙසො දෙවපුත්තො ථෙරස්ස. කුතො පට්ඨායාති? කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලතො පට්ඨාය. යො හි පුබ්බයොගෙ ආගතෙසු පඤ්චසු සහායෙසු අනුථෙරො චතුත්ථදිවසෙ අනාගාමී අහොසීති වුත්තො, අයං සො. තදා කිර තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරස්ස අරහත්තෙනෙව සද්ධිං අභිඤ්ඤා ආගමිංසු. සො, ‘‘මය්හං කිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති වෙහාසං උප්පතිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආදාය ආගන්ත්වා, ‘‘ඉමං, ආවුසො, පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිත්වා අප්පමත්තා සමණධම්මං කරොථා’’ති ආහ. ඉතරෙ ආහංසු – ‘‘න, ආවුසො, අම්හාකං එවං කතිකා අත්ථි – ‘යො පඨමං ¶ විසෙසං නිබ්බත්තෙත්වා පිණ්ඩපාතං ආහරති, තෙනාභතං භුඤ්ජිත්වා සෙසෙහි ¶ සමණධම්මො කාතබ්බො’ති. තුම්හෙ අත්තනො ¶ උපනිස්සයෙන කිච්චං මත්ථකං පාපයිත්ථ. මයම්පි සචෙ නො උපනිස්සයො භවිස්සති, කිච්චං මත්ථකං පාපෙස්සාම. පපඤ්චො එස අම්හාකං, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති. සො යථාඵාසුකං ගන්ත්වා ආයුපරියොසානෙ පරිනිබ්බායි.

පුනදිවසෙ අනුථෙරො අනාගාමිඵලං සච්ඡකාසි, තස්ස අභිඤ්ඤායො ආගමිංසු. සොපි තථෙව පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා තෙහි පටික්ඛිත්තො යථාඵාසුකං ගන්ත්වා ආයුපරියොසානෙ සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්ති. සො සුද්ධාවාසෙ ඨත්වා තෙ සහායෙ ඔලොකෙන්තො, එකො තදාව පරිනිබ්බුතො, එකො අධුනා භගවතො සන්තිකෙ අරියභූමිං පත්තො, එකො ලාභසක්කාරං නිස්සාය, ‘‘අහං අරහා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා සුප්පාරකපට්ටනෙ වසතීති දිස්වා තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘න ත්වං අරහා, න අරහත්තමග්ගං පටිපන්නො, ගච්ඡ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණාහී’’ති උය්යොජෙසි. සොපි අන්තරඝරෙ භගවන්තං ඔවාදං යාචිත්වා, ‘‘තස්මා තිහ තෙ බාහිය එවං සික්ඛිතබ්බං දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං හොතූ’’ති (උදා. 10) භගවතා සංඛිත්තෙන ඔවදිතො අරියභූමිං සම්පාපුණි.

තතො අඤ්ඤො එකො අත්ථි, සො කුහින්ති ඔලොකෙන්තො අන්ධවනෙ සෙක්ඛපටිපදං පූරයමානො විහරතීති දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘සහායකස්ස සන්තිකෙ ගමිස්සාමීති, ගච්ඡන්තෙන පන තුච්ඡහත්ථෙන අගන්ත්වා කිඤ්චි පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගන්තුං වට්ටති, සහායො ඛො පන මෙ නිරාමිසො පබ්බතමත්ථකෙ වසන්තො මයා ආකාසෙ ඨත්වා දින්නං පිණ්ඩපාතම්පි අපරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං අකාසි, ඉදානි ආමිසපණ්ණාකාරං කිං ගණ්හිස්සති? ධම්මපණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති බ්රහ්මලොකෙ ඨිතොව රතනාවළිං ගන්ථෙන්තො විය පන්නරස පඤ්හෙ විභජිත්වා තං ධම්මපණ්ණාකාරං ආදාය ආගන්ත්වා සහායස්ස අවිදූරෙ ඨත්වා අත්තනො සමණසඤ්ඤාසමුදාචාරවසෙන තං අනභිවාදෙත්වාව, ‘‘භික්ඛු භික්ඛූ’’ති ආලපිත්වා අයං වම්මිකොතිආදිමාහ. තත්ථ තුරිතාලපනවසෙන භික්ඛු භික්ඛූති ආමෙඩිතං වෙදිතබ්බං. යථා වා එකනෙව තිලකෙන නලාටං න සොභති, තං පරිවාරෙත්වා අඤ්ඤෙසුපි දින්නෙසු ඵුල්ලිතමණ්ඩිතං විය සොභති, එවං එකෙනෙව පදෙන වචනං න සොභති ¶ , පරිවාරිකපදෙන සද්ධිං ¶ ඵුල්ලිතමණ්ඩිතං විය සොභතීති තං පරිවාරිකපදවසෙන වචනං ඵුල්ලිතමණ්ඩිතං විය කරොන්තොපි එවමාහ.

අයං ¶ වම්මිකොති පුරතො ඨිතො වම්මිකො නාම නත්ථි, දෙසනාවසෙන පන පුරතො ඨිතං දස්සෙන්තො විය අයන්ති ආහ. ලඞ්ගින්ති සත්ථං ආදාය ඛණන්තො පලිඝං අද්දස. උක්ඛිප ලඞ්ගිං අභික්ඛණ සුමෙධාති තාත, පණ්ඩිත, ලඞ්ගී නාම රත්තිං ධූමායති දිවා පජ්ජලති. උක්ඛිපෙත පරං පරතො ඛණාති. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො දට්ඨබ්බො. උද්ධුමායිකන්ති මණ්ඩූකං. චඞ්කවාරන්ති ඛාරපරිස්සාවනං. කුම්මන්ති කච්ඡපං. අසිසූනන්ති මංසච්ඡෙදකං අසිඤ්චෙව අධිකුට්ටනඤ්ච. මංසපෙසින්ති නිසදපොතප්පමාණං අල්ලමංසපිණ්ඩං. නාගන්ති සුමනපුප්ඵකලාපසදිසං මහාඵණං තිවිධසොවත්ථිකපරික්ඛිත්තං අහිනාගං අද්දස. මා නාගං ඝට්ටෙසීති දණ්ඩකකොටියා වා වල්ලිකොටියා වා පංසුචුණ්ණං වා පන ඛිපමානො මා නාගං ඝට්ටයි. නමො කරොහි නාගස්සාති උපරිවාතතො අපගම්ම සුද්ධවත්ථං නිවාසෙත්වා නාගස්ස නමක්කාරං කරොහි. නාගෙන අධිසයිතං ධනං නාම යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ඛාදතො න ඛීයති, නාගො තෙ අධිසයිතං ධනං දස්සති, තස්මා නමො කරොහි නාගස්සාති. ඉතො වා පන සුත්වාති යථා දුක්ඛක්ඛන්ධෙ ඉතොති සාසනෙ නිස්සකං, න තථා ඉධ. ඉධ පන දෙවපුත්තෙ නිස්සක්කං, තස්මා ඉතො වා පනාති මම වා පන සන්තිකා සුත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො.

251. චාතුම්මහාභූතිකස්සාති චතුමහාභූතමයස්ස. කායස්සෙතං අධිවචනන්ති සරීරස්ස නාමං. යථෙව හි බාහිරකො වම්මිකො, වමතීති වන්තකොති වන්තුස්සයොති වන්තසිනෙහසම්බන්ධොති චතූහි කාරණෙහි වම්මිකොති වුච්චති. සො හි අහිමඞ්ගුසඋන්දූරඝරගොළිකාදයො නානප්පකාරෙ පාණකෙ වමතීති වම්මිකො. උපචිකාහි වන්තකොති වම්මිකො. උපචිකාහි වමිත්වා මුඛතුණ්ඩකෙන උක්ඛිත්තපංසුචුණ්ණෙන කටිප්පමාණෙනපි පොරිසප්පමාණෙනපි උස්සිතොති වම්මිකො. උපචිකාහි ¶ වන්තඛෙළසිනෙහෙන ආබද්ධතාය සත්තසත්තාහං දෙවෙ වස්සන්තෙපි න විප්පකිරියති, නිදාඝෙපි තතො පංසුමුට්ඨිං ගහෙත්වා තස්මිං මුට්ඨිනා පීළියමානෙ සිනෙහො නික්ඛමති, එවං වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොති වම්මිකො. එවමයං කායොපි, ‘‘අක්ඛිම්හා ¶ අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා නයෙන නානප්පකාරකං අසුචිකලිමලං වමතීති වම්මිකො. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ නිකන්තිපරියාදානෙන අත්තභාවං ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති අරියෙහි වන්තකොතිපි වම්මිකො. යෙහි චායං තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සිතො න්හාරුසම්බද්ධො මංසාවලෙපනො අල්ලචම්මපරියොනද්ධො ඡවිරඤ්ජිතො සත්තෙ වඤ්චෙති, තං සබ්බං අරියෙහි වන්තමෙවාති වන්තුස්සයොතිපි වම්මිකො. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං, චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55) එවං තණ්හාය ජනිතත්තා ¶ අරියෙහි වන්තෙනෙව තණ්හාසිනෙහෙන සම්බද්ධො අයන්ති වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොතිපි වම්මිකො. යථා ච වම්මිකස්ස අන්තො නානප්පකාරා පාණකා තත්ථෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති, ගිලානා සයන්ති, මතා පතන්ති. ඉති සො තෙසං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොති. එවං ඛත්තියමහාසාලාදීනම්පි කායො අයං ගොපිතරක්ඛිතො මණ්ඩිතප්පසාධිතො මහානුභාවානං කායොති අචින්තෙත්වා ඡවිනිස්සිතා පාණා චම්මනිස්සිතා පාණා මංසනිස්සිතා පාණා න්හාරුනිස්සිතා පාණා අට්ඨිනිස්සිතා පාණා අට්ඨිමිඤ්ජනිස්සිතා පාණාති එවං කුලගණනාය අසීතිමත්තානි කිමිකුලසහස්සානි අන්තොකායස්මිංයෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති, ගෙලඤ්ඤෙන ආතුරිතානි සයන්ති, මතානි පතන්ති, ඉති අයම්පි තෙසං පාණානං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොතීති ‘‘වම්මිකො’’ ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘වම්මිකොති ඛො, භික්ඛු, ඉමස්ස චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්සෙතං අධිවචන’’න්ති.

මාතාපෙත්තිකසම්භවස්සාති මාතිතො ච පිතිතො ච නිබ්බත්තෙන මාතාපෙත්තිකෙන සුක්කසොණිතෙන සම්භූතස්ස. ඔදනකුම්මාසූපචයස්සාති ඔදනෙන චෙව කුම්මාසෙන ච උපචිතස්ස වඩ්ඪිතස්ස. අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මස්සාති එත්ථ අයං කායො හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චධම්මො. දුග්ගන්ධවිඝාතත්ථාය තනුවිලෙපනෙන උච්ඡාදනධම්මො. අඞ්ගපච්චඞ්ගාබාධවිනොදනත්ථාය ඛුද්දකසම්බාහනෙන පරිමද්දනධම්මො. දහරකාලෙ ¶ වා ඌරූසු සයාපෙත්වා ගබ්භවාසෙන දුස්සණ්ඨිතානං තෙසං තෙසං අඞ්ගානං සණ්ඨානසම්පාදනත්ථං අඤ්ඡනපීළනාදිවසෙන පරිමද්දනධම්මො. එවං පරිහරතොපි ච භෙදනවිද්ධංසනධම්මො භිජ්ජති චෙව විකිරති ච, එවං සභාවොති අත්ථො. තත්ථ ¶ මාතාපෙත්තිකසම්භවඔදනකුම්මාසූපචයඋච්ඡාදනපරිමද්දනපදෙහි සමුදයො කථිතො, අනිච්චභෙදවිද්ධංසනපදෙහි අත්ථඞ්ගමො. එවං සත්තහිපි පදෙහි චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්ස උච්චාවචභාවො වඩ්ඪිපරිහානි සමුදයත්ථඞ්ගමො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

දිවා කම්මන්තෙති දිවා කත්තබ්බකම්මන්තෙ. ධූමායනාති එත්ථ අයං ධූමසද්දො කොධෙ තණ්හාය විතක්කෙ පඤ්චසු කාමගුණෙසු ධම්මදෙසනාය පකතිධූමෙති ඉමෙසු අත්ථෙසු වත්තති. ‘‘කොධො ධූමො භස්මනිමොසවජ්ජ’’න්ති (සං. නි. 1.165) එත්ථ හි කොධෙ වත්තති. ‘‘ඉච්ඡාධූමායිතා සත්තා’’ති ¶ එත්ථ තණ්හාය. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවතො අවිදූරෙ ධූමායන්තො නිසින්නො හොතී’’ති එත්ථ විතක්කෙ.

හිත්වා තුවං පබ්බජ බ්රහ්මදත්තා’’ති. (ජා. 1.6.14) –

එත්ථ පඤ්චකාමගුණෙසු. ‘‘ධූමං කත්තා හොතී’’ති (ම. නි. 1.349) එත්ථ ධම්මදෙසනාය. ‘‘ධජො රථස්ස පඤ්ඤාණං, ධූමො පඤ්ඤාණමග්ගිනො’’ති (සං. නි. 1.72) එත්ථ පකතිධූමෙ. ඉධ පනායං විතක්කෙ අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘අයං රත්තිං ධූමායනා’’ති.

තථාගතස්සෙතං අධිවචනන්ති තථාගතො හි සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො නාම. යථාහ – ‘‘සත්තන්නං ඛො, භික්ඛු, ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො. කතමෙසං සත්තන්නං? රාගො බාහිතො හොති, දොසො… මොහො… මානො… සක්කායදිට්ඨි… විචිකිච්ඡා… සීලබ්බතපරාමාසො බාහිතො හොති. ඉමෙසං භික්ඛු සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො’’ති (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 28). සුමෙධොති සුන්දරපඤ්ඤො. සෙක්ඛස්සාති එත්ථ සික්ඛතීති ¶ සෙක්ඛො. යථාහ – ‘‘සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛු, තස්මා සෙක්ඛොති වුච්චති. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛතී’’ති (අ. නි. 3.86).

පඤ්ඤාය ¶ අධිවචනන්ති ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය එතං අධිවචනං, න ආවුධසත්ථස්ස. වීරියාරම්භස්සාති කායිකචෙතසිකවීරියස්ස. තං පඤ්ඤාගතිකමෙව හොති. ලොකියාය පඤ්ඤාය ලොකියං, ලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය ලොකුත්තරං. එත්ථ පනායං අත්ථදීපනා –

එකො කිර ජානපදො බ්රාහ්මණො පාතොව මාණවකෙහි සද්ධිං ගාමතො නික්ඛම්ම දිවසං අරඤ්ඤෙ මන්තෙ වාචෙත්වා සායං ගාමං ආගච්ඡති. අන්තරාමග්ගෙ ච එකො වම්මිකො අත්ථි. සො රත්තිං ¶ ධූමායති, දිවා පජ්ජලති. බ්රාහ්මණො අන්තෙවාසිං සුමෙධං මාණවං ආහ – ‘‘තාත, අයං වම්මිකො රත්තිං ධූමායති, දිවා පජ්ජලති, විකාරමස්ස පස්සිස්සාම, භින්දිත්වා නං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා ඛිපාහී’’ති. සො සාධූති කුදාලං ගහෙත්වා සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය තථා අකාසි. තත්ර ආචරියබ්රාහ්මණො විය භගවා. සුමෙධමාණවකො විය සෙක්ඛො භික්ඛු. වම්මිකො විය කායො. ‘‘තාත, අයං වම්මිකො රත්තිං ධූමායති, දිවා පජ්ජලති, විකාරමස්ස පස්සිස්සාම, භින්දිත්වා නං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා ඛිපාහී’’ති බ්රාහ්මණෙන වුත්තකාලො විය, ‘‘භික්ඛු චාතුමහාභූතිකං කායං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා පරිග්ගණ්හාහී’’ති භගවතා වුත්තකාලො. තස්ස සාධූති කුදාලං ගහෙත්වා තථාකරණං විය සෙක්ඛස්ස භික්ඛුනො, ‘‘යො වීසතියා කොට්ඨාසෙසු ථද්ධභාවො, අයං පථවීධාතු. යො ද්වාදසසු කොට්ඨාසෙසු ආබන්ධනභාවො, අයං ආපොධාතු. යො චතූසු කොට්ඨාසෙසු පරිපාචනභාවො, අයං තෙජොධාතු. යො ඡසු කොට්ඨාසෙසු විත්ථම්භනභාවො, අයං වායොධාතූ’’ති එවං චතුධාතුවවත්ථානවසෙන කායපරිග්ගහො වෙදිතබ්බො.

ලඞ්ගීති ඛො, භික්ඛූති කස්මා භගවා අවිජ්ජං ලඞ්ගීති කත්වා දස්සෙසීති? යථා හි නගරස්ස ද්වාරං පිධාය පලිඝෙ යොජිතෙ මහාජනස්ස ගමනං පච්ඡිජ්ජති, යෙ නගරස්ස අන්තො, තෙ අන්තොයෙව හොන්ති. යෙ බහි, තෙ බහියෙව. එවමෙව යස්ස ඤාණමුඛෙ අවිජ්ජාලඞ්ගී පතති, තස්ස නිබ්බානසම්පාපකං ඤාණගමනං පච්ඡිජ්ජති, තස්මා අවිජ්ජං ලඞ්ගීති ¶ කත්වා දස්සෙසි. පජහ අවිජ්ජන්ති එත්ථ කම්මට්ඨානඋග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන අවිජ්ජාපහානං කථිතං.

උද්ධුමායිකාති ¶ ඛො, භික්ඛූති එත්ථ උද්ධුමායිකමණ්ඩූකො නාම නො මහන්තො, නඛපිට්ඨිප්පමාණො හොති, පුරාණපණ්ණන්තරෙ වා ගච්ඡන්තරෙ වා වල්ලිඅන්තරෙ වා වසති. සො දණ්ඩකොටියා වා වල්ලිකොටියා වා පංසුචුණ්ණකෙන වා ඝට්ටිතො ආයමිත්වා මහන්තො පරිමණ්ඩලො බෙලුවපක්කප්පමාණො හුත්වා චත්තාරො පාදෙ ආකාසගතෙ කත්වා පච්ඡින්නගමනො හුත්වා අමිත්තවසං යාති, කාකකුලලාදිභත්තමෙව හොති. එවමෙව අයං කොධො පඨමං උප්පජ්ජන්තො චිත්තාවිලමත්තකොව හොති. තස්මිං ඛණෙ අනිග්ගහිතො වඩ්ඪිත්වා මුඛවිකුලනං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො හනුසඤ්චොපනං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො ඵරුසවාචානිච්ඡාරණං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො දිසාවිලොකනං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො පාණිනා ලෙඩ්ඩුදණ්ඩසත්ථපරාමසනං පාපෙති. තදා අනිග්ගහිතො දණ්ඩසත්ථාභිනිපාතං පාපෙති ¶ . තදා අනිග්ගහිතො පරඝාතනම්පි අත්තඝාතනම්පි පාපෙති. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘යතො අයං කොධො පරං ඝාතෙත්වා අත්තානං ඝාතෙති, එත්තාවතායං කොධො පරමුස්සදගතො හොති පරමවෙපුල්ලප්පත්තො’’ති. තත්ථ යථා උද්ධුමායිකාය චතූසු පාදෙසු ආකාසගතෙසු ගමනං පච්ඡිජ්ජති, උද්ධුමායිකා අමිත්තවසං ගන්ත්වා කාකාදිභත්තං හොති, එවමෙව කොධසමඞ්ගීපුග්ගලො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති, අමිත්තවසං යාති, සබ්බෙසං මාරානං යථාකාමකරණීයො හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘උද්ධුමායිකාති ඛො, භික්ඛු, කොධූපායාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. තත්ථ බලවප්පත්තො කොධොව කොධූපායාසො. පජහ කොධූපායාසන්ති එත්ථ පටිසඞ්ඛානප්පහානං කථිතං.

ද්විධාපථොති එත්ථ, යථා පුරිසො සධනො සභොගො කන්තාරද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො ද්වෙධාපථං පත්වා, ‘‘ඉමිනා නු ඛො ගන්තබ්බං, ඉමිනා ගන්තබ්බ’’න්ති නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව තිට්ඨති, අථ නං චොරා උට්ඨහිත්වා අනයබ්යසනං පාපෙන්ති, එවමෙව ඛො මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නො භික්ඛු බුද්ධාදීසු කඞ්ඛාය උප්පන්නාය කම්මට්ඨානං ¶ වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති, අථ නං කිලෙසමාරාදයො සබ්බෙ මාරා අනයබ්යසනං පාපෙන්ති, ඉති විචිකිච්ඡා ද්වෙධාපථසමා හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘ද්විධාපථොති ඛො, භික්ඛු, විචිකිච්ඡායෙතං ¶ අධිවචන’’න්ති. පජහ විචිකිච්ඡන්ති එත්ථ කම්මට්ඨානඋග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන විචිකිච්ඡාපහානං කථිතං.

චඞ්ගවාරන්ති එත්ථ, යථා රජකෙහි ඛාරපරිස්සාවනම්හි උදකෙ පක්ඛිත්තෙ එකො උදකඝටො ද්වෙපි දසපි වීසතිපි ඝටසතම්පි පග්ඝරතියෙව, පසටමත්තම්පි උදකං න තිට්ඨති, එවමෙව නීවරණසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අබ්භන්තරෙ කුසලධම්මො න තිට්ඨති. තෙනාහ භගවා – ‘‘චඞ්ගවාරන්ති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං නීවරණානං අධිවචන’’න්ති. පජහ පඤ්චනීවරණෙති එත්ථ වික්ඛම්භනතදඞ්ගවසෙන නීවරණප්පහානං කථිතං.

කුම්මොති එත්ථ, යථා කච්ඡපස්ස චත්තාරො පාදා සීසන්ති පඤ්චෙව අඞ්ගානි හොන්ති, එවමෙව සබ්බෙපි සඞ්ඛතා ධම්මා ගය්හමානා පඤ්චෙව ඛන්ධා භවන්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘කුම්මොති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති. පජහ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙති එත්ථ පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගප්පහානං කථිතං.

අසිසූනාති ¶ එත්ථ, යථා සූනාය උපරි මංසං ඨපෙත්වා අසිනා කොට්ටෙන්ති, එවමිමෙ සත්තා වත්ථුකාමත්ථාය කිලෙසකාමෙහි ඝාතයමානා වත්ථුකාමානං උපරි කත්වා කිලෙසකාමෙහි කන්තිතා කොට්ටිතා ච හොන්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අසිසූනාති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචන’’න්ති. පජහ පඤ්ච කාමගුණෙති එත්ථ පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගප්පහානං කථිතං.

මංසපෙසීති ඛො, භික්ඛූති එත්ථ අයං මංසපෙසි නාම බහුජනපත්ථිතා ඛත්තියාදයො මනුස්සාපි නං පත්ථෙන්ති කාකාදයො තිරච්ඡානාපි. ඉමෙ හි සත්තා අවිජ්ජාය සම්මත්තා නන්දිරාගං උපගම්ම වට්ටං වඩ්ඪෙන්ති. යථා වා මංසපෙසි ඨපිතඨපිතට්ඨානෙ ලග්ගති, එවමිමෙ සත්තා නන්දිරාගබද්ධා වට්ටෙ ලග්ගන්ති, දුක්ඛං පත්වාපි න උක්කණ්ඨන්ති ¶ , ඉති නන්දිරාගො මංසපෙසිසදිසො හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘මංසපෙසීති ඛො, භික්ඛු, නන්දිරාගස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. පජහ නන්දීරාගන්ති එත්ථ චතුත්ථමග්ගෙන නන්දීරාගප්පහානං කථිතං.

නාගොති ඛො, භික්ඛු, ඛීණාසවස්සෙතං භික්ඛුනො අධිවචනන්ති එත්ථ යෙනත්ථෙන ඛීණාසවො නාගොති වුච්චති, සො අනඞ්ගණසුත්තෙ (ම. නි. අට්ඨ. 1.63) පකාසිතො එව. නමො කරොහි නාගස්සාති ඛීණාසවස්ස බුද්ධනාගස්ස, ‘‘බුද්ධො ¶ සො භගවා බොධාය ධම්මං දෙසෙති, දන්තො සො භගවා දමථාය ධම්මං දෙසෙති, සන්තො සො භගවා සමථාය ධම්මං දෙසෙති, තිණ්ණො සො භගවා තරණාය ධම්මං දෙසෙති, පරිනිබ්බුතො සො භගවා පරිනිබ්බානාය ධම්මං දෙසෙතී’’ති (ම. නි. 1.361) එවං නමක්කාරං කරොහීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉති ඉදං සුත්තං ථෙරස්ස කම්මට්ඨානං අහොසි. ථෙරොපි ඉදමෙව සුත්තං කම්මට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තො. අයමෙතස්ස අත්ථොති අයං එතස්ස පඤ්හස්ස අත්ථො. ඉති භගවා රතනරාසිම්හි මණිකූටං ගණ්හන්තො විය යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

252. එවං ¶ මෙ සුතන්ති රථවිනීතසුත්තං. තත්ථ රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ, තඤ්හි මන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා රාජගහන්ති වුච්චති. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙ වණ්ණයන්ති. කිං තෙහි? නාමමෙතං තස්ස නගරස්ස. තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ ච චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිතං, තෙසං වසන්තවනං හුත්වා තිට්ඨති. වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙති වෙළුවනන්ති තස්ස උය්යානස්ස නාමං, තං කිර වෙළූහි පරික්ඛිත්තං අහොසි අට්ඨාරසහත්ථෙන ච පාකාරෙන, ගොපුරට්ටාලකයුත්තං නීලොභාසං මනොරමං, තෙන වෙළුවනන්ති වුච්චති. කලන්දකානඤ්චෙත්ථ නිවාපං අදංසු, තෙන කලන්දකනිවාපොති වුච්චති.

පුබ්බෙ කිර අඤ්ඤතරො රාජා තත්ථ උය්යානකීළනත්ථං ආගතො ¶ සුරාමදෙන මත්තො දිවාසෙය්යං උපගතො සුපි. පරිජනොපිස්ස, ‘‘සුත්තො රාජා’’ති පුප්ඵඵලාදීහි පලොභියමානො ඉතො චිතො ච පක්කාමි, අථ සුරාගන්ධෙන අඤ්ඤතරස්මා සුසිරරුක්ඛා කණ්හසප්පො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤාභිමුඛො ආගච්ඡති. තං දිස්වා රුක්ඛදෙවතා, ‘‘රඤ්ඤො ජීවිතං දම්මී’’ති කාළකවෙසෙන ආගන්ත්වා කණ්ණමූලෙ සද්දමකාසි. රාජා පටිබුජ්ඣි, කණ්හසප්පො ¶ නිවත්තො. සො තං දිස්වා, ‘‘ඉමාය මම ජීවිතං දින්න’’න්ති කාළකානං තත්ථ නිවාපං පට්ඨපෙසි, අභයඝොසනඤ්ච ඝොසාපෙසි. තස්මා තං තතො පභුති කලන්දකනිවාපන්ති සඞ්ඛ්යං ගතං. කලන්දකාති කාළකානං නාමං.

ජාතිභූමිකාති ජාතිභූමිවාසිනො. තත්ථ ජාතිභූමීති ජාතට්ඨානං. තං ඛො පනෙතං නෙව කොසලමහාරාජාදීනං න චඞ්කීබ්රාහමණාදීනං න සක්කසුයාමසන්තුසිතාදීනං න අසීතිමහාසාවකාදීනං න අඤ්ඤෙසං සත්තානං ජාතට්ඨානං ‘‘ජාතිභූමී’’ති වුච්චති. යස්ස පන ජාතදිවසෙ දසසහස්සිලොකධාතු එකද්ධජමාලාවිප්පකිණ්ණකුසුමවාසචුණ්ණගන්ධසුගන්ධා සබ්බපාලිඵුල්ලමිව නන්දනවනං විරොචමානා පදුමිනිපණ්ණෙ උදකබින්දු විය අකම්පිත්ථ, ජච්චන්ධාදීනඤ්ච ¶ රූපදස්සනාදීනි අනෙකානි පාටිහාරියානි පවත්තිංසු, තස්ස සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්ස ජාතට්ඨානසාකියජනපදො කපිලවත්ථාහාරො, සා ‘‘ජාතිභූමී’’ති වුච්චති.

වස්සංවුට්ඨාති තෙමාසං වස්සංවුට්ඨා පවාරිතපවාරණා හුත්වා. භගවා එතදවොචාති ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීය’’න්තිආදීහි වචනෙහි ආගන්තුකපටිසන්ථාරං කත්වා එතං, ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනමවොච. තෙ කිර භික්ඛු, – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීයං කච්චි යාපනීයං, කච්චිත්ථ අප්පකිලමථෙන අද්ධානං ආගතා, න ච පිණ්ඩකෙන කිලමිත්ථ, කුතො ච තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡථා’’ති පටිසන්ථාරවසෙන පුච්ඡිතා – ‘‘භගවා සාකියජනපදෙ කපිලවත්ථාහාරතො ජාතිභූමිතො ආගච්ඡාමා’’ති ආහංසු. අථ භගවා නෙව සුද්ධොදනමහාරාජස්ස, න සක්කොදනස්ස, න සුක්කොදනස්ස, න ධොතොදනස්ස, න අමිතොදනස්ස, න අමිත්තාය දෙවියා, න මහාපජාපතියා, න සකලස්ස සාකියමණ්ඩලස්ස ආරොග්යං පුච්ඡි. අථ ඛො අත්තනා ච දසකථාවත්ථුලාභිං පරඤ්ච තත්ථ සමාදපෙතාරං ¶ පටිපත්තිසම්පන්නං භික්ඛුං පුච්ඡන්තො ඉදං – ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනං අවොච.

කස්මා ¶ පන භගවා සුද්ධොදනාදීනං ආරොග්යං අපුච්ඡිත්වා එවරූපං භික්ඛුමෙව පුච්ඡති? පියතාය. බුද්ධානඤ්හි පටිපන්නකා භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායො ච පියා හොන්ති මනාපා. කිං කාරණා? ධම්මගරුතාය. ධම්මගරුනො හි තථාගතා, සො ච නෙසං ධම්මගරුභාවො, ‘‘දුක්ඛං ඛො අගාරවො විහරති, අප්පතිස්සො’’ති (අ. නි. 4.21) ඉමිනා අජපාලනිග්රොධමූලෙ උප්පන්නජ්ඣාසයෙන වෙදිතබ්බො. ධම්මගරුතායෙව හි භගවා මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අභිනික්ඛමනදිවසෙ පච්චුග්ගමනං කරොන්තො තිගාවුතං මග්ගං අගමාසි. අතිරෙකතියොජනසතං මග්ගං ගන්ත්වා ගඞ්ගාතීරෙ ධම්මං දෙසෙත්වා මහාකප්පිනං සපරිසං අරහත්තෙ පතිට්ඨපෙසි. එකස්මිං පච්ඡාභත්තෙ පඤ්චචත්තාලීසයොජනං මග්ගං ගන්ත්වා කුම්භකාරස්ස නිවෙසනෙ තියාමරත්තිං ධම්මකථං කත්වා පුක්කුසාතිකුලපුත්තං අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨපෙසි. වීසයොජනසතං ගන්ත්වා වනවාසිසාමණෙරස්ස අනුග්ගහං අකාසි. සට්ඨියොජනමග්ගං ගන්ත්වා ඛදිරවනියත්ථෙරස්ස ධම්මං දෙසෙසි. අනුරුද්ධත්ථෙරො පාචීනවංසදායෙ නිසින්නො මහාපුරිසවිතක්කං විතක්කෙතීති ඤත්වා තත්ථ ¶ ආකාසෙන ගන්ත්වා ථෙරස්ස පුරතො ඔරුය්හ සාධුකාරමදාසි. කොටිකණ්ණසොණත්ථෙරස්ස එකගන්ධකුටියං සෙනාසනං පඤ්ඤපාපෙත්වා පච්චූසකාලෙ ධම්මදෙසනං අජ්ඣෙසිත්වා සරභඤ්ඤපරියොසානෙ සාධුකාරමදාසි. තිගාවුතං මග්ගං ගන්ත්වා තිණ්ණං කුලපුත්තානං වසනට්ඨානෙ ගොසිඞ්ගසාලවනෙ සාමග්ගිරසානිසංසං කථෙසි. කස්සපොපි භගවා – ‘‘අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතො අරියසාවකො අය’’න්ති විස්සාසං උප්පාදෙත්වා ඝටිකාරස්ස කුම්භකාරස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා සහත්ථා ආමිසං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජි.

අම්හාකංයෙව භගවා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය ජෙතවනතො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං නික්ඛමි. කොසලමහාරාජඅනාථපිණ්ඩිකාදයො නිවත්තෙතුං නාසක්ඛිංසු. අනාථපිණ්ඩිකො ඝරං ආගන්ත්වා දොමනස්සප්පත්තො නිසීදි. අථ නං පුණ්ණා නාම දාසී දොමනස්සප්පත්තොසි සාමීති ආහ. ‘‘ආම ජෙ, සත්ථාරං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛිං, අථ මෙ ඉමං ¶ තෙමාසං ධම්මං වා සොතුං, යථාධිප්පායං වා දානං දාතුං න ලභිස්සාමී’’ති චින්තා උප්පන්නාති. අහම්පි සාමි සත්ථාරං නිවත්තෙස්සාමීති. සචෙ නිවත්තෙතුං සක්කොසි, භුජිස්සායෙව ත්වන්ති. සා ගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘නිවත්තථ භගවා’’ති ආහ. පුණ්ණෙ ත්වං පරපටිබද්ධජීවිකා කිං මෙ කරිස්සසීති. භගවා ¶ මය්හං දෙය්යධම්මො නත්ථීති තුම්හෙපි ජානාථ, තුම්හාකං නිවත්තනපච්චයා පනාහං තීසු සරණෙසු පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨහිස්සාමීති. භගවා සාධු සාධු පුණ්ණෙති සාධුකාරං කත්වා නිවත්තෙත්වා ජෙතවනමෙව පවිට්ඨො. අයං කථා පාකටා අහොසි. සෙට්ඨි සුත්වා පුණ්ණාය කිර භගවා නිවත්තිතොති තං භුජිස්සං කත්වා ධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජි, පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභි. අථස්සා සත්ථා ආරද්ධවිපස්සකභාවං ඤත්වා ඉමං ඔභාසගාථං විස්සජ්ජෙසි –

‘‘පුණ්ණෙ පූරෙසි සද්ධම්මං, චන්දො පන්නරසො යථා;

පරිපුණ්ණාය පඤ්ඤාය, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සසී’’ති. (ථෙරීගා. 3);

ගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පත්වා අභිඤ්ඤාතා සාවිකා අහොසීති. එවං ධම්මගරුනො තථාගතා.

නන්දකත්ථෙරෙ ¶ උපට්ඨානසාලායං ධම්මං දෙසෙන්තෙපි භගවා අනහාතොව ගන්ත්වා තියාමරත්තිං ඨිතකොව ධම්මකථං සුත්වා දෙසනාපරියොසානෙ සාධුකාරමදාසි. ථෙරො ආගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘කාය වෙලාය, භන්තෙ, ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. තයා සුත්තන්තෙ ආරද්ධමත්තෙති. දුක්කරං කරිත්ථ, භන්තෙ, බුද්ධසුඛුමාලා තුම්හෙති. සචෙ ත්වං, නන්ද, කප්පං දෙසෙතුං සක්කුණෙය්යාසි, කප්පමත්තම්පාහං ඨිතකොව සුණෙය්යන්ති භගවා අවොච. එවං ධම්මගරුනො තථාගතා. තෙසං ධම්මගරුතාය පටිපන්නකා පියා හොන්ති, තස්මා පටිපන්නකෙ පුච්ඡි. පටිපන්නකො ච නාම අත්තහිතාය පටිපන්නො නො පරහිතාය, පරහිතාය පටිපන්නො නො අත්තහිතාය, නො අත්තහිතාය ච පටිපන්නො නො පරහිතාය ච, අත්තහිතාය ච පටිපන්නො පරහිතාය චාති චතුබ්බිධො හොති.

තත්ථ යො සයං දසන්නං කථාවත්ථූනං ලාභී හොති, පරං තත්ථ න ඔවදති න අනුසාසති ආයස්මා බාකුලො ¶ විය. අයං අත්තහිතාය පටිපන්නො නාම නො පරහිතාය පටිපන්නො, එවරූපං භික්ඛුං භගවා න පුච්ඡති. කස්මා? න මය්හං සාසනස්ස වඩ්ඪිපක්ඛෙ ඨිතොති.

යො පන දසන්නං කථාවත්ථූනං අලාභී, පරං තෙහි ඔවදති තෙන කතවත්තසාදියනත්ථං උපනන්දො සක්යපුත්තො විය, අයං පරහිතාය පටිපන්නො ¶ නාම නො අත්තහිතාය, එවරූපම්පි න පුච්ඡති. කස්මා? අස්ස තණ්හා මහාපච්ඡි විය අප්පහීනාති.

යො අත්තනාපි දසන්නං කථාවත්ථූනං අලාභී, පරම්පි තෙහි න ඔවදති, ලාළුදායී විය, අයං නෙව අත්තහිතාය පටිපන්නො න පරහිතාය, එවරූපම්පි න පුච්ඡති. කස්මා? අස්ස අන්තො කිලෙසා ඵරසුඡෙජ්ජා විය මහන්තාති.

යො පන සයං දසන්නං කථාවත්ථූනං ලාභී, පරම්පි තෙහි ඔවදති, අයං අත්තහිතාය චෙව පරහිතාය ච පටිපන්නො නාම සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදයො අසීතිමහාථෙරා විය, එවරූපං භික්ඛුං පුච්ඡති. කස්මා? මය්හං සාසනස්ස වුඩ්ඪිපක්ඛෙ ඨිතොති. ඉධාපි එවරූපමෙව පුච්ඡන්තො – ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ.

එවං භගවතා පුට්ඨානං පන තෙසං භික්ඛූනං භගවා අත්තනො ජාතිභූමියං උභයහිතාය පටිපන්නං ¶ දසකථාවත්ථුලාභිං භික්ඛුං පුච්ඡති, කො නු ඛො තත්ථ එවරූපොති න අඤ්ඤමඤ්ඤං චින්තනා වා සමන්තනා වා අහොසි. කස්මා? ආයස්මා හි මන්තාණිපුත්තො තස්මිං ජනපදෙ ආකාසමජ්ඣෙ ඨිතො චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටො පඤ්ඤාතො. තස්මා තෙ භික්ඛූ මෙඝසද්දං සුත්වා එකජ්ඣං සන්නිපතිතමොරඝටා විය ඝනසජ්ඣායං කාතුං, ආරද්ධභික්ඛූ විය ච අත්තනො ආචරියං පුණ්ණත්ථෙරං භගවතො ආරොචෙන්තා ථෙරස්ස ච ගුණං භාසිතුං අප්පහොන්තෙහි මුඛෙහි එකප්පහාරෙනෙව පුණ්ණො නාම, භන්තෙ, ආයස්මාතිආදිමාහංසු. තත්ථ පුණ්ණොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. මන්තාණියා පන සො පුත්තො, තස්මා මන්තාණිපුත්තොති වුච්චති. සම්භාවිතොති ගුණසම්භාවනාය සම්භාවිතො.

අප්පිච්ඡොති ඉච්ඡාවිරහිතො නිඉච්ඡො නිත්තණ්හො. එත්ථ හි බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං විය, අත්ථො පන නිරවසෙසො. න හි තස්ස අන්තො අණුමත්තාපි පාපිකා ඉච්ඡා නාම අත්ථි. ඛීණාසවො හෙස සබ්බසො පහීනතණ්හො. අපිචෙත්ථ අත්රිච්ඡතා පාපිච්ඡතා මහිච්ඡතා අප්පිච්ඡතාති අයං භෙදො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ ¶ සකලාභෙ අතිත්තස්ස පරලාභෙ පත්ථනා අත්රිච්ඡතා නාම. තාය සමන්නාගතස්ස එකභාජෙන පක්කපූවොපි අත්තනො පත්තෙ පතිතො න සුපක්කො විය ඛුද්දකො විය ච ඛායති. ස්වෙව පරස්ස පත්තෙ පක්ඛිත්තො සුපක්කො විය මහන්තො විය ච ඛායති. අසන්තගුණසම්භාවනතා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා පාපිච්ඡතා නාම, සා, ‘‘ඉධෙකච්චො අස්සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො කොහඤ්ඤෙ පතිට්ඨාති. සන්තගුණසම්භාවනා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා මහිච්ඡතා නාම. සාපි, ‘‘ඉධෙකච්චො සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූති ඉච්ඡති, සීලවා සමානො සීලවාති මං ජනො ජානාතූ’’ති (විභ. 851) ඉමිනා නයෙන ආගතායෙව, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො දුස්සන්තප්පයො හොති, විජාතමාතාපිස්ස චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අග්ගික්ඛන්ධො ¶ සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

සකටෙන පච්චයං දෙතු, තයොපෙතෙ අතප්පයා’’ති.

සන්තගුණනිගූහනතා පන පටිග්ගහණෙ ච මත්තඤ්ඤුතා අප්පිච්ඡතා නාම, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො අත්තනි විජ්ජමානම්පි ගුණං පටිච්ඡාදෙතුකාමතාය, ‘‘සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූති න ඉච්ඡති. සීලවා, පවිවිත්තො, බහුස්සුතො, ආරද්ධවීරියො, සමාධිසම්පන්නො, පඤ්ඤවා, ඛීණාසවො සමානො ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති, සෙය්යථාපි මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො.

ථෙරො කිර මහාඛීණාසවො අහොසි, පත්තචීවරං පනස්ස පාදමත්තමෙව අග්ඝති, සො අසොකස්ස ධම්මරඤ්ඤො විහාරමහදිවසෙ සඞ්ඝත්ථෙරො අහොසි. අථස්ස අතිලූඛභාවං දිස්වා මනුස්සා, ‘‘භන්තෙ, ථොකං බහි හොථා’’ති ආහංසු. ථෙරො, ‘‘මාදිසෙ ඛීණාසවෙ රඤ්ඤො සඞ්ගහං අකරොන්තෙ අඤ්ඤො කො කරිස්සතී’’ති පථවියං නිමුජ්ජිත්වා සඞ්ඝත්ථෙරස්ස උක්ඛිත්තපිණ්ඩං ගණ්හන්තොයෙව උම්මුජ්ජි. එවං ඛීණාසවො සමානො, ‘‘ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති. එවං අප්පිච්ඡො පන භික්ඛු අනුප්පන්නං ලාභං උප්පාදෙති, උප්පන්නං ලාභං ථාවරං කරොති, දායකානං ¶ චිත්තං ආරාධෙති, යථා යථා හි ¶ සො අත්තනො අප්පිච්ඡතාය අප්පං ගණ්හාති, තථා තථා තස්ස වත්තෙ පසන්නා මනුස්සා බහූ දෙන්ති.

අපරොපි චතුබ්බිධො අප්පිච්ඡො – පච්චයඅප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො පරියත්තිඅප්පිච්ඡො අධිගමඅප්පිච්ඡොති. තත්ථ චතූසු පච්චයෙසු අප්පිච්ඡො පච්චයඅප්පිච්ඡො නාම, සො දායකස්ස වසං ජානාති, දෙය්යධම්මස්ස වසං ජානාති, අත්තනො ථාමං ජානාති. යදි හි දෙය්යධම්මො බහු හොති, දායකො අප්පං දාතුකාමො, දායකස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මො අප්පො, දායකො බහුං දාතුකාමො, දෙය්යධම්මස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මොපි බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, අත්තනො ථාමං ඤත්වා පමාණෙනෙව ගණ්හාති.

ධුතඞ්ගසමාදානස්ස අත්තනි අත්ථිභාවං නජානාපෙතුකාමො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො නාම. තස්ස විභාවනත්ථං ¶ ඉමානි වත්ථූනි – සොසානිකමහාසුමනත්ථෙරො කිර සට්ඨි වස්සානි සුසානෙ වසි, අඤ්ඤො එකභික්ඛුපි න අඤ්ඤාසි, තෙනෙවාහ –

‘‘සුසානෙ සට්ඨි වස්සානි, අබ්බොකිණ්ණං වසාමහං;

දුතියො මං න ජානෙය්ය, අහො සොසානිකුත්තමො’’ති.

චෙතියපබ්බතෙ ද්වෙභාතියත්ථෙරා වසිංසු. තෙසු කනිට්ඨො උපට්ඨාකෙන පෙසිතා උච්ඡුඛණ්ඩිකා ගහෙත්වා ජෙට්ඨස්ස සන්තිකං අගමාසි. පරිභොගං, භන්තෙ, කරොථාති. ථෙරස්ස ච භත්තකිච්චං කත්වා මුඛං වික්ඛාලනකාලො අහොසි. සො අලං, ආවුසොති ආහ. කච්චි, භන්තෙ, එකාසනිකත්ථාති. ආහරාවුසො, උච්ඡුඛණ්ඩිකාති පඤ්ඤාස වස්සානි එකාසනිකො සමානොපි ධුතඞ්ගං නිගූහමානො පරිභොගං කත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා පුන ධුතඞ්ගං අධිට්ඨාය ගතො.

යො පන සාකෙතකතිස්සත්ථෙරො විය බහුස්සුතභාවං ජානාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං පරියත්තිඅප්පිච්ඡො නාම. ථෙරො කිර ඛණො නත්ථීති උද්දෙසපරිපුච්ඡාසු ඔකාසං අකරොන්තො මරණක්ඛයං, භන්තෙ, ලභිස්සථාති චොදිතො ගණං විස්සජ්ජෙත්වා කණිකාරවාලිකසමුද්දවිහාරං ගතො. තත්ථ අන්තොවස්සං ථෙරනවමජ්ඣිමානං උපකාරො හුත්වා ¶ මහාපවාරණාය උපොසථදිවසෙ ධම්මකථාය ජනතං ඛොභෙත්වා ගතො.

යො පන සොතාපන්නාදීසු අඤ්ඤතරො හුත්වා සොතාපන්නාදිභාවං ජානාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං අධිගමඅප්පිච්ඡො ¶ නාම, තයො කුලපුත්තා විය ඝටිකාරකුම්භකාරො විය ච.

ආයස්මා පන පුණ්ණො අත්රිච්ඡතං පාපිච්ඡතං මහිච්ඡතඤ්ච පහාය සබ්බසො ඉච්ඡාපටිපක්ඛභූතාය අලොභසඞ්ඛාතාය පරිසුද්ධාය අප්පිච්ඡතාය සමන්නාගතත්තා අප්පිච්ඡො නාම අහොසි. භික්ඛූනම්පි, ‘‘ආවුසො, අත්රිච්ඡතා පාපිච්ඡතා මහිච්ඡතාති ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති තෙසු ආදීනවං දස්සෙත්වා එවරූපං අප්පිච්ඡතං සමාදාය වත්තිතබ්බන්ති අප්පිච්ඡකථං කථෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො අප්පිච්ඡකථඤ්ච භික්ඛූනං කත්තා’’ති.

ඉදානි ¶ අත්තනා ච සන්තුට්ඨොතිආදීසු විසෙසත්ථමෙව දීපයිස්සාම. යොජනා පන වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සන්තුට්ඨොති ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො. සො පනෙස සන්තොසො ද්වාදසවිධො හොති. සෙය්යථිදං, චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො යථාබලසන්තොසො යථසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො, එවං පිණ්ඩපාතාදීසු. තස්සායං පභෙදසංවණ්ණනා.

ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති සුන්දරං වා අසුන්දරං වා. සො තෙනෙව යාපෙති අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ යො පකතිදුබ්බලො වා හොති ආබාධජරාභිභූතො වා, ගරුචීවරං පාරුපන්තො කිලමති, සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො පණීතපච්චයලාභී හොති, සො පට්ටචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝචීවරං බහූනි වා පන චීවරානි ලභිත්වා ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං ඉදං බහුස්සුතානං අනුරූපං, ඉදං ගිලානානං ඉදං අප්පලාභානං හොතූති දත්වා තෙසං පුරාණචීවරං වා ¶ සඞ්කාරකූටාදිතො වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා තෙහි සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා පිණ්ඩපාතං ¶ ලභති, යෙනස්ස පරිභුත්තෙන අඵාසු හොති, සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පායභොජනං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො බහුං පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති, සො තං චීවරං විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභිගිලානානං දත්වා තෙසං වා සෙසකං පිණ්ඩාය වා චරිත්වා මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු සෙනාසනං ලභති මනාපං වා අමනාපං වා, සො තෙන නෙව සොමනස්සං න පටිඝං උප්පාදෙති, අන්තමසො තිණසන්ථාරකෙනාපි යථාලද්ධෙනෙව තුස්සති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො ¶ . යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා සෙනාසනං ලභති, යත්ථස්ස වසතො අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස සන්තකෙ සප්පායසෙනාසනෙ වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො මහාපුඤ්ඤො ලෙණමණ්ඩපකූටාගාරාදීනි බහූනි පණීතසෙනාසනානි ලභති, සො තානි චීවරාදීනි විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභිගිලානානං දත්වා යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. යොපි, ‘‘උත්තමසෙනාසනං නාම පමාදට්ඨානං, තත්ථ නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස පුන පටිබුජ්ඣතො පාපවිතක්කා පාතුභවන්තී’’ති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා තාදිසං සෙනාසනං පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති, සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයම්පිස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො යං ලභති, තෙනෙව සන්තුස්සති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ¶ ලභති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලං ගහෙත්වා අඤ්ඤදෙව වා පරියෙසිත්වා තෙහි භෙසජ්ජං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො මහාපුඤ්ඤො බහුං තෙලමධුඵාණිතාදිපණීතභෙසජ්ජං ලභති, සො තං චීවරං විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභිගිලානානං දත්වා තෙසං ආභතකෙන යෙන කෙනචි යාපෙන්තොපි ¶ සන්තුට්ඨොව හොති. යො පන එකස්මිං භාජනෙ මුත්තහරීතකං ඨපෙත්වා එකස්මිං චතුමධුරං, ‘‘ගණ්හ, භන්තෙ, යදිච්ඡසී’’ති වුච්චමානො සචස්ස තෙසු අඤ්ඤතරෙනපි රොගො වූපසම්මති, අථ මුත්තහරීතකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතන්ති චතුමධුරං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීතකෙනෙව භෙසජ්ජං කරොන්තො පරමසන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉමෙසං පන පච්චෙකං පච්චයෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං සන්තොසානං යථාසාරුප්පසන්තොසොව අග්ගො. ආයස්මා පුණ්ණො එකෙකස්මිං පච්චයෙ ඉමෙහි තීහි සන්තොසෙහි සන්තුට්ඨො අහොසි. සන්තුට්ඨිකථඤ්චාති භික්ඛූනම්පි ච ඉමං සන්තුට්ඨිකථං කත්තාව අහොසි.

පවිවිත්තොති ¶ කායපවිවෙකො චිත්තපවිවෙකො උපධිපවිවෙකොති ඉමෙහි තීහි පවිවෙකෙහි සමන්නාගතො. තත්ථ එකො ගච්ඡති, එකො තිට්ඨති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො පටික්කමති, එකො චඞ්කමමධිට්ඨාති, එකො චරති, එකො විහරතීති අයං කායපවිවෙකො නාම. අට්ඨ සමාපත්තියො පන චිත්තපවිවෙකො නාම. නිබ්බානං උපධිපවිවෙකො නාම. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘කායපවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං. චිත්තපවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං. උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති (මහානි. 57). පවිවෙකකථන්ති භික්ඛූනම්පි ච ඉමං පවිවෙකකථං කත්තා.

අසංසට්ඨොති ¶ පඤ්චවිධෙන සංසග්ගෙන විරහිතො. සවනසංසග්ගො දස්සනසංසග්ගො සමුල්ලපනසංසග්ගො සම්භොගසංසග්ගො කායසංසග්ගොති පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තෙසු ඉධ භික්ඛු සුණාති, ‘‘අසුකස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා කුමාරිකා වා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා’’ති. සො තං සුත්වා සංසීදති විසීදති න සක්කොති බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛාදුබ්බල්යං අනාවිකත්වා හීනායාවත්තතීති එවං පරෙහි වා කථීයමානං රූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං සුණන්තස්ස සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන ¶ උප්පන්නො රාගො සවනසංසග්ගො නාම. සො අනිත්ථිගන්ධපච්චෙකබොධිසත්තස්ස ච පඤ්චග්ගළලෙණවාසීතිස්සදහරස්ස ච වසෙන වෙදිතබ්බො –

දහරො කිර ආකාසෙන ගච්ඡන්තො ගිරිගාමවාසිකම්මාරධීතාය පඤ්චහි කුමාරීහි සද්ධිං පදුමසරං ගන්ත්වා න්හත්වා පදුමානි ච පිලන්ධිත්වා මධුරස්සරෙන ගායන්තියා සද්දං සුත්වා කාමරාගෙන විද්ධො විසෙසා පරිහායිත්වා අනයබ්යසනං පාපුණි. ඉධ භික්ඛු න හෙව ඛො සුණාති, අපිච ඛො සාමං පස්සති ඉත්ථිං වා කුමාරිං වා අභිරූපං දස්සනීයං පාසාදිකං පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතං. සො තං දිස්වා සංසීදති විසීදති න සක්කොති බ්රහ්මචරියං ¶ සන්ධාරෙතුං, සික්ඛාදුබ්බල්යං අනාවිකත්වා හීනායාවත්තතීති එවං විසභාගරූපං ඔලොකෙන්තස්ස පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො නාම. සො එවං වෙදිතබ්බො –

එකො කිර දහරො කාලදීඝවාපිද්වාරවිහාරං උද්දෙසත්ථාය ගතො. ආචරියො තස්ස අන්තරායං දිස්වා ඔකාසං න කරොති. සො පුනප්පුන්නං අනුබන්ධති. ආචරියො සචෙ අන්තොගාමෙ න චරිස්සසි. දස්සාමි තෙ උද්දෙසන්ති ආහ. සො සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා උද්දෙසෙ නිට්ඨිතෙ ආචරියං වන්දිත්වා ගච්ඡන්තො ආචරියො මෙ ඉමස්මිං ගාමෙ චරිතුං න දෙති, කිං නු ඛො කාරණන්ති චීවරං පාරුපිත්වා ගාමං පාවිසි, එකා කුලධීතා පීතකවත්ථං නිවාසෙත්වා ගෙහෙ ඨිතා දහරං දිස්වා සඤ්ජාතරාගා උළුඞ්කෙන යාගුං ආහරිත්වා තස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා නිවත්තිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. අථ නං මාතාපිතරො ¶ කිං අම්මාති පුච්ඡිංසු, ද්වාරෙන ගතං දහරං ලභමානා ජීවිස්සාමි, අලභමානා මරිස්සාමීති. මාතාපිතරො වෙගෙන ගන්ත්වා ගාමද්වාරෙ දහරං පත්වා වන්දිත්වා, ‘‘නිවත්තථ, භන්තෙ, භික්ඛං ගණ්හාහී’’ති ආහංසු. දහරො අලං ගච්ඡාමීති. තෙ, ‘‘ඉදං නාම, භන්තෙ, කාරණ’’න්ති යාචිත්වා – ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, ගෙහෙ එත්තකං නාම ධනං අත්ථි, එකායෙව නො ධීතා, ත්වං නො ජෙට්ඨපුත්තට්ඨානෙ ඨස්සසි, සුඛෙන සක්කා ජීවිතු’’න්ති ආහංසු. දහරො, ‘‘න මය්හං ඉමිනා පලිබොධෙන අත්ථො’’ති අනාදියිත්වාව පක්කන්තො.

මාතාපිතරො ගන්ත්වා, ‘‘අම්ම, නාසක්ඛිම්හා දහරං නිවත්තෙතුං, යං අඤ්ඤං සාමිකං ඉච්ඡසි, තං ලභිස්සසි, උට්ඨෙහි ඛාද ච පිව චා’’ති ආහංසු. සා අනිච්ඡන්තී සත්තාහං නිරාහාරා හුත්වා කාලමකාසි. මාතාපිතරො තස්සා සරීරකිච්චං කත්වා තං පීතකවත්ථං ධුරවිහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදංසු, භික්ඛූ ¶ වත්ථං ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා භාජයිංසු. එකො මහල්ලකො අත්තනො කොට්ඨාසං ගහෙත්වා කල්යාණීවිහාරං ආගතො. සොපි දහරො චෙතියං වන්දිස්සාමීති තත්ථෙව ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසීදි. මහල්ලකො තං වත්ථඛණ්ඩං ගහෙත්වා, ‘‘ඉමිනා මෙ පරිස්සාවනං විචාරෙථා’’ති දහරං අවොච. දහරො මහාථෙර ‘‘කුහිං ලද්ධ’’න්ති ආහ. සො සබ්බං පවත්තිං කථෙසි. සො තං සුත්වාව, ‘‘එවරූපාය නාම සද්ධිං සංවාසං නාලත්ථ’’න්ති රාගග්ගිනා දඩ්ඪො තත්ථෙව කාලමකාසි.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ ආලාපසල්ලාපවසෙන උප්පන්නරාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛුනො භික්ඛුනියා සන්තකං, භික්ඛුනියා වා භික්ඛුස්ස සන්තකං ගහෙත්වා පරිභොගකරණවසෙන උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. සො එවං වෙදිතබ්බො – මරිචවට්ටිවිහාරමහෙ කිර භික්ඛූනං සතසහස්සං භික්ඛුනීනං නවුතිසහස්සානි එව අහෙසුං. එකො සාමණෙරො උණ්හයාගුං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො සකිං චීවරකණ්ණෙ ඨපෙසි, සකිං භූමියං. එකා සාමණෙරී දිස්වා එත්ථ පත්තං ඨපෙත්වා යාහීති ථාලකං අදාසි. තෙ අපරභාගෙ එකස්මිං භයෙ උප්පන්නෙ පරසමුද්දං අගමංසු. තෙසු භික්ඛුනී පුරෙතරං අගමාසි. සා, ‘‘එකො කිර සීහළභික්ඛු ආගතො’’ති සුත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසින්නා, – ‘‘භන්තෙ, මරිචවට්ටිවිහාරමහකාලෙ තුම්හෙ කතිවස්සා’’ති පුච්ඡි. තදාහං සත්තවස්සිකසාමණෙරො. ත්වං පන කතිවස්සාති? අහං සත්තවස්සිකසාමණෙරීයෙව එකස්ස ¶ සාමණෙරස්ස උණ්හයාගුං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස පත්තඨපනත්ථං ථාලකමදාසින්ති. ථෙරො, ‘‘අහං සො’’ති වත්වා ථාලකං නීහරිත්වා දස්සෙසි. තෙ එත්තකෙනෙව සංසග්ගෙන බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තා ද්වෙපි සට්ඨිවස්සකාලෙ විබ්භමිංසු.

හත්ථගාහාදිවසෙන පන උප්පන්නරාගො කායසංසග්ගො නාම. තත්රිදං වත්ථු – මහාචෙතියඞ්ගණෙ කිර දහරභික්ඛූ සජ්ඣායං ගණ්හන්ති. තෙසං පිට්ඨිපස්සෙ දහරභික්ඛුනියො ධම්මං සුණන්ති. තත්රෙකො දහරො හත්ථං පසාරෙන්තො එකිස්සා දහරභික්ඛුනියා කායං ඡුපි. සා තං හත්ථං ගහෙත්වා අත්තනො උරස්මිං ඨපෙසි, එත්තකෙන සංසග්ගෙන ද්වෙපි විබ්භමිත්වා ගිහිභාවං පත්තා.

ඉමෙසු ¶ පන පඤ්චසු සංසග්ගෙසු භික්ඛුනො භික්ඛූහි සද්ධිං සවනදස්සනසමුල්ලපනසම්භොගකායපරාමාසා නිච්චම්පි හොන්තියෙව, භික්ඛුනීහි සද්ධිං ඨපෙත්වා කායසංසග්ගං සෙසා කාලෙන කාලං හොන්ති; තථා උපාසකඋපාසිකාහි සද්ධිං සබ්බෙපි කාලෙන කාලං හොන්ති. තෙසු හි කිලෙසුප්පත්තිතො චිත්තං රක්ඛිතබ්බං. එකො හි භික්ඛු ගාහගාහකො හොති, එකො ගාහමුත්තකො, එකො මුත්තගාහකො, එකො මුත්තමුත්තකො.

තත්ථ යං භික්ඛුං මනුස්සාපි ආමිසෙන උපලාපෙත්වා ගහණවසෙන උපසඞ්කමන්ති, භික්ඛුපි පුප්ඵඵලාදීහි ¶ උපලාපෙත්වා ගහණවසෙන උපසඞ්කමති, අයං ගාහගාහකො නාම. යං පන මනුස්සා වුත්තනයෙන උපසඞ්කමන්ති, භික්ඛු දක්ඛිණෙය්යවසෙන උපසඞ්කමති, අයං ගාහමුත්තකො නාම. යස්ස මනුස්සා දක්ඛිණෙය්යවසෙන චත්තාරො පච්චයෙ දෙන්ති, භික්ඛු පුප්ඵඵලාදීහි උපලාපෙත්වා ගහණවසෙන උපසඞ්කමති, අයං මුත්තගාහකො නාම. යස්ස මනුස්සාපි දක්ඛිණෙය්යවසෙන චත්තාරො පච්චයෙ දෙන්ති, භික්ඛුපි චූළපිණ්ඩපාතියතිස්සත්ථෙරො විය දක්ඛිණෙය්යවසෙන පරිභුඤ්ජති, අයං මුත්තමුත්තකො නාම.

ථෙරං කිර එකා උපාසිකා ද්වාදස වස්සානි උපට්ඨහි. එකදිවසං තස්මිං ගාමෙ අග්ගි උට්ඨහිත්වා ගෙහානි ඣාපෙසි. අඤ්ඤෙසං කුලූපකභික්ඛූ ආගන්ත්වා ¶ – ‘‘කිං උපාසිකෙ, අපි කිඤ්චි භණ්ඩකං අරොගං කාතුං අසක්ඛිත්ථා’’ති පටිසන්ථාරං අකංසු. මනුස්සා, ‘‘අම්හාකං මාතු කුලූපකත්ථෙරො භුඤ්ජනවෙලායමෙව ආගමිස්සතී’’ති ආහංසු. ථෙරොපි පුනදිවසෙ භික්ඛාචාරවෙලං සල්ලක්ඛෙත්වාව ආගතො. උපාසිකා කොට්ඨච්ඡායාය නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං සම්පාදෙත්වා අදාසි. ථෙරෙ භත්තකිච්චං කත්වා පක්කන්තෙ මනුස්සා ආහංසු – ‘‘අම්හාකං මාතු කුලූපකත්ථෙරො භුඤ්ජනවෙලායමෙව ආගතො’’ති. උපාසිකා, ‘‘තුම්හාකං කුලූපකා තුම්හාකංයෙව අනුච්ඡවිකා, මය්හං ථෙරො මය්හෙව අනුච්ඡවිකො’’ති ආහ. ආයස්මා පන මන්තාණිපුත්තො ඉමෙහි පඤ්චහි සංසග්ගෙහි චතූහිපි පරිසාහි සද්ධිං අසංසට්ඨො ගාහමුත්තකො චෙව මුත්තමුත්තකො ච අහොසි. යථා ච සයං අසංසට්ඨො, එවං භික්ඛූනම්පි තං අසංසග්ගකථං කත්තා අහොසි.

ආරද්ධවීරියොති ¶ පග්ගහිතවීරියො, පරිපුණ්ණකායිකචෙතසිකවීරියොති අත්ථො. යො හි භික්ඛු ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ඨානං පාපුණිතුං න දෙති, ඨානෙ උප්පන්නකිලෙසං නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය උප්පන්නකිලෙසං සයනං පාපුණිතුං න දෙති, මන්තෙන කණ්හසප්පං උප්පීළෙත්වා ගණ්හන්තො විය, අමිත්තං ගීවාය අක්කමන්තො විය ච විචරති, අයං ආරද්ධවීරියො නාම. ථෙරො ච තාදිසො අහොසි. භික්ඛූනම්පි තථෙව වීරියාරම්භකථං කත්තා අහොසි.

සීලසම්පන්නොතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. සමාධීති විපස්සනාපාදකා අට්ඨ සමාපත්තියො. පඤ්ඤාති ලොකියලොකුත්තරඤාණං. විමුත්තීති අරියඵලං. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ථෙරො සයම්පි සීලාදීහි සම්පන්නො අහොසි භික්ඛූනම්පි සීලාදිකථං ¶ කත්තා. ස්වායං දසහි කථාවත්ථූහි ඔවදතීති ඔවාදකො. යථා පන එකො ඔවදතියෙව, සුඛුමං අත්ථං පරිවත්තෙත්වා ජානාපෙතුං න සක්කොති. න එවං ථෙරො. ථෙරො පන තානි දස කථාවත්ථූනි විඤ්ඤාපෙතීති විඤ්ඤාපකො. එකො විඤ්ඤාපෙතුං සක්කොති, කාරණං දස්සෙතුං න සක්කොති. ථෙරො කාරණම්පි සන්දස්සෙතීති සන්දස්සකො. එකො විජ්ජමානං කාරණං දස්සෙති, ගාහෙතුං පන න සක්කොති. ථෙරො ගාහෙතුම්පි සක්කොතීති සමාදපකො. එවං සමාදපෙත්වා ¶ පන තෙසු කථාවත්ථූසු උස්සාහජනනවසෙන භික්ඛූ සමුත්තෙජෙතීති සමුත්තෙජකො. උස්සාහජාතෙ වණ්ණං වත්වා සම්පහංසෙතීති සම්පහංසකො.

253. සුලද්ධලාභාති අඤ්ඤෙසම්පි මනුස්සත්තභාවපබ්බජ්ජාදිගුණලාභා නාම හොන්ති. ආයස්මතො පන පුණ්ණස්ස සුලද්ධලාභා එතෙ, යස්ස සත්ථු සම්මුඛා එවං වණ්ණො අබ්භුග්ගතොති අත්ථො. අපිච අපණ්ඩිතෙහි වණ්ණකථනං නාම න තථා ලාභො, පණ්ඩිතෙහි වණ්ණකථනං පන ලාභො. ගිහී හි වා වණ්ණකථනං න තථා ලාභො, ගිහී හි ‘‘වණ්ණං කථෙස්සාමී’’ති, ‘‘අම්හාකං අය්යො සණ්හො සඛිලො සුඛසම්භාසො, විහාරං ආගතානං යාගුභත්තඵාණිතාදීහි සඞ්ගහං කරොතී’’ති කථෙන්තො අවණ්ණමෙව කථෙති. ‘‘අවණ්ණං කථෙස්සාමී’’ති ‘‘අයං ථෙරො මන්දමන්දො විය අබලබලො විය භාකුටිකභාකුටිකො විය නත්ථි ඉමිනා සද්ධිං විස්සාසො’’ති කථෙන්තො වණ්ණමෙව කථෙති. සබ්රහ්මචාරීහිපි සත්ථු පරම්මුඛා ¶ වණ්ණකථනං න තථා ලාභො, සත්ථු සම්මුඛා පන අතිලාභොති ඉමම්පි අත්ථවසං පටිච්ච ‘‘සුලද්ධලාභා’’ති ආහ. අනුමස්ස අනුමස්සාති දස කථාවත්ථූනි අනුපවිසිත්වා අනුපවිසිත්වා. තඤ්ච සත්ථා අබ්භනුමොදතීති තඤ්චස්ස වණ්ණං එවමෙතං අප්පිච්ඡො ච සො භික්ඛු සන්තුට්ඨො ච සො භික්ඛූති අනුමොදති. ඉති විඤ්ඤූහි වණ්ණභාසනං එකො ලාභො, සබ්රහ්මචාරීහි එකො, සත්ථු සම්මුඛා එකො, අනුමස්ස අනුමස්ස එකො, සත්ථාරා අබ්භනුමොදනං එකොති ඉමෙ පඤ්ච ලාභෙ සන්ධාය ‘‘සුලද්ධලාභා’’ති ආහ. කදාචීති කිස්මිඤ්චිදෙව කාලෙ. කරහචීති තස්සෙව වෙවචනං. අප්පෙව නාම සියා කොචිදෙව කථාසල්ලාපොති අපි නාම කොචි කථාසමුදාචාරොපි භවෙය්ය. ථෙරෙන කිර ආයස්මා පුණ්ණො නෙව දිට්ඨපුබ්බො, නස්ස ධම්මකථා සුතපුබ්බා. ඉති සො තස්ස දස්සනම්පි ධම්මකථම්පි පත්ථයමානො එවමාහ.

254. යථාභිරන්තන්ති ¶ යථාඅජ්ඣාසයං විහරිත්වා. බුද්ධානඤ්හි එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං ඡායූදකාදිවිපත්තිං වා අප්ඵාසුකසෙනාසනං වා, මනුස්සානං අස්සද්ධාදිභාවං ¶ වා ආගම්ම අනභිරති නාම නත්ථි. තෙසං සම්පත්තියා ‘‘ඉධ ඵාසු විහරාමා’’ති අභිරමිත්වා චිරවිහාරොපි නත්ථි. යත්ථ පන තථාගතෙ විහරන්තෙ සත්තා සරණෙසු වා පතිට්ඨහන්ති, සීලානි වා සමාදියන්ති, පබ්බජන්ති වා, තතො සොතාපත්තිමග්ගාදීනං වා පන තෙසං උපනිස්සයො හොති. තත්ථ බුද්ධා සත්තෙ තාසු සම්පත්තීසු පතිට්ඨාපනඅජ්ඣාසයෙන වසන්ති; තාසං අභාවෙ පක්කමන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යථාඅජ්ඣාසයං විහරිත්වා’’ති. චාරිකං චරමානොති අද්ධානගමනං ගච්ඡන්තො. චාරිකා ච නාමෙසා භගවතො දුවිධා හොති තුරිතචාරිකා ච, අතුරිතචාරිකා ච.

තත්ථ දූරෙපි බොධනෙය්යපුග්ගලං දිස්වා තස්ස බොධනත්ථාය සහසා ගමනං තුරිතචාරිකා නාම. සා මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදීසු දට්ඨබ්බා. භගවා හි මහාකස්සපං පච්චුග්ගච්ඡන්තො මුහුත්තෙන තිගාවුතං මග්ගං අගමාසි, ආළවකස්සත්ථාය තිංසයොජනං, තථා අඞ්ගුලිමාලස්ස ¶ . පුක්කුසාතිස්ස පන පඤ්චචත්තාලීසයොජනං, මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං, ඛදිරවනියස්සත්ථාය සත්ත යොජනසතානි අගමාසි; ධම්මසෙනාපතිනො සද්ධිවිහාරිකස්ස වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස තිගාවුතාධිකං වීසයොජනසතං.

එකදිවසං කිර ථෙරො, ‘‘තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං, භන්තෙ, ගච්ඡාමී’’ති ආහ. භගවා, ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, වීසතිසහස්සානං ඡළභිඤ්ඤානං ආරොචෙහි – ‘භගවා වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’’ති. තතො දුතියදිවසෙ වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො ආකාසෙ උප්පතිත්වා වීසයොජනසතමත්ථකෙ තස්ස ගොචරගාමද්වාරෙ ඔතරිත්වා චීවරං පාරුපි. කම්මන්තං ගච්ඡමානා මනුස්සා දිස්වා, ‘‘සත්ථා, භො, ආගතො, මා කම්මන්තං අගමිත්ථා’’ති වත්වා ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා යාගුං දත්වා පානවත්තං කරොන්තා, ‘‘කුහිං, භන්තෙ, භගවා ගච්ඡතී’’ති දහරභික්ඛූ පුච්ඡිංසු. උපාසකා, න භගවා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති, ඉධෙව තිස්සසාමණෙරස්ස දස්සනත්ථාය ආගතොති ¶ . තෙ ‘‘අම්හාකං කිර කුලූපකත්ථෙරස්ස දස්සනත්ථාය සත්ථා ආගතො, නො වත නො ථෙරො ඔරමත්තකො’’ති සොමනස්සජාතා අහෙසුං.

අථ ¶ භගවතො භත්තකිච්චපරියොසානෙ සාමණෙරො ගාමං පිණ්ඩාය චරිත්වා ‘‘උපාසකා මහා භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ, ‘‘සත්ථා, භන්තෙ, ආගතො’’ති ආරොචෙසුං, සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පිණ්ඩපාතෙන ආපුච්ඡි. සත්ථා තස්ස පත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වා, ‘‘අලං, තිස්ස, නිට්ඨිතං භත්තකිච්ච’’න්ති ආහ. තතො උපජ්ඣායං ආපුච්ඡිත්වා අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චමකාසි. අථස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ සත්ථා මඞ්ගලං වත්වා නික්ඛමිත්වා ගාමද්වාරෙ ඨත්වා, ‘‘කතරො තෙ, තිස්ස, වසනට්ඨානං ගමනමග්ගො’’ති ආහ. ‘‘අයං භගවා’’ති. මග්ගං දෙසයමානො පුරතො යාහි තිස්සාති. භගවා කිර සදෙවකස්ස ලොකස්ස මග්ගදෙසකො සමානොපි ‘‘සකලතිගාවුතෙ මග්ගෙ සාමණෙරං දට්ඨුං ලච්ඡාමී’’ති තං මග්ගදෙසකමකාසි.

සො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා භගවතො වත්තමකාසි. අථ නං භගවා, ‘‘කතරො තෙ, තිස්ස, චඞ්කමො’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා සාමණෙරස්ස නිසීදනපාසාණෙ නිසීදිත්වා, ‘‘තිස්ස, ඉමස්මිං ඨානෙ සුඛං වසසී’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමස්මිං මෙ ඨානෙ වසන්තස්ස සීහබ්යග්ඝහත්ථිමිගමොරාදීනං සද්දං සුණතො අරඤ්ඤසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තාය සුඛං වසාමී’’ති. අථ නං භගවා, ‘‘තිස්ස, භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙහි, බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති වත්වා සන්නිපතිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ උපසම්පාදෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසීති. අයං තුරිතචාරිකා නාම.

යං පන ගාමනිගමපටිපාටියා දෙවසිකං යොජනඩ්ඪයොජනවසෙන පිණ්ඩපාතචරියාදීහි ලොකං අනුග්ගණ්හන්තස්ස ගමනං, අයං අතුරිතචාරිකා නාම. ඉමං පන චාරිකං චරන්තො භගවා මහාමණ්ඩලං මජ්ඣිමමණ්ඩලං අන්තිමමණ්ඩලන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං මණ්ඩලානං අඤ්ඤතරස්මිං චරති. තත්ථ මහාමණ්ඩලං නවයොජනසතිකං, මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඡයොජනසතිකං, අන්තිමමණ්ඩලං තියොජනසතිකං. යදා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමො හොති, මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා පාටිපදදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමති. සමන්තා යොජනසතං එකකොලාහලං අහොසි, පුරිමං පුරිමං ආගතා නිමන්තෙතුං ලභන්ති; ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො මහාමණ්ඩලෙ ¶ ඔසරති. තත්ර භගවා තෙසු තෙසු ගාමනිගමෙසු එකාහං ද්වීහං වසන්තො මහාජනං ආමිසපටිග්ගහෙන අනුග්ගණ්හන්තො ධම්මදානෙන චස්ස විවට්ටූපනිස්සිතං ¶ කුසලං වඩ්ඪෙන්තො නවහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති.

සචෙ පන අන්තොවස්සෙ භික්ඛූනං සමථවිපස්සනා තරුණා හොති, මහාපවාරණාය අපවාරෙත්වා පවාරණාසඞ්ගහං දත්වා කත්තිකපුණ්ණමාය පවාරෙත්වා මිගසිරස්ස පඨමදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමිත්වා මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඔසරති. අඤ්ඤෙනපි කාරණෙන මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමො චතුමාසං වසිත්වාව නික්ඛමති. වුත්තනයෙනෙව ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ ඔසරති. භගවා පුරිමනයෙනෙව ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො අට්ඨහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති.

සචෙ පන චතුමාසං වුට්ඨවස්සස්සාපි භගවතො වෙනෙය්යසත්තා අපරිපක්කින්ද්රියා හොන්ති, තෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානො ¶ අපරම්පි එකං මාසං වා ද්විතිචතුමාසං වා තත්ථෙව වසිත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො නික්ඛමති. වුත්තනයෙනෙව ඉතරෙසු ද්වීසු මණ්ඩලෙසු සක්කාරො අන්තොමණ්ඩලෙ ඔසරති. භගවා පුරිමනයෙනෙව ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො සත්තහි වා ඡහි වා පඤ්චහි වා චතූහි වා මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙති. ඉති ඉමෙසු තීසු මණ්ඩලෙසු යත්ථ කත්ථචි චාරිකං චරන්තො න චීවරාදිහෙතු චරති. අථ ඛො යෙ දුග්ගතා බාලා ජිණ්ණා බ්යාධිතා, තෙ කදා තථාගතං ආගන්ත්වා පස්සිස්සන්ති? මයි පන චාරිකං චරන්තෙ මහාජනො තථාගතදස්සනං ලභිස්සති, තත්ථ කෙචි චිත්තානි පසාදෙස්සන්ති, කෙචි මාලාදීහි පූජෙස්සන්ති, කෙචි කටච්ඡුභික්ඛං දස්සන්ති, කෙචි මිච්ඡාදස්සනං පහාය සම්මාදිට්ඨිකා භවිස්සන්ති, තං තෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති එවං ලොකානුකම්පාය චාරිකං චරති.

අපිච චතූහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – ජඞ්ඝාවිහාරවසෙන සරීරඵාසුකත්ථාය, අත්ථුප්පත්තිකාලං අභිකඞ්ඛනත්ථාය, භිඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපනත්ථාය, තත්ථ තත්ථ පරිපාකගතින්ද්රියෙ බොධනෙය්යසත්තෙ බොධනත්ථායාති. අපරෙහිපි චතූහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – බුද්ධං සරණං ගච්ඡිස්සන්තීති වා, ධම්මං සරණං ගච්ඡිස්සන්තීති වා, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡිස්සන්තීති වා, මහතා ධම්මවස්සෙන චතස්සො පරිසා සන්තප්පෙස්සාමීති වාති ¶ . අපරෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති ¶ – පාණාතිපාතා විරමිස්සන්තීති වා, අදින්නාදානා… කාමෙසුමිච්ඡාචාරා… මුසාවාදා… සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා විරමිස්සන්තීති වාති. අපරෙහි අට්ඨහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – පඨමජ්ඣානං පටිලභිස්සන්තීති වා, දුතියං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලභිස්සන්තීති වාති. අපරෙහි අට්ඨහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො චාරිකං චරන්ති – සොතාපත්තිමග්ගං අධිගමිස්සන්තීති වා, සොතාපත්තිඵලං…පෙ… අරහත්තඵලං සච්ඡිකරිස්සන්තීති වාති. අයං අතුරිතචාරිකා, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා දුවිධා හොති නිබද්ධචාරිකා, අනිබද්ධචාරිකා ¶ ච. තත්ථ යං එකස්සෙව බොධනෙය්යසත්තස්ස අත්ථාය ගච්ඡති, අයං නිබද්ධචාරිකා නාම. යං පන ගාමනිගමනගරපටිපාටිවසෙන චරති, අයං අනිබද්ධචාරිකා නාම. එසා ඉධ අධිප්පෙතා.

සෙනාසනං සංසාමෙත්වාති සෙනාසනං පටිසාමෙත්වා. තං පන පටිසාමෙන්තො ථෙරො න චූළපත්තමහාපත්ත-චූළථාලකමහාථාලක-පට්ටුණ්ණචීවර-දුකූලචීවරාදීනං භණ්ඩිකං කත්වා සප්පිතෙලාදීනං වා පන ඝටෙ පූරාපෙත්වා ගබ්භෙ නිදහිත්වා ද්වාරං පිධාය කුඤ්චිකමුද්දිකාදීනි යොජාපෙසි. ‘‘සචෙ න හොති භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා උපාසකො වා, චතූසු පාසාණෙසු මඤ්චෙ මඤ්චං ආරොපෙත්වා පීඨෙ පීඨං ආරොපෙත්වා චීවරවංසෙ වා චීවරරජ්ජුයා වා උපරි පුඤ්ජං කත්වා ද්වාරවාතපානං ථකෙත්වා පක්කමිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 361) වචනතො පන නෙවාසිකං භික්ඛුං ආපුච්ඡනමත්තකෙනෙව පටිසාමෙසි.

යෙන සාවත්ථි තෙන චාරිකං පක්කාමීති සත්ථු දස්සනකාමො හුත්වා යෙන දිසාභාගෙන සාවත්ථි තෙන පක්කාමි. පක්කමන්තො ච න සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචාපෙත්වා සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා පක්කන්තො. යූථං පහාය නික්ඛන්තො පන මත්තහත්ථී විය, අසහායකිච්චො සීහො විය, පත්තචීවරමත්තං ආදාය එකකොව පක්කාමි. කස්මා පනෙස පඤ්චසතෙහි අත්තනො අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං රාජගහං අගන්ත්වා ඉදානි නික්ඛන්තොති? රාජගහං කපිලවත්ථුතො දූරං සට්ඨියොජනානි, සාවත්ථි පන පඤ්චදස. සත්ථා රාජගහතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනං ආගන්ත්වා සාවත්ථියං විහරති, ඉදානි ආසන්නො ජාතොති සුත්වා නික්ඛමීති අකාරණමෙතං. බුද්ධානං සන්තිකං ගච්ඡන්තො හි එස යොජනසහස්සම්පි ගච්ඡෙය්ය, තදා ¶ පන ¶ කායවිවෙකො න සක්කා ලද්ධුන්ති. බහූහි සද්ධිං ගමනකාලෙ හි එකස්මිං ගච්ඡාමාති වදන්තෙ එකො ඉධෙව වසාමාති වදති. එකස්මිං වසාමාති වදන්තෙ එකො ගච්ඡාමාති වදති. තස්මා ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං වා ඵාසුකසෙනාසනෙ කායවිවෙකං ලද්ධුං වා න සක්කා හොති, එකකස්ස පන තං සබ්බං සුලභං හොතීති තදා අගන්ත්වා ඉදානි පක්කාමි.

චාරිකං ¶ චරමානොති එත්ථ කිඤ්චාපි අයං චාරිකා නාම මහාජනසඞ්ගහත්ථං බුද්ධානංයෙව ලබ්භති, බුද්ධෙ උපාදාය පන රුළ්හීසද්දෙන සාවකානම්පි වුච්චති කිලඤ්ජාදීහි කතං බීජනම්පි තාලවණ්ටං විය. යෙන භගවාති සාවත්ථියා අවිදූරෙ එකස්මිං ගාමකෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො ජෙතවනං පවිසිත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස වා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පාදෙ ධොවිත්වා මක්ඛෙත්වා පානීයං වා පානකං වා පිවිත්වා ථොකං විස්සමිත්වා සත්ථාරං පස්සිස්සාමීති චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා උජුකං ගන්ධකුටිපරිවෙණමෙව අගමාසි. ථෙරස්ස හි සත්ථාරං දට්ඨුකාමස්ස අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා කිච්චං නත්ථි. තස්මා රාහුලං වා ආනන්දං වා ගහෙත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා සත්ථාරං පස්සිස්සාමීති එවම්පි චිත්තං න උප්පාදෙසි.

ථෙරො හි සයමෙව බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො රඤ්ඤො සඞ්ගාමවිජයමහායොධො විය. යථා හි තාදිසස්ස යොධස්ස රාජානං දට්ඨුකාමස්ස අඤ්ඤං සෙවිත්වා දස්සනකම්මං නාම නත්ථි; වල්ලභතාය සයමෙව පස්සති. එවං ථෙරොපි බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො, තස්ස අඤ්ඤං සෙවිත්වා සත්ථුදස්සනකිච්චං නත්ථීති පාදෙ ධොවිත්වා පාදපුඤ්ඡනම්හි පුඤ්ඡිත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. භගවාපි ‘‘පච්චූසකාලෙයෙව මන්තාණිපුත්තො ආගමිස්සතී’’ති අද්දස. තස්මා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා සූචිඝටිකං අදත්වාව දරථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා උට්ඨාය නිසීදි. ථෙරො කවාටං පණාමෙත්වා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ධම්මියා කථායාති භගවා ධම්මිං කථං කථෙන්තො චූළගොසිඞ්ගසුත්තෙ (ම. නි. 1.325 ආදයො) තිණ්ණං කුලපුත්තානං සාමග්ගිරසානිසංසං කථෙසි; සෙක්ඛසුත්තෙ (ම. නි. 2.22 ආදයො) ආවසථානිසංසං, ඝටිකාරසුත්තෙ (ම. නි. 2.282 ආදයො) සතිපටිලාභිකං පුබ්බෙනිවාසප්පටිසංයුත්තකථං; රට්ඨපාලසුත්තෙ (ම. නි. 2.304) චත්තාරො ¶ ධම්මුද්දෙසෙ, සෙලසුත්තෙ (ම. නි. 2.396 ආදයො) පානකානිසංසකථං ¶ , උපක්කිලෙසසුත්තෙ (ම. නි. 3.236 ආදයො) භගුත්ථෙරස්ස ධම්මකථං කථෙන්තො එකීභාවෙ ආනිසංසං කථෙසි. ඉමස්මිං පන රථවිනීතෙ ආයස්මතො පුණ්ණස්ස කථෙන්තො දසකථාවත්ථුනිස්සයං ¶ අනන්තනයං නාම දස්සෙසි පුණ්ණ, අයම්පි අප්පිච්ඡකථායෙව සන්තොසකථායෙවාති. පටිසම්භිදාපත්තස්ස සාවකස්ස වෙලන්තෙ ඨත්වා මහාසමුද්දෙ හත්ථප්පසාරණං විය අහොසි.

යෙන අන්ධවනන්ති තදා කිර පච්ඡාභත්තෙ ජෙතවනං ආකිණ්ණං හොති, බහූ ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ජෙතවනං ඔසරන්ති; රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස ඛන්ධාවාරට්ඨානං විය හොති, න සක්කා පවිවෙකං ලභිතුං. අන්ධවනං පන පධානඝරසදිසං පවිවිත්තං, තස්මා යෙනන්ධවනං තෙනුපසඞ්කමි. කස්මා පන මහාථෙරෙ න අද්දස? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘සායන්හසමයෙ ආගන්ත්වා මහාථෙරෙ දිස්වා පුන දසබලං පස්සිස්සාමි, එවං මහාථෙරානං එකං උපට්ඨානං භවිස්සති, සත්ථු ද්වෙ භවිස්සන්ති, තතො සත්ථාරං වන්දිත්වා මම වසනට්ඨානමෙව ගමිස්සාමී’’ති.

256. අභිණ්හං කිත්තයමානො අහොසීති පුනප්පුනං වණ්ණං කිත්තයමානො විහාසි. ථෙරො කිර තතො පට්ඨාය දිවසෙ දිවසෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ ‘‘පුණ්ණො කිර නාම මන්තාණිපුත්තො චතූහි පරිසාහි සද්ධිං අසංසට්ඨො, සො දසබලස්ස දස්සනත්ථාය ආගමිස්සති; කච්චි නු ඛො මං අදිස්වාව ගමිස්සතී’’ති ථෙරනවමජ්ඣිමානං සතිකරණත්ථං ආයස්මතො පුණ්ණස්ස ගුණං භාසති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මහල්ලකභික්ඛූ නාම න සබ්බකාලං අන්තොවිහාරෙ හොන්ති; ගුණකථාය පනස්ස කථිතාය යො ච නං භික්ඛුං පස්සිස්සති; සො ආගන්ත්වා ආරොචෙස්සතී’’ති. අථායං ථෙරස්සෙව සද්ධිවිහාරිකො තං ආයස්මන්තං මන්තාණිපුත්තං පත්තචීවරමාදාය ගන්ධකුටිං පවිසන්තං අද්දස. කථං පන නං එස අඤ්ඤාසීති? පුණ්ණ, පුණ්ණාති වත්වා කථෙන්තස්ස භගවතො ධම්මකථාය අඤ්ඤාසි – ‘‘අයං සො ථෙරො, යස්ස මෙ උපජ්ඣායො අභිණ්හං කිත්තයමානො හොතී’’ති. ඉති සො ආගන්ත්වා ථෙරස්ස ආරොචෙසි. නිසීදනං ආදායාති නිසීදනං නාම සදසං වුච්චති අවායිමං. ථෙරො පන චම්මඛණ්ඩං ගහෙත්වා අගමාසි. පිට්ඨිතො පිට්ඨිතොති ¶ පච්ඡතො පච්ඡතො. සීසානුලොකීති යො උන්නතට්ඨානෙ පිට්ඨිං පස්සන්තො ¶ නින්නට්ඨානෙ සීසං පස්සන්තො ගච්ඡති, අයම්පි සීසානුලොකීති වුච්චති. තාදිසො හුත්වා අනුබන්ධි. ථෙරො හි කිඤ්චාපි සංයතපදසද්දතාය අච්චාසන්නො හුත්වා ගච්ඡන්තොපි පදසද්දෙන න බාධති, ‘‘නායං සම්මොදනකාලො’’ති ¶ ඤත්වා පන න අච්චාසන්නො, අන්ධවනං නාම මහන්තං, එකස්මිං ඨානෙ නිලීනං අපස්සන්තෙන, ආවුසො පුණ්ණ, පුණ්ණාති අඵාසුකසද්දො කාතබ්බො හොතීති නිසින්නට්ඨානජානනත්ථං නාතිදූරෙ හුත්වා සීසානුලොකී අගමාසි. දිවාවිහාරං නිසීදීති දිවාවිහාරත්ථාය නිසීදි.

තත්ථ ආයස්මාපි පුණ්ණො උදිච්චබ්රාහ්මණජච්චො, සාරිපුත්තත්ථෙරොපි. පුණ්ණත්ථෙරොපි සුවණ්ණවණ්ණො, සාරිපුත්තත්ථෙරොපි. පුණ්ණත්ථෙරොපි අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාපන්නො, සාරිපුත්තත්ථෙරොපි. පුණ්ණත්ථෙරොපි කප්පසතසහස්සං අභිනීහාරසම්පන්නො, සාරිපුත්තත්ථෙරොපි කප්පසතසහස්සාධිකං එකමසඞ්ඛ්යෙය්යං. පුණ්ණත්ථෙරොපි පටිසම්භිදාපත්තො මහාඛීණාසවො, සාරිපුත්තත්ථෙරොපි. ඉති එකං කනකගුහං පවිට්ඨා ද්වෙ සීහා විය, එකං විජම්භනභූමිං ඔතිණ්ණා ද්වෙ බ්යග්ඝා විය, එකං සුපුප්ඵිතසාලවනං පවිට්ඨා ද්වෙ ඡද්දන්තනාගරාජානො විය, එකං සිම්බලිවනං පවිට්ඨා ද්වෙ සුපණ්ණරාජානො විය, එකං නරවාහනයානං අභිරුළ්හා ද්වෙ වෙස්සවණා විය, එකං පණ්ඩුකම්බලසිලං අභිනිසින්නා ද්වෙ සක්කා විය, එකවිමානබ්භන්තරගතා ද්වෙ හාරිතමහාබ්රහ්මානො විය ච තෙ ද්වෙපි බ්රාහ්මණජච්චා ද්වෙපි සුවණ්ණවණ්ණා ද්වෙපි සමාපත්තිලාභිනො ද්වෙපි අභිනීහාරසම්පන්නා ද්වෙපි පටිසම්භිදාපත්තා මහාඛීණාසවා එකං වනසණ්ඩං අනුපවිට්ඨා තං වනට්ඨානං සොභයිංසු.

භගවති නො, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං වුස්සතීති, ආවුසො, කිං අම්හාකං භගවතො සන්තිකෙ ආයස්මතා බ්රහ්මචරියං වුස්සතීති? ඉදං ආයස්මා සාරිපුත්තො තස්ස භගවති බ්රහ්මචරියවාසං ජානන්තොපි කථාසමුට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡි. පුරිමකථාය හි අප්පතිට්ඨිතාය පච්ඡිමකථා න ජායති, තස්මා එවං පුච්ඡි. ථෙරො අනුජානන්තො ‘‘එවමාවුසො’’ති ආහ. අථස්ස පඤ්හවිස්සජ්ජනං සොතුකාමො ආයස්මා සාරිපුත්තො ‘‘කිං නු ඛො ආවුසො සීලවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති පටිපාටියා සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡි. තාසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. ආයස්මා පන පුණ්ණො ¶ යස්මා චතුපාරිසුද්ධිසීලාදීසු ඨිතස්සාපි බ්රහ්මචරියවාසො මත්ථකං න පාපුණාති, තස්මා, ‘‘නො හිදං, ආවුසො’’ති සබ්බං පටික්ඛිපි.

කිමත්ථං ¶ ¶ චරහාවුසොති යදි සීලවිසුද්ධිආදීනං අත්ථාය බ්රහ්මචරියං න වුස්සති, අථ කිමත්ථං වුස්සතීති පුච්ඡි. අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසොති එත්ථ අනුපාදාපරිනිබ්බානං නාම අප්පච්චයපරිනිබ්බානං. ද්වෙධා උපාදානානි ගහණූපාදානඤ්ච පච්චයූපාදානඤ්ච. ගහණූපාදානං නාම කාමුපාදානාදිකං චතුබ්බිධං, පච්චයූපාදානං නාම අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එවං වුත්තපච්චයා. තත්ථ ගහණූපාදානවාදිනො ආචරියා අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති චතූසු උපාදානෙසු අඤ්ඤතරෙනාපි කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා පවත්තං අරහත්තඵලං අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති කථෙන්ති. තඤ්හි න ච උපාදානසම්පයුත්තං හුත්වා කඤ්චි ධම්මං උපාදියති, කිලෙසානඤ්ච පරිනිබ්බුතන්තෙ ජාතත්තා පරිනිබ්බානන්ති වුච්චති. පච්චයූපාදානවාදිනො පන අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති අප්පච්චයපරිනිබ්බානං. පච්චයවසෙන අනුප්පන්නං අසඞ්ඛතං අමතධාතුමෙව අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති කථෙන්ති. අයං අන්තො, අයං කොටි, අයං නිට්ඨා. අප්පච්චයපරිනිබ්බානං පත්තස්ස හි බ්රහ්මචරියවාසො මත්ථකං පත්තො නාම හොති, තස්මා ථෙරො ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථ’’න්ති ආහ. අථ නං අනුයුඤ්ජන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, සීලවිසුද්ධි අනුපාදාපරිනිබ්බාන’’න්ති පුන පුච්ඡං ආරභි.

258. ථෙරොපි සබ්බපරිවත්තෙසු තථෙව පටික්ඛිපිත්වා පරියොසානෙ දොසං දස්සෙන්තො සීලවිසුද්ධිං චෙ, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්ඤපෙය්යාති යදි පඤ්ඤපෙය්ය. සඋපාදානංයෙව සමානං අනුපාදාපරිනිබ්බානං පඤ්ඤපෙය්යාති සඞ්ගහණධම්මමෙව නිග්ගහණධම්මං සප්පච්චයධම්මමෙව අප්පච්චයධම්මං සඞ්ඛතධම්මමෙව අසඞ්ඛතධම්මන්ති පඤ්ඤපෙය්යාති අත්ථො. ඤාණදස්සනවිසුද්ධියං පන සප්පච්චයධම්මමෙව අප්පච්චයධම්මං සඞ්ඛතධම්මමෙව අසඞ්ඛතධම්මන්ති පඤ්ඤපෙය්යාති අයමෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. පුථුජ්ජනො හි, ආවුසොති එත්ථ වට්ටානුගතො ලොකියබාලපුථුජ්ජනො දට්ඨබ්බො. සො හි චතුපාරිසුද්ධිසීලමත්තස්සාපි අභාවතො සබ්බසො අඤ්ඤත්ර ඉමෙහි ධම්මෙහි. තෙන හීති යෙන කාරණෙන එකච්චෙ පණ්ඩිතා උපමාය අත්ථං ජානන්ති, තෙන කාරණෙන උපමං තෙ කරිස්සාමීති ¶ අත්ථො.

259. සත්ත ¶ රථවිනීතානීති විනීතඅස්සාජානියයුත්තෙ සත්ත රථෙ. යාවදෙව, චිත්තවිසුද්ධත්ථාති ¶ , ආවුසො, අයං සීලවිසුද්ධි නාම, යාවදෙව, චිත්තවිසුද්ධත්ථා. චිත්තවිසුද්ධත්ථාති නිස්සක්කවචනමෙතං. අයං පනෙත්ථ අත්ථො, යාවදෙව, චිත්තවිසුද්ධිසඞ්ඛාතා අත්ථා, තාව අයං සීලවිසුද්ධි නාම ඉච්ඡිතබ්බා. යා පන අයං චිත්තවිසුද්ධි, එසා සීලවිසුද්ධියා අත්ථො, අයං කොටි, ඉදං පරියොසානං, චිත්තවිසුද්ධියං ඨිතස්ස හි සීලවිසුද්ධිකිච්චං කතං නාම හොතීති. එස නයො සබ්බපදෙසු.

ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – රාජා පසෙනදි කොසලො විය හි ජරාමරණභීරුකො යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. සාවත්ථිනගරං විය සක්කායනගරං, සාකෙතනගරං විය නිබ්බානනගරං, රඤ්ඤො සාකෙතෙ වඩ්ඪිආවහස්ස සීඝං ගන්ත්වා පාපුණිතබ්බස්ස අච්චායිකස්ස කිච්චස්ස උප්පාදකාලො විය යොගිනො අනභිසමෙතානං චතුන්නං අරියසච්චානං අභිසමයකිච්චස්ස උප්පාදකාලො. සත්ත රථවිනීතානි විය සත්ත විසුද්ධියො, පඨමං රථවිනීතං ආරුළ්හකාලො විය සීලවිසුද්ධියං ඨිතකාලො, පඨමරථවිනීතාදීහි දුතියාදීනි ආරුළ්හකාලො විය සීලවිසුද්ධිආදීහි චිත්තවිසුද්ධිආදීසු ඨිතකාලො. සත්තමෙන රථවිනීතෙන සාකෙතෙ අන්තෙපුරද්වාරෙ ඔරුය්හ උපරිපාසාදෙ ඤාතිමිත්තගණපරිවුතස්ස සුරසභොජනපරිභොගකාලො විය යොගිනො ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා ධම්මවරපාසාදං ආරුය්හ පරොපණ්ණාසකුසලධම්මපරිවාරස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිරොධසයනෙ නිසින්නස්ස ලොකුත්තරසුඛානුභවනකාලො දට්ඨබ්බො.

ඉති ආයස්මන්තං පුණ්ණං දසකථාවත්ථුලාභිං ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරො සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡි. ආයස්මා පුණ්ණො දස කථාවත්ථූනි විස්සජ්ජෙසි. එවං පුච්ඡන්තො පන ධම්මසෙනාපති කිං ජානිත්වා පුච්ඡි, උදාහු අජානිත්වා? තිත්ථකුසලො වා පන හුත්වා විසයස්මිං පුච්ඡි, උදාහු අතිත්ථකුසලො හුත්වා අවිසයස්මිං? පුණ්ණත්ථෙරොපි ච කිං ජානිත්වා විස්සජ්ජෙසි, උදාහු අජානිත්වා? තිත්ථකුසලො වා පන හුත්වා විසයස්මිං විස්සජ්ජෙසි, උදාහු අතිත්ථකුසලො හුත්වා අවිසයෙති? ජානිත්වා තිත්ථකුසලො හුත්වා විසයෙ පුච්ඡීති හි වදමානො ධම්මසෙනාපතිංයෙව වදෙය්ය. ජානිත්වා තිත්ථකුසලො හුත්වා ¶ විසයෙ විස්සජ්ජෙසීති වදමානො පුණ්ණත්ථෙරංයෙව ¶ වදෙය්ය. යඤ්හි විසුද්ධීසු සංඛිත්තං, තං කථාවත්ථූසු විත්ථිණ්ණං. යං කථාවත්ථූසු සංඛිත්තං, තං විසුද්ධීසු විත්ථිණ්ණං. තදමිනා නයෙන වෙදිතබ්බං.

විසුද්ධීසු ¶ හි එකා සීලවිසුද්ධි චත්තාරි කථාවත්ථූනි හුත්වා ආගතා අප්පිච්ඡකථා සන්තුට්ඨිකථා අසංසග්ගකථා, සීලකථාති. එකා චිත්තවිසුද්ධි තීණි කථාවත්ථූනි හුත්වා ආගතා – පවිවෙකකථා, වීරියාරම්භකථා, සමාධිකථාති, එවං තාව යං විසුද්ධීසු සංඛිත්තං, තං කථාවත්ථූසු විත්ථිණ්ණං. කථාවත්ථූසු පන එකා පඤ්ඤාකථා පඤ්ච විසුද්ධියො හුත්වා ආගතා – දිට්ඨිවිසුද්ධි, කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි, මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි, පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි, ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති, එවං යං කථාවත්ථූසු සංඛිත්තං, තං විසුද්ධීසු විත්ථිණ්ණං. තස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරො සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡන්තො න අඤ්ඤං පුච්ඡි, දස කථාවත්ථූනියෙව පුච්ඡි. පුණ්ණත්ථෙරොපි සත්ත විසුද්ධියො විස්සජ්ජෙන්තො න අඤ්ඤං විස්සජ්ජෙසි, දස කථාවත්ථූනියෙව විස්සජ්ජෙසීති. ඉති උභොපෙතෙ ජානිත්වා තිත්ථකුසලා හුත්වා විසයෙව පඤ්හං පුච්ඡිංසු චෙව විස්සජ්ජෙසුං චාති වෙදිතබ්බො.

260. කො නාමො ආයස්මාති න ථෙරො තස්ස නාමං න ජානාති. ජානන්තොයෙව පන සම්මොදිතුං ලභිස්සාමීති පුච්ඡි. කථඤ්ච පනායස්මන්තන්ති ඉදං පන ථෙරො සම්මොදමානො ආහ. මන්තාණිපුත්තොති මන්තාණියා බ්රාහ්මණියා පුත්තො. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථා සුතවතා සාවකෙන බ්යාකාතබ්බා, එවමෙව බ්යාකතාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. අනුමස්ස අනුමස්සාති දස කථාවත්ථූනි ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා. චෙලණ්ඩුපකෙනාති එත්ථ චෙලං වුච්චති වත්ථං, අණ්ඩුපකං චුම්බටකං. වත්ථචුම්බටකං සීසෙ කත්වා ආයස්මන්තං තත්ථ නිසීදාපෙත්වා පරිහරන්තාපි සබ්රහ්මචාරී දස්සනාය ලභෙය්යුං, එවං ලද්ධදස්සනම්පි තෙසං ලාභායෙවාති අට්ඨානපරිකප්පෙන අභිණ්හදස්සනස්ස උපායං දස්සෙසි. එවං අපරිහරන්තෙන හි පඤ්හං වා පුච්ඡිතුකාමෙන ධම්මං වා සොතුකාමෙන ‘‘ථෙරො කත්ථ ඨිතො කත්ථ නිසින්නො’’ති ¶ පරියෙසන්තෙන චරිතබ්බං හොති. එවං පරිහරන්තා පන ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙයෙව සීසතො ඔරොපෙත්වා මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කා හොන්ති පඤ්හං වා පුච්ඡිතුං ධම්මං වා සොතුං. ඉති අට්ඨානපරිකප්පෙන අභිණ්හදස්සනස්ස උපායං දස්සෙසි.

සාරිපුත්තොති ච පන මන්ති සාරියා බ්රාහ්මණියා පුත්තොති ච පන එවං මං සබ්රහ්මචාරී ජානන්ති. සත්ථුකප්පෙනාති සත්ථුසදිසෙන. ඉති එකපදෙනෙව ආයස්මා ¶ පුණ්ණො සාරිපුත්තත්ථෙරං චන්දමණ්ඩලං ආහච්ච ඨපෙන්තො විය උක්ඛිපි. ථෙරස්ස හි ඉමස්මිං ඨානෙ එකන්තධම්මකථිකභාවො පාකටො ¶ අහොසි. අමච්චඤ්හි පුරොහිතං මහන්තොති වදමානො රාජසදිසොති වදෙය්ය, ගොණං හත්ථිප්පමාණොති, වාපිං සමුද්දප්පමාණොති, ආලොකං චන්දිමසූරියාලොකප්පමාණොති, ඉතො පරං එතෙසං මහන්තභාවකථා නාම නත්ථි. සාවකම්පි මහාති වදන්තො සත්ථුපටිභාගොති වදෙය්ය, ඉතො පරං තස්ස මහන්තභාවකථා නාම නත්ථි. ඉච්චායස්මා පුණ්ණො එකපදෙනෙව ථෙරං චන්දමණ්ඩලං ආහච්ච ඨපෙන්තො විය උක්ඛිපි.

එත්තකම්පි නො නප්පටිභාසෙය්යාති පටිසම්භිදාපත්තස්ස අප්පටිභානං නාම නත්ථි. යා පනායං උපමා ආහටා, තං න ආහරෙය්යාම, අත්ථමෙව කථෙය්යාම. උපමා හි අජානන්තානං ආහරීයතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. අට්ඨකථායං පන ඉදම්පි පටික්ඛිපිත්වා උපමා නාම බුද්ධානම්පි සන්තිකෙ ආහරීයති, ථෙරං පනෙස අපචායමානො එවමාහාති.

අනුමස්ස අනුමස්ස පුච්ඡිතාති දස කථාවත්ථූනි ඔගාහෙත්වා ඔගාහෙත්වා පුච්ඡිතා. කිං පන පඤ්හස්ස පුච්ඡනං භාරියං, උදාහු විස්සජ්ජනන්ති? උග්ගහෙත්වා පුච්ඡනං නො භාරියං, විස්සජ්ජනං පන භාරියං. සහෙතුකං වා සකාරණං කත්වා පුච්ඡනම්පි විස්සජ්ජනම්පි භාරියමෙව. සමනුමොදිංසූති සමචිත්තා හුත්වා අනුමොදිංසු. ඉති යථානුසන්ධිනාව දෙසනා නිට්ඨිතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

රථවිනීතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

261. එවං ¶ මෙ සුතන්ති නිවාපසුත්තං. තත්ථ නෙවාපිකොති යො මිගානං ගහණත්ථාය අරඤ්ඤෙ තිණබීජානි වපති ‘‘ඉදං තිණං ¶ ඛාදිතුං ආගතෙ මිගෙ සුඛං ගණ්හිස්සාමී’’ති. නිවාපන්ති වප්පං. නිවුත්තන්ති වපිතං. මිගජාතාති මිගඝටා. අනුපඛජ්ජාති අනුපවිසිත්වා. මුච්ඡිතාති තණ්හාමුච්ඡනාය මුච්ඡිතා, තණ්හාය හදයං පවිසිත්වා මුච්ඡනාකාරං පාපිතාති ¶ අත්ථො. මදං ආපජ්ජිස්සන්තීති මානමදං ආපජ්ජිස්සන්ති. පමාදන්ති විස්සට්ඨසතිභාවං. යථාකාමකරණීයා භවිස්සන්තීති යථා ඉච්ඡිස්සාම, තථා කාතබ්බා භවිස්සන්ති. ඉමස්මිං නිවාපෙති ඉමස්මිං නිවාපට්ඨානෙ. එකං කිර නිවාපතිණං නාම අත්ථි නිදාඝභද්දකං, තං යථා යථා නිදාඝො හොති, තථා තථා නීවාරවනං විය මෙඝමාලා විය ච එකග්ඝනං හොති, තං ලුද්දකා එකස්මිං උදකඵාසුකට්ඨානෙ කසිත්වා වපිත්වා වතිං කත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා රක්ඛන්ති. අථ යදා මහානිදාඝෙ සබ්බතිණානි සුක්ඛානි හොන්ති, ජිව්හාතෙමනමත්තම්පි උදකං දුල්ලභං හොති, තදා මිගජාතා සුක්ඛතිණානි චෙව පුරාණපණ්ණානි ච ඛාදන්තා කම්පමානා විය විචරන්තා නිවාපතිණස්ස ගන්ධං ඝායිත්වා වධබන්ධනාදීනි අගණයිත්වා වතිං අජ්ඣොත්ථරන්තා පවිසන්ති. තෙසඤ්හි නිවාපතිණං අතිවිය පියං හොති මනාපං. නෙවාපිකො තෙ දිස්වා ද්වෙ තීණි දිවසානි පමත්තො විය හොති, ද්වාරං විවරිත්වා තිට්ඨති. අන්තොනිවාපට්ඨානෙ තහිං තහිං උදකආවාටකාපි හොන්ති, මිගා විවටද්වාරෙන පවිසිත්වා ඛාදිතමත්තකං පිවිතමත්තකමෙව කත්වා පක්කමන්ති, පුනදිවසෙ කිඤ්චි න කරොන්තීති කණ්ණෙ චාලයමානා ඛාදිත්වා පිවිත්වා අතරමානා ගච්ඡන්ති, පුනදිවසෙ කොචි කිඤ්චි කත්තා නත්ථීති යාවදත්ථං ඛාදිත්වා පිවිත්වා මණ්ඩලගුම්බං පවිසිත්වා නිපජ්ජන්ති. ලුද්දකා තෙසං පමත්තභාවං ජානිත්වා ද්වාරං පිධාය සම්පරිවාරෙත්වා කොටිතො පට්ඨාය කොට්ටෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං තෙ තස්මිං නිවාපෙ නෙවාපිකස්ස යථාකාමකරණීයා භවන්ති.

262. තත්ර, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, තෙසු මිගජාතෙසු. පඨමා මිගජාතාති, මිගජාතා පඨමදුතියා නාම නත්ථි. භගවා පන ආගතපටිපාටිවසෙන කප්පෙත්වා පඨමා, දුතියා, තතියා ¶ , චතුත්ථාති නාමං ආරොපෙත්වා දස්සෙසි. ඉද්ධානුභාවාති යථාකාමං කත්තබ්බභාවතො; වසීභාවොයෙව හි එත්ථ ඉද්ධීති ච ආනුභාවොති ච අධිප්පෙතො.

263. භයභොගාති ¶ භයෙන භොගතො. බලවීරියන්ති අපරාපරං සඤ්චරණවායොධාතු, සා පරිහායීති අත්ථො.

264. උපනිස්සාය ආසයං කප්පෙය්යාමාති අන්තො නිපජ්ජිත්වා ඛාදන්තානම්පි භයමෙව, බාහිරතො ආගන්ත්වා ඛාදන්තානම්පි භයමෙව, මයං පන අමුං නිවාපට්ඨානං නිස්සාය එකමන්තෙ ආසයං කප්පෙය්යාමාති චින්තයිංසු. උපනිස්සාය ¶ ආසයං කප්පයිංසූති ලුද්දකා නාම න සබ්බකාලං අප්පමත්තා හොන්ති. මයං තත්ථ තත්ථ මණ්ඩලගුම්බෙසු චෙව වතිපාදෙසු ච නිපජ්ජිත්වා එතෙසු මුඛධොවනත්ථං වා ආහාරකිච්චකරණත්ථං වා පක්කන්තෙසු නිවාපවත්ථුං පවිසිත්වා ඛාදිතමත්තං කත්වා අම්හාකං වසනට්ඨානං පවිසිස්සාමාති නිවාපවත්ථුං උපනිස්සාය ගහනෙසු ගුම්බවතිපාදාදීසු ආසයං කප්පයිංසු. භුඤ්ජිංසූති වුත්තනයෙන ලුද්දකානං පමාදකාලං ඤත්වා සීඝං සීඝං පවිසිත්වා භුඤ්ජිංසු. කෙතබිනොති සික්ඛිතකෙරාටිකා. ඉද්ධිමන්තාති ඉද්ධිමන්තො විය. පරජනාති යක්ඛා. ඉමෙ න මිගජාතාති. ආගතිං වා ගතිං වාති ඉමිනා නාම ඨානෙන ආගච්ඡන්ති, අමුත්ර ගච්ඡන්තීති ඉදං නෙසං න ජානාම. දණ්ඩවාකරාහීති දණ්ඩවාකරජාලෙහි. සමන්තා සප්පදෙසං අනුපරිවාරෙසුන්ති අතිමායාවිනො එතෙ, න දූරං ගමිස්සන්ති, සන්තිකෙයෙව නිපන්නා භවිස්සන්තීති නිවාපක්ඛෙත්තස්ස සමන්තා සප්පදෙසං මහන්තං ඔකාසං අනුපරිවාරෙසුං. අද්දසංසූති එවං පරිවාරෙත්වා වාකරජාලං සමන්තතො චාලෙත්වා ඔලොකෙන්තා අද්දසංසු. යත්ථ තෙති යස්මිං ඨානෙ තෙ ගාහං අගමංසු, තං ඨානං අද්දසංසූති අත්ථො.

265. යංනූන මයං යත්ථ අගතීති තෙ කිර එවං චින්තයිංසු – ‘‘අන්තො නිපජ්ජිත්වා අන්තො ඛාදන්තානම්පි භයමෙව, බාහිරතො ආගන්ත්වා ඛාදන්තානම්පි සන්තිකෙ වසිත්වා ඛාදන්තානම්පි භයමෙව, තෙපි හි වාකරජාලෙන පරික්ඛිපිත්වා ගහිතායෙවා’’ති, තෙන තෙසං එතදහොසි – ‘‘යංනූන මයං යත්ථ නෙවාපිකස්ස ච නෙවාපිකපරිසාය ච අගති අවිසයො, තත්ථ තත්ථ සෙය්යං කප්පෙය්යාමා’’ති. අඤ්ඤෙ ඝට්ටෙස්සන්තීති තතො තතො දූරතරවාසිනො අඤ්ඤෙ ඝට්ටෙස්සන්ති. තෙ ඝට්ටිතා අඤ්ඤෙති තෙපි ඝට්ටිතා අඤ්ඤෙ තතො ¶ දූරතරවාසිනො ඝට්ටෙස්සන්ති. එවං ඉමං ¶ නිවාපං නිවුත්තං සබ්බසො මිගජාතා පරිමුච්චිස්සන්තීති එවං ඉමං අම්හෙහි නිවුත්තං නිවාපං සබ්බෙ මිගඝටා මිගසඞ්ඝා විස්සජ්ජෙස්සන්ති පරිච්චජිස්සන්ති. අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්යාමාති තෙසං ගහණෙ අබ්යාවටා භවෙය්යාමාති; යථා තථා ආගච්ඡන්තෙසු හි තරුණපොතකො වා මහල්ලකො වා දුබ්බලො වා යූථපරිහීනො වා සක්කා හොන්ති ලද්ධුං, අනාගච්ඡන්තෙසු කිඤ්චි නත්ථි. අජ්ඣුපෙක්ඛිංසු ඛො, භික්ඛවෙති එවං චින්තෙත්වා අබ්යාවටාව අහෙසුං.

267. අමුං ¶ නිවාපං නිවුත්තං මාරස්ස අමූනි ච ලොකාමිසානීති එත්ථ නිවාපොති වා ලොකාමිසානීති වා වට්ටාමිසභූතානං පඤ්චන්නං කාමගුණානමෙතං අධිවචනං. මාරො න ච බීජානි විය කාමගුණෙ වපෙන්තො ආහිණ්ඩති, කාමගුණගිද්ධානං පන උපරි වසං වත්තෙති, තස්මා කාමගුණා මාරස්ස නිවාපා නාම හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘අමුං නිවාපං නිවුත්තං මාරස්සා’’ති. න පරිමුච්චිංසු මාරස්ස ඉද්ධානුභාවාති මාරස්ස වසං ගතා අහෙසුං, යථාකාමකරණීයා. අයං සපුත්තභරියපබ්බජ්ජාය ආගතඋපමා.

268. චෙතොවිමුත්ති පරිහායීති එත්ථ චෙතොවිමුත්ති නාම අරඤ්ඤෙ වසිස්සාමාති උප්පන්නඅජ්ඣාසයො; සො පරිහායීති අත්ථො. තථූපමෙ අහං ඉමෙ දුතියෙති අයං බ්රාහ්මණධම්මිකපබ්බජ්ජාය උපමා. බ්රාහ්මණා හි අට්ඨචත්තාලීසවස්සානි කොමාරබ්රහ්මචරියං චරිත්වා වට්ටුපච්ඡෙදභයෙන පවෙණිං ඝටයිස්සාමාති ධනං පරියෙසිත්වා භරියං ගහෙත්වා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තා එකස්මිං පුත්තෙ ජාතෙ ‘‘අම්හාකං පුත්තො ජාතො වට්ටං න උච්ඡින්නං පවෙණි ඝටිතා’’ති පුන නික්ඛමිත්වා පබ්බජන්ති වා තමෙව වා ස’කලත්තවාසං වසන්ති.

269. එවඤ්හි තෙ, භික්ඛවෙ, තතියාපි සමණබ්රාහ්මණා න පරිමුච්චිංසූති පුරිමා විය තෙපි මාරස්ස ඉද්ධානුභාවා න මුච්චිංසු; යථාකාමකරණීයාව අහෙසුං. කිං පන තෙ අකංසූති? ගාමනිගමරාජධානියො ඔසරිත්වා තෙසු තෙසු ආරාමඋය්යානට්ඨානෙසු අස්සමං මාපෙත්වා නිවසන්තා කුලදාරකෙ හත්ථිඅස්සරථසිප්පාදීනි නානප්පකාරානි සිප්පානි සික්ඛාපෙසුං. ඉති තෙ වාකරජාලෙන තතියා මිගජාතා විය මාරස්ස පාපිමතො ¶ දිට්ඨිජාලෙන පරික්ඛිපිත්වා යථාකාමකරණීයා අහෙසුං.

270. තථූපමෙ ¶ අහං ඉමෙ චතුත්ථෙති අයං ඉමස්ස සාසනස්ස උපමා ආහටා.

271. අන්ධමකාසි මාරන්ති න මාරස්ස අක්ඛීනි භින්දි. විපස්සනාපාදකජ්ඣානං සමාපන්නස්ස පන භික්ඛුනො ඉමං නාම ආරම්මණං නිස්සාය චිත්තං වත්තතීති මාරො පස්සිතුං න සක්කොති. තෙන වුත්තං – ‘‘අන්ධමකාසි මාර’’න්ති. අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුන්ති තෙනෙව පරියායෙන යථා මාරස්ස චක්ඛු අපදං ¶ හොති නිප්පදං, අප්පතිට්ඨං, නිරාරම්මණං, එවං වධිත්වාති අත්ථො. අදස්සනං ගතො පාපිමතොති තෙනෙව පරියායෙන මාරස්ස පාපිමතො අදස්සනං ගතො. න හි සො අත්තනො මංසචක්ඛුනා තස්ස විපස්සනාපාදකජ්ඣානං සමාපන්නස්ස භික්ඛුනො ඤාණසරීරං දට්ඨුං සක්කොති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි අරියසච්චානි දිස්වා චත්තාරො ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. තිණ්ණො ලොකෙ විසත්තිකන්ති ලොකෙ සත්තවිසත්තභාවෙන විසත්තිකාති එවං සඞ්ඛං ගතං. අථ වා ‘‘විසත්තිකාති කෙනට්ඨෙන විසත්තිකා? විසතාති විසත්තිකා විසටාති විසත්තිකා, විපුලාති විසත්තිකා, විසාලාති විසත්තිකා, විසමාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසං හරතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගාති විසත්තිකා, විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ’’ති (මහානි. 3; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22, ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 124) විසත්තිකා. එවං විසත්තිකාති සඞ්ඛං ගතං තණ්හං තිණ්ණො නිත්තිණ්ණො උත්තිණ්ණො. තෙන වුච්චති – ‘‘තිණ්ණො ලොකෙ විසත්තික’’න්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

272. එවං ¶ මෙ සුතන්ති පාසරාසිසුත්තං. තත්ථ සාධු මයං, ආවුසොති ආයාචන්තා භණන්ති. එතෙ කිර පඤ්චසතා භික්ඛූ ජනපදවාසිනො ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමා’’ති සාවත්ථිං අනුප්පත්තා. සත්ථුදස්සනං පන එතෙහි ලද්ධං, ධම්මිං කථං න තාව සුණන්ති. තෙ සත්ථුගාරවෙන ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ ¶ , ධම්මකථං කථෙථා’’ති වත්තුං න සක්කොන්ති. බුද්ධා හි ගරූ හොන්ති, එකචාරිකො සීහො මිගරාජා විය, පභින්නකුඤ්ජරො විය, ඵණකතආසීවිසො විය, මහාඅග්ගික්ඛන්ධො විය ච දුරාසදා වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ආසීවිසො යථා ඝොරො, මිගරාජාව කෙසරී;

නාගොව කුඤ්ජරො දන්තී, එවං බුද්ධා දුරාසදා’’ති.

එවං ¶ දුරාසදං සත්ථාරං තෙ භික්ඛූ සයං යාචිතුං අසක්කොන්තා ආයස්මන්තං ආනන්දං යාචමානා ‘‘සාධු මයං, ආවුසො’’ති ආහංසු.

අප්පෙව නාමාති අපි නාම ලභෙය්යාථ. කස්මා පන ථෙරො තෙ භික්ඛූ ‘‘රම්මකස්ස බ්රාහ්මණස්ස අස්සමං උපසඞ්කමෙය්යාථා’’ති ආහ? පාකටකිරියතාය. දසබලස්ස හි කිරියා ථෙරස්ස පාකටා හොති; ජානාති ථෙරො, ‘‘අජ්ජ සත්ථා ජෙතවනෙ වසිත්වා පුබ්බාරාමෙ දිවාවිහාරං කරිස්සති; අජ්ජ පුබ්බාරාමෙ වසිත්වා ජෙතවනෙ දිවාවිහාරං කරිස්සති; අජ්ජ එකකොව පිණ්ඩාය පවිසිස්සති; අජ්ජ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ඉමස්මිං කාලෙ ජනපදචාරිකං නික්ඛමිස්සතී’’ති. කිං පනස්ස එවං ජානනත්ථං චෙතොපරියඤාණං අත්ථීති? නත්ථි. අනුමානබුද්ධියා පන කතකිරියාය නයග්ගාහෙන ජානාති. යඤ්හි දිවසං භගවා ජෙතවනෙ වසිත්වා පුබ්බාරාමෙ දිවාවිහාරං කාතුකාමො හොති, තදා සෙනාසනපරික්ඛාරභණ්ඩානං පටිසාමනාකාරං දස්සෙති, ථෙරො සම්මජ්ජනිසඞ්කාරඡඩ්ඩනකාදීනි පටිසාමෙති. පුබ්බාරාමෙ වසිත්වා ජෙතවනං දිවාවිහාරාය ආගමනකාලෙපි එසෙව නයො.

යදා ¶ පන එකකො පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමො හොති, තදා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදති. ථෙරො ‘‘අජ්ජ භගවා බොධනෙය්යබන්ධවං දිස්වා නිසින්නො’’ති තාය සඤ්ඤාය ඤත්වා ‘‘අජ්ජ, ආවුසො, භගවා එකකො පවිසිතුකාමො, තුම්හෙ භික්ඛාචාරසජ්ජා හොථා’’ති භික්ඛූනං සඤ්ඤං දෙති. යදා පන භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො පවිසිතුකාමො හොති, තදා ගන්ධකුටිද්වාරං උපඩ්ඪපිදහිතං කත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදති, ථෙරො තාය සඤ්ඤාය ඤත්වා පත්තචීවරග්ගහණත්ථාය භික්ඛූනං ¶ සඤ්ඤං දෙති. යදා ජනපදචාරිකං නික්ඛමිතුකාමො හොති, තදා එකං ද්වෙ ආලොපෙ අතිරෙකං භුඤ්ජති, සබ්බකාලං චඞ්කමනඤ්චාරුය්හ අපරාපරං චඞ්කමති, ථෙරො තාය සඤ්ඤාය ඤත්වා ‘‘භගවා, ආවුසො, ජනපදචාරිකං චරිතුකාමො, තුම්හාකං කත්තබ්බං කරොථා’’ති භික්ඛූනං සඤ්ඤං දෙති.

භගවා පඨමබොධියං වීසති වස්සානි අනිබද්ධවාසො අහොසි, පච්ඡා පඤ්චවීසති වස්සානි අබ්බොකිණ්ණං සාවත්ථිංයෙව උපනිස්සාය වසන්තො එකදිවසෙ ¶ ද්වෙ ඨානානි පරිභුඤ්ජති. ජෙතවනෙ රත්තිං වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො දක්ඛිණද්වාරෙන සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා පුබ්බාරාමෙ දිවාවිහාරං කරොති. පුබ්බාරාමෙ රත්තිං වසිත්වා පුනදිවසෙ පාචීනද්වාරෙන සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ජෙතවනෙ දිවාවිහාරං කරොති. කස්මා? ද්වින්නං කුලානං අනුකම්පාය. මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතෙන හි අනාථපිණ්ඩිකෙන විය අඤ්ඤෙන කෙනචි, මාතුගාමත්තභාවෙ ඨිතාය ච විසාඛාය විය අඤ්ඤාය ඉත්ථියා තථාගතං උද්දිස්ස ධනපරිච්චාගො කතො නාම නත්ථි, තස්මා භගවා තෙසං අනුකම්පාය එකදිවසෙ ඉමානි ද්වෙ ඨානානි පරිභුඤ්ජති. තස්මිං පන දිවසෙ ජෙතවනෙ වසි, තස්මා ථෙරො – ‘‘අජ්ජ භගවා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා සායන්හකාලෙ ගත්තානි පරිසිඤ්චනත්ථාය පුබ්බකොට්ඨකං ගමිස්සති; අථාහං ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා ඨිතං භගවන්තං යාචිත්වා රම්මකස්ස බ්රාහ්මණස්ස අස්සමං ගහෙත්වා ගමිස්සාමි. එවමිමෙ භික්ඛූ භගවතො සම්මුඛා ලභිස්සන්ති ධම්මකථං සවනායා’’ති චින්තෙත්වා තෙ භික්ඛූ එවමාහ.

මිගාරමාතුපාසාදොති විසාඛාය පාසාදො. සා හි මිගාරෙන සෙට්ඨිනා මාතුට්ඨානෙ ඨපිතත්තා මිගාරමාතාති වුච්චති. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති තස්මිං කිර පාසාදෙ ද්වින්නං මහාසාවකානං සිරිගබ්භානං ¶ මජ්ඣෙ භගවතො සිරිගබ්භො අහොසි. ථෙරො ද්වාරං විවරිත්වා අන්තොගබ්භං සම්මජ්ජිත්වා මාලාකචවරං නීහරිත්වා මඤ්චපීඨං පඤ්ඤපෙත්වා සත්ථු සඤ්ඤං අදාසි. සත්ථා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං උපගම්ම දරථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා උට්ඨාය ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිත්වා ¶ සායන්හසමයෙ තතො වුට්ඨාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො’’ති.

පරිසිඤ්චිතුන්ති යො හි චුණ්ණමත්තිකාදීහි ගත්තානි උබ්බට්ටෙන්තො මල්ලකමුට්ඨාදීහි වා ඝංසන්තො න්හායති, සො න්හායතීති වුච්චති. යො තථා අකත්වා පකතියාව න්හායති, සො පරිසිඤ්චතීති වුච්චති. භගවතොපි සරීරෙ තථා හරිතබ්බං රජොජල්ලං නාම න උපලිම්පති, උතුග්ගහණත්ථං පන භගවා කෙවලං උදකං ඔතරති. තෙනාහ – ‘‘ගත්තානි පරිසිඤ්චිතු’’න්ති. පුබ්බකොට්ඨකොති පාචීනකොට්ඨකො.

සාවත්ථියං ¶ කිර විහාරො කදාචි මහා හොති කදාචි ඛුද්දකො. තථා හි සො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ යොජනිකො අහොසි, සිඛිස්ස තිගාවුතො, වෙස්සභුස්ස අඩ්ඪයොජනිකො, කකුසන්ධස්ස ගාවුතප්පමාණො, කොණාගමනස්ස අඩ්ඪගාවුතප්පමාණො, කස්සපස්ස වීසතිඋසභප්පමාණො, අම්හාකං භගවතො කාලෙ අට්ඨකරීසප්පමාණො ජාතො. තම්පි නගරං තස්ස විහාරස්ස කදාචි පාචීනතො හොති, කදාචි දක්ඛිණතො, කදාචි පච්ඡිමතො, කදාචි උත්තරතො. ජෙතවනෙ ගන්ධකුටියං පන චතුන්නං මඤ්චපාදානං පතිට්ඨිතට්ඨානං අචලමෙව.

චත්තාරි හි අචලචෙතියට්ඨානානි නාම මහාබොධිපල්ලඞ්කට්ඨානං ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනට්ඨානං සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ දෙවොරොහණකාලෙ සොපානස්ස පතිට්ඨට්ඨානං මඤ්චපාදට්ඨානන්ති. අයං පන පුබ්බකොට්ඨකො කස්සපදසබලස්ස වීසතිඋසභවිහාරකාලෙ පාචීනද්වාරෙ කොට්ඨකො අහොසි. සො ඉදානිපි පුබ්බකොට්ඨකොත්වෙව පඤ්ඤායති. කස්සපදසබලස්ස කාලෙ අචිරවතී නගරං පරික්ඛිපිත්වා සන්දමානා පුබ්බකොට්ඨකං පත්වා උදකෙන භින්දිත්වා මහන්තං උදකරහදං මාපෙසි සමතිත්ථං අනුපුබ්බගම්භීරං. තත්ථ එකං රඤ්ඤො න්හානතිත්ථං, එකං නාගරානං, එකං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස, එකං බුද්ධානන්ති එවං පාටියෙක්කානි න්හානතිත්ථානි හොන්ති රමණීයානි විප්පකිණ්ණරජතපට්ටසදිසවාලිකානි. ඉති භගවා ආයස්මතා ආනන්දෙන සද්ධිං යෙන අයං එවරූපො ¶ පුබ්බකොට්ඨකො තෙනුපසඞ්කමි ගත්තානි පරිසිඤ්චිතුං ¶ . අථායස්මා ආනන්දො උදකසාටිකං උපනෙසි. භගවා රත්තදුපට්ටං අපනෙත්වා උදකසාටිකං නිවාසෙසි. ථෙරො දුපට්ටෙන සද්ධිං මහාචීවරං අත්තනො හත්ථගතමකාසි. භගවා උදකං ඔතරි. සහොතරණෙනෙවස්ස උදකෙ මච්ඡකච්ඡපා සබ්බෙ සුවණ්ණවණ්ණා අහෙසුං. යන්තනාලිකාහි සුවණ්ණරසධාරානිසිඤ්චමානකාලො විය සුවණ්ණපටපසාරණකාලො විය ච අහොසි. අථ භගවතො න්හානවත්තං දස්සෙත්වා න්හත්වා පච්චුත්තිණ්ණස්ස ථෙරො රත්තදුපට්ටං උපනෙසි. භගවා තං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතාසදිසං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා මහාචීවරං අන්තන්තෙන සංහරිත්වා පදුමගබ්භසදිසං කත්වා උපනීතං ද්වීසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පුබ්බකොට්ඨකෙ ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා පච්චුත්තරිත්වා එකචීවරො අට්ඨාසී’’ති.

එවං ¶ ඨිතස්ස පන භගවතො සරීරං විකසිතකමලුප්පලසරං සබ්බපාලිඵුල්ලං පාරිච්ඡත්තකං තාරාමරීචිවිකසිතං ච ගගනතලං සිරියා අවහසමානං විය විරොචිත්ථ. බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිලාසිනී චස්ස ද්වත්තිංසවරලක්ඛණමාලා ගන්ථෙත්වා ඨපිතා ද්වත්තිංසචන්දමාලා විය, ද්වත්තිංසසූරියමාලා විය, පටිපාටියා ඨපිතා ද්වත්තිංසචක්කවත්ති ද්වත්තිංසදෙවරාජා ද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානො විය ච අතිවිය විරොචිත්ථ, වණ්ණභූමිනාමෙසා. එවරූපෙසු ඨානෙසු බුද්ධානං සරීරවණ්ණං වා ගුණවණ්ණං වා චුණ්ණියපදෙහි වා ගාථාහි වා අත්ථඤ්ච උපමායො ච කාරණානි ච ආහරිත්වා පටිබලෙන ධම්මකථිකෙන පූරෙත්වා කථෙතුං වට්ටතීති එවරූපෙසු ඨානෙසු ධම්මකථිකස්ස ථාමො වෙදිතබ්බො.

273. ගත්තානි පුබ්බාපයමානොති පකතිභාවං ගමයමානො නිරුදකානි කුරුමානො, සුක්ඛාපයමානොති අත්ථො. සොදකෙන ගත්තෙන චීවරං පාරුපන්තස්ස හි චීවරෙ කණ්ණිකා උට්ඨහන්ති, පරික්ඛාරභණ්ඩං දුස්සති. බුද්ධානං පන සරීරෙ රජොජල්ලං න උපලිම්පති; පදුමපත්තෙ පක්ඛිත්තඋදකබින්දු විය උදකං විනිවත්තෙත්වා ගච්ඡති, එවං ¶ සන්තෙපි සික්ඛාගාරවතාය භගවා, ‘‘පබ්බජිතවත්තං නාමෙත’’න්ති මහාචීවරං උභොසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා පුරතො කායං පටිච්ඡාදෙත්වා අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘භගවා මහාචීවරං පාරුපිත්වා මිගාරමාතුපාසාදං ආරබ්භ ගමනාභිහාරතො පට්ඨාය දුන්නිවත්තියො භවිස්සති; බුද්ධානඤ්හි අධිප්පායකොපනං නාම එකචාරිකසීහස්ස ගහණත්ථං හත්ථප්පසාරණං විය; පභින්නවරවාරණස්ස සොණ්ඩාය ¶ පරාමසනං විය; උග්ගතෙජස්ස ආසීවිසස්ස ගීවාය ගහණං විය ච භාරියං හොති. ඉධෙව රම්මකස්ස බ්රාහ්මණස්ස අස්සමස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තත්ථ ගමනත්ථාය භගවන්තං යාචිස්සාමී’’ති. සො තථා අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො…පෙ… අනුකම්පං උපාදායා’’ති.

තත්ථ අනුකම්පං උපාදායාති භගවතො සම්මුඛා ධම්මිං කථං සොස්සාමාති තං අස්සමං ගතානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අනුකම්පං පටිච්ච, තෙසු කාරුඤ්ඤං කත්වාති අත්ථො. ධම්මියා කථායාති දසසු පාරමිතාසු අඤ්ඤතරාය ¶ පාරමියා චෙව මහාභිනික්ඛමනස්ස ච වණ්ණං කථයමානා සන්නිසින්නා හොන්ති. ආගමයමානොති ඔලොකයමානො. අහං බුද්ධොති සහසා අප්පවිසිත්වා යාව සා කථා නිට්ඨාති, තාව අට්ඨාසීති අත්ථො. අග්ගළං ආකොටෙසීති අග්ගනඛෙන කවාටෙ සඤ්ඤං අදාසි. විවරිංසූති සොතං ඔදහිත්වාව නිසින්නත්තා තඞ්ඛණංයෙව ආගන්ත්වා විවරිංසු.

පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙති බුද්ධකාලෙ කිර යත්ථ යත්ථ එකොපි භික්ඛු විහරති, සබ්බත්ථ බුද්ධාසනං පඤ්ඤත්තමෙව හොති. කස්මා? භගවා කිර අත්තනො සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඵාසුකට්ඨානෙ විහරන්තෙ මනසි කරොති ‘‘අසුකො මය්හං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගතො, සක්ඛිස්සති නු ඛො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නො වා’’ති. අථ නං පස්සති කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා අකුසලවිතක්කෙ විතක්කයමානං, තතො ‘‘කථඤ්හි නාම මාදිසස්ස සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරන්තං ඉමං කුලපුත්තං අකුසලවිතක්කා අභිභවිත්වා අනමතග්ගෙ වට්ටදුක්ඛෙ සංසාරෙස්සන්තී’’ති තස්ස අනුග්ගහත්ථං තත්ථෙව අත්තානං දස්සෙත්වා තං කුලපුත්තං ඔවදිත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා පුන අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගච්ඡති. අථෙවං ඔවදියමානා තෙ භික්ඛූ චින්තයිංසු – ‘‘සත්ථා ¶ අම්හාකං මනං ජානිත්වා ආගන්ත්වා අම්හාකං සමීපෙ ඨිතංයෙව අත්තානං දස්සෙති; තස්මිං ඛණෙ, ‘භන්තෙ, ඉධ නිසීදථ, ඉධ නිසීදථා’ති ආසනපරියෙසනං නාම භාරො’’ති. තෙ ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාව විහරන්ති. යස්ස පීඨං අත්ථි, සො තං පඤ්ඤපෙති. යස්ස නත්ථි, සො මඤ්චං වා ඵලකං වා කට්ඨං වා පාසාණං වා වාලිකපුඤ්ජං වා පඤ්ඤපෙති. තං අලභමානා පුරාණපණ්ණානිපි සඞ්කඩ්ඪිත්වා තත්ථ පංසුකූලං පත්ථරිත්වා ඨපෙන්ති. ඉධ පන පකතිපඤ්ඤත්තමෙව ආසනං අහොසි, තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති.

කාය ¶ නුත්ථාති කතමාය නු කථාය සන්නිසින්නා භවථාති අත්ථො. ‘‘කාය නෙත්ථා’’තිපි පාළි, තස්සා කතමාය නු එත්ථාති අත්ථො. ‘‘කාය නොත්ථා’’තිපි පාළි, තස්සාපි පුරිමොයෙව අත්ථො. අන්තරා කථාති කම්මට්ඨානමනසිකාරඋද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං අන්තරා අඤ්ඤා එකා කථා. විප්පකතාති මම ආගමනපච්චයා අපරිනිට්ඨිතා සිඛං අප්පත්තා. අථ භගවා අනුප්පත්තොති ¶ අථ එතස්මිං කාලෙ භගවා ආගතො. ධම්මී වා කථාති දසකථාවත්ථුනිස්සිතා වා ධම්මී කථා. අරියො වා තුණ්හීභාවොති එත්ථ පන දුතියජ්ඣානම්පි අරියො තුණ්හීභාවො මූලකම්මට්ඨානම්පි. තස්මා තං ඣානං අප්පෙත්වා නිසින්නොපි, මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නොපි භික්ඛු අරියෙන තුණ්හීභාවෙන නිසින්නොති වෙදිතබ්බො.

274. ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, පරියෙසනාති කො අනුසන්ධි? තෙ භික්ඛූ සම්මුඛා ධම්මිං කථං සොස්සාමාති ථෙරස්ස භාරං අකංසු, ථෙරො තෙසං අස්සමගමනමකාසි. තෙ තත්ථ නිසීදිත්වා අතිරච්ඡානකථිකා හුත්වා ධම්මියා කථාය නිසීදිංසු. අථ භගවා ‘‘අයං තුම්හාකං පරියෙසනා අරියපරියෙසනා නාමා’’ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ කතමා ච, භික්ඛවෙ, අනරියපරියෙසනාති එත්ථ යථා මග්ගකුසලො පුරිසො පඨමං වජ්ජෙතබ්බං අපායමග්ගං දස්සෙන්තො ‘‘වාමං මුඤ්චිත්වා දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති වදති. එවං භගවා දෙසනාකුසලතාය පඨමං වජ්ජෙතබ්බං අනරියපරියෙසනං ආචික්ඛිත්වා පච්ඡා ඉතරං ආචික්ඛිස්සාමීති උද්දෙසානුක්කමං භින්දිත්වා එවමාහ. ජාතිධම්මොති ¶ ජායනසභාවො. ජරාධම්මොති ජීරණසභාවො. බ්යාධිධම්මොති බ්යාධිසභාවො. මරණධම්මොති මරණසභාවො. සොකධම්මොති සොචනකසභාවො. සංකිලෙසධම්මොති සංකිලිස්සනසභාවො.

පුත්තභරියන්ති පුත්තා ච භරියා ච. එස නයො සබ්බත්ථ. ජාතරූපරජතන්ති එත්ථ පන ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති යංකිඤ්චි වොහාරූපගං ලොහමාසකාදි. ජාතිධම්මා හෙතෙ, භික්ඛවෙ, උපධයොති එතෙ පඤ්චකාමගුණූපධයො නාම හොන්ති, තෙ සබ්බෙපි ජාතිධම්මාති දස්සෙති. බ්යාධිධම්මවාරාදීසු ජාතරූපරජතං න ගහිතං, න හෙතස්ස සීසරොගාදයො බ්යාධයො නාම හොන්ති, න සත්තානං විය චුතිසඞ්ඛාතං මරණං, න සොකො උප්පජ්ජති. අයාදීහි පන සංකිලෙසෙහි සංකිලිස්සතීති සංකිලෙසධම්මවාරෙ ගහිතං. තථා උතුසමුට්ඨානත්තා ජාතිධම්මවාරෙ. මලං ගහෙත්වා ජීරණතො ජරාධම්මවාරෙ ච.

275. අයං ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, අරියා පරියෙසනාති, භික්ඛවෙ, අයං නිද්දොසතායපි අරියෙහි පරියෙසිතබ්බතායපි අරියපරියෙසනාති වෙදිතබ්බා.

276. අහම්පි සුදං, භික්ඛවෙති කස්මා ආරභි? මූලතො පට්ඨාය මහාභිනික්ඛමනං දස්සෙතුං. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘භික්ඛවෙ, අහම්පි පුබ්බෙ අනරියපරියෙසනං පරියෙසිං. ස්වාහං තං පහාය අරියපරියෙසනං පරියෙසිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො. පඤ්චවග්ගියාපි අනරියපරියෙසනං පරියෙසිංසු. තෙ තං පහාය අරියපරියෙසනං පරියෙසිත්වා ඛීණාසවභූමිං පත්තා. තුම්හෙපි මම චෙව පඤ්චවග්ගියානඤ්ච මග්ගං ආරුළ්හා. අරියපරියෙසනා තුම්හාකං පරියෙසනා’’ති මූලතො පට්ඨාය අත්තනො මහාභිනික්ඛමනං දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

277. තත්ථ දහරොව සමානොති තරුණොව සමානො. සුසුකාළකෙසොති සුට්ඨු කාළකෙසො, අඤ්ජනවණ්ණකෙසොව හුත්වාති අත්ථො. භද්රෙනාති භද්දකෙන. පඨමෙන වයසාති තිණ්ණං වයානං පඨමවයෙන. අකාමකානන්ති අනිච්ඡමානානං, අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං. අස්සූනි මුඛෙ එතෙසන්ති අස්සුමුඛා; තෙසං අස්සුමුඛානං, අස්සුකිලින්නමුඛානන්ති අත්ථො. රුදන්තානන්ති කන්දිත්වා රොදමානානං. කිං ¶ කුසලගවෙසීති කිං කුසලන්ති ගවෙසමානො. අනුත්තරං සන්තිවරපදන්ති උත්තමං සන්තිසඞ්ඛාතං වරපදං, නිබ්බානං පරියෙසමානොති අත්ථො. යෙන ආළාරො කාලාමොති එත්ථ ආළාරොති තස්ස නාමං, දීඝපිඞ්ගලො කිරෙසො. තෙනස්ස ආළාරොති නාමං අහොසි. කාලාමොති ගොත්තං. විහරතායස්මාති විහරතු ආයස්මා. යත්ථ විඤ්ඤූ පුරිසොති යස්මිං ධම්මෙ පණ්ඩිතො පුරිසො. සකං ආචරියකන්ති අත්තනො ආචරියසමයං. උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යාති පටිලභිත්වා විහරෙය්ය. එත්තාවතා තෙන ඔකාසො කතො හොති. තං ධම්මන්ති තං තෙසං සමයං තන්තිං. පරියාපුණින්ති සුත්වාව උග්ගණ්හිං.

ඔට්ඨපහතමත්තෙනාති තෙන වුත්තස්ස පටිග්ගහණත්ථං ඔට්ඨපහරණමත්තෙන; අපරාපරං කත්වා ඔට්ඨසඤ්චරණමත්තකෙනාති අත්ථො. ලපිතලාපනමත්තෙනාති තෙන ලපිතස්ස පටිලාපනමත්තකෙන. ඤාණවාදන්ති ජානාමීති වාදං ¶ . ථෙරවාදන්ති ථිරභාවවාදං, ථෙරො අහමෙත්ථාති එතං වචනං. අහඤ්චෙව අඤ්ඤෙ චාති න කෙවලං අහං, අඤ්ඤෙපි බහූ එවං වදන්ති. කෙවලං සද්ධාමත්තකෙනාති පඤ්ඤාය අසච්ඡිකත්වා සුද්ධෙන සද්ධාමත්තකෙනෙව. බොධිසත්තො කිර වාචාය ධම්මං උග්ගණ්හන්තොයෙව, ‘‘න ¶ කාලාමස්ස වාචාය පරියත්තිමත්තමෙව අස්මිං ධම්මෙ, අද්ධා එස සත්තන්නං සමාපත්තීනං ලාභී’’ති අඤ්ඤාසි, තෙනස්ස එතදහොසි.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පවෙදෙසීති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරියොසානා සත්ත සමාපත්තියො මං ජානාපෙසි. සද්ධාති ඉමාසං සත්තන්නං සමාපත්තීනං නිබ්බත්තනත්ථාය සද්ධා. වීරියාදීසුපි එසෙව නයො. පදහෙය්යන්ති පයොගං කරෙය්යං. නචිරස්සෙව තං ධම්මං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහාසින්ති බොධිසත්තො කිර වීරියං පග්ගහෙත්වා කතිපාහඤ්ඤෙව සත්ත සුවණ්ණනිස්සෙණියො පසාරෙන්තො විය සත්ත සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි; තස්මා එවමාහ.

ලාභා නො, ආවුසොති අනුසූයකො කිරෙස කාලාමො. තස්මා ‘‘අයං අධුනාගතො, කින්ති කත්වා ඉමං ධම්මං නිබ්බත්තෙසී’’ති උසූයං අකත්වා පසන්නො පසාදං පවෙදෙන්තො එවමාහ. උභොව සන්තා ඉමං ගණං පරිහරාමාති ‘‘මහා අයං ගණො, ද්වෙපි ජනා පරිහරාමා’’ති වත්වා ගණස්ස සඤ්ඤං අදාසි, ‘‘අහම්පි සත්තන්නං සමාපත්තීනං ලාභී, මහාපුරිසොපි සත්තන්නමෙව ¶ , එත්තකා ජනා මහාපුරිසස්ස සන්තිකෙ පරිකම්මං උග්ගණ්හථ, එත්තකා මය්හ’’න්ති මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. උළාරායාති උත්තමාය. පූජායාති කාලාමස්ස කිර උපට්ඨාකා ඉත්ථියොපි පුරිසාපි ගන්ධමාලාදීනි ගහෙත්වා ආගච්ඡන්ති. කාලාමො – ‘‘ගච්ඡථ, මහාපුරිසං පූජෙථා’’ති වදති. තෙ තං පූජෙත්වා යං අවසිට්ඨං හොති, තෙන කාලාමං පූජෙන්ති. මහග්ඝානි මඤ්චපීඨානි ආහරන්ති; තානිපි මහාපුරිසස්ස දාපෙත්වා යදි අවසිට්ඨං හොති, අත්තනා ගණ්හාති. ගතගතට්ඨානෙ වරසෙනාසනං බොධිසත්තස්ස ජග්ගාපෙත්වා සෙසකං අත්තනා ගණ්හාති. එවං උළාරාය පූජාය පූජෙසි. නායං ධම්මො නිබ්බිදායාතිආදීසු අයං සත්තසමාපත්තිධම්මො නෙව වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය, න විරජ්ජනත්ථාය, න රාගාදිනිරොධත්ථාය, න ¶ උපසමත්ථාය, න අභිඤ්ඤෙය්යධම්මං අභිජානනත්ථාය, න චතුමග්ගසම්බොධාය, න නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය සංවත්තතීති අත්ථො.

යාවදෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනූපපත්තියාති යාව සට්ඨිකප්පසහස්සායුපරිමාණෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනභවෙ උපපත්ති, තාවදෙව සංවත්තති, න තතො උද්ධං. එවමයං පුනරාවත්තනධම්මොයෙව; යඤ්ච ඨානං පාපෙති, තං ජාතිජරාමරණෙහි අපරිමුත්තමෙව මච්චුපාසපරික්ඛිත්තමෙවාති. තතො පට්ඨාය ච පන මහාසත්තො යථා නාම ඡාතජ්ඣත්තපුරිසො මනුඤ්ඤභොජනං ¶ ලභිත්වා සම්පියායමානොපි භුඤ්ජිත්වා පිත්තවසෙන වා සෙම්හවසෙන වා මක්ඛිකාවසෙන වා ඡඩ්ඩෙත්වා පුන එකං පිණ්ඩම්පි භුඤ්ජිස්සාමීති මනං න උප්පාදෙති; එවමෙව ඉමා සත්ත සමාපත්තියො මහන්තෙන උස්සාහෙන නිබ්බත්තෙත්වාපි, තාසු ඉමං පුනරාවත්තිකාදිභෙදං ආදීනවං දිස්වා, පුන ඉමං ධම්මං ආවජ්ජිස්සාමි වා සමාපජ්ජිස්සාමි වා අධිට්ඨහිස්සාමි වා වුට්ඨහිස්සාමි වා පච්චවෙක්ඛිස්සාමි වාති චිත්තමෙව න උප්පාදෙසි. අනලඞ්කරිත්වාති අලං ඉමිනා, අලං ඉමිනාති පුනප්පුනං අලඞ්කරිත්වා. නිබ්බිජ්ජාති නිබ්බින්දිත්වා. අපක්කමින්ති අගමාසිං.

278. න ඛො රාමො ඉමං ධම්මන්ති ඉධාපි බොධිසත්තො තං ධම්මං උග්ගණ්හන්තොයෙව අඤ්ඤාසි – ‘‘නායං අට්ඨසමාපත්තිධම්මො උදකස්ස වාචාය උග්ගහිතමත්තොව, අද්ධා පනෙස ¶ අට්ඨසමාපත්තිලාභී’’ති. තෙනස්ස එතදහොසි – ‘‘න ඛො රාමො…පෙ… ජානං පස්සං විහාසී’’ති. සෙසමෙත්ථ පුරිමවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

279. යෙන උරුවෙලා සෙනානිගමොති එත්ථ උරුවෙලාති මහාවෙලා, මහාවාලිකරාසීති අත්ථො. අථ වා උරූති වාලිකා වුච්චති; වෙලාති මරියාදා, වෙලාතික්කමනහෙතු ආහටා උරු උරුවෙලාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අතීතෙ කිර අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ දසසහස්සා කුලපුත්තා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තස්මිං පදෙසෙ විහරන්තා එකදිවසං සන්නිපතිත්වා කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘කායකම්මවචීකම්මානි නාම පරෙසම්පි පාකටානි හොන්ති, මනොකම්මං පන අපාකටං. තස්මා යො කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා විතක්කෙති, තස්ස අඤ්ඤො චොදකො ¶ නාම නත්ථි; සො අත්තනාව අත්තානං චොදෙත්වා පත්තපුටෙන වාලිකං ආහරිත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ ආකිරතු, ඉදමස්ස දණ්ඩකම්ම’’න්ති. තතො පට්ඨාය යො තාදිසං විතක්කං විතක්කෙති, සො තත්ථ පත්තපුටෙන වාලිකං ආකිරති, එවං තත්ථ අනුක්කමෙන මහාවාලිකරාසි ජාතො. තතො තං පච්ඡිමා ජනතා පරික්ඛිපිත්වා චෙතියට්ඨානමකාසි; තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘උරුවෙලාති මහාවෙලා, මහාවාලිකරාසීති අත්ථො’’ති. තමෙව සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ වා උරූති වාලිකා වුච්චති, වෙලාති මරියාදා. වෙලාතික්කමනහෙතු ආහටා උරු උරුවෙලාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති.

සෙනානිගමොති ¶ සෙනාය නිගමො. පඨමකප්පිකානං කිර තස්මිං ඨානෙ සෙනානිවෙසො අහොසි; තස්මා සො පදෙසො සෙනානිගමොති වුච්චති. ‘‘සෙනානි-ගාමො’’තිපි පාඨො. සෙනානී නාම සුජාතාය පිතා, තස්ස ගාමොති අත්ථො. තදවසරින්ති තත්ථ ඔසරිං. රමණීයං භූමිභාගන්ති සුපුප්ඵිතනානප්පකාරජලජථලජපුප්ඵවිචිත්තං මනොරම්මං භූමිභාගං. පාසාදිකඤ්ච වනසණ්ඩන්ති මොරපිඤ්ඡකලාපසදිසං පසාදජනනවනසණ්ඩඤ්ච අද්දසං. නදිඤ්ච සන්දන්තින්ති සන්දමානඤ්ච මණික්ඛන්ධසදිසං විමලනීලසීතලසලිලං නෙරඤ්ජරං නදිං අද්දසං. සෙතකන්ති පරිසුද්ධං නික්කද්දමං. සුපතිත්ථන්ති අනුපුබ්බගම්භීරෙහි සුන්දරෙහි තිත්ථෙහි උපෙතං. රමණීයන්ති රජතපට්ටසදිසං ¶ විප්පකිණ්ණවාලිකං පහූතමච්ඡකච්ඡපං අභිරාමදස්සනං. සමන්තා ච ගොචරගාමන්ති තස්ස පදෙසස්ස සමන්තා අවිදූරෙ ගමනාගමනසම්පන්නං සම්පත්තපබ්බජිතානං සුලභපිණ්ඩං ගොචරගාමඤ්ච අද්දසං. අලං වතාති සමත්ථං වත. තත්ථෙව නිසීදින්ති බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසජ්ජං සන්ධායාහ. උපරිසුත්තස්මිඤ්හි තත්ථෙවාති දුක්කරකාරිකට්ඨානං අධිප්පෙතං, ඉධ පන බොධිපල්ලඞ්කො. තෙනාහ – ‘‘තත්ථෙව නිසීදි’’න්ති. අලමිදං පධානායාති ඉදං ඨානං පධානත්ථාය සමත්ථන්ති එවං චින්තෙත්වා නිසීදින්ති අත්ථො.

280. අජ්ඣගමන්ති අධිගච්ඡිං පටිලභිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනන්ති සබ්බධම්මදස්සනසමත්ථඤ්ච මෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උදපාදි. අකුප්පා මෙ විමුත්තීති මය්හං අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පතාය ච අකුප්පාරම්මණතාය ච අකුප්පා, සා හි රාගාදීහි න කුප්පතීති අකුප්පතායපි අකුප්පා, අකුප්පං නිබ්බානමස්සාරම්මණන්තිපි අකුප්පා. අයමන්තිමා ජාතීති අයං සබ්බපච්ඡිමා ජාති. නත්ථි ¶ දානි පුනබ්භවොති ඉදානි මෙ පුන පටිසන්ධි නාම නත්ථීති එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි මෙ උප්පන්නන්ති දස්සෙති.

281. අධිගතොති පටිවිද්ධො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො. ගම්භීරොති උත්තානභාවපටික්ඛෙපවචනමෙතං. දුද්දසොති ගම්භීරත්තාව දුද්දසො දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බො, න සක්කා සුඛෙන දට්ඨුං. දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො, දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො, න සක්කා සුඛෙන අවබුජ්ඣිතුං. සන්තොති නිබ්බුතො. පණීතොති අතප්පකො. ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. අතක්කාවචරොති තක්කෙන අවචරිතබ්බො ඔගාහිතබ්බො න හොති, ඤාණෙනෙව අවචරිතබ්බො. නිපුණොති සණ්හො. පණ්ඩිතවෙදනීයොති සම්මාපටිපදං පටිපන්නෙහි පණ්ඩිතෙහි වෙදිතබ්බො. ආලයරාමාති ¶ සත්තා පඤ්චසු කාමගුණෙසු අල්ලීයන්ති. තස්මා තෙ ආලයාති වුච්චන්ති. අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි ආලයන්ති, තස්මා ආලයාති වුච්චන්ති. තෙහි ආලයෙහි රමන්තීති ආලයරාමා. ආලයෙසු රතාති ආලයරතා. ආලයෙසු සුට්ඨු මුදිතාති ආලයසම්මුදිතා. යථෙව හි සුසජ්ජිතං පුප්ඵඵලභරිතරුක්ඛාදිසම්පන්නං උය්යානං පවිට්ඨො රාජා තාය තාය සම්පත්තියා රමති, සම්මුදිතො ආමොදිතපමොදිතො හොති, න ¶ උක්කණ්ඨති, සායම්පි නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡති; එවමිමෙහිපි කාමාලයතණ්හාලයෙහි සත්තා රමන්ති, සංසාරවට්ටෙ සම්මුදිතා අනුක්කණ්ඨිතා වසන්ති. තෙන නෙසං භගවා දුවිධම්පි ආලයං උය්යානභූමිං විය දස්සෙන්තො ‘‘ආලයරාමා’’තිආදිමාහ.

යදිදන්ති නිපාතො, තස්ස ඨානං සන්ධාය ‘‘යං ඉද’’න්ති, පටිච්චසමුප්පාදං සන්ධාය ‘‘යො අය’’න්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදොති ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා; ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා; ඉදප්පච්චයතා ච සා පටිච්චසමුප්පාදො චාති ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදො. සඞ්ඛාරාදිපච්චයානමෙතං අධිවචනං. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. යස්මා ච තං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්ති, සබ්බා තණ්හා ඛීයන්ති, සබ්බෙ කිලෙසරාගා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති; තස්මා සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධොති වුච්චති. සා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති ¶ කත්වා වානන්ති වුච්චති, තතො නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං. සො මමස්ස කිලමථොති යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්ස, සා මම විහෙසා අස්සාති අත්ථො. කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච අස්සාති වුත්තං හොති. චිත්තෙ පන උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි. අපිස්සූති අනුබ්රූහනත්ථෙ නිපාතො, සො ‘‘න කෙවලං එතදහොසි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූ’’ති දීපෙති. මන්ති මම. අනච්ඡරියාති අනුඅච්ඡරියා. පටිභංසූති පටිභානසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස ගොචරා අහෙසුං; පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසු.

කිච්ඡෙනාති දුක්ඛෙන, න දුක්ඛාය පටිපදාය. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරොපි මග්ගා සුඛප්පටිපදාව හොන්ති. පාරමීපූරණකාලෙ පන සරාගසදොසසමොහස්සෙව සතො ආගතාගතානං යාචකානං ¶ , අලඞ්කතප්පටියත්තං සීසං කන්තිත්වා, ගලලොහිතං නීහරිත්වා, සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා, කුලවංසප්පදීපං පුත්තං මනාපචාරිනිං භරියන්ති එවමාදීනි දෙන්තස්ස, අඤ්ඤානි ච ඛන්තිවාදිසදිසෙසු අත්තභාවෙසු ඡෙජ්ජභෙජ්ජාදීනි පාපුණන්තස්ස ආගමනියපටිපදං සන්ධායෙතං වුත්තං ¶ . හලන්ති එත්ථ හ-කාරො නිපාතමත්තො, අලන්ති අත්ථො. පකාසිතුන්ති දෙසිතුං, එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස ධම්මස්ස අලං දෙසිතුං, පරියත්තං දෙසිතුං, කො අත්ථො දෙසිතෙනාති වුත්තං හොති. රාගදොසපරෙතෙහීති රාගදොසපරිඵුට්ඨෙහි රාගදොසානුගතෙහි වා.

පටිසොතගාමින්ති නිච්චාදීනං පටිසොතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති එවං ගතං චතුසච්චධම්මං. රාගරත්තාති කාමරාගෙන භවරාගෙන දිට්ඨිරාගෙන ච රත්තා. න දක්ඛන්තීති අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති ඉමිනා සභාවෙන න පස්සිස්සන්ති, තෙ අපස්සන්තෙ කො සක්ඛිස්සති එවං ගාහාපෙතුං. තමොඛන්ධෙන ආවුටාති අවිජ්ජාරාසිනා අජ්ඣොත්ථතා.

282. අප්පොස්සුක්කතායාති නිරුස්සුක්කභාවෙන, අදෙසෙතුකාමතායාති අත්ථො. කස්මා පනස්ස එවං චිත්තං නමි, නනු එස මුත්තො මොචෙස්සාමි, තිණ්ණො තාරෙස්සාමි.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරයිස්සං සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 2.56) –

පත්ථනං ¶ කත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති. සච්චමෙතං, තදෙවං පච්චවෙක්ඛණානුභාවෙන පනස්ස එවං චිත්තං නමි. තස්ස හි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්තානං කිලෙසගහනතං, ධම්මස්ස ච ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සත්තානං කිලෙසගහනතා ච ධම්මගම්භීරතා ච සබ්බාකාරෙන පාකටා ජාතා. අථස්ස ‘‘ඉමෙ සත්තා කඤ්ජිකපුණ්ණා ලාබු විය, තක්කභරිතා චාටි විය, වසාතෙලපීතපිලොතිකා විය, අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථො විය ච කිලෙසභරිතා අතිසංකිලිට්ඨා රාගරත්තා දොසදුට්ඨා මොහමූළ්හා, තෙ කිං නාම පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති චින්තයතො කිලෙසගහනපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමි.

‘‘අයඤ්ච ධම්මො පථවීසන්ධාරකඋදකක්ඛන්ධො විය ගම්භීරො, පබ්බතෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ඨපිතො ¶ සාසපො විය දුද්දසො, සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිපටිපාදනං විය දුරනුබොධො. නනු මයා හි ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තෙන අදින්නං දානං නාම නත්ථි, අරක්ඛිතං සීලං ¶ නාම නත්ථි, අපරිපූරිතා කාචි පාරමී නාම නත්ථි? තස්ස මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්සාපි පථවී න කම්පිත්ථ, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං සොධෙන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, පච්ඡිමයාමෙ පන පටිච්චසමුප්පාදං පටිවිජ්ඣන්තස්සෙව මෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. ඉති මාදිසෙනාපි තික්ඛඤාණෙන කිච්ඡෙනෙවායං ධම්මො පටිවිද්ධො, තං ලොකියමහාජනා කථං පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමීති වෙදිතබ්බං.

අපිච බ්රහ්මුනා යාචිතෙ දෙසෙතුකාමතායපිස්ස එවං චිත්තං නමි. ජානාති හි භගවා – ‘‘මම අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තෙ නමමානෙ මං මහාබ්රහ්මා ධම්මදෙසනං යාචිස්සති, ඉමෙ ච සත්තා බ්රහ්මගරුකා, තෙ ‘සත්ථා කිර ධම්මං න දෙසෙතුකාමො අහොසි, අථ නං මහාබ්රහ්මා යාචිත්වා දෙසාපෙසි, සන්තො වත, භො, ධම්මො පණීතො වත, භො, ධම්මො’ති මඤ්ඤමානා සුස්සූසිස්සන්තී’’ති. ඉදම්පිස්ස කාරණං පටිච්ච අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තං නමි, නො ධම්මදෙසනායාති වෙදිතබ්බං.

සහම්පතිස්සාති සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකබ්රහ්මා හුත්වා නිබ්බත්තො. තත්ර නං සහම්පතිබ්රහ්මාති පටිසඤ්ජානන්ති, තං සන්ධායාහ – ‘‘බ්රහ්මුනො ¶ සහම්පතිස්සා’’ති. නස්සති වත, භොති සො කිර ඉමං සද්දං තථා නිච්ඡාරෙසි, යථා දසසහස්සිලොකධාතුබ්රහ්මානො සුත්වා සබ්බෙ සන්නිපතිංසු. යත්ර හි නාමාති යස්මිං නාම ලොකෙ. පුරතො පාතුරහොසීති තෙහි දසහි බ්රහ්මසහස්සෙහි සද්ධිං පාතුරහොසි. අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසං, එවංසභාවාති අප්පරජක්ඛජාතිකා. අස්සවනතාති අස්සවනතාය. භවිස්සන්තීති පුරිමබුද්ධෙසු දසපුඤ්ඤකිරියවසෙන කතාධිකාරා පරිපාකගතපදුමානි විය සූරියරස්මිසම්ඵස්සං, ධම්මදෙසනංයෙව ආකඞ්ඛමානා චතුප්පදිකගාථාවසානෙ අරියභූමිං ඔක්කමනාරහා න එකො, න ද්වෙ, අනෙකසතසහස්සා ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො භවිස්සන්තීති දස්සෙති.

පාතුරහොසීති ¶ ¶ පාතුභවි. සමලෙහි චින්තිතොති සමලෙහි ඡහි සත්ථාරෙහි චින්තිතො. තෙ හි පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා සකලජම්බුදීපෙ කණ්ටකෙ පත්ථරමානා විය, විසං සිඤ්චමානා විය ච සමලං මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මං දෙසයිංසු. අපාපුරෙතන්ති විවර එතං. අමතස්ස ද්වාරන්ති අමතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරභූතං අරියමග්ගං. සුණන්තු ධම්මං විමලෙනානුබුද්ධන්ති ඉමෙ සත්තා රාගාදිමලානං අභාවතො විමලෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන අනුබුද්ධං චතුසච්චධම්මං සුණන්තු තාව භගවාති යාචති.

සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතොති සෙලමයෙ එකග්ඝනෙ පබ්බතමුද්ධනි යථා ඨිතොව. න හි තස්ස ඨිතස්ස දස්සනත්ථං ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථි. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා සෙලපබ්බතමුද්ධනි ඨිතොව චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය, තථා ත්වම්පි, සුමෙධ, සුන්දරපඤ්ඤ-සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො සොකාවතිණ්ණං ජාතිජරාභිභූතං ජනතං අවෙක්ඛස්සු උපධාරය උපපරික්ඛ. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදෙ සමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටිකායො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්යුං. චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං අස්ස, අථ තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං, න කෙදාරපාළියො, න කුටියො, න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං. කුටිකාසු පන ¶ අග්ගිජාලාමත්තකමෙව පඤ්ඤායෙය්ය. එවං ධම්මපාසාදං ආරුය්හ සත්තනිකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස, යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණජාණුපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති, රත්තිං ඛිත්තා සරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ එවස්ස දූරෙපි ඨිතා ආපාථං ආගච්ඡන්ති, සො අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දූරෙ ¶ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304);

උට්ඨෙහීති භගවතො ධම්මදෙසනත්ථං චාරිකචරණං යාචන්තො භණති. වීරාතිආදීසු භගවා වීරියවන්තතාය වීරො. දෙවපුත්තමච්චුකිලෙසමාරානං විජිතත්තා විජිතසඞ්ගාමො. ජාතිකන්තාරාදිනිත්ථරණත්ථාය ¶ වෙනෙය්යසත්ථවාහනසමත්ථතාය සත්ථවාහො. කාමච්ඡන්දඉණස්ස අභාවතො අණණොති වෙදිතබ්බො.

283. අජ්ඣෙසනන්ති යාචනං. බුද්ධචක්ඛුනාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං බුද්ධචක්ඛූති නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සමන්තචක්ඛූති, තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ධම්මචක්ඛූති. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු යෙසං වුත්තනයෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි රාගාදිරජං අප්පං, තෙ අප්පරජක්ඛා. යෙසං තං මහන්තං, තෙ මහාරජක්ඛා. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං තෙයෙව සද්ධාදයො ආකාරා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. යෙ පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්ති, තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො නාම.

අයං පනෙත්ථ පාළි – ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. ආරද්ධවීරියො…, කුසිතො…, උපට්ඨිතස්සති…, මුට්ඨස්සති…, සමාහිතො…, අසමාහිතො…, පඤ්ඤවා…, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. තථා සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො…පෙ… පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ලොකොති ¶ ඛන්ධලොකො, ආයතනලොකො, ධාතුලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො, විපත්තිභවලොකො, විපත්තිසම්භවලොකො, එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා – නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා – සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා – නව සත්තාවාසා. දස ලොකා – දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා – ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ¶ ලොකා – අට්ඨාරස්ස ධාතුයො. වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජා, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජා, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා. ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, සෙය්යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. ඉදං තථාගතස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.112).

උප්පලිනියන්ති ¶ උප්පලවනෙ. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති යානි අන්තො නිමුග්ගානෙව පොසියන්ති. උදකං අච්චුග්ගම්ම ඨිතානීති උදකං අතික්කමිත්වා ඨිතානි. තත්ථ යානි අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි, තානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි ඨිතානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකානුග්ගතානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි, තානි තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොගඋප්පලාදීනි නාම අත්ථි, යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති. තානි පාළිං නාරුළ්හානි. ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානීති දීපිතානි.

යථෙව හි තානි චතුබ්බිධානි පුප්ඵානි, එවමෙව උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා. තත්ථ ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස සහ උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසො මනසිකරොතො කල්යාණමිත්තෙ ¶ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ධාරයතො බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො’’ (පු. ප. 151). තත්ථ භගවා උප්පලවනාදිසදිසං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජ පුප්ඵනකානි විය උග්ඝටිතඤ්ඤූ, ස්වෙ පුප්ඵනකානි විය විපඤ්චිතඤ්ඤූ, තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි විය නෙය්යො, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානි පුප්ඵානි විය පදපරමො’’ති ¶ අද්දස. පස්සන්තො ච ‘‘එත්තකා අප්පරජක්ඛා, එත්තකා මහාරජක්ඛා, තත්රාපි එත්තකා උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති එවං සබ්බාකාරතොව අද්දස.

තත්ථ තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථං සාධෙති. පදපරමානං අනාගතෙ වාසනත්ථාය හොති. අථ භගවා ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අත්ථාවහං ධම්මදෙසනං විදිත්වා දෙසෙතුකම්යතං උප්පාදෙත්වා පුන සබ්බෙපි තීසු භවෙසු සත්තෙ භබ්බාභබ්බවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකාසි. යෙ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා, යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා ¶ දුප්පඤ්ඤා අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං, ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා. කතමෙ තෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන…පෙ… ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා’’ති (විභ. 827; පටි. ම. 1.115). තත්ථ සබ්බෙපි අභබ්බපුග්ගලෙ පහාය භබ්බපුග්ගලෙයෙව ඤාණෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘‘එත්තකා රාගචරිතා, එත්තකා දොසමොහචරිතා විතක්කසද්ධාබුද්ධිචරිතා’’ති ඡ කොට්ඨාසෙ අකාසි; එවං කත්වා ධම්මං දෙසිස්සාමීති චින්තෙසි.

පච්චභාසින්ති පතිඅභාසිං. අපාරුතාති විවටා. අමතස්ස ද්වාරාති අරියමග්ගො. සො හි අමතසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරං, සො මයා විවරිත්වා ඨපිතොති දස්සෙති. පමුඤ්චන්තු සද්ධන්ති සබ්බෙ අත්තනො සද්ධං පමුඤ්චන්තු, විස්සජ්ජෙන්තු. පච්ඡිමපදද්වයෙ අයමත්ථො, අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං උත්තමං ධම්මං කායවාචාකිලමථසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං ¶ . ඉදානි පන සබ්බො ජනො සද්ධාභාජනං උපනෙතු, පූරෙස්සාමි නෙසං සඞ්කප්පන්ති.

284. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසීති එතං අහොසි – කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්යන්ති අයං ධම්මදෙසනාපටිසංයුත්තො විතක්කො උදපාදීති අත්ථො. කදා පනෙස උදපාදීති? බුද්ධභූතස්ස අට්ඨමෙ සත්තාහෙ.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – බොධිසත්තො කිර මහාභිනික්ඛමනදිවසෙ විවටං ඉත්ථාගාරං දිස්වා සංවිග්ගහදයො, ‘‘කණ්ඩකං ආහරා’’ති ඡන්නං ආමන්තෙත්වා ඡන්නසහායො අස්සරාජපිට්ඨිගතො ¶ නගරතො නික්ඛමිත්වා කණ්ඩකනිවත්තනචෙතියට්ඨානං නාම දස්සෙත්වා තීණි රජ්ජානි අතික්කම්ම අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවපබ්බතෙ නිසින්නො මගධිස්සරෙන රඤ්ඤා නාමගොත්තං පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමං රජ්ජං සම්පටිච්ඡාහී’’ති වුත්තො, ‘‘අලං මහාරාජ, න මය්හං රජ්ජෙන අත්ථො, අහං රජ්ජං පහාය ලොකහිතත්ථාය පධානං අනුයුඤ්ජිත්වා ලොකෙ විවටච්ඡදො භවිස්සාමීති නික්ඛන්තො’’ති වත්වා, ‘‘තෙන හි බුද්ධො හුත්වා පඨමං මය්හං විජිතං ඔසරෙය්යාසී’’ති පටිඤ්ඤං ගහිතො කාලාමඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා තෙසං ධම්මදෙසනාය සාරං අවින්දන්තො තතො පක්කමිත්වා උරුවෙළාය ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තොපි අමතං පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තො ඔළාරිකාහාරපටිසෙවනෙන කායං සන්තප්පෙසි.

තදා ¶ ච උරුවෙලගාමෙ සුජාතා නාම කුටුම්බියධීතා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ පත්ථනමකාසි – ‘‘සචාහං සමානජාතිකං කුලඝරං ගන්ත්වා පඨමගබ්භෙ පුත්තං ලභිස්සාමි, බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තස්සා සා පත්ථනා සමිජ්ඣි. සා විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පාතොව බලිකම්මං කරිස්සාමීති රත්තියා පච්චූසසමයෙ එව පායසං පටියාදෙසි. තස්මිං පායසෙ පච්චමානෙ මහන්තමහන්තා පුප්ඵුළා උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණාවට්ටා හුත්වා සඤ්චරන්ති. එකඵුසිතම්පි බහි න ගච්ඡති. මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි. චත්තාරො ලොකපාලා ඛග්ගහත්ථා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. සක්කො අලාතානි සමානෙන්තො අග්ගිං ජාලෙසි. දෙවතා චතූසු දීපෙසු ඔජං සංහරිත්වා ¶ තත්ථ පක්ඛිපිංසු. බොධිසත්තො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො පාතොව ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. රුක්ඛමූලෙ සොධනත්ථාය ගතා ධාතී ආගන්ත්වා සුජාතාය ආරොචෙසි – ‘‘දෙවතා රුක්ඛමූලෙ නිසින්නා’’ති. සුජාතා, සබ්බං පසාධනං පසාධෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකෙ සුවණ්ණථාලෙ පායසං වඩ්ඪෙත්වා අපරාය සුවණ්ණපාතියා පිදහිත්වා උක්ඛිපිත්වා ගතා මහාපුරිසං දිස්වා සහෙව පාතියා හත්ථෙ ඨපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘යථා මය්හං මනොරථො නිප්ඵන්නො, එවං තුම්හාකම්පි නිප්ඵජ්ජතූ’’ති වත්වා පක්කාමි.

බොධිසත්තො ¶ නෙරඤ්ජරාය තීරං ගන්ත්වා සුවණ්ණථාලං තීරෙ ඨපෙත්වා න්හත්වා පච්චුත්තරිත්වා එකූනපණ්ණාසපිණ්ඩෙ කරොන්තො පායසං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘සචාහං අජ්ජ බුද්ධො භවාමි, ථාලං පටිසොතං ගච්ඡතූ’’ති ඛිපි. ථාලං පටිසොතං ගන්ත්වා ථොකං ඨත්වා කාලනාගරාජස්ස භවනං පවිසිත්වා තිණ්ණං බුද්ධානං ථාලානි උක්ඛිපිත්වා අට්ඨාසි.

මහාසත්තො වනසණ්ඩෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයෙ සොත්තියෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ දක්ඛිණදිසාභාගෙ අට්ඨාසි. සො පදෙසො පදුමිනිපත්තෙ උදකබින්දු විය අකම්පිත්ථ. මහාසත්තො, ‘‘අයං මම ගුණං ධාරෙතුං න සක්කොතී’’ති පච්ඡිමදිසාභාගං අගමාසි, සොපි තථෙව අකම්පිත්ථ. උත්තරදිසාභාගං අගමාසි, සොපි තථෙව අකම්පිත්ථ. පුරත්ථිමදිසාභාගං අගමාසි, තත්ථ පල්ලඞ්කප්පමාණං ඨානං සුනිඛාතඉන්දඛිලො විය නිච්චලමහොසි. මහාසත්තො ‘‘ඉදං ඨානං සබ්බබුද්ධානං කිලෙසභඤ්ජනවිද්ධංසනට්ඨාන’’න්ති තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි. තානි චිත්තකාරෙන තූලිකග්ගෙන පරිච්ඡින්නානි විය අහෙසුං. බොධිසත්තො ¶ , ‘‘බොධිං අප්පත්වා ඉමං පල්ලඞ්කං න භින්දිස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි.

තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මාරො බාහුසහස්සං මාපෙත්වා දියඩ්ඪයොජනසතිකං ගිරිමෙඛලං නාම හත්ථිං ආරුය්හ නවයොජනං මාරබලං ගහෙත්වා අද්ධක්ඛිකෙන ඔලොකයමානො පබ්බතො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො උපසඞ්කමි. මහාසත්තො, ‘‘මය්හං දස පාරමියො පූරෙන්තස්ස අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො ¶ වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා සක්ඛි නත්ථි, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන මය්හං සත්තසු වාරෙසු මහාපථවී සක්ඛි අහොසි; ඉදානිපි මෙ අයමෙව අචෙතනා කට්ඨකලිඞ්ගරූපමා මහාපථවී සක්ඛී’’ති හත්ථං පසාරෙති. මහාපථවී තාවදෙව අයදණ්ඩෙන පහතං කංසථාලං විය රවසතං රවසහස්සං මුඤ්චමානා විරවිත්වා පරිවත්තමානා මාරබලං චක්කවාළමුඛවට්ටියං මුඤ්චනමකාසි. මහාසත්තො සූරියෙ ධරමානෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා වට්ටවිවට්ටං සම්මසිත්වා අරුණොදයෙ බුද්ධො හුත්වා ¶ , ‘‘මයා අනෙකකප්පකොටිසතසහස්සං අද්ධානං ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස අත්ථාය වායාමො කතො’’ති සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථෙකච්චානං දෙවතානං, ‘‘කිං නු ඛො අඤ්ඤෙපි බුද්ධත්තකරා ධම්මා අත්ථී’’ති කඞ්ඛා උදපාදි.

අථ භගවා අට්ඨමෙ දිවසෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය දෙවතානං කඞ්ඛං ඤත්වා කඞ්ඛාවිධමනත්ථං ආකාසෙ උප්පතිත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා තාසං කඞ්ඛං විධමිත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පූරිතානං පාරමීනං ඵලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කඤ්චෙව බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං.

අථ පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං. තතො පච්ඡිමදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු, තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො චෙත්ථ අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං. එවං බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො ¶ තෙනුපසඞ්කමි, තත්රාපි ධම්මං විචිනන්තොයෙව විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි, ධම්මං විචිනන්තො චෙත්ථ එවං අභිධම්මෙ නයමග්ගං සම්මසි – පඨමං ධම්මසඞ්ගණීපකරණං නාම, තතො විභඞ්ගපකරණං, ධාතුකථාපකරණං, පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපකරණං, කථාවත්ථු නාම පකරණං, යමකං නාම පකරණං, තතො මහාපකරණං පට්ඨානං නාමාති.

තත්ථස්ස ¶ සණ්හසුඛුමපට්ඨානම්හි චිත්තෙ ඔතිණ්ණෙ පීති උප්පජ්ජි; පීතියා උප්පන්නාය ලොහිතං පසීදි, ලොහිතෙ පසන්නෙ ඡවි පසීදි. ඡවියා පසන්නාය පුරත්ථිමකායතො කූටාගාරාදිප්පමාණා රස්මියො උට්ඨහිත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දඡද්දන්තනාගකුලං විය පාචීනදිසාය අනන්තානි චක්කවාළානි පක්ඛන්දා, පච්ඡිමකායතො උට්ඨහිත්වා පච්ඡිමදිසාය, දක්ඛිණංසකූටතො උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණදිසාය, වාමංසකූටතො ¶ උට්ඨහිත්වා උත්තරදිසාය අනන්තානි චක්කවාළානි පක්ඛන්දා, පාදතලෙහි පවාළඞ්කුරවණ්ණා රස්මියො නික්ඛමිත්වා මහාපථවිං විනිවිජ්ඣිත්වා උදකං ද්විධා භින්දිත්වා වාතක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා අජටාකාසං පක්ඛන්දා, සීසතො සම්පරිවත්තියමානං මණිදාමං විය නීලවණ්ණා රස්මිවට්ටි උට්ඨහිත්වා ඡ දෙවලොකෙ විනිවිජ්ඣිත්වා නව බ්රහ්මලොකෙ වෙහප්ඵලෙ පඤ්ච සුද්ධාවාසෙ ච විනිවිජ්ඣිත්වා චත්තාරො ආරුප්පෙ අතික්කම්ම අජටාකාසං පක්ඛන්දා. තස්මිං දිවසෙ අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා සබ්බෙ සුවණ්ණවණ්ණාව අහෙසුං. තං දිවසඤ්ච පන භගවතො සරීරා නික්ඛන්තා යාවජ්ජදිවසාපි තා රස්මියො අනන්තා ලොකධාතුයො ගච්ඡන්තියෙව.

එවං භගවා අජපාලනිග්රොධෙ සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා තතො අපරං සත්තාහං මුචලින්දෙ නිසීදි, නිසින්නමත්තස්සෙව චස්ස සකලං චක්කවාළගබ්භං පූරෙන්තො මහාඅකාලමෙඝො උදපාදි. එවරූපො කිර මහාමෙඝො ද්වීසුයෙව කාලෙසු වස්සති චක්කවත්තිම්හි වා උප්පන්නෙ බුද්ධෙ වා. ඉධ බුද්ධකාලෙ උදපාදි. තස්මිං පන උප්පන්නෙ මුචලින්දො නාගරාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙඝො සත්ථරි මය්හං භවනං පවිට්ඨමත්තෙව උප්පන්නො, වාසාගාරමස්ස ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. සො සත්තරතනමයං පාසාදං නිම්මිනිතුං සක්කොන්තොපි එවං කතෙ මය්හං මහප්ඵලං න භවිස්සති, දසබලස්ස කායවෙය්යාවච්චං කරිස්සාමීති මහන්තං අත්තභාවං කත්වා සත්ථාරං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං ධාරෙසි. පරික්ඛෙපස්ස අන්තො ඔකාසො හෙට්ඨා ලොහපාසාදප්පමාණො අහොසි. ඉච්ඡිතිච්ඡිතෙන ඉරියාපථෙන සත්ථා විහරිස්සතීති නාගරාජස්ස අජ්ඣාසයො අහොසි. තස්මා එවං මහන්තං ඔකාසං ¶ පරික්ඛිපි. මජ්ඣෙ රතනපල්ලඞ්කො පඤ්ඤත්තො හොති, උපරි සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං සමොසරිතගන්ධදාමකුසුමදාමචෙලවිතානං අහොසි. චතූසු කොණෙසු ගන්ධතෙලෙන දීපා ජලිතා, චතූසු දිසාසු විවරිත්වා චන්දනකරණ්ඩකා ¶ ඨපිතා. එවං භගවා තං සත්තාහං තත්ථ වීතිනාමෙත්වා තතො අපරං සත්තාහං රාජායතනෙ නිසීදි.

අට්ඨමෙ සත්තාහෙ සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ආභතං දන්තකට්ඨඤ්ච ඔසධහරීතකඤ්ච ¶ ඛාදිත්වා මුඛං ධොවිත්වා චතූහි ලොකපාලෙහි උපනීතෙ පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ තපුස්සභල්ලිකානං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා පුන පච්චාගන්ත්වා අජපාලනිග්රොධෙ නිසින්නස්ස සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො අයං විතක්කො උදපාදි.

තත්ථ පණ්ඩිතොති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො. වියත්තොති වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො. මෙධාවීති ඨානුප්පත්තියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. අප්පරජක්ඛජාතිකොති සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතත්තා නික්කිලෙසජාතිකො විසුද්ධසත්තො. ආජානිස්සතීති සල්ලක්ඛෙස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති. ඤාණඤ්ච පන මෙති මය්හම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උප්පජ්ජි. භගවා කිර දෙවතාය කථිතෙනෙව නිට්ඨං අගන්ත්වා සයම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තො ඉතො සත්තමදිවසමත්ථකෙ කාලං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති අද්දස. තං සන්ධායාහ – ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදී’’ති. මහාජානියොති සත්තදිවසබ්භන්තරෙ පත්තබ්බමග්ගඵලතො පරිහීනත්තා මහතී ජානි අස්සාති මහාජානියො. අක්ඛණෙ නිබ්බත්තත්තා ගන්ත්වා දෙසියමානං ධම්මම්පිස්ස සොතුං සොතප්පසාදො නත්ථි, ඉධ ධම්මදෙසනට්ඨානං ආගමනපාදාපි නත්ථි, එවං මහාජානියො ජාතොති දස්සෙති. අභිදොසකාලඞ්කතොති අඩ්ඪරත්තෙ කාලඞ්කතො. ඤාණඤ්ච පන මෙති මය්හම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උදපාදි. ඉධාපි කිර භගවා දෙවතාය වචනෙන සන්නිට්ඨානං අකත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තො ‘‘හිය්යො අඩ්ඪරත්තෙ කාලඞ්කත්වා උදකො රාමපුත්තො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො’’ති අද්දස. තස්මා එවමාහ. සෙසං පුරිමනයසදිසමෙව. බහුකාරාති බහූපකාරා. පධානපහිතත්තං උපට්ඨහිංසූති පධානත්ථාය පෙසිතත්තභාවං වසනට්ඨානෙ පරිවෙණසම්මජ්ජනෙන පත්තචීවරං ගහෙත්වා අනුබන්ධනෙන මුඛොදකදන්තකට්ඨදානාදිනා ච උපට්ඨහිංසු. කෙ පන තෙ පඤ්චවග්ගියා නාම? යෙතෙ –

එතෙ තදා අට්ඨ අහෙසුං බ්රාහ්මණා,

බොධිසත්තස්ස ¶ ජාතකාලෙ සුපිනපටිග්ගාහකා චෙව ලක්ඛණපටිග්ගාහකා ච අට්ඨ බ්රාහ්මණා. තෙසු තයො ද්වෙධා බ්යාකරිංසු – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරං අජ්ඣාවසමානො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජමානො බුද්ධො’’ති. පඤ්ච බ්රාහ්මණා එකංසබ්යාකරණා අහෙසුං – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරෙ න තිට්ඨති, බුද්ධොව හොතී’’ති. තෙසු පුරිමා තයො යථාමන්තපදං ගතා, ඉමෙ පන පඤ්ච මන්තපදං අතික්කන්තා. තෙ අත්තනා ලද්ධං පුණ්ණපත්තං ඤාතකානං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘අයං මහාපුරිසො අගාරං න අජ්ඣාවසිස්සති, එකන්තෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති නිබ්බිතක්කා බොධිසත්තං උද්දිස්ස සමණපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා. තෙසං පුත්තාතිපි වදන්ති. තං අට්ඨකථාය පටික්ඛිත්තං.

එතෙ කිර දහරකාලෙයෙව බහූ මන්තෙ ජානිංසු, තස්මා තෙ බ්රාහ්මණා ආචරියට්ඨානෙ ඨපයිංසු. තෙ පච්ඡා අම්හෙහි පුත්තදාරජටං ඡඩ්ඩෙත්වා න සක්කා භවිස්සති පබ්බජිතුන්ති දහරකාලෙයෙව පබ්බජිත්වා රමණීයානි සෙනාසනානි පරිභුඤ්ජන්තා විචරිංසු. කාලෙන කාලං පන ‘‘කිං, භො, මහාපුරිසො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො’’ති පුච්ඡන්ති. මනුස්සා, ‘‘කුහිං තුම්හෙ මහාපුරිසං පස්සිස්සථ, තීසු පාසාදෙසු තිවිධනාටකමජ්ඣෙ දෙවො විය සම්පත්තිං අනුභොතී’’ති වදන්ති. තෙ සුත්වා, ‘‘න තාව මහාපුරිසස්ස ඤාණං පරිපාකං ගච්ඡතී’’ති අප්පොස්සුක්කා විහරිංසුයෙව. කස්මා පනෙත්ථ භගවා, ‘‘බහුකාරා ඛො ඉමෙ පඤ්චවග්ගියා’’ති ආහ? කිං උපකාරකානංයෙව එස ධම්මං දෙසෙති, අනුපකාරකානං න දෙසෙතීති? නො න දෙසෙති. පරිචයවසෙන හෙස ආළාරඤ්චෙව කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං ඔලොකෙසි. එතස්මිං පන බුද්ධක්ඛෙත්තෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤං පඨමං ධම්මං සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. කස්මා? තථාවිධඋපනිස්සයත්තා.

පුබ්බෙ ¶ කිර පුඤ්ඤකරණකාලෙ ද්වෙ භාතරො අහෙසුං. තෙ එකතොව සස්සං අකංසු. තත්ථ ජෙට්ඨකස්ස ¶ ‘‘එකස්මිං සස්සෙ නවවාරෙ අග්ගසස්සදානං මයා දාතබ්බ’’න්ති අහොසි. සො වප්පකාලෙ බීජග්ගං නාම දත්වා ගබ්භකාලෙ කනිට්ඨෙන සද්ධිං මන්තෙසි – ‘‘ගබ්භකාලෙ ගබ්භං ඵාලෙත්වා දස්සාමා’’ති. කනිට්ඨො ‘‘තරුණසස්සං නාසෙතුකාමොසී’’ති ආහ. ජෙට්ඨො කනිට්ඨස්ස අනනුවත්තනභාවං ¶ ඤත්වා ඛෙත්තං විභජිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසතො ගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛීරං නීහරිත්වා සප්පිඵාණිතෙහි යොජෙත්වා අදාසි, පුථුකකාලෙ පුථුකං කාරෙත්වා අදාසි, ලායනෙ ලායනග්ගං වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං කලාපාදීසු කලාපග්ගං ඛළග්ගං භණ්ඩග්ගං කොට්ඨග්ගන්ති එවං එකසස්සෙ නවවාරෙ අග්ගදානං අදාසි. කනිට්ඨො පනස්ස උද්ධරිත්වා අදාසි, තෙසු ජෙට්ඨො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ජාතො, කනිට්ඨො සුභද්දපරිබ්බාජකො. ඉති එකස්මිං සස්සෙ නවන්නං අග්ගදානානං දින්නත්තා ඨපෙත්වා ථෙරං අඤ්ඤො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. ‘‘බහුකාරා ඛො ඉමෙ පඤ්චවග්ගියා’’ති ඉදං පන උපකාරානුස්සරණමත්තකෙනෙව වුත්තං.

ඉසිපතනෙ මිගදායෙති තස්මිං කිර පදෙසෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකසම්බුද්ධා ගන්ධමාදනපබ්බතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තියා වීතිනාමෙත්වා නිරොධා වුට්ඨාය නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා පත්තචීවරමාදාය ආකාසෙන ආගන්ත්වා නිපතන්ති. තත්ථ චීවරං පාරුපිත්වා නගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චා ගමනකාලෙපි තතොයෙව උප්පතිත්වා ගච්ඡන්ති. ඉති ඉසයො එත්ථ නිපතන්ති උප්පතන්ති චාති තං ඨානං ඉසිපතනන්ති සඞ්ඛං ගතං. මිගානං පන අභයත්ථාය දින්නත්තා මිගදායොති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති.

285. අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධින්ති ගයාය ච බොධිස්ස ච විවරෙ තිගාවුතන්තරෙ ඨානෙ. බොධිමණ්ඩතො හි ගයා තීණි ගාවුතානි. බාරාණසී අට්ඨාරස යොජනානි. උපකො බොධිමණ්ඩස්ස ච ගයාය ච අන්තරෙ භගවන්තං අද්දස. අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච යාතී’’ති එවං එකමෙව අන්තරාසද්දං පයුජ්ජන්ති. සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති ¶ . අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති. ඉධ පන යොජෙත්වා එව වුත්තොති. අද්ධානමග්ගපටිපන්නන්ති අද්ධානසඞ්ඛාතං මග්ගං පටිපන්නං, දීඝමග්ගපටිපන්නන්ති අත්ථො. අද්ධානමග්ගගමනසමයස්ස හි විභඞ්ගෙ ‘‘අද්ධයොජනං ගච්ඡිස්සාමීති භුඤ්ජිතබ්බ’’න්තිආදිවචනතො ¶ ¶ (පාචි. 218) අද්ධයොජනම්පි අද්ධානමග්ගො හොති. බොධිමණ්ඩතො පන ගයා තිගාවුතං.

සබ්බාභිභූති සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා ඨිතො. සබ්බවිදූති සබ්බං චතුභූමකධම්මං අවෙදිං අඤ්ඤාසිං. සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනුපලිත්තොති සබ්බෙසු තෙභූමකධම්මෙසු කිලෙසලෙපනෙන අනුපලිත්තො. සබ්බං ජහොති සබ්බං තෙභූමකධම්මං ජහිත්වා ඨිතො. තණ්හාක්ඛයෙ විමුත්තොති තණ්හාක්ඛයෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණතො විමුත්තො. සයං අභිඤ්ඤායාති සබ්බං චතුභූමකධම්මං අත්තනාව ජානිත්වා. කමුද්දිසෙය්යන්ති කං අඤ්ඤං ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසෙය්යං.

න මෙ ආචරියො අත්ථීති ලොකුත්තරධම්මෙ මය්හං ආචරියො නාම නත්ථි. නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලොති මය්හං පටිභාගපුග්ගලො නාම නත්ථි. සම්මාසම්බුද්ධොති සහෙතුනා නයෙන චත්තාරි සච්චානි සයං බුද්ධො. සීතිභූතොති සබ්බකිලෙසග්ගිනිබ්බාපනෙන සීතිභූතො. කිලෙසානංයෙව නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො. කාසිනං පුරන්ති කාසිරට්ඨෙ නගරං. ආහඤ්ඡං අමතදුන්දුභින්ති ධම්මචක්කපටිලාභාය අමතභෙරිං පහරිස්සාමීති ගච්ඡාමි. අරහසි අනන්තජිනොති අනන්තජිනොති භවිතුං යුත්තො. හුපෙය්ය පාවුසොති, ආවුසො, එවම්පි නාම භවෙය්ය. පක්කාමීති වඞ්කහාරජනපදං නාම අගමාසි.

තත්ථෙකං මිගලුද්දකගාමකං නිස්සාය වාසං කප්පෙසි. ජෙට්ඨකලුද්දකො තං උපට්ඨාසි. තස්මිඤ්ච ජනපදෙ චණ්ඩා මක්ඛිකා හොන්ති. අථ නං එකාය චාටියා වසාපෙසුං, මිගලුද්දකො දූරෙ මිගවං ගච්ඡන්තො ‘‘අම්හාකං අරහන්තෙ මා පමජ්ජී’’ති ඡාවං නාම ධීතරං ආණාපෙත්වා අගමාසි සද්ධිං පුත්තභාතුකෙහි. සා චස්ස ධීතා දස්සනීයා හොති කොට්ඨාසසම්පන්නා. දුතියදිවසෙ උපකො ඝරං ආගතො තං දාරිකං සබ්බං උපචාරං කත්වා පරිවිසිතුං ¶ උපගතං දිස්වා රාගෙන අභිභූතො භුඤ්ජිතුම්පි අසක්කොන්තො භාජනෙන භත්තං ආදාය වසනට්ඨානං ගන්ත්වා භත්තං එකමන්තෙ නික්ඛිපිත්වා සචෙ ඡාවං ලභාමි, ජීවාමි, නො චෙ, මරාමීති නිරාහාරො සයි. සත්තමෙ ¶ දිවසෙ මාගවිකො ආගන්ත්වා ධීතරං උපකස්ස පවත්තිං පුච්ඡි. සා ‘‘එකදිවසමෙව ආගන්ත්වා පුන නාගතපුබ්බො’’ති ආහ. මාගවිකො ආගතවෙසෙනෙව නං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමීති තංඛණංයෙව ගන්ත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අප්ඵාසුක’’න්ති පාදෙ පරාමසන්තො ¶ පුච්ඡි. උපකො නිත්ථුනන්තො පරිවත්තතියෙව. සො ‘‘වදථ භන්තෙ, යං මයා සක්කා කාතුං, තං සබ්බං කරිස්සාමී’’ති ආහ. උපකො, ‘‘සචෙ ඡාවං ලභාමි, ජීවාමි, නො චෙ, ඉධෙව මරණං සෙය්යො’’ති ආහ. ජානාසි පන, භන්තෙ, කිඤ්චි සිප්පන්ති. න ජානාමීති. න, භන්තෙ, කිඤ්චි සිප්පං අජානන්තෙන සක්කා ඝරාවාසං අධිට්ඨාතුන්ති.

සො ආහ – ‘‘නාහං කිඤ්චි සිප්පං ජානාමි, අපිච තුම්හාකං මංසහාරකො භවිස්සාමි, මංසඤ්ච වික්කීණිස්සාමී’’ති. මාගවිකො, ‘‘අම්හාකම්පි එතදෙව රුච්චතී’’ති උත්තරසාටකං දත්වා ඝරං ආනෙත්වා ධීතරං අදාසි. තෙසං සංවාසමන්වාය පුත්තො විජායි. සුභද්දොතිස්ස නාමං අකංසු. ඡාවා තස්ස රොදනකාලෙ ‘‘මංසහාරකස්ස පුත්ත, මිගලුද්දකස්ස පුත්ත මා රොදී’’තිආදීනි වදමානා පුත්තතොසනගීතෙන උපකං උප්පණ්ඩෙසි. භද්දෙ ත්වං මං අනාථොති මඤ්ඤසි. අත්ථි මෙ අනන්තජිනො නාම සහායො. තස්සාහං සන්තිකෙ ගමිස්සාමීති ආහ. ඡාවා එවමයං අට්ටීයතීති ඤත්වා පුනප්පුනං කථෙති. සො එකදිවසං අනාරොචෙත්වාව මජ්ඣිමදෙසාභිමුඛො පක්කාමි.

භගවා ච තෙන සමයෙන සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ මහාවිහාරෙ. අථ ඛො භගවා පටිකච්චෙව භික්ඛූ ආණාපෙසි – ‘‘යො, භික්ඛවෙ, ‘අනන්තජිනො’ති පුච්ඡමානො ආගච්ඡති, තස්ස මං දස්සෙය්යාථා’’ති. උපකොපි ඛො ‘‘කුහිං අනන්තජිනො වසතී’’ති පුච්ඡන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඨත්වා කුහිං අනන්තජිනොති පුච්ඡි. තං භික්ඛූ භගවතො සන්තිකං නයිංසු. සො භගවන්තං දිස්වා – ‘‘සඤ්ජානාථ මං භගවා’’ති ආහ. ආම, උපක, සඤ්ජානාමි, කුහිං පන ත්වං වසිත්ථාති. වඞ්කහාරජනපදෙ, භන්තෙති. උපක, මහල්ලකොසි ජාතො පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසීති. පබ්බජිස්සාමි, භන්තෙති. භගවා පබ්බාජෙත්වා තස්ස කම්මට්ඨානං අදාසි. සො කම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තො අනාගාමිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාය කාලං කත්වා අවිහෙසු ¶ නිබ්බත්තො. නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව අරහත්තං පාපුණීති. අවිහෙසු නිබ්බත්තමත්තා හි සත්ත ජනා අරහත්තං පාපුණිංසු, තෙසං සො අඤ්ඤතරො.

‘‘අවිහං ¶ උපපන්නාසෙ, විමුත්තා සත්ත භික්ඛවො;

රාගදොසපරික්ඛීණා, තිණ්ණා ලොකෙ විසත්තිකං.

උපකො පලගණ්ඩො ච, පුක්කුසාති ච තෙ තයො;

භද්දියො ඛණ්ඩදෙවො ච, බහුරග්ගි ච සඞ්ගියො;

තෙ හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපජ්ඣගු’’න්ති. (සං. නි. 1.105);

286. සණ්ඨපෙසුන්ති කතිකං අකංසු. බාහුල්ලිකොති චීවරබාහුල්ලාදීනං අත්ථාය පටිපන්නො. පධානවිබ්භන්තොති පධානතො විබ්භන්තො භට්ඨො පරිහීනො. ආවත්තො බාහුල්ලායාති චීවරාදීනං බහුලභාවත්ථාය ආවත්තො. අපිච ඛො ආසනං ඨපෙතබ්බන්ති අපිච ඛො පනස්ස උච්චකුලෙ නිබ්බත්තස්ස ආසනමත්තං ඨපෙතබ්බන්ති වදිංසු. නාසක්ඛිංසූති බුද්ධානුභාවෙන බුද්ධතෙජසා අභිභූතා අත්තනො කතිකාය ඨාතුං නාසක්ඛිංසු. නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරන්තීති ගොතමාති, ආවුසොති ච වදන්ති. ආවුසො ගොතම, මයං උරුවෙලායං පධානකාලෙ තුය්හං පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරිම්හා, මුඛොදකං දන්තකට්ඨං අදම්හා, වුත්ථපරිවෙණං සම්මජ්ජිම්හා, පච්ඡා කො තෙ වත්තප්පටිපත්තිමකාසි, කච්චි අම්හෙසු පක්කන්තෙසු න චින්තයිත්ථාති එවරූපිං කථං කථෙන්තීති අත්ථො. ඉරියායාති දුක්කරඉරියාය. පටිපදායාති දුක්කරපටිපත්තියා. දුක්කරකාරිකායාති පසතපසත-මුග්ගයූසාදිආහරකරණාදිනා දුක්කරකරණෙන. අභිජානාථ මෙ නොති අභිජානාථ නු මම. එවරූපං පභාවිතමෙතන්ති එතං එවරූපං වාක්යභෙදන්ති අත්ථො. අපි නු අහං උරුවෙලාය පධානෙ තුම්හාකං සඞ්ගණ්හනත්ථං අනුක්කණ්ඨනත්ථං රත්තිං වා දිවා ¶ වා ආගන්ත්වා, – ‘‘ආවුසො, මා විතක්කයිත්ථ, මය්හං ඔභාසො වා නිමිත්තං වා පඤ්ඤායතී’’ති එවරූපං කඤ්චි වචනභෙදං අකාසින්ති අධිප්පායො. තෙ එකපදෙනෙව සතිං ලභිත්වා උප්පන්නගාරවා, ‘‘හන්ද අද්ධා එස බුද්ධො ජාතො’’ති සද්දහිත්වා නො හෙතං, භන්තෙති ආහංසු. අසක්ඛිං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුන්ති අහං ¶ , භික්ඛවෙ, පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ බුද්ධො අහන්ති ජානාපෙතුං අසක්ඛිං. තදා පන භගවා උපොසථදිවසෙයෙව ආගච්ඡි. අත්තනො බුද්ධභාවං ජානාපෙත්වා කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං කායසක්ඛිං කත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තං කථෙසි. සුත්තපරියොසානෙ ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාසි. සූරියෙ ධරමානෙයෙව දෙසනා නිට්ඨාසි. භගවා තත්ථෙව වස්සං උපගච්ඡි.

ද්වෙපි සුදං, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ ඔවදාමීතිආදි පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය පිණ්ඩපාතත්ථායපි ගාමං අප්පවිසනදීපනත්ථං වුත්තං. තෙසඤ්හි භික්ඛූනං කම්මට්ඨානෙසු උප්පන්නමලවිසොධනත්ථං භගවා අන්තොවිහාරෙයෙව අහොසි. උප්පන්නෙ උප්පන්නෙ කම්මට්ඨානමලෙ තෙපි භික්ඛූ භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡන්ති. භගවාපි තෙසං නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා මලං විනොදෙති. අථ නෙසං භගවතා එවං නීහටභත්තෙන ඔවදියමානානං වප්පත්ථෙරො පාටිපදදිවසෙ සොතාපන්නො අහොසි. භද්දියත්ථෙරො දුතියායං, මහානාමත්ථෙරො තතියායං, අස්සජිත්ථෙරො චතුත්ථියං. පක්ඛස්ස පන පඤ්චමියං සබ්බෙව තෙ එකතො සන්නිපාතෙත්වා අනත්තලක්ඛණසුත්තං කථෙසි, සුත්තපරියොසානෙ සබ්බෙපි අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. තෙනාහ – ‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ මයා එවං ඔවදියමානා…පෙ… අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං අජ්ඣගමංසු…පෙ… නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. එත්තකං කථාමග්ගං භගවා යං පුබ්බෙ අවච – ‘‘තුම්හෙපි මමඤ්චෙව පඤ්චවග්ගියානඤ්ච මග්ගං ආරුළ්හා, අරියපරියෙසනා තුම්හාකං පරියෙසනා’’ති ඉමං එකමෙව අනුසන්ධිං දස්සෙන්තො ආහරි.

287. ඉදානි යස්මා න අගාරියානංයෙව පඤ්චකාමගුණපරියෙසනා ¶ හොති, අනගාරියානම්පි චත්තාරො පච්චයෙ අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තානං පඤ්චකාමගුණවසෙන අනරියපරියෙසනා හොති, තස්මා තං දස්සෙතුං පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණාතිආදිමාහ. තත්ථ නවරත්තෙසු පත්තචීවරාදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපාතිආදයො චත්තාරො කාමගුණා ලබ්භන්ති. රසො පනෙත්ථ පරිභොගරසො හොති. මනුඤ්ඤෙ පිණ්ඩපාතෙ භෙසජ්ජෙ ච පඤ්චපි ලබ්භන්ති. සෙනාසනම්හි චීවරෙ විය චත්තාරො. රසො පන එත්ථාපි පරිභොගරසොව. යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙති කස්මා ආරභි? එවං පඤ්ච කාමගුණෙ දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ එවං වදෙය්යුං, ‘‘පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය අනරියපරියෙසනා නාම කුතො, අරියපරියෙසනාව පබ්බජිතාන’’න්ති, තෙසං පටිසෙධනත්ථාය ‘‘පබ්බජිතානම්පි චතූසු පච්චයෙසු අප්පච්චවෙක්ඛණපරිභොගො අනරියපරියෙසනා ¶ එවා’’ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ ගධිතාති තණ්හාගෙධෙන ගධිතා. මුච්ඡිතාති තණ්හාමුච්ඡාය මුච්ඡිතා ¶ . අජ්ඣොපන්නාති තණ්හාය අජ්ඣොගාළ්හා. අනාදීනවදස්සාවිනොති ආදීනවං අපස්සන්තා. අනිස්සරණපඤ්ඤාති නිස්සරණං වුච්චති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. තෙ තෙන විරහිතා.

ඉදානි තස්සත්ථස්ස සාධකං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්රෙවං ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං – ආරඤ්ඤකමගො විය හි සමණබ්රාහ්මණා, ලුද්දකෙන අරඤ්ඤෙ ඨපිතපාසො විය චත්තාරො පච්චයා, තස්ස ලුද්දස්ස පාසරාසිං අජ්ඣොත්ථරිත්වා සයනකාලො විය තෙසං චත්තාරො පච්චයෙ අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභොගකාලො. ලුද්දකෙ ආගච්ඡන්තෙ මගස්ස යෙන කාමං අගමනකාලො විය සමණබ්රාහ්මණානං මාරස්ස යථාකාමකරණීයකාලො, මාරවසං උපගතභාවොති අත්ථො. මගස්ස පන අබද්ධස්ස පාසරාසිං අධිසයිතකාලො විය සමණබ්රාහ්මණානං චතූසු පච්චයෙසු පච්චවෙක්ඛණපරිභොගො, ලුද්දකෙ ආගච්ඡන්තෙ මගස්ස යෙන කාමං ගමනං විය සමණබ්රාහ්මණානං මාරවසං අනුපගමනං වෙදිතබ්බං. විස්සත්ථොති නිබ්භයො නිරාසඞ්කො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පාසරාසිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අරියපරියෙසනාතිපි එතස්සෙව නාමං.

288. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළහත්ථිපදොපමසුත්තං. තත්ථ සබ්බසෙතෙන වළවාභිරථෙනාති, ‘‘සෙතා සුදං අස්සා යුත්තා හොන්ති සෙතාලඞ්කාරා. සෙතො රථො සෙතාලඞ්කාරො සෙතපරිවාරො, සෙතා රස්මියො, සෙතා පතොදලට්ඨි, සෙතං ඡත්තං, සෙතං උණ්හීසං, සෙතානි වත්ථානි, සෙතා උපාහනා, සෙතාය සුදං වාලබීජනියා බීජියතී’’ති (සං. නි. 5.4) එවං වුත්තෙන සකලසෙතෙන චතූහි වළවාහි යුත්තරථෙන.

රථො ¶ ච නාමෙසො දුවිධො හොති – යොධරථො, අලඞ්කාරරථොති. තත්ථ යොධරථො චතුරස්සසණ්ඨානො හොති නාතිමහා, ද්වින්නං තිණ්ණං වා ජනානං ගහණසමත්ථො. අලඞ්කාරරථො මහා හොති, දීඝතො දීඝො, පුථුලතො පුථුලො. තත්ථ ඡත්තග්ගාහකො වාලබීජනිග්ගාහකො තාලවණ්ටග්ගාහකොති එවං අට්ඨ වා දස වා සුඛෙන ඨාතුං වා නිසීදිතුං වා නිපජ්ජිතුං වා සක්කොන්ති, අයම්පි අලඞ්කාරරථොයෙව. සො සබ්බො සචක්කපඤ්ජරකුබ්බරො රජතපරික්ඛිත්තො අහොසි. වළවා පකතියා සෙතවණ්ණාව. පසාධනම්පි තාදිසං රජතමයං අහොසි. රස්මියොපි රජතපනාළි සුපරික්ඛිත්තා. පතොදලට්ඨිපි රජතපරික්ඛිත්තා. බ්රාහ්මණොපි සෙතවත්ථං නිවාසෙත්වා සෙතංයෙව උත්තරාසඞ්ගමකාසි, සෙතවිලෙපනං විලිම්පි, සෙතමාලං පිලන්ධි, දසසු අඞ්ගුලීසු අඞ්ගුලිමුද්දිකා, කණ්ණෙසු කුණ්ඩලානීති එවමාදිඅලඞ්කාරොපිස්ස රජතමයොව අහොසි. පරිවාරබ්රාහ්මණාපිස්ස දසසහස්සමත්තා තථෙව සෙතවත්ථවිලෙපනමාලාලඞ්කාරා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බසෙතෙන වළවාභිරථෙනා’’ති.

සාවත්ථියා නිය්යාතීති සො කිර ඡන්නං ඡන්නං මාසානං එකවාරං නගරං පදක්ඛිණං කරොති. ඉතො එත්තකෙහි දිවසෙහි නගරං පදක්ඛිණං කරිස්සතීති පුරෙතරමෙව ඝොසනා කරීයති; තං සුත්වා යෙ නගරතො න පක්කන්තා, තෙ න පක්කමන්ති. යෙ පක්කන්තා, තෙපි, ‘‘පුඤ්ඤවතො සිරිසම්පත්තිං පස්සිස්සාමා’’ති ආගච්ඡන්ති. යං දිවසං බ්රාහ්මණො නගරං අනුවිචරති, තදා පාතොව නගරවීථියො සම්මජ්ජිත්වා වාලිකං ඔකිරිත්වා ලාජපඤ්චමෙහි පුප්ඵෙහි ¶ අභිප්පකිරිත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා ¶ කදලියො ච ධජෙ ච උස්සාපෙත්වා සකලනගරං ධූපිතවාසිතං කරොන්ති. බ්රාහ්මණො පාතොව සීසං න්හායිත්වා පුරෙභත්තං භුඤ්ජිත්වා වුත්තනයෙනෙව සෙතවත්ථාදීහි අත්තානං අලඞ්කරිත්වා පාසාදා ඔරුය්හ රථං අභිරුහති. අථ නං තෙ බ්රාහ්මණා සබ්බසෙතවත්ථවිලෙපනමාලාලඞ්කාරා සෙතච්ඡත්තානි ගහෙත්වා පරිවාරෙන්ති; තතො මහාජනස්ස සන්නිපාතනත්ථං පඨමංයෙව තරුණදාරකානං ඵලාඵලානි විකිරිත්වා තදනන්තරං මාසකරූපානි; තදනන්තරං කහාපණෙ විකිරන්ති; මහාජනා සන්නිපතන්ති. උක්කුට්ඨියො චෙව චෙලුක්ඛෙපා ච පවත්තන්ති. අථ බ්රාහ්මණො මඞ්ගලිකසොවත්ථිකාදීසු මඞ්ගලානි චෙව සුවත්ථියො ¶ ච කරොන්තෙසු මහාසම්පත්තියා නගරං අනුවිචරති. පුඤ්ඤවන්තා මනුස්සා එකභූමකාදිපාසාදෙ ආරුය්හ සුකපත්තසදිසානි වාතපානකවාටානි විවරිත්වා ඔලොකෙන්ති. බ්රාහ්මණොපි අත්තනො යසසිරිසම්පත්තියා නගරං අජ්ඣොත්ථරන්තො විය දක්ඛිණද්වාරාභිමුඛො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සාවත්ථියා නිය්යාතී’’ති.

දිවා දිවස්සාති දිවසස්ස දිවා, මජ්ඣන්හකාලෙති අත්ථො. පිලොතිකං පරිබ්බාජකන්ති පිලොතිකාති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවොහාරවසෙන ලද්ධනාමං පරිබ්බාජකං. සො කිර පරිබ්බාජකො දහරො පඨමවයෙ ඨිතො සුවණ්ණවණ්ණො බුද්ධුපට්ඨාකො, පාතොව තථාගතස්ස චෙව මහාථෙරානඤ්ච උපට්ඨානං කත්වා තිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිපරික්ඛාරං ආදාය ජෙතවනා නික්ඛමිත්වා නගරාභිමුඛො පායාසි. තං එස දූරතොව ආගච්ඡන්තං අද්දස. එතදවොචාති අනුක්කමෙන සන්තිකං ආගතං සඤ්ජානිත්වා එතං, ‘‘හන්ද කුතො නු භවං වච්ඡායනො ආගච්ඡතී’’ති ගොත්තං කිත්තෙන්තො වචනං අවොච. පණ්ඩිතො මඤ්ඤෙති භවං වච්ඡායනො සමණං ගොතමං පණ්ඩිතොති මඤ්ඤති, උදාහු නොති අයමෙත්ථ අත්ථො.

කො චාහං, භොති, භො, සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානනෙ අහං කො නාම? කො ච සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානිස්සාමීති කුතො චාහං සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානිස්සාමි, කෙන කාරණෙන ජානිස්සාමීති? එවං සබ්බථාපි අත්තනො අජානනභාවං දීපෙති ¶ . සොපි නූනස්ස තාදිසොවාති යො සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානෙය්ය, සොපි නූන දස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො තාදිසො බුද්ධොයෙව භවෙය්ය. සිනෙරුං වා හිමවන්තං වා පථවිං වා ආකාසං වා පමෙතුකාමෙන තප්පමාණොව දණ්ඩො වා රජ්ජු වා ¶ ලද්ධුං වට්ටති. සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤං ජානන්තෙනපි තස්ස ඤාණසදිසමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ලද්ධුං වට්ටතීති දීපෙති. ආදරවසෙන පනෙත්ථ ආමෙඩිතං කතං. උළාරායාති උත්තරාය සෙට්ඨාය. කො චාහං, භොති, භො, අහං සමණස්ස ගොතමස්ස පසංසනෙ කො නාම? කො ච සමණං ගොතමං පසංසිස්සාමීති කෙන කාරණෙන පසංසිස්සාමි? පසත්ථපසත්ථොති සබ්බගුණානං උත්තරිතරෙහි සබ්බලොකපසත්ථෙහි අත්තනො ගුණෙහෙව පසත්ථො, න තස්ස අඤ්ඤෙහි පසංසනකිච්චං අත්ථි. යථා හි චම්පකපුප්ඵං වා නීලුප්පලං වා පදුමං වා ලොහිතචන්දනං වා අත්තනො වණ්ණගන්ධසිරියාව ¶ පාසාදිකඤ්චෙව සුගන්ධඤ්ච, න තස්ස ආගන්තුකෙහි වණ්ණගන්ධෙහි ථොමනකිච්චං අත්ථි. යථා ච මණිරතනං වා චන්දමණ්ඩලං වා අත්තනො ආලොකෙනෙව ඔභාසති, න තස්ස අඤ්ඤෙන ඔභාසනකිච්චං අත්ථි. එවං සමණො ගොතමො සබ්බලොකපසත්ථෙහි අත්තනො ගුණෙහෙව පසත්ථො ථොමිතො සබ්බලොකස්ස සෙට්ඨතං පාපිතො, න තස්ස අඤ්ඤෙන පසංසනකිච්චං අත්ථි. පසත්ථෙහි වා පසත්ථොතිපි පසත්ථපසත්ථො.

කෙ පසත්ථා නාම? රාජා පසෙනදි කොසලො කාසිකොසලවාසිකෙහි පසත්ථො, බිම්බිසාරො අඞ්ගමගධවාසීහි. වෙසාලිකා ලිච්ඡවී වජ්ජිරට්ඨවාසීහි පසත්ථා. පාවෙය්යකා මල්ලා, කොසිනාරකා මල්ලා, අඤ්ඤෙපි තෙ තෙ ඛත්තියා තෙහි තෙහි ජානපදෙහි පසත්ථා. චඞ්කීආදයො බ්රාහ්මණා බ්රාහ්මණගණෙහි, අනාථපිණ්ඩිකාදයො උපාසකා අනෙකසතෙහි උපාසකගණෙහි, විසාඛාදයො උපාසිකා අනෙකසතාහි උපාසිකාහි, සකුලුදායිආදයො පරිබ්බාජකා අනෙකෙහි පරිබ්බාජකසතෙහි, උප්පලවණ්ණාථෙරිආදිකා මහාසාවිකා අනෙකෙහි භික්ඛුනිසතෙහි, සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො මහාසාවකා අනෙකසතෙහි ¶ භික්ඛූහි, සක්කාදයො දෙවා අනෙකසහස්සෙහි දෙවෙහි, මහාබ්රහ්මාදයො බ්රහ්මානො අනෙකසහස්සෙහි බ්රහ්මෙහි පසත්ථා. තෙ සබ්බෙපි දසබලං ථොමෙන්ති වණ්ණෙන්ති, පසංසන්තීති භගවා ‘‘පසත්ථපසත්ථො’’ති වුච්චති.

අත්ථවසන්ති අත්ථානිසංසං. අථස්ස පරිබ්බාජකො අත්තනො පසාදකාරණං ආචික්ඛන්තො සෙය්යථාපි, භො, කුසලො නාගවනිකොතිආදිමාහ. තත්ථ නාගවනිකොති නාගවනවාසිකො අනුග්ගහිතසිප්පො පුරිසො. පරතො පන උග්ගහිතසිප්පො පුරිසො නාගවනිකොති ආගතො. චත්තාරි පදානීති චත්තාරි ඤාණපදානි ඤාණවලඤ්ජානි, ඤාණෙන අක්කන්තට්ඨානානීති අත්ථො.

289. ඛත්තියපණ්ඩිතෙතිආදීසු ¶ පණ්ඩිතෙති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතෙ. නිපුණෙති සණ්හෙ සුඛුමබුද්ධිනො, සුඛුමඅත්ථන්තරපටිවිජ්ඣනසමත්ථෙ. කතපරප්පවාදෙති විඤ්ඤාතපරප්පවාදෙ චෙව පරෙහි සද්ධිං කතවාදපරිචයෙ ච. වාලවෙධිරූපෙති වාලවෙධිධනුග්ගහසදිසෙ. තෙ භින්දන්තා මඤ්ඤෙ චරන්තීති වාලවෙධි ¶ විය වාලං සුඛුමානිපි පරෙසං දිට්ඨිගතානි අත්තනො පඤ්ඤාගතෙන භින්දන්තා විය චරන්තීති අත්ථො. පඤ්හං අභිසඞ්ඛරොන්තීති දුපදම්පි තිපදම්පි චතුප්පදම්පි පඤ්හං කරොන්ති. වාදං ආරොපෙස්සාමාති දොසං ආරොපෙස්සාම. න චෙව සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡන්තීති; කස්මා න පුච්ඡන්ති? භගවා කිර පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තො පරිසාය අජ්ඣාසයං ඔලොකෙති, තතො පස්සති – ‘‘ඉමෙ ඛත්තියපණ්ඩිතා ගුළ්හං රහස්සං පඤ්හං ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආගතා’’ති. සො තෙහි අපුට්ඨොයෙව එවරූපෙ පඤ්හෙ පුච්ඡාය එත්තකා දොසා, විස්සජ්ජනෙ එත්තකා, අත්ථෙ පදෙ අක්ඛරෙ එත්තකාති ඉමෙ පඤ්හෙ පුච්ඡන්තො එවං පුච්ඡෙය්ය, විස්සජ්ජෙන්තො එවං විස්සජ්ජෙය්යාති, ඉති ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආනීතෙ පඤ්හෙ ධම්මකථාය අන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා විද්ධංසෙති. ඛත්තියපණ්ඩිතා ‘‘සෙය්යො වත නො, යෙ මයං ඉමෙ පඤ්හෙ න පුච්ඡිම්හා, සචෙ හි මයං පුච්ඡෙය්යාම, අප්පතිට්ඨෙව නො කත්වා සමණො ගොතමො ඛිපෙය්යා’’ති අත්තමනා භවන්ති.

අපිච බුද්ධා නාම ධම්මං දෙසෙන්තා පරිසං මෙත්තාය ඵරන්ති, මෙත්තාඵරණෙන දසබලෙ මහාජනස්ස චිත්තං පසීදති, බුද්ධා ච නාම රූපග්ගප්පත්තා හොන්ති දස්සනසම්පන්නා මධුරස්සරා මුදුජිව්හා සුඵුසිතදන්තාවරණා ¶ අමතෙන හදයං සිඤ්චන්තා විය ධම්මං කථෙන්ති. තත්ර නෙසං මෙත්තාඵරණෙන පසන්නචිත්තානං එවං හොති – ‘‘එවරූපං අද්වෙජ්ඣකථං අමොඝකථං නිය්යානිකකථං කථෙන්තෙන භගවතා සද්ධිං න සක්ඛිස්සාම පච්චනීකග්ගාහං ගණ්හිතු’’න්ති අත්තනො පසන්නභාවෙනෙව න පුච්ඡන්ති.

අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. සාවකා සම්පජ්ජන්තීති සරණගමනවසෙන සාවකා හොන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානභූතං අරහත්තඵලං, තදත්ථාය හි තෙ පබ්බජන්ති. මනං වත, භො, අනස්සාමාති, භො, සචෙ මයං න උපසඞ්කමෙය්යාම, ඉමිනා ථොකෙන අනුපසඞ්කමනමත්තෙන අපයිරුපාසනමත්තෙනෙව නට්ඨා භවෙය්යාම. උපසඞ්කමනමත්තකෙන පනම්හා න නට්ඨාති අත්ථො. දුතියපදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අස්සමණාව සමානාතිආදීසු ¶ පාපානං අසමිතත්තා අස්සමණාව. අබාහිතත්තා ච පන අබ්රාහ්මණාව. කිලෙසාරීනං අහතත්තා අනරහන්තොයෙව සමානාති අත්ථො.

290. උදානං උදානෙසීති උදාහාරං උදාහරි. යථා හි යං තෙලං මානං ගහෙතුං න සක්කොති, විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං අවසෙකොති වුච්චති, යඤ්ච ¶ ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ඔඝොති වුච්චති. එවමෙව යං පීතිමයං වචනං හදයං ගහෙතුං න සක්කොති, අධිකං හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහි නික්ඛමති, තං උදානන්ති වුච්චති. එවරූපං පීතිමයං වචනං නිච්ඡාරෙසීති අත්ථො. හත්ථිපදොපමොති හත්ථිපදං උපමා අස්ස ධම්මස්සාති හත්ථිපදොපමො. සො න එත්තාවතා විත්ථාරෙන පරිපූරො හොතීති දස්සෙති. නාගවනිකොති උග්ගහිතහත්ථිසිප්පො හත්ථිවනචාරිකො. අථ කස්මා ඉධ කුසලොති න වුත්තොති? පරතො ‘‘යො හොති කුසලො’’ති විභාගදස්සනතො. යො හි කොචි පවිසති, යො පන කුසලො හොති, සො නෙව තාව නිට්ඨං ගච්ඡති. තස්මා ඉධ කුසලොති අවත්වා පරතො වුත්තො.

291. වාමනිකාති රස්සා ආයාමතොපි න දීඝා මහාකුච්ඡිහත්ථිනියො. උච්චා ච නිසෙවිතන්ති සත්තට්ඨරතනුබ්බෙධෙ වටරුක්ඛාදීනං ඛන්ධප්පදෙසෙ ඝංසිතට්ඨානං. උච්චා කාළාරිකාති උච්චා ච යට්ඨිසදිසපාදා හුත්වා, කාළාරිකා ච දන්තානං කළාරතාය. තාසං කිර එකො දන්තො උන්නතො හොති, එකො ඔනතො. උභොපි ච විරළා හොන්ති, න ආසන්නා. උච්චා ¶ ච දන්තෙහි ආරඤ්ජිතානීති සත්තට්ඨරතනුබ්බෙධෙ වටරුක්ඛාදීනං ඛන්ධප්පදෙසෙ ඵරසුනා පහතට්ඨානං විය දාට්ඨාහි ඡින්නට්ඨානං. උච්චා කණෙරුකා නාමාති උච්චා ච යට්ඨිසදිසදීඝපාදා හුත්වා, කණෙරුකා ච දන්තානං කණෙරුතාය, තා කිර මකුළදාඨා හොන්ති. තස්මා කණෙරුකාති වුච්චන්ති. සො නිට්ඨං ගච්ඡතීති සො නාගවනිකො යස්ස වතාහං නාගස්ස අනුපදං ආගතො, අයමෙව සො, න අඤ්ඤො. යඤ්හි අහං පඨමං පදං දිස්වා වාමනිකානං පදං ඉදං භවිස්සතීති නිට්ඨං න ගතො, යම්පි තතො ඔරභාගෙ දිස්වා කාළාරිකානං භවිස්සති, කණෙරුකානං භවිස්සතීති නිට්ඨං න ගතො, සබ්බං තං ඉමස්සෙව මහාහත්ථිනො පදන්ති මහාහත්ථිං දිස්වාව නිට්ඨං ගච්ඡති.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – නාගවනං විය හි ආදිතො පට්ඨාය යාව නීවරණප්පහානා ධම්මදෙසනා වෙදිතබ්බා. කුසලො නාගවනිකො විය යොගාවචරො; මහානාගො විය ¶ සම්මාසම්බුද්ධො; මහන්තං හත්ථිපදං විය ඣානාභිඤ්ඤා. නාගවනිකස්ස තත්ථ තත්ථ හත්ථිපදං දිස්වාපි වාමනිකානං පදං භවිස්සති, කාළාරිකානං කණෙරුකානං පදං භවිස්සතීති අනිට්ඨඞ්ගතභාවො විය යොගිනො, ඉමා ඣානාභිඤ්ඤා නාම බාහිරකපරිබ්බාජකානම්පි ¶ සන්තීති අනිට්ඨඞ්ගතභාවො. නාගවනිකස්ස, තත්ථ තත්ථ මයා දිට්ඨං පදං ඉමස්සෙව මහාහත්ථිනො, න අඤ්ඤස්සාති මහාහත්ථිං දිස්වා නිට්ඨඞ්ගමනං විය අරියසාවකස්ස අරහත්තං පත්වාව නිට්ඨඞ්ගමනං. ඉදඤ්ච පන ඔපම්මසංසන්දනං මත්ථකෙ ඨත්වාපි කාතුං වට්ටති. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ වට්ටතියෙව. අනුක්කමාගතං පන පාළිපදං ගහෙත්වා ඉධෙව කතං. තත්ථ ඉධාති දෙසාපදෙසෙ නිපාතො. ස්වායං කත්ථචි ලොකං උපාදාය වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.279). කත්ථචි සාසනං. යථාහ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241). කත්ථචි ඔකාසං. යථාහ –

‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති. (දී. නි. 2.369; දී. නි. අට්ඨ. 1.190);

කත්ථචි ¶ පදපූරණමත්තමෙව. යථාහ – ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’ති (ම. නි. 1.30). ඉධ පන ලොකං උපාදාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘බ්රාහ්මණ ඉමස්මිං ලොකෙ තථාගතො උප්පජ්ජති අරහං…පෙ… බුද්ධො භගවා’’ති.

තත්ථ තථාගතසද්දො මූලපරියායෙ, අරහන්තිආදයො විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා. ලොකෙ උප්පජ්ජතීති එත්ථ පන ලොකොති ඔකාසලොකො සත්තලොකො සඞ්ඛාරලොකොති තිවිධො. ඉධ පන සත්තලොකො අධිප්පෙතො. සත්තලොකෙ උප්පජ්ජමානොපි ච තථාගතො න දෙවලොකෙ, න බ්රහ්මලොකෙ, මනුස්සලොකෙයෙව උප්පජ්ජති. මනුස්සලොකෙපි න අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ, ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ. තත්රාපි න සබ්බට්ඨානෙසු, ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො. තස්සාපරෙන මහාසාලො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො ¶ , තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය ¶ දිසාය උසිරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති (මහාව. 259) එවං පරිච්ඡින්නෙ ආයාමතො තියොජනසතෙ විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යයොජනසතෙ පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතෙ මජ්ඣිමපදෙසෙ උප්පජ්ජති. න කෙවලඤ්ච තථාගතොව, පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකා අසීති මහාථෙරා බුද්ධමාතා බුද්ධපිතා චක්කවත්තී රාජා අඤ්ඤෙ ච සාරප්පත්තා බ්රාහ්මණගහපතිකා එත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ තථාගතො සුජාතාය දින්නමධුපායසභොජනතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගො, තාව උප්පජ්ජති නාම. අරහත්තඵලෙ උප්පන්නො නාම. මහාභිනික්ඛමනතො වා යාව අරහත්තමග්ගො. තුසිතභවනතො වා යාව අරහත්තමග්ගො. දීපඞ්කරපාදමූලතො වා යාව අරහත්තමග්ගො, තාව උප්පජ්ජති නාම. අරහත්තඵලෙ උප්පන්නො නාම. ඉධ සබ්බපඨමං උප්පන්නභාවං සන්ධාය උප්පජ්ජතීති වුත්තං ¶ , තථාගතො ලොකෙ උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

සො ඉමං ලොකන්ති සො භගවා ඉමං ලොකං, ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්ති සහ දෙවෙහි සදෙවකං. එවං සහ මාරෙන සමාරකං. සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකං. සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණිං. පජාතත්තා පජා, තං පජං. සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං. සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං. සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං. සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච. පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං. සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකෙන සද්ධිං සත්තලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකොව ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො. සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො. සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපී බ්රහ්මලොකො. සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා.

අපිචෙත්ථ ¶ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්ස ලොකස්ස සච්ඡිකතභාවමාහ. තතො යෙසං අහොසි – ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී. කිං සොපි එතෙන සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සමාරකන්ති ආහ. යෙසං පන අහොසි – ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො ¶ , එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ආලොකං ඵරති, ද්වීහි…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති. කිං සොපි සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සබ්රහ්මකන්ති ආහ. තතො යෙ චින්තෙසුං – ‘‘පුථූ සමණබ්රාහ්මණා සාසනස්ස පච්චත්ථිකා, කිං තෙපි සච්ඡිකතා’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජන්ති ආහ. එවං උක්කට්ඨුක්කට්ඨානං සච්ඡිකතභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන ¶ සෙසසත්තලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං පකාසෙන්තො සදෙවමනුස්සන්ති ආහ. අයමෙත්ථ භාවානුක්කමො. පොරාණා පනාහු – සදෙවකන්ති දෙවතාහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. සමාරකන්ති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකං. සබ්රහ්මකන්ති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීහාකාරෙහි තීසු පදෙසු පක්ඛිපෙත්වා පුන ද්වීහි පදෙහි පරියාදියන්තො ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජං සදෙවමනුස්ස’’න්ති ආහ. එවං පඤ්චහි පදෙහි තෙන තෙනාකාරෙන තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති.

සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතීති සයන්ති සාමං අපරනෙය්යො හුත්වා. අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වාති අත්ථො. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. එතෙන අනුමානාදිපටික්ඛෙපො කතො හොති. පවෙදෙතීති බොධෙති විඤ්ඤාපෙති පකාසෙති. සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති. ආදිම්හිපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙති. මජ්ඣෙපි… පරියොසානෙපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙතීති වුත්තං හොති.

තත්ථ ¶ අත්ථි දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං, අත්ථි සාසනස්ස. දෙසනාය තාව චතුප්පදිකායපි ගාථාය පඨමපාදො ආදි නාම, තතො ද්වෙ මජ්ඣං නාම, අන්තෙ එකො පරියොසානං නාම. එකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස නිදානමාදි, ඉදමවොචාති පරියොසානං, උභින්නං අන්තරා මජ්ඣං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස පඨමානුසන්ධි ආදි, අන්තෙ අනුසන්ධි පරියොසානං, මජ්ඣෙ එකො වා ද්වෙ වා බහූ වා මජ්ඣමෙව. සාසනස්ස පන සීලසමාධිවිපස්සනා ¶ ආදි නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369). ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා’’ති එවං වුත්තො පන අරියමග්ගො මජ්ඣං නාම, ඵලඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච පරියොසානං නාම. ‘‘එතදත්ථමිදං, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මචරියමෙතං සාරං, එතං පරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.324) හි එත්ථ ඵලං පරියොසානන්ති වුත්තං. ‘‘නිබ්බානොගධඤ්හි ¶ , ආවුසො විසාඛ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති නිබ්බානපරායණං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.466) එත්ථ නිබ්බානං පරියොසානන්ති වුත්තං. ඉධ දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං අධිප්පෙතං. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො ආදිම්හි සීලං දස්සෙත්වා මජ්ඣෙ මග්ගං පරියොසානෙ නිබ්බානං දස්සෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණ’’න්ති. තස්මා අඤ්ඤොපි ධම්මකථිකො ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘ආදිම්හි සීලං දස්සෙය්ය, මජ්ඣෙ මග්ගං විභාවයෙ;

පරියොසානම්හි නිබ්බානං, එසා කථිකසණ්ඨිතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190);

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති යස්ස හි යාගුභත්තඉත්ථිපුරිසාදිවණ්ණනා නිස්සිතා දෙසනා හොති, න සො සාත්ථං දෙසෙති. භගවා පන තථාරූපං දෙසනං පහාය චතුසතිපට්ඨානාදිනිස්සිතං දෙසනං දෙසෙති. තස්මා ‘‘සාත්ථං දෙසෙතී’’ති වුච්චති. යස්ස පන දෙසනා එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වා සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා සබ්බවිස්සට්ඨසබ්බනිග්ගහීතබ්යඤ්ජනා වා, තස්ස දමිළකිරාසවරාදිමිලක්ඛූනං භාසා විය බ්යඤ්ජනපාරිපූරියා අභාවතො අබ්යඤ්ජනා නාම දෙසනා හොති. භගවා පන –

‘‘සිථිලං ¶ ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං, ගරුකං ලහුකඤ්ච නිග්ගහීතං;

සම්බන්ධං වවත්ථිතං විමුත්තං, දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190) –

එවං ¶ වුත්තං දසවිධං බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනමෙව කත්වා ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ‘‘සබ්යඤ්ජනං ධම්මං දෙසෙතී’’ති වුච්චති.

කෙවලපරිපුණ්ණන්ති එත්ථ කෙවලන්ති සකලාධිවචනං. පරිපුණ්ණන්ති අනූනාධිකවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සකලපරිපුණ්ණමෙව දෙසෙති, එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථී’’ති. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. යො හි ඉදං ධම්මදෙසනං නිස්සාය ලාභං වා සක්කාරං වා ලභිස්සාමීති දෙසෙති, තස්ස අපරිසුද්ධා දෙසනා හොති. භගවා පන ලොකාමිසනිරපෙක්ඛො ¶ හිතඵරණෙන මෙත්තාභාවනාය මුදුහදයො උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙන චිත්තෙන දෙසෙති. තස්මා ‘‘පරිසුද්ධං ධම්මං දෙසෙතී’’ති වුච්චති. බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති එත්ථ බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලසාසනං. තස්මා බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරිසුද්ධං, එවං දෙසෙන්තො ච සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලසාසනං බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතං චරියං. බ්රහ්මභූතානං වා බුද්ධාදීනං චරියන්ති වුත්තං හොති.

තං ධම්මන්ති තං වුත්තප්පකාරසම්පදං ධම්මං. සුණාති ගහපති වාති කස්මා පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති? නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච. යෙභුය්යෙන හි ඛත්තියකුලතො පබ්බජිතා ජාතිං නිස්සාය මානං කරොන්ති. බ්රාහ්මණකුලා පබ්බජිතා මන්තෙ නිස්සාය මානං කරොන්ති. හීනජච්චකුලා පබ්බජිතා අත්තනො විජාතිතාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගහපතිදාරකා පන කච්ඡෙහි සෙදං මුඤ්චන්තෙහි පිට්ඨියා ලොණං පුප්ඵමානාය භූමිං කසිත්වා නිහතමානදප්පා හොන්ති. තෙ පබ්බජිත්වා මානං වා දප්පං වා අකත්වා යථාබලං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා සක්කොන්ති අරහත්තෙ පතිට්ඨාතුං. ඉතරෙහි ච කුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා නාම න බහුකා, ගහපතිකාව බහුකා, ඉති නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති.

අඤ්ඤතරස්මිං වාති ඉතරෙසං වා කුලානං අඤ්ඤතරස්මිං. පච්චාජාතොති පතිජාතො. තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතීති පරිසුද්ධං ධම්මං සුත්වා ¶ ධම්මස්සාමිම්හි තථාගතෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා’’ති සද්ධං පටිලභති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සම්බාධො ඝරාවාසොති සචෙපි සට්ඨිහත්ථෙ ඝරෙ යොජනසතන්තරෙපි වා ද්වෙ ජායම්පතිකා වසන්ති, තථාපි නෙසං සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොයෙව. රජොපථොති රාගරජාදීනං උට්ඨානට්ඨානන්ති මහාඅට්ඨකථායං ¶ වුත්තං. ආගමනපථොතිපි වට්ටති. අලග්ගනට්ඨෙන අබ්භොකාසො වියාති අබ්භොකාසො. පබ්බජිතො හි කූටාගාරරතනපාසාදදෙවවිමානාදීසු පිහිතද්වාරවාතපානෙසු පටිච්ඡන්නෙසු වසන්තොපි නෙව ලග්ගති න ¶ සජ්ජති න බජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’ති. අපිච සම්බාධො ඝරාවාසො කුසලකිරියාය ඔකාසාභාවතො. රජොපථො අසංවුතසඞ්කාරට්ඨානං විය රජානං කිලෙසරජානං සන්නිපාතට්ඨානතො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසසබ්භාවතො.

නයිදං සුකරං…පෙ… පබ්බජෙය්යන්ති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපකථා – යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං. එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලිනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං, සඞ්ඛලිඛිතං ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං, ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං. යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කාසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්යන්ති. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි. තස්මා පබ්බජ්ජා අනගාරියාති ඤාතබ්බා, තං අනගාරියං. පබ්බජෙය්යන්ති පටිපජ්ජෙය්යං. අප්පං වාති සහස්සතො හෙට්ඨා භොගක්ඛන්ධො අප්පො නාම හොති, සහස්සතො පට්ඨාය මහා. ආබන්ධනට්ඨෙන ඤාති එව පරිවට්ටො ඤාතිපරිවට්ටො. සො වීසතියා හෙට්ඨා අප්පො හොති, වීසතියා පට්ඨාය මහා.

292. භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා, තඤ්ච, යත්ථ චෙතෙ සහ ජීවන්ති එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො ¶ හොන්ති, තං භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං සාජීවඤ්ච තත්ථ සික්ඛනභාවෙන සමාපන්නොති භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. සමාපන්නොති සික්ඛං පරිපූරෙන්තො, සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං උපගතොති අත්ථො. පාණාතිපාතං පහායාතිආදීසු පාණාතිපාතාදිකථා හෙට්ඨා විත්ථාරිතා එව. පහායාති ඉමං පාණාතිපාතචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා. පටිවිරතො හොතීති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතො විරතොව හොති. නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථොති පරූපඝාතත්ථාය දණ්ඩං වා සත්ථං වා ආදාය අවත්තනතො නික්ඛිත්තදණ්ඩො චෙව නික්ඛිත්තසත්ථො චාති ¶ ¶ අත්ථො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා දණ්ඩං සබ්බම්පි අවසෙසං උපකරණං සත්තානං විහිංසනභාවතො සත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. යං පන භික්ඛූ කත්තරදණ්ඩං වා දන්තකට්ඨවාසිං වා පිප්ඵලකං වා ගහෙත්වා විචරන්ති, න තං පරූපඝාතත්ථාය. තස්මා නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. ලජ්ජීති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය ලජ්ජාය සමන්නාගතො. දයාපන්නොති දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො. සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති සබ්බෙ පාණභූතෙ හිතෙන අනුකම්පකො. තාය දයාපන්නතාය සබ්බෙසං පාණභූතානං හිතචිත්තකොති අත්ථො. විහරතීති ඉරියති පාලෙති.

දින්නමෙව ආදියතීති දින්නාදායී. චිත්තෙනපි දින්නමෙව පටිකඞ්ඛතීති දින්නපාටිකඞ්ඛී. ථෙනෙතීති ථෙනො. න ථෙනෙන අථෙනෙන. අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙන. අත්තනාති අත්තභාවෙන, අථෙනං සුචිභූතං අත්තභාවං කත්වා විහරතීති වුත්තං හොති.

අබ්රහ්මචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං. බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාරං චරතීති බ්රහ්මචාරී. ආරාචාරීති අබ්රහ්මචරියතො දූරචාරී. මෙථුනාති රාගපරියුට්ඨානවසෙන සදිසත්තා මෙථුනකාති ලද්ධවොහාරෙහි පටිසෙවිතබ්බතො මෙථුනාති සඞ්ඛං ගතා අසද්ධම්මා. ගාමධම්මාති ගාමවාසීනං ධම්මා.

සච්චං වදතීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සන්දහති ඝටෙතීති සච්චසන්ධො, න අන්තරන්තරා මුසා වදතීති අත්ථො. යො හි පුරිසො කදාචි මුසා වදති, කදාචි සච්චං, තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිතත්තා සච්චං සච්චෙන න ඝටීයති ¶ . තස්මා න සො සච්චසන්ධො, අයං පන න තාදිසො, ජීවිතහෙතුපි මුසාවාදං අවත්වා සච්චෙන සච්චං සන්දහතියෙවාති සච්චසන්ධො. ථෙතොති ථිරො, ථිරකථොති අත්ථො. එකො හි පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය, ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණු විය, අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච න ථිරකථො හොති. එකො පාසාණලෙඛා විය ඉන්දඛිලො විය ච ථිරකථො හොති; අසිනා සීසෙ ඡිජ්ජන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙති; අයං වුච්චති ථෙතො ¶ . පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බකො, සද්ධායිකොති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ, ‘‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි උපපරික්ඛිතබ්බං නත්ථි, එවමෙව ඉද’’න්ති වත්තබ්බතං ¶ ආපජ්ජති, අයං වුච්චති පච්චයිකො. අවිසංවාදකො ලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙතීති අත්ථො.

ඉමෙසං භෙදායාති යෙසං ඉතො සුත්වාති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නම්පි මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා. අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා, ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා, ‘‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං අනුච්ඡවිකමෙත’’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො. සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො. යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘සමග්ගරාමො’’තිපි පාළි, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො, තෙ පහාය අඤ්ඤත්ර ගන්තුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී. සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගිගුණපරිදීපකමෙව වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.

නෙලාති එලං වුච්චති දොසො, නාස්සා එලන්ති නෙලා, නිද්දොසාති අත්ථො. ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති එත්ථ වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති ¶ බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති, අපටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී, පුරෙ සංවද්ධනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී, පුරස්ස එසාතිපි පොරී, නගරවාසීනං කථාති අත්ථො ¶ . නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති, පිතිමත්තං පිතාති, මාතිමත්තං මාතාති, භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුද්ධිකරාති බහුජනමනාපා.

කාලෙන වදතීති කාලවාදී, වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී ¶ . නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී. නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො, නිධානමස්සා අත්ථීති නිධානවතී, හදයෙ නිධාතබ්බ යුත්තවාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති, යුත්තකාලං පන අවෙක්ඛිත්වා භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහිපි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං, යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සංහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති, න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති.

293. බීජගාමභූතගාමසමාරම්භාති මූලබීජං ඛන්ධබීජං ඵළුබීජං අග්ගබීජං බීජබීජන්ති පඤ්චවිධස්ස බීජගාමස්ස චෙව යස්ස කස්සචි නීලතිණරුක්ඛාදිකස්ස භූතගාමස්ස ච සමාරම්භා, ඡෙදනභෙදනපචනාදිභාවෙන විකොපනා පටිවිරතොති අත්ථො. එකභත්තිකොති පාතරාසභත්තං සායමාසභත්තන්ති ද්වෙ භත්තානි. තෙසු පාතරාසභත්තං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙන පරිච්ඡින්නං, ඉතරං මජ්ඣන්හිකතො උද්ධං අන්තොඅරුණෙන. තස්මා අන්තොමජ්ඣන්හිකෙ දසක්ඛත්තුං භුඤ්ජමානොපි ¶ එකභත්තිකොව හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘එකභත්තිකො’’ති. රත්තියා භොජනං රත්ති, තතො උපරතොති රත්තූපරතො. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථංගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම. තතො විරතත්තා විරතො විකාලභොජනා. සාසනස්ස ¶ අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං. අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චා ච ගීතා ච වාදිතා ච, අන්තමසො මයූරනච්චනාදිවසෙනාපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතා දස්සනා චාති නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා. නච්චාදීනි හි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා පයුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං න භික්ඛුනීනං වට්ටන්ති. මාලාදීසු මාලාති යංකිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. තත්ථ පිළන්ධන්තො ධාරෙති නාම. ඌනට්ඨානං පූරෙන්තො මණ්ඩෙති නාම. ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තො විභූසෙති නාම. ඨානං වුච්චති කාරණං. තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, තතො පටිවිරතොති අත්ථො.

උච්චාසයනං ¶ වුච්චති පමාණාතික්කන්තං. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණං. තතො පටිවිරතොති අත්ථො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො ලොහමාසකො ජතුමාසකො දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති, තස්ස උභයස්සපි පටිග්ගහණා පටිවිරතො, නෙව නං උග්ගණ්හාති, න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතීති අත්ථො. ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාති සාලිවීහියවගොධූමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකසඞ්ඛාතස්ස සත්තවිධස්සාපි ආමකධඤ්ඤස්ස පටිග්ගහණා. න කෙවලඤ්ච එතෙසං පටිග්ගහණමෙව, ආමසනම්පි භික්ඛූනං න වට්ටතියෙව. ආමකමංසපටිග්ගහණාති එත්ථ අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා ආමකමංසමච්ඡානං පටිග්ගහණමෙව භික්ඛූනං න වට්ටති, නො ආමසනං.

ඉත්ථිකුමාරිකපටිග්ගහණාති එත්ථ ඉත්ථීති පුරිසන්තරගතා, ඉතරා කුමාරිකා නාම. තාසං පටිග්ගහණම්පි ආමසනම්පි අකප්පියමෙව. දාසිදාසපටිග්ගහණාති එත්ථ දාසිදාසවසෙනෙව තෙසං පටිග්ගහණං න වට්ටති, ‘‘කප්පියකාරකං දම්මි, ආරාමිකං දම්මී’’ති එවං වුත්තෙ පන වට්ටති. අජෙළකාදීසු ඛෙත්තවත්ථුපරියොසානෙසු ¶ කප්පියාකප්පියනයො විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො. තත්ථ ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං ¶ රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය අකතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපිතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව. දූතෙය්යං වුච්චති දූතකම්මං, ගිහීනං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං. පහිණගමනං වුච්චති ඝරා ඝරං පෙසිතස්ස ඛුද්දකගමනං. අනුයොගො නාම තදුභයකරණං, තස්මා දූතෙය්යපහිණගමනානං අනුයොගාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කයවික්කයාති කයා ච වික්කයා ච. තුලාකූටාදීසු කූටන්ති වඤ්චනං. තත්ථ තුලාකූටං තාව රූපකූටං අඞ්ගකූටං ගහණකූටං පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ. කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොති, තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අද්ධකුලං පවිසිත්වා, ‘‘සුවණ්ණභාජනානි ¶ කිණථා’’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති. තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති වුත්තෙ – ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බා පාතියො දත්වා ගච්ඡති.

මානකූටං නාම හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයභෙදො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨා ඡිද්දෙන මානෙන, ‘‘සණිකං ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති; දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ¶ ලබ්භති. ලඤ්ජං අලභන්තා හි ඛෙත්තං අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති.

උක්කොටනාදීසු ¶ උක්කොටනන්ති සාමිකෙ අස්සාමිකෙ කාතුං ලඤ්ජග්ගහණං. වඤ්චනන්ති තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො, ‘‘කිං, භො, මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො, ‘‘න මෙ, භො, මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ‘‘ද්වෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති. සො ආහ – ‘‘නනු තෙ, භො, මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නො’’ති. ආම දින්නොති. ‘‘ඉමම්පි මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තී’’ති. සො කාරණං වදතීති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

නිකතීති යොගවසෙන වා මායාවසෙන වා අපාමඞ්ගං පාමඞ්ගන්ති, අමණිං මණින්ති, අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති කත්වා පටිරූපකෙන වඤ්චනං. සාචියොගොති කුටිලයොගො, එතෙසංයෙව උක්කොටනාදීනමෙතං නාමං, තස්මා උක්කොටනසාචියොගො වඤ්චනසාචියොගො නිකතිසාචියොගොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනං සාචියොගොති වදන්ති. තං පන වඤ්චනෙනෙව සඞ්ගහිතං. ඡෙදනාදීසුඡෙදනන්ති හත්ථච්ඡෙදනාදි. වධොති මාරණං. බන්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි ¶ බන්ධනං. විපරාමොසොති හිමවිපරාමොසො ගුම්බවිපරාමොසොති දුවිධො. යං හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගපටිපන්නං ජනං මුසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්බාදීහි පටිච්ඡන්නා මුසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො. ආලොපො වුච්චති ගාමනිගමාදීනං විලොපකරණං. සහසාකාරොති සාහසිකකිරියා, ගෙහං පවිසිත්වා මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතභණ්ඩග්ගහණං. එවමෙතස්මා ඡෙදන…පෙ… සහසාකාරා පටිවිරතො හොති.

294. සො සන්තුට්ඨො හොතීති ස්වායං භික්ඛු හෙට්ඨා වුත්තෙන චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො හොති. ඉමිනා පන ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන ¶ සමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො අට්ඨ පරික්ඛාරා වට්ටන්ති තීණි චීවරානි පත්තො දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසි එකා සූචි කායබන්ධනං පරිස්සාවනන්ති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තිචීවරඤ්ච ¶ පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති.

තෙ සබ්බෙපි කායපරිහාරිකාපි හොන්ති කුච්ඡිපරිහාරිකාපි. කථං? තිචීවරං තාව නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච විචරණකාලෙ කායං පරිහරති පොසෙතීති කායපරිහාරිකං හොති, චීවරකණ්ණෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා පිවනකාලෙ ඛාදිතබ්බඵලාඵලග්ගහණකාලෙ ච කුච්ඡිං පරිහරති පොසෙතීති කුච්ඡිපරිහාරිකං හොති. පත්තොපි තෙන උදකං උද්ධරිත්වා නහානකාලෙ කුටිපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකො හොති, ආහාරං ගහෙත්වා භුඤ්ජනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකො හොති. වාසිපි තාය දන්තකට්ඨච්ඡෙදනකාලෙ මඤ්චපීඨානං අඞ්ගපාදචීවරකුටිදණ්ඩකසජ්ජනකාලෙ ච කායපරිහාරිකා හොති, උච්ඡුච්ඡෙදනනාළිකෙරාදිතච්ඡනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. සූචිපි චීවරසිබ්බනකාලෙ කායපරිහාරිකා හොති, පූවං වා ඵලං වා විජ්ඣිත්වා ඛාදනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. කායබන්ධනං බන්ධිත්වා විචරණකාලෙ කායපරිහාරිකං, උච්ඡුආදීනි බන්ධිත්වා ගහණකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකං. පරිස්සාවනං තෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා නහානකාලෙ, සෙනාසනපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකං, පානීයපරිස්සාවනකාලෙ තෙනෙව තිලතණ්ඩුලපුථුකාදීනි ගහෙත්වා ඛාදනකාලෙ ච කුච්ඡිපරිහාරිකං. අයං තාව අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස පරික්ඛාරමත්තා.

නවපරික්ඛාරිකස්ස ¶ පන සෙය්යං පවිසන්තස්ස තත්රට්ඨකපච්චත්ථරණං වා කුඤ්චිකා වා වට්ටති. දසපරික්ඛාරිකස්ස නිසීදනං වා චම්මඛණ්ඩං වා වට්ටති. එකාදසපරික්ඛාරිකස්ස කත්තරයට්ඨි වා තෙලනාළිකා වා වට්ටති. ද්වාදසපරික්ඛාරිකස්ස ඡත්තං වා උපාහනා වා වට්ටති. එතෙසු ච අට්ඨපරික්ඛාරිකොව සන්තුට්ඨො, ඉතරෙ අසන්තුට්ඨා, මහිච්ඡා මහාභාරාති න වත්තබ්බා. එතෙපි හි අප්පිච්ඡාව සන්තුට්ඨාව ¶ සුභරාව සල්ලහුකවුත්තිනොව. භගවා පන නයිමං සුත්තං තෙසං වසෙන කථෙසි, අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස වසෙන කථෙසි. සො හි ඛුද්දකවාසිඤ්ච සූචිඤ්ච පරිස්සාවනෙ පක්ඛිපිත්වා පත්තස්ස අන්තො ඨපෙත්වා පත්තං අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා තිචීවරං කායපටිබද්ධං කත්වා යෙනිච්ඡකං සුඛං පක්කමති. පටිනිවත්තෙත්වා ගහෙතබ්බං නාමස්ස න හොති, ඉති ¶ ඉමස්ස භික්ඛුනො සල්ලහුකවුත්තිතං දස්සෙන්තො භගවා, සන්තුට්ඨො හොති කායපරිහාරිකෙන චීවරෙනාතිආදිමාහ.

තත්ථ කායපරිහාරිකෙනාති කායපරිහරණමත්තකෙන. කුච්ඡිපරිහාරිකෙනාති කුච්ඡිපරිහරණමත්තකෙන. සමාදායෙව පක්කමතීති තං අට්ඨපරික්ඛාරමත්තකං සබ්බං ගහෙත්වා කායපටිබද්ධං කත්වාව ගච්ඡති, ‘‘මම විහාරො පරිවෙණං උපට්ඨාකො’’තිස්ස සඞ්ගො වා බද්ධො වා න හොති, සො ජියා මුත්තො සරො විය, යූථා අපක්කන්තො මත්තහත්ථී විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතං සෙනාසනං වනසණ්ඩං රුක්ඛමූලං වනපබ්භාරං පරිභුඤ්ජන්තො එකොව තිට්ඨති, එකොව නිසීදති, සබ්බිරියාපථෙසු එකොව අදුතියො.

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42);

එවං වණ්ණිතං ඛග්ගවිසාණකප්පතං ආපජ්ජති.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. ඩෙතීති උප්පතති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සකුණා නාම ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ ¶ රුක්ඛො පරිපක්කඵලො’’ති ඤත්වා නානාදිසාහි ආගන්ත්වා නඛපක්ඛතුණ්ඩාදීහි තස්ස ඵලානි විජ්ඣන්තා විධුනන්තා ඛාදන්ති. ‘‘ඉදං අජ්ජතනාය ඉදං ස්වාතනාය භවිස්සතී’’ති නෙසං න හොති. ඵලෙ පන ඛීණෙ නෙව රුක්ඛස්ස ආරක්ඛං ඨපෙන්ති, න තත්ථ පත්තං වා නඛං වා තුණ්ඩං වා ඨපෙන්ති, අථ ඛො තස්මිං රුක්ඛෙ අනපෙක්ඛො හුත්වා යො යං දිසාභාගං ඉච්ඡති, සො තෙන සපත්තභාරොව – උප්පතිත්වා ගච්ඡති. එවමෙව අයං භික්ඛු නිස්සඞ්ගො ¶ නිරපෙක්ඛොයෙව පක්කමති. තෙන වුත්තං ‘‘සමාදායෙව පක්කමතී’’ති. අරියෙනාති නිද්දොසෙන. අජ්ඣත්තන්ති සකෙ අත්තභාවෙ. අනවජ්ජසුඛන්ති නිද්දොසසුඛං.

295. සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති සො ඉමිනා අරියෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වාති අත්ථො. සෙසපදෙසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. අබ්යාසෙකසුඛන්ති කිලෙසෙහි ¶ අනවසිත්තසුඛං, අවිකිණ්ණසුඛන්තිපි වුත්තං. ඉන්ද්රියසංවරසුඛඤ්හි දිට්ඨාදීසු දිට්ඨමත්තාදිවසෙන පවත්තතාය අවිකිණ්ණං හොති. සො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති සො මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමෙසු අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සම්පජානකාරී හොති. තත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං සතිපට්ඨානෙ වුත්තමෙව.

296. සො ඉමිනා චාතිආදිනා කිං දස්සෙති? අරඤ්ඤවාසස්ස පච්චයසම්පත්තිං දස්සෙති. යස්ස හි ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා නත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො න ඉජ්ඣති, තිරච්ඡානගතෙහි වා වනචරකෙහි වා සද්ධිං වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා, ‘‘කිං එවරූපස්ස පාපභික්ඛුනො අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති භෙරවසද්දං සාවෙන්ති, හත්ථෙහි සීසං පහරිත්වා පලායනාකාරං කරොන්ති. ‘‘අසුකො භික්ඛු අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච පාපකම්මං අකාසී’’ති අයසො පත්ථරති. යස්ස පනෙතෙ චත්තාරො පච්චයා අත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො ඉජ්ඣති, සො හි අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛන්තො කිඤ්චි කාළකං වා තිලකං වා අපස්සන්තො පීතිං උප්පාදෙත්වා තං ඛයතො වයතො සම්මසන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති, අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා අත්තමනා වණ්ණං භාසන්ති, ඉතිස්ස උදකෙ පක්ඛිත්තතෙලබින්දු විය යසො විත්ථාරිකො හොති.

තත්ථ ¶ විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං අප්පසද්දං, අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො. එතදෙව හි සන්ධාය විභඞ්ගෙ, ‘‘විවිත්තන්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි, තෙන තං විවිත්ත’’න්ති (විභ. 526) වුත්තං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං, මඤ්චපීඨාදීනමෙතං අධිවචනං. තෙනාහ – ‘‘සෙනාසනන්ති මඤ්චොපි සෙනාසනං, පීඨම්පි භිසිපි බිම්බොහනම්පි, විහාරොපි අඩ්ඪයොගොපි, පාසාදොපි, හම්මියම්පි, ගුහාපි, අට්ටොපි, මාළොපි, ලෙණම්පි, වෙළුගුම්බොපි ¶ , රුක්ඛමූලම්පි, මණ්ඩපොපි සෙනාසනං, යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, සබ්බමෙතං සෙනාසන’’න්ති. අපිච ‘‘විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා’’ති ඉදං විහාරසෙනාසනං නාම. ‘‘මඤ්චො පීඨං, භිසි බිම්බොහන’’න්ති ඉදං මඤ්චපීඨසෙනාසනං නාම. ‘‘චිමිලිකා, චම්මඛණ්ඩො, තිණසන්ථාරො, පණ්ණසන්ථාරො’’ති ඉදං සන්ථතසෙනාසනං නාම. ‘‘යත්ථ ¶ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තී’’ති ඉදං ඔකාසසෙනාසනං නාමාති එවං චතුබ්බිධං සෙනාසනං හොති, තං සබ්බම්පි සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙව. ඉමස්ස පන සකුණසදිසස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුනො අනුච්ඡවිකං දස්සෙන්තො අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලන්තිආදිමාහ.

තත්ථ අරඤ්ඤන්ති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා, සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතං අරඤ්ඤං. ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ඉදං පන ඉමස්ස භික්ඛුනො අනුරූපං, තස්ස ලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ වුත්තං. රුක්ඛමූලන්ති යංකිඤ්චි සන්දච්ඡායං විවිත්තං රක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන වීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතං, උදකෙන භින්නං පබ්බතප්පදෙසං, යං නදීතුම්බන්තිපි නදීකුඤ්ජන්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලිකා හොන්ති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහනං, මණික්ඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතානි කත්වා වාලිකං උස්සාපෙත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරා, එකස්මිංයෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. වනපත්ථන්ති අතික්කමිත්වා මනුස්සානං උපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි (විභ. 531). අබ්භොකාසන්ති ¶ අච්ඡන්නං, ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසිං ¶ . මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

පච්ඡාභත්තන්ති භත්තස්ස පච්ඡතො. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටික්කන්තො. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස ¶ පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසනහාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා, මුඛසමීපෙ වා කත්වාති අත්ථො. තෙනෙව විභඞ්ගෙ වුත්තං – ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (විභ. 537). අථ වා ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො, මුඛන්ති නිය්යානත්ථො, සතීති උපට්ඨානත්ථො, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සති’’න්ති (පටි. ම. 1.164) එවං පටිසම්භිදායං වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානසතිං කත්වා’’ති.

අභිජ්ඣං ලොකෙති එත්ථ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ලොකො, තස්මා පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු රාගං පහාය කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො. විගතාභිජ්ඣෙනාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනත්තා විගතාභිජ්ඣෙන, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනාති අත්ථො. අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙතීති අභිජ්ඣාතො චිත්තං පරිමොචෙති. යථා නං සා මුඤ්චති චෙව, මුඤ්චිත්වා ච න පුන ගණ්හාති, එවං කරොතීති අත්ථො. බ්යාපාදපදොසං පහායාතිආදීසුපි එසෙව නයො. බ්යාපජ්ජති ඉමිනා චිත්තං පූතිකම්මාසාදයො විය පුරිමපකතිං පජහතීති බ්යාපාදො. විකාරාපත්තියා පදුස්සති, පරං වා පදූසෙති විනාසෙතීති පදොසො. උභයමෙතං කොධස්සෙවාධිවචනං. ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං. මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤං. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. ආලොකසඤ්ඤීති ¶ රත්තිම්පි දිවා දිට්ඨආලොකසඤ්ජානනසමත්ථතාය විගතනීවරණාය පරිසුද්ධාය සඤ්ඤාය ¶ සමන්නාගතො. සතො සම්පජානොති සතියා ච ඤාණෙන ච සමන්නාගතො. ඉදං උභයං ආලොකසඤ්ඤාය උපකාරත්තා වුත්තං. උද්ධච්චඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චං. තිණ්ණවිචිකිච්ඡොති විචිකිච්ඡං තරිත්වා අතික්කමිත්වා ඨිතො. ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති එවං නප්පවත්තතීති අකථංකථී. කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජෙසු ධම්මෙසු. ‘‘ඉමෙ නු ඛො කුසලා, කථමිමෙ කුසලා’’ති එවං න විචිකිච්ඡති න කඞ්ඛතීති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, ඉමෙසු පන නීවරණෙසු ¶ වචනත්ථලක්ඛණාදිභෙදතො යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං.

297. පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙති ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නා අපි අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච වා අභිඤ්ඤා උච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්ති; තස්මා ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’’ති වුච්චන්ති. තථාගතපදං ඉතිපීති ඉදම්පි තථාගතස්ස ඤාණපදං ඤාණවළඤ්ජං ඤාණෙන අක්කන්තට්ඨානන්ති වුච්චති. තථාගතනිසෙවිතන්ති තථාගතස්ස ඤාණඵාසුකාය නිඝංසිතට්ඨානං. තථාගතාරඤ්ජිතන්ති තථාගතස්ස ඤාණදාඨාය ආරඤ්ජිතට්ඨානං.

299. යථාභූතං පජානාතීති යථාසභාවං පජානාති. නත්වෙව තාව අරියසාවකො නිට්ඨං ගතො හොතීති ඉමා ඣානාභිඤ්ඤා බාහිරකෙහිපි සාධාරණාති න තාව නිට්ඨං ගතො හොති. මග්ගක්ඛණෙපි අපරියොසිතකිච්චතාය න තාව නිට්ඨං ගතො හොති. අපිච ඛො නිට්ඨං ගච්ඡතීති අපිච ඛො පන මග්ගක්ඛණෙ මහාහත්ථිං පස්සන්තො නාගවනිකො විය සම්මාසම්බුද්ධො භගවාති ඉමිනා ආකාරෙන තීසු රතනෙසු නිට්ඨං ගච්ඡති. නිට්ඨං ගතො හොතීති එවං මග්ගක්ඛණෙ නිට්ඨං ගච්ඡන්තො අරහත්තඵලක්ඛණෙ පරියොසිතසබ්බකිච්චතාය සබ්බාකාරෙන තීසු රතනෙසු නිට්ඨං ගතො හොති. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළහත්ථිපදොපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

300. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාහත්ථිපදොපමසුත්තං. තත්ථ ජඞ්ගලානන්ති පථවීතලචාරීනං. පාණානන්ති සපාදකපාණානං. පදජාතානීති පදානි. සමොධානං ගච්ඡන්තීති ඔධානං පක්ඛෙපං ගච්ඡන්ති. අග්ගමක්ඛායතීති සෙට්ඨං අක්ඛායති. යදිදං මහන්තත්තෙනාති මහන්තභාවෙන අග්ගං අක්ඛායති, න ගුණවසෙනාති අත්ථො. යෙ කෙචි කුසලා ධම්මාති යෙ කෙචි ලොකියා ¶ වා ලොකුත්තරා වා කුසලා ධම්මා. සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති එත්ථ චතුබ්බිධො සඞ්ගහො – සජාතිසඞ්ගහො, සඤ්ජාතිසඞ්ගහො, කිරියසඞ්ගහො, ගණනසඞ්ගහොති. තත්ථ ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු සබ්බෙ බ්රාහ්මණා’’ති එවං සමානජාතිවසෙන සඞ්ගහො සජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා සබ්බෙ මාගධකා’’ති එවං සඤ්ජාතිදෙසවසෙන සඞ්ගහො සඤ්ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘සබ්බෙ රථිකා සබ්බෙ ධනුග්ගහා’’ති එවං කිරියවසෙන සඞ්ගහො කිරියසඞ්ගහො නාම. ‘‘චක්ඛායතනං කතමක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතීති? චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471), අයං ගණනසඞ්ගහො නාම. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ අයමෙව අධිප්පෙතො.

නනු ච ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා කති අකුසලා කති අබ්යාකතාති පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ සමුදයසච්චං අකුසලං, මග්ගසච්චං කුසලං, නිරොධසච්චං අබ්යාකතං, දුක්ඛසච්චං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකත’’න්ති (විභ. 216-217) ආගතත්තා චතුභූමකම්පි කුසලං දියඩ්ඪමෙව සච්චං භජති. අථ කස්මා මහාථෙරො චතූසු අරියසච්චෙසු ගණනං ගච්ඡතීති ආහාති? සච්චානං අන්තොගධත්තා. යථා හි ‘‘සාධිකමිදං, භික්ඛවෙ, දියඩ්ඪසික්ඛාපදසතං අන්වද්ධමාසං උද්දෙසං ආගච්ඡති, යත්ථ අත්තකාමා ¶ කුලපුත්තා සික්ඛන්ති. තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, සික්ඛා අධිසීලසික්ඛා අධිචිත්තසික්ඛා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා’’ති (අ. නි. 3.88) එත්ථ සාධිකමිදං දියඩ්ඪසික්ඛාපදසතං එකා අධිසීලසික්ඛාව හොති, තං සික්ඛන්තොපි තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති දස්සිතො, සික්ඛානං අන්තොගධත්තා. යථා ච එකස්ස හත්ථිපදස්ස චතූසු කොට්ඨාසෙසු එකස්මිං කොට්ඨාසෙ ඔතිණ්ණානිපි ද්වීසු ¶ තීසු චතූසු කොට්ඨාසෙසු ඔතිණ්ණානිපි සිඞ්ගාලසසමිගාදීනං පාදානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගතානෙව හොන්ති. හත්ථිපදතො අමුච්චිත්වා තස්සෙව අන්තොගධත්තා. එවමෙව එකස්මිම්පි ද්වීසුපි තීසුපි චතූසුපි සච්චෙසු ගණනං ගතා ධම්මා චතූසු සච්චෙසු ගණනං ගතාව හොන්ති; සච්චානං අන්තොගධත්තාති දියඩ්ඪසච්චගණනං ගතෙපි කුසලධම්මෙ ‘‘සබ්බෙ තෙ චතූසු අරියසච්චෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති ආහ. ‘‘දුක්ඛෙ අරියසච්චෙ’’තිආදීසු උද්දෙසපදෙසු චෙව ජාතිපි දුක්ඛාතිආදීසු නිද්දෙසපදෙසු ච යං ¶ වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව. කෙවලං පනෙත්ථ දෙසනානුක්කමොව වෙදිතබ්බො.

301. යථා හි ඡෙකො විලීවකාරො සුජාතං වෙළුං ලභිත්වා චතුධා ඡෙත්වා තතො තයො කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා එකං ගණ්හිත්වා පඤ්චධා භින්දෙය්ය, තතොපි චත්තාරො ඨපෙත්වා එකං ගණ්හිත්වා ඵාලෙන්තො පඤ්ච පෙසියො කරෙය්ය, තතො චතස්සො ඨපෙත්වා එකං ගණ්හිත්වා කුච්ඡිභාගං පිට්ඨිභාගන්ති ද්විධා ඵාලෙත්වා පිට්ඨිභාගං ඨපෙත්වා කුච්ඡිභාගං ආදාය තතො සමුග්ගබීජනිතාලවණ්ටාදිනානප්පකාරං වෙළුවිකතිං කරෙය්ය, සො පිට්ඨිභාගඤ්ච ඉතරා ච චතස්සො පෙසියො ඉතරෙ ච චත්තාරො කොට්ඨාසෙ ඉතරෙ ච තයො කොට්ඨාසෙ කම්මාය න උපනෙස්සතීති න වත්තබ්බො. එකප්පහාරෙන පන උපනෙතුං න සක්කා, අනුපුබ්බෙන උපනෙස්සති. එවමෙව අයං මහාථෙරොපි විලීවකාරො සුජාතං වෙළුං ලභිත්වා චත්තාරො කොට්ඨාසෙ විය, ඉමං මහන්තං සුත්තන්තං ආරභිත්වා චතුඅරියසච්චවසෙන මාතිකං ඨපෙසි. විලීවකාරස්ස තයො කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා එකං ගහෙත්වා තස්ස පඤ්චධා කරණං විය ථෙරස්ස තීණි අරියසච්චානි ඨපෙත්වා එකං දුක්ඛසච්චං ගහෙත්වා භාජෙන්තස්ස ඛන්ධවසෙන පඤ්චධා කරණං. තතො යථා සො විලීවකාරො චත්තාරො කොට්ඨාසෙ ¶ ඨපෙත්වා එකං භාගං ගහෙත්වා පඤ්චධා ඵාලෙසි, එවං ථෙරො චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධෙ ඨපෙත්වා රූපක්ඛන්ධං විභජන්තො චත්තාරි ච මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපන්ති පඤ්චධා අකාසි. තතො යථා සො විලීවකාරො චතස්සො පෙසියො ඨපෙත්වා එකං ගහෙත්වා කුච්ඡිභාගං පිට්ඨිභාගන්ති ද්විධා ඵාලෙසි, එවං ථෙරො උපාදාය රූපඤ්ච තිස්සො ච ධාතුයො ඨපෙත්වා එකං පථවීධාතුං විභජන්තො අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන ද්විධා දස්සෙසි. යථා සො විලීවකාරො පිට්ඨිභාගං ඨපෙත්වා කුච්ඡිභාගං ආදාය නානප්පකාරං විලීවවිකතිං අකාසි, එවං ථෙරො බාහිරං පථවීධාතුං ඨපෙත්වා අජ්ඣත්තිකං පථවීධාතුං වීසතියා ආකාරෙහි විභජිත්වා දස්සෙතුං කතමා චාවුසො, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතූතිආදිමාහ.

යථා ¶ පන විලීවකාරො පිට්ඨිභාගඤ්ච ඉතරා ච චත්තස්සො පෙසියො ඉතරෙ ච චත්තාරො කොට්ඨාසෙ ඉතරෙ ච තයො කොට්ඨාසෙ අනුපුබ්බෙන ¶ කම්මාය උපනෙස්සති, න හි සක්කා එකප්පහාරෙන උපනෙතුං, එවං ථෙරොපි බාහිරඤ්ච පථවීධාතුං ඉතරා ච තිස්සො ධාතුයො උපාදාරූපඤ්ච ඉතරෙ ච චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධෙ ඉතරානි ච තීණි අරියසච්චානි අනුපුබ්බෙන විභජිත්වා දස්සෙස්සති, න හි සක්කා එකප්පහාරෙන දස්සෙතුං. අපිච රාජපුත්තූපමායපි අයං කමො විභාවෙතබ්බො –

එකො කිර මහාරාජා, තස්ස පරොසහස්සං පුත්තා. සො තෙසං පිළන්ධනපරික්ඛාරං චතූසු පෙළාසු ඨපෙත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස අප්පෙසි – ‘‘ඉදං තෙ, තාත, භාතිකානං පිළන්ධනභණ්ඩං තථාරූපෙ ඡණෙ සම්පත්තෙ පිළන්ධනං නො දෙහීති යාචන්තානං දදෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධු දෙවා’’ති සාරගබ්භෙ පටිසාමෙසි, තථාරූපෙ ඡණදිවසෙ රාජපුත්තා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පිළන්ධනං නො, තාත, දෙථ, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති ආහංසු. තාතා, ජෙට්ඨභාතිකස්ස වො හත්ථෙ මයා පිළන්ධනං ඨපිතං, තං ආහරාපෙත්වා පිළන්ධථාති. තෙ සාධූති පටිස්සුණිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘තුම්හාකං කිර නො හත්ථෙ පිළන්ධනභණ්ඩං, තං දෙථා’’ති ආහංසු. සො එවං කරිස්සාමීති ගබ්භං විවරිත්වා, චතස්සො පෙළායො නීහරිත්වා තිස්සො ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා, තතො පඤ්ච සමුග්ගෙ නීහරිත්වා චත්තාරො ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා, තතො පඤ්චසු කරණ්ඩෙසු ¶ නීහරිතෙසු චත්තාරො ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා පිධානං පස්සෙ ඨපෙත්වා තතො හත්ථූපගපාදූපගාදීනි නානප්පකාරානි පිළන්ධනානි නීහරිත්වා අදාසි. සො කිඤ්චාපි ඉතරෙහි චතූහි කරණ්ඩෙහි ඉතරෙහි චතූහි සමුග්ගෙහි ඉතරාහි තීහි පෙළාහි න තාව භාජෙත්වා දෙති, අනුපුබ්බෙන පන දස්සති, න හි සක්කා එකප්පහාරෙන දාතුං.

තත්ථ මහාරාජා විය භගවා දට්ඨබ්බො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘රාජාහමස්මි සෙලාති භගවා, ධම්මරාජා අනුත්තරො’’ති (සු. නි. 559). ජෙට්ඨපුත්තො විය සාරිපුත්තත්ථෙරො, වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘යං ඛො තං, භික්ඛවෙ, සම්මා වදමානො වදෙය්ය, ‘භගවතො පුත්තො ඔරසො මුඛතො ජාතො ධම්මජො ධම්මනිම්මිතො ධම්මදායාදො, නො ආමිසදායාදො’ති සාරිපුත්තමෙව තං සම්මා වදමානො වදෙය්ය, භගවතො පුත්තො…පෙ… නො ආමිසදායාදො’’ති (ම. නි. 3.97). පරොසහස්සරාජපුත්තා විය භික්ඛුසඞ්ඝො දට්ඨබ්බො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘පරොසහස්සං ¶ ¶ භික්ඛූනං, සුගතං පයිරුපාසති;

දෙසෙන්තං විරජං ධම්මං, නිබ්බානං අකුතොභය’’න්ති. (සං. නි. 1.216);

රඤ්ඤො තෙසං පුත්තානං පිළන්ධනං චතූසු පෙළාසු පක්ඛිපිත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස හත්ථෙ ඨපිතකාලො විය භගවතො ධම්මසෙනාපතිස්ස හත්ථෙ චතුසච්චප්පකාසනාය ඨපිතකාලො, තෙනෙවාහ – ‘‘සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, පහොති චත්තාරි අරියසච්චානි විත්ථාරෙන ආචික්ඛිතුං දෙසෙතුං පඤ්ඤාපෙතුං පට්ඨපෙතුං විවරිතුං විභජිතුං උත්තානීකාතු’’න්ති (ම. නි. 3.371). තථාරූපෙ ඛණෙ තෙසං රාජපුත්තානං තං රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පිළන්ධනං යාචනකාලො විය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස වස්සූපනායිකසමයෙ ආගන්ත්වා ධම්මදෙසනාය යාචිතකාලො. උපකට්ඨාය කිර වස්සූපනායිකාය ඉදං සුත්තං දෙසිතං. රඤ්ඤො, ‘‘තාතා, ජෙට්ඨභාතිකස්ස වො හත්ථෙ මයා පිළන්ධනං ඨපිතං තං ආහරාපෙත්වා පිළන්ධථා’’ති වුත්තකාලො විය සම්බුද්ධෙනාපි, ‘‘සෙවෙථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ, භජථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ. පණ්ඩිතා භික්ඛූ අනුග්ගාහකා සබ්රහ්මචාරීන’’න්ති එවං ධම්මසෙනාපතිනො සන්තිකෙ භික්ඛූනං පෙසිතකාලො.

රාජපුත්තෙහි රඤ්ඤො කථං සුත්වා ජෙට්ඨභාතිකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පිළන්ධනං යාචිතකාලො විය භික්ඛූහි සත්ථුකථං සුත්වා ¶ ධම්මසෙනාපතිං උපසඞ්කම්ම ධම්මදෙසනං ආයාචිතකාලො. ජෙට්ඨභාතිකස්ස ගබ්භං විවරිත්වා චතස්සො පෙළායො නීහරිත්වා ඨපනං විය ධම්මසෙනාපතිස්ස ඉමං සුත්තන්තං ආරභිත්වා චතුන්නං අරියසච්චානං වසෙන මාතිකාය ඨපනං. තිස්සො පෙළායො ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා තතො පඤ්චසමුග්ගනීහරණං විය තීණි අරියසච්චානි ඨපෙත්වා දුක්ඛං අරියසච්චං විභජන්තස්ස පඤ්චක්ඛන්ධදස්සනං. චත්තාරො සමුග්ගෙ ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා තතො පඤ්චකරණ්ඩනීහරණං විය චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධෙ ඨපෙත්වා එකං රූපක්ඛන්ධං විභජන්තස්ස චතුමහාභූතඋපාදාරූපවසෙන පඤ්චකොට්ඨාසදස්සනං.

302. චත්තාරො කරණ්ඩෙ ඨපෙත්වා එකං විවරිත්වා පිධානං පස්සෙ ඨපෙත්වා හත්ථූපගපාදූපගාදිපිළන්ධනදානං විය තීණි මහාභූතානි උපාදාරූපඤ්ච ඨපෙත්වා එකං පථවීධාතුං විභජන්තස්ස බාහිරං තාව පිධානං විය ඨපෙත්වා අජ්ඣත්තිකාය ¶ පථවීධාතුයා නානාසභාවතො වීසතියා ආකාරෙහි දස්සනත්ථං ‘‘කතමා චාවුසො අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතූ’’තිආදිවචනං.

තස්ස ¶ පන රාජපුත්තස්ස තෙහි චතූහි කරණ්ඩෙහි චතූහි සමුග්ගෙහි තීහි ච පෙළාහි පච්ඡා අනුපුබ්බෙන නීහරිත්වා පිළන්ධනදානං විය ථෙරස්සාපි ඉතරෙසඤ්ච තිණ්ණං මහාභූතානං උපාදාරූපානඤ්ච චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානඤ්ච තිණ්ණං අරියසච්චානඤ්ච පච්ඡා අනුපුබ්බෙන භාජෙත්වා දස්සනං වෙදිතබ්බං. යං පනෙතං ‘‘කතමා චාවුසො, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති උභයම්පෙතං නියකාධිවචනමෙව. කක්ඛළන්ති ථද්ධං. ඛරිගතන්ති ඵරුසං. උපාදින්නන්ති න කම්මසමුට්ඨානමෙව, අවිසෙසෙන පන සරීරට්ඨකස්සෙතං ගහණං. සරීරට්ඨකඤ්හි උපාදින්නං වා හොතු, අනුපාදින්නං වා, ආදින්නගහිතපරාමට්ඨවසෙන සබ්බං උපාදින්නමෙව නාම. සෙය්යථිදං – කෙසා ලොමා…පෙ… උදරියං කරීසන්ති ඉදං ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස කුලපුත්තස්ස අජ්ඣත්තිකපථවීධාතුවසෙන තාව කම්මට්ඨානං විභත්තං. එත්ථ පන මනසිකාරං ආරභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ගහෙතුකාමෙන ¶ යං කාතබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතමෙව. මත්ථලුඞ්ගං පන න ඉධ පාළිආරුළ්හං. තම්පි ආහරිත්වා, විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන වවත්ථපෙත්වා, ‘‘අයම්පි අචෙතනා අබ්යාකතා සුඤ්ඤා ථද්ධා පථවීධාතු එවා’’ති මනසි කාතබ්බං. යං වා පනඤ්ඤම්පීති ඉදං ඉතරෙසු තීසු කොට්ඨාසෙසු අනුගතාය පථවීධාතුයා ගහණත්ථං වුත්තං. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතූති යා ච අයං වුත්තප්පකාරා අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු. යා ච බාහිරාති යා ච විභඞ්ගෙ, ‘‘අයො ලොහං තිපු සීස’’න්තිආදිනා (විභ. 173) නයෙන ආගතා බාහිරා පථවීධාතු.

එත්තාවතා ථෙරෙන අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු නානාසභාවතො වීසතියා ආකාරෙහි විත්ථාරෙන දස්සිතා, බාහිරා සඞ්ඛෙපෙන. කස්මා? යස්මිඤ්හි ඨානෙ සත්තානං ආලයො නිකන්ති පත්ථනා පරියුට්ඨානං ගහණං පරාමාසො බලවා හොති, තත්ථ තෙසං ආලයාදීනං උද්ධරණත්ථං බුද්ධා වා බුද්ධසාවකා වා විත්ථාරකථං කථෙන්ති. යත්ථ පන න බලවා, තත්ථ කත්තබ්බකිච්චාභාවතො සඞ්ඛෙපෙන කථෙන්ති. යථා හි කස්සකො ඛෙත්තං කසමානො යත්ථ මූලසන්තානකානං බලවතාය නඞ්ගලං ලග්ගති, තත්ථ ගොණෙ ඨපෙත්වා පංසුං වියූහිත්වා මූලසන්තානකානි ඡෙත්වා ඡෙත්වා ¶ උද්ධරන්තො බහුං වායාමං කරොති. යත්ථ තානි නත්ථි, තත්ථ බලවං පයොගං කත්වා ගොණෙ පිට්ඨියං පහරමානො කසතියෙව, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

පථවීධාතුරෙවෙසාති දුවිධාපෙසා ථද්ධට්ඨෙන කක්ඛළට්ඨෙන ඵරුසට්ඨෙන එකලක්ඛණා පථවීධාතුයෙව ¶ , ආවුසොති අජ්ඣත්තිකං බාහිරාය සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙති. යස්මා බාහිරාය පථවීධාතුයා අචෙතනාභාවො පාකටො, න අජ්ඣත්තිකාය, තස්මා සා බාහිරාය සද්ධිං එකසදිසා අචෙතනායෙවාති ගණ්හන්තස්ස සුඛපරිග්ගහො හොති. යථා කිං? යථා දන්තෙන ගොණෙන සද්ධිං යොජිතො අදන්තො කතිපාහමෙව විසූකායති විප්ඵන්දති, අථ න චිරස්සෙව දමථං උපෙති. එවං අජ්ඣත්තිකාපි බාහිරාය සද්ධිං එකසදිසාති ගණ්හන්තස්ස කතිපාහමෙව අචෙතනාභාවො ¶ න උපට්ඨාති, අථ න චිරෙනෙවස්සා අචෙතනාභාවො පාකටො හොති. තං නෙතං මමාති තං උභයම්පි න එතං මම, න එසොහමස්මි, න එසො මෙ අත්තාති එවං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. යථාභූතන්ති යථාසභාවං, තඤ්හි අනිච්චාදිසභාවං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති එවං දට්ඨබ්බන්ති අත්ථො.

හොති ඛො සො, ආවුසොති කස්මා ආරභි? බාහිරආපොධාතුවසෙන බාහිරාය පථවීධාතුයා විනාසං දස්සෙත්වා තතො විසෙසතරෙන උපාදින්නාය සරීරට්ඨකපථවීධාතුයා විනාසදස්සනත්ථං. පකුප්පතීති ආපොසංවට්ටවසෙන වඩ්ඪමානා කුප්පති. අන්තරහිතා තස්මිං සමයෙ බාහිරා පථවීධාතු හොතීති තස්මිං සමයෙ කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙ ඛාරොදකෙන විලීයමානා උදකානුගතා හුත්වා සබ්බා පබ්බතාදිවසෙන සණ්ඨිතා පථවීධාතු අන්තරහිතා හොති. විලීයිත්වා උදකමෙව හොති. තාව මහල්ලිකායාති තාව මහන්තාය.

දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරාති. –

එවං බහලත්තෙනෙව මහන්තාය, විත්ථාරතො පන කොටිසතසහස්සචක්කවාළප්පමාණාය. අනිච්චතාති හුත්වා අභාවතා. ඛයධම්මතාති ඛයං ගමනසභාවතා ¶ . වයධම්මතාති වයං ගමනසභාවතා. විපරිණාමධම්මතාති පකතිවිජහනසභාවතා, ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි අනිච්චලක්ඛණමෙව වුත්තං. යං පන අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තං අනත්තාති තීණිපි ලක්ඛණානි ආගතානෙව හොන්ති. මත්තට්ඨකස්සාති පරිත්තට්ඨිතිකස්ස, තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි ඉමස්ස කායස්ස පරිත්තට්ඨිතිතා වෙදිතබ්බා ඨිතිපරිත්තතාය ච සරසපරිත්තතාය ච. අයඤ්හි අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථ, න ජීවති, න ජීවිස්සති. අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිස්සති, න ජීවති, න ජීවිත්ථ. පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවති ¶ , න ජීවිත්ථ, න ජීවිස්සතීති වුච්චති.

‘‘ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;

එකචිත්තසමායුත්තා, ලහු සො වත්තතෙ ඛණො’’ති. –

ඉදං ¶ එතස්සෙව පරිත්තට්ඨිතිදස්සනත්ථං වුත්තං. එවං ඨිතිපරිත්තතාය පරිත්තට්ඨිතිතා වෙදිතබ්බා.

අස්සාසපස්සාසූපනිබද්ධාදිභාවෙන පනස්ස සරසපරිත්තතා වෙදිතබ්බා. සත්තානඤ්හි අස්සාසූපනිබද්ධං ජීවිතං, පස්සාසූපනිබද්ධං ජීවිතං, අස්සාසපස්සාසූපනිබද්ධං ජීවිතං, මහාභූතූපනිබද්ධං ජීවිතං, කබළීකාරාහාරූපනිබද්ධං ජීවිතං, විඤ්ඤාණූපනිබද්ධං ජීවිතන්ති විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතං.

තණ්හුපාදින්නස්සාති තණ්හාය ආදින්නගහිතපරාමට්ඨස්ස අහන්ති වා මමන්ති වා අස්මීති වා. අථ ඛ්වාස්ස නොතෙවෙත්ථ හොතීති අථ ඛො අස්ස භික්ඛුනො එවං තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා පස්සන්තස්ස එත්ථ අජ්ඣත්තිකාය පථවීධාතුයා අහන්ති වාතිආදි තිවිධො තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහො නොතෙව හොති, න හොතියෙවාති අත්ථො. යථා ච ආපොධාතුවසෙන, එවං තෙජොධාතුවායොධාතුවසෙනපි බාහිරාය පථවීධාතුයා අන්තරධානං හොති. ඉධ පන එකංයෙව ආගතං. ඉතරානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි.

තඤ්චෙ, ආවුසොති ඉධ තස්ස ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස භික්ඛුනො සොතද්වාරෙ පරිග්ගහං පට්ඨපෙන්තො බලං දස්සෙති. අක්කොසන්තීති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති. පරිභාසන්තීති තයා ඉදඤ්චිදඤ්ච කතං, එවඤ්ච එවඤ්ච තං කරිස්සාමාති වාචාය පරිභාසන්ති. රොසෙන්තීති ඝට්ටෙන්ති. විහෙසෙන්තීති දුක්ඛාපෙන්ති, සබ්බං වාචාය ඝට්ටනමෙව වුත්තං. සො එවන්ති සො ධාතුකම්මට්ඨානිකො ¶ එවං සම්පජානාති. උප්පන්නා ඛො මෙ අයන්ති සම්පතිවත්තමානුප්පන්නභාවෙන ච සමුදාචාරුප්පන්නභාවෙන ච උප්පන්නා. සොතසම්ඵස්සජාති උපනිස්සයවසෙන සොතසම්ඵස්සතො ජාතා සොතද්වාරජවනවෙදනා, ඵස්සො අනිච්චොති සොතසම්ඵස්සො හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චොති පස්සති. වෙදනාදයොපි ¶ සොතසම්ඵස්සසම්පයුත්තාව වෙදිතබ්බා. ධාතාරම්මණමෙවාති ධාතුසඞ්ඛාතමෙව ආරම්මණං. පක්ඛන්දතීති ඔතරති. පසීදතීති තස්මිං ආරම්මණෙ පසීදති, භුම්මවචනමෙව වා එතං. බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන ‘‘ධාතාරම්මණමෙවා’’ති වුත්තං, ධාතාරම්මණෙයෙවාති අයමෙත්ථ අත්ථො. අධිමුච්චතීති ධාතුවසෙන එවන්ති අධිමොක්ඛං ලභති, න රජ්ජති, න දුස්සති. අයඤ්හි ¶ සොතද්වාරම්හි ආරම්මණෙ ආපාථගතෙ මූලපරිඤ්ඤාආගන්තුකතාවකාලිකවසෙන පරිග්ගහං කරොති, තස්ස විත්ථාරකථා සතිපට්ඨානෙ සතිසම්පජඤ්ඤපබ්බෙ වුත්තා. සා පන තත්ථ චක්ඛුද්වාරවසෙන වුත්තා, ඉධ සොතද්වාරවසෙන වෙදිතබ්බා.

එවං කතපරිග්ගහස්ස හි ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස බලවවිපස්සකස්ස සචෙපි චක්ඛුද්වාරාදීසු ආරම්මණෙ ආපාථගතෙ අයොනිසො ආවජ්ජනං උප්පජ්ජති, වොට්ඨබ්බනං පත්වා එකං ද්වෙ වාරෙ ආසෙවනං ලභිත්වා චිත්තං භවඞ්ගමෙව ඔතරති, න රාගාදිවසෙන උප්පජ්ජති, අයං කොටිප්පත්තො තික්ඛවිපස්සකො. අපරස්ස රාගාදිවසෙන එකං වාරං ජවනං ජවති, ජවනපරියොසානෙ පන රාගාදිවසෙන එවං මෙ ජවනං ජවිතන්ති ආවජ්ජතො ආරම්මණං පරිග්ගහිතමෙව හොති, පුන වාරං තථා න ජවති. අපරස්ස එකවාරං එවං ආවජ්ජතො පුන දුතියවාරං රාගාදිවසෙන ජවනං ජවතියෙව, දුතියවාරාවසානෙ පන එවං මෙ ජවනං ජවිතන්ති ආවජ්ජතො ආරම්මණං පරිග්ගහිතමෙව හොති, තතියවාරෙ තථා න උප්පජ්ජති. එත්ථ පන පඨමො අතිතික්ඛො, තතියො අතිමන්දො, දුතියස්ස පන වසෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ, ලටුකිකොපමෙ, ඉන්ද්රියභාවනෙ ච අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සොතද්වාරෙ පරිග්ගහිතවසෙන ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස බලං දස්සෙත්වා ඉදානි කායද්වාරෙ දීපෙන්තො තඤ්චෙ, ආවුසොතිආදිමාහ. අනිට්ඨාරම්මණඤ්හි පත්වා ද්වීසු වාරෙසු කිලමති සොතද්වාරෙ ච කායද්වාරෙ ච. තස්මා යථා නාම ඛෙත්තස්සාමී පුරිසො කුදාලං ගහෙත්වා ඛෙත්තං ¶ අනුසඤ්චරන්තො යත්ථ වා තත්ථ වා මත්තිකපිණ්ඩං අදත්වා දුබ්බලට්ඨානෙසුයෙව කුදාලෙන භූමිං භින්දිත්වා සතිණමත්තිකපිණ්ඩං දෙති. එවමෙව මහාථෙරො අනාගතෙ සික්ඛාකාමා පධානකම්මිකා කුලපුත්තා ඉමෙසු ද්වාරෙසු සංවරං පට්ඨපෙත්වා ඛිප්පමෙව ජාතිජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සන්තීති ඉමෙසුයෙව ද්වීසු ද්වාරෙසු ගාළ්හං කත්වා සංවරං දෙසෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ ¶ සමුදාචරන්තීති උපක්කමන්ති. පාණිසම්ඵස්සෙනාති ¶ පාණිප්පහාරෙන, ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තථාභූතොති තථාසභාවො. යථාභූතස්මින්ති යථාසභාවෙ. කමන්තීති පවත්තන්ති. එවං බුද්ධං අනුස්සරතොතිආදීසු ඉතිපි සො භගවාතිආදිනා නයෙන අනුස්සරන්තොපි බුද්ධං අනුස්සරති, වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතාති අනුස්සරන්තොපි අනුස්සරතියෙව. ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මොතිආදිනා නයෙන අනුස්සරන්තොපි ධම්මං අනුස්සරති, කකචූපමොවාදං අනුස්සරන්තොපි අනුස්සරතියෙව. සුප්පටිපන්නොතිආදිනා නයෙන අනුස්සරන්තොපි සඞ්ඝං අනුස්සරති, කකචොකන්තනං අධිවාසයමානස්ස භික්ඛුනො ගුණං අනුස්සරමානොපි අනුස්සරතියෙව.

උපෙක්ඛා කුසලනිස්සිතා න සණ්ඨාතීති ඉධ විපස්සනුපෙක්ඛා අධිප්පෙතා. උපෙක්ඛා කුසලනිස්සිතා සණ්ඨාතීති ඉධ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, සා පනෙසා කිඤ්චාපි ඛීණාසවස්ස ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ආරම්මණෙසු අරජ්ජනාදිවසෙන පවත්තති, අයං පන භික්ඛු වීරියබලෙන භාවනාසිද්ධියා අත්තනො විපස්සනං ඛීණාසවස්ස ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාඨානෙ ඨපෙතීති විපස්සනාව ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා නාම ජාතා.

303. ආපොධාතුනිද්දෙසෙ ආපොගතන්ති සබ්බආපෙසු ගතං අල්ලයූසභාවලක්ඛණං. පිත්තං සෙම්හන්තිආදීසු පන යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං සද්ධිං භාවනානයෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. පකුප්පතීති ඔඝවසෙන වඩ්ඪති, සමුද්දතො වා උදකං උත්තරති, අයමස්ස පාකතිකො පකොපො, ආපොසංවට්ටකාලෙ පන කොටිසතසහස්සචක්කවාළං උදකපූරමෙව හොති. ඔගච්ඡන්තීති හෙට්ඨා ගච්ඡන්ති, උද්ධනෙ ආරොපිතඋදකං විය ඛයං විනාසං පාපුණන්ති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

304. තෙජොධාතුනිද්දෙසෙ ¶ තෙජොගතන්ති සබ්බතෙජෙසු ගතං උණ්හත්තලක්ඛණං. තෙජො එව වා තෙජොභාවං ගතන්ති තෙජොගතං. පුරිමෙ ආපොගතෙපි පච්ඡිමෙ වායොගතෙපි එසෙව නයො. යෙන චාති යෙන තෙජොගතෙන. තස්මිං කුප්පිතෙ අයං කායො සන්තප්පති, එකාහිකජරාදිභාවෙන උසුමජාතො හොති. යෙන ච ජීරීයතීති යෙන අයං කායො ජීරති, ඉන්ද්රියවෙකල්ලත්තං බලපරික්ඛයං වලිපලිතාදිභාවඤ්ච පාපුණාති. යෙන ච පරිඩය්හතීති යෙන කුප්පිතෙන අයං කායො දය්හති, සො ච පුග්ගලො දය්හාමි ¶ දය්හාමීති කන්දන්තො සතධොතසප්පිගොසීතචන්දනාදිලෙපඤ්ච ¶ තාලවණ්ටවාතඤ්ච පච්චාසීසති. යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡතීති යෙන තං අසිතං වා ඔදනාදි, පීතං වා පානකාදි, ඛායිතං වා පිට්ඨඛජ්ජකාදි, සායිතං වා අම්බපක්කමධුඵාණිතාදි සම්මා පරිපාකං ගච්ඡති, රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්ඡතීති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං සද්ධිං භාවනානයෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං.

හරිතන්තන්ති හරිතමෙව. අල්ලතිණාදිං ආගම්ම නිබ්බායතීති අත්ථො. පන්ථන්තන්ති මහාමග්ගමෙව. සෙලන්තන්ති පබ්බතං. උදකන්තන්ති උදකං. රමණීයං වා භූමිභාගන්ති තිණගුම්බාදිරහිතං, විවිත්තං අබ්භොකාසං භූමිභාගං. අනාහාරාති නිරාහාරා නිරුපාදානා, අයම්පි පකතියාව තෙජොවිකාරො වුත්තො, තෙජොසංවට්ටකාලෙ පන කොටිසතසහස්සචක්කවාළං ඣාපෙත්වා ඡාරිකාමත්තම්පි න තිට්ඨති. න්හාරුදද්දුලෙනාති චම්මනිල්ලෙඛනෙන. අග්ගිං ගවෙසන්තීති එවරූපං සුඛුමං උපාදානං ගහෙත්වා අග්ගිං පරියෙසන්ති, යං අප්පමත්තකම්පි උසුමං ලභිත්වා පජ්ජලති, සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

305. වායොධාතුනිද්දෙසෙ උද්ධඞ්ගමා වාතාති උග්ගාරහික්කාරාදිපවත්තකා උද්ධං ආරොහනවාතා. අධොගමා වාතාති උච්චාරපස්සාවාදිනීහරණකා අධො ඔරොහනවාතා. කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා. කොට්ඨාසයා වාතාති අන්තානං අන්තොවාතා. අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනොති ධමනීජාලානුසාරෙන සකලසරීරෙ අඞ්ගමඞ්ගානි අනුසටා සමිඤ්ජනපසාරණාදිනිබ්බත්තකවාතා. අස්සාසොති අන්තොපවිසනනාසිකවාතො ¶ . පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකවාතො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං සද්ධිං භාවනානයෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං.

ගාමම්පි වහතීති සකලගාමම්පි චුණ්ණවිචුණ්ණං කුරුමානා ආදාය ගච්ඡති, නිගමාදීසුපි එසෙව නයො. ඉධ වායොසංවට්ටකාලෙ කොටිසතසහස්සචක්කවාළවිද්ධංසනවසෙන ¶ වායොධාතුවිකාරො දස්සිතො. විධූපනෙනාති අග්ගිබීජනකෙන. ඔස්සවනෙති ඡදනග්ගෙ, තෙන හි උදකං සවති, තස්මා තං ‘‘ඔස්සවන’’න්ති වුච්චති. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

306. සෙය්යථාපි ¶ , ආවුසොති ඉධ කිං දස්සෙති? හෙට්ඨා කථිතානං මහාභූතානං නිස්සත්තභාවං. කට්ඨන්ති දබ්බසම්භාරං. වල්ලින්ති ආබන්ධනවල්ලිං. තිණන්ති ඡදනතිණං. මත්තිකන්ති අනුලෙපමත්තිකං. ආකාසො පරිවාරිතොති එතානි කට්ඨාදීනි අන්තො ච බහි ච පරිවාරෙත්වා ආකාසො ඨිතොති අත්ථො. අගාරංත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතීති අගාරන්ති පණ්ණත්තිමත්තං හොති. කට්ඨාදීසු පන විසුං විසුං රාසිකතෙසු කට්ඨරාසිවල්ලිරාසීත්වෙව වුච්චති. එවමෙව ඛොති එවමෙව අට්ඨිආදීනි අන්තො ච බහි ච පරිවාරෙත්වා ඨිතො ආකාසො, තානෙව අට්ඨිආදීනි පටිච්ච රූපංත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, සරීරන්ති වොහාරං ගච්ඡති. යථා කට්ඨාදීනි පටිච්ච ගෙහන්ති සඞ්ඛං ගතං අගාරං ඛත්තියගෙහං බ්රාහ්මණගෙහන්ති වුච්චති, එවමිදම්පි ඛත්තියසරීරං බ්රාහ්මණසරීරන්ති වුච්චති, න හෙත්ථ කොචි සත්තො වා ජීවො වා විජ්ජති.

අජ්ඣත්තිකඤ්චෙව, ආවුසො, චක්ඛූති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? හෙට්ඨා උපාදාරූපං චත්තාරො ච අරූපිනො ඛන්ධා තීණි ච අරියසච්චානි න කථිතානි, ඉදානි තානි කථෙතුං අයං දෙසනා ආරද්ධාති. තත්ථ චක්ඛුං අපරිභින්නන්ති චක්ඛුපසාදෙ නිරුද්ධෙපි උපහතෙපි පිත්තසෙම්හලොහිතෙහි පලිබුද්ධෙපි චක්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, පරිභින්නමෙව හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පන පච්චයො භවිතුං සමත්ථං අපරිභින්නං නාම. බාහිරා ච රූපාති බාහිරා චතුසමුට්ඨානිකරූපා. තජ්ජො සමන්නාහාරොති තං චක්ඛුඤ්ච රූපෙ ච පටිච්ච භවඞ්ගං ආවට්ටෙත්වා උප්පජ්ජනමනසිකාරො, භවඞ්ගාවට්ටනසමත්ථං චක්ඛුද්වාරෙ ¶ කිරියමනොධාතුචිත්තන්ති අත්ථො. තං රූපානං අනාපාථගතත්තාපි අඤ්ඤාවිහිතස්සපි න හොති, තජ්ජස්සාති තදනුරූපස්ස. විඤ්ඤාණභාගස්සාති විඤ්ඤාණකොට්ඨාසස්ස.

යං තථාභූතස්සාතිආදීසු ද්වාරවසෙන චත්තාරි සච්චානි ¶ දස්සෙති. තත්ථ තථාභූතස්සාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සහභූතස්ස, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනොති අත්ථො. රූපන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස න රූපජනකත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤාණක්ඛණෙ තිසමුට්ඨානරූපං, තදනන්තරචිත්තක්ඛණෙ චතුසමුට්ඨානම්පි ලබ්භති. සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ගණනං ගච්ඡති. වෙදනාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාව. විඤ්ඤාණම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව. එත්ථ ච සඞ්ඛාරාති චෙතනාව වුත්තා. සඞ්ගහොති එකතො සඞ්ගහො. සන්නිපාතොති සමාගමො. සමවායොති රාසි. යො පටිච්චසමුප්පාදං පස්සතීති යො පච්චයෙ පස්සති. සො ධම්මං පස්සතීති සො පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙ පස්සති, ඡන්දොතිආදි සබ්බං තණ්හාවෙවචනමෙව ¶ , තණ්හා හි ඡන්දකරණවසෙන ඡන්දො. ආලයකරණවසෙන ආලයො. අනුනයකරණවසෙන අනුනයො. අජ්ඣොගාහිත්වා ගිලිත්වා ගහනවසෙන අජ්ඣොසානන්ති වුච්චති. ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති නිබ්බානස්සෙව වෙවචනං, ඉති තීණි සච්චානි පාළියං ආගතානෙව මග්ගසච්චං ආහරිත්වා ගහෙතබ්බං, යා ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු දිට්ඨි සඞ්කප්පො වාචා කම්මන්තො ආජීවො වායාමො සති සමාධි භාවනාපටිවෙධො, අයං මග්ගොති. බහුකතං හොතීති එත්තාවතාපි බහුං භගවතො සාසනං කතං හොති, අජ්ඣත්තිකඤ්චෙව, ආවුසො, සොතන්තිආදිවාරෙසුපි එසෙව නයො.

මනොද්වාරෙ පන අජ්ඣත්තිකො මනො නාම භවඞ්ගචිත්තං. තං නිරුද්ධම්පි ආවජ්ජනචිත්තස්ස පච්චයො භවිතුං අසමත්ථං මන්දථාමගතමෙව පවත්තමානම්පි පරිභින්නං නාම හොති. ආවජ්ජනස්ස පන පච්චයො භවිතුං සමත්ථං අපරිභින්නං නාම. බාහිරා ච ධම්මාති ධම්මාරම්මණං. නෙව තාව තජ්ජස්සාති ඉදං භවඞ්ගසමයෙනෙව කථිතං. දුතියවාරො පගුණජ්ඣානපච්චවෙක්ඛණෙන වා, පගුණකම්මට්ඨානමනසිකාරෙන වා, පගුණබුද්ධවචනසජ්ඣායකරණාදිනා වා, අඤ්ඤවිහිතකං සන්ධාය වුත්තො. ඉමස්මිං වාරෙ රූපන්ති චතුසමුට්ඨානම්පි ලබ්භති. මනොවිඤ්ඤාණඤ්හි රූපං සමුට්ඨාපෙති, වෙදනාදයො මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ¶ , විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණමෙව. සඞ්ඛාරා පනෙත්ථ ඵස්සචෙතනාවසෙනෙව ¶ ගහිතා. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉති මහාථෙරො හෙට්ඨා එකදෙසමෙව සම්මසන්තො ආගන්ත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා හෙට්ඨා පරිහීනදෙසනං සබ්බං තංතංද්වාරවසෙන භාජෙත්වා දස්සෙන්තො යථානුසන්ධිනාව සුත්තන්තං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාහත්ථිපදොපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

307. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මහාසාරොපමසුත්තං. තත්ථ අචිරපක්කන්තෙති සඞ්ඝං භින්දිත්වා රුහිරුප්පාදකම්මං කත්වා නචිරපක්කන්තෙ සලිඞ්ගෙනෙව පාටියෙක්කෙ ජාතෙ.

ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො කුලපුත්තොති කිඤ්චාපි අසුකකුලපුත්තොති න නියාමිතො, දෙවදත්තංයෙව පන සන්ධාය ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සො හි අසම්භින්නාය මහාසම්මතපවෙණියා ඔක්කාකවංසෙ ජාතත්තා ජාතිකුලපුත්තො. ඔතිණ්ණොති යස්ස ජාති අන්තො අනුපවිට්ඨා, සො ජාතියා ඔතිණ්ණො නාම. ජරාදීසුපි එසෙව නයො. ලාභසක්කාරාදීසුපි ලාභොති චත්තාරො පච්චයා. සක්කාරොති තෙසංයෙව සුකතභාවො. සිලොකොති වණ්ණභණනං. අභිනිබ්බත්තෙතීති උප්පාදෙති. අපඤ්ඤාතාති ද්වින්නං ජනානං ඨිතට්ඨානෙ න පඤ්ඤායන්ති, ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි න ලභන්ති. අප්පෙසක්ඛාති අප්පපරිවාරා, පුරතො වා පච්ඡතො වා ගච්ඡන්තං න ලභන්ති.

සාරෙන සාරකරණීයන්ති රුක්ඛසාරෙන කත්තබ්බං අක්ඛචක්කයුගනඞ්ගලාදිකං යංකිඤ්චි. සාඛාපලාසං අග්ගහෙසි බ්රහ්මචරියස්සාති මග්ගඵලසාරස්ස සාසනබ්රහ්මචරියස්ස චත්තාරො පච්චයා සාඛාපලාසං නාම, තං අග්ගහෙසි. තෙන ච වොසානං ආපාදීති තෙනෙව ච අලමෙත්තාවතා සාරො මෙ පත්තොති වොසානං ආපන්නො.

310. ඤාණදස්සනං ආරාධෙතීති දෙවදත්තො පඤ්චාභිඤ්ඤො, දිබ්බචක්ඛු ච පඤ්චන්නං අභිඤ්ඤානං මත්ථකෙ ඨිතං, තං ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති වුත්තං ¶ . අජානං අපස්සං විහරන්තීති ¶ කිඤ්චි සුඛුමං රූපං අජානන්තා අන්තමසො පංසුපිසාචකම්පි අපස්සන්තා විහරන්ති.

311. අසමයවිමොක්ඛං ආරාධෙතීති, ‘‘කතමො අසමයවිමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච, අයං අසමයවිමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.213) එවං ¶ වුත්තෙ නවලොකුත්තරධම්මෙ ආරාධෙති සම්පාදෙති පටිලභති. ලොකියසමාපත්තියො හි අප්පිතප්පිතක්ඛණෙයෙව පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චන්ති, තස්මා, ‘‘කතමො සමයවිමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි චතස්සො ච අරූපාවචරසමාපත්තියො, අයං සමයවිමොක්ඛො’’ති එවං සමයවිමොක්ඛොති වුත්තා. ලොකුත්තරධම්මා පන කාලෙන කාලං විමුච්චන්ති, සකිං විමුත්තානි හි මග්ගඵලානි විමුත්තානෙව හොන්ති. නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි අච්චන්තං විමුත්තමෙවාති ඉමෙ නව ධම්මා අසමයවිමොක්ඛොති වුත්තා.

අකුප්පා චෙතොවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. අයමත්ථො එතස්සාති එතදත්ථං, අරහත්තඵලත්ථමිදං බ්රහ්මචරියං. අයං එතස්ස අත්ථොති වුත්තං හොති. එතං සාරන්ති එතං අරහත්තඵලං බ්රහ්මචරියස්ස සාරං. එතං පරියොසානන්ති එතං අරහත්තඵලං බ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, එසා කොටි, න ඉතො පරං පත්තබ්බං අත්ථීති යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසාරොපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

312. එවං ¶ මෙ සුතන්ති චූළසාරොපමසුත්තං. තත්ථ පිඞ්ගලකොච්ඡොති සො බ්රාහ්මණො පිඞ්ගලධාතුකො. කොච්ඡොති පනස්ස නාමං, තස්මා ‘‘පිඞ්ගලකොච්ඡො’’ති වුච්චති. සඞ්ඝිනොතිආදීසු පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො සඞ්ඝො එතෙසං අත්ථීති සඞ්ඝිනො. ස්වෙව ගණො එතෙසං අත්ථීති ගණිනො. ආචාරසික්ඛාපනවසෙන තස්ස ගණස්ස ආචරියාති ගණාචරියා. ඤාතාති පඤ්ඤාතා පාකටා. ‘‘අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා, අප්පිච්ඡතාය ¶ වත්ථම්පි න නිවාසෙන්තී’’තිආදිනා නයෙන සමුග්ගතො යසො එතෙසං ¶ අත්ථීති යසස්සිනො. තිත්ථකරාති ලද්ධිකරා. සාධුසම්මතාති ඉමෙ සාධු සුන්දරා සප්පුරිසාති එවං සම්මතා. බහුජනස්සාති අස්සුතවතො අන්ධබාලපුථුජ්ජනස්ස. ඉදානි තෙ දස්සෙන්තො සෙය්යථිදං පූරණොතිආදිමාහ. තත්ථ පූරණොති තස්ස සත්ථුපටිඤ්ඤස්ස නාමං. කස්සපොති ගොත්තං. සො කිර අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස එකූනදාසසතං පූරයමානො ජාතො, තෙනස්ස ‘‘පූරණො’’ති නාමං අකංසු. මඞ්ගලදාසත්තා චස්ස ‘‘දුක්කට’’න්ති වත්තා නත්ථි, අකතං වා න කතන්ති. ‘‘සො කිමහමෙත්ථ වසාමී’’ති පලායි. අථස්ස චොරා වත්ථානි අච්ඡින්දිංසු. සො පණ්ණෙන වා තිණෙන වා පටිච්ඡාදෙතුම්පි අජානන්තො ජාතරූපෙනෙව එකං ගාමං පාවිසි. මනුස්සා තං දිස්වා, ‘‘අයං සමණො අරහා අප්පිච්ඡො, නත්ථි ඉමිනා සදිසො’’ති පූවභත්තාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමන්ති. සො ‘‘මය්හං සාටකං අනිවත්ථභාවෙන ඉදං උප්පන්න’’න්ති තතො පට්ඨාය සාටකං ලභිත්වාපි න නිවාසෙසි, තදෙව පබ්බජ්ජං අග්ගහෙසි. තස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤෙපි පඤ්චසතා මනුස්සා පබ්බජිංසු, තං සන්ධායාහ ‘‘පූරණො කස්සපො’’ති.

මක්ඛලීති තස්ස නාමං. ගොසාලාය ජාතත්තා ගොසාලොති දුතියං නාමං. තං කිර සකද්දමාය භූමියා තෙලඝටං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තං, ‘‘තාත, මා ඛලී’’ති සාමිකො ආහ. සො පමාදෙන ඛලිත්වා පතිත්වා සාමිකස්ස භයෙන පලායිතුං ආරද්ධො. සාමිකො උපධාවිත්වා සාටකකණ්ණෙ අග්ගහෙසි. සොපි සාටකං ඡඩ්ඩෙත්වා අචෙලකො හුත්වා පලායි, සෙසං පූරණසදිසමෙව.

අජිතොති ¶ තස්ස නාමං. කෙසකම්බලං ධාරෙතීති කෙසකම්බලො. ඉති නාමද්වයං සංසන්දිත්වා ‘‘අජිතො කෙසකම්බලො’’ති වුච්චති. තත්ථ කෙසකම්බලො නාම මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලො, තතො පටිකිට්ඨතරං වත්ථං නාම නත්ථි. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි තන්තාවුතානං වත්ථානං, කෙසකම්බලො තෙසං පටිකිට්ඨො අක්ඛායති, කෙසකම්බලො, භික්ඛවෙ, සීතෙ සීතො උණ්හෙ උණ්හො දුබ්බණ්ණො දුග්ගන්ධො දුක්ඛසම්ඵස්සො’’ති (අ. නි. 3.138).

පකුධොති ¶ තස්ස නාමං. කච්චායනොති ගොත්තං. ඉති ¶ නාමගොත්තං සංසන්දිත්වා, ‘‘පකුධො කච්චායනො’’ති වුච්චති. සීතුදකපටික්ඛිත්තකො එස, වච්චං කත්වාපි උදකකිච්චං න කරොති, උණ්හොදකං වා කඤ්ජියං වා ලභිත්වා කරොති, නදිං වා මග්ගොදකං වා අතික්කම්ම, ‘‘සීලං මෙ භින්න’’න්ති වාලිකථූපං කත්වා සීලං අධිට්ඨාය ගච්ඡති, එවරූපො නිස්සිරිකලද්ධිකො එස.

සඤ්ජයොති තස්ස නාමං. බෙලට්ඨස්ස පුත්තොති බෙලට්ඨපුත්තො. අම්හාකං ගණ්ඨනකිලෙසො පලිබුජ්ඣනකිලෙසො නත්ථි, කිලෙසගණ්ඨරහිතා මයන්ති එවං වාදිතාය ලද්ධනාමවසෙන නිගණ්ඨො. නාටස්ස පුත්තොති නාටපුත්තො. අබ්භඤ්ඤංසූති යථා තෙසං පටිඤ්ඤා, තථෙව ජානිංසු. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ නෙසං සා පටිඤ්ඤා නිය්යානිකා සබ්බෙ අබ්භඤ්ඤංසු. නො චෙ, න අබ්භඤ්ඤංසු. තස්මා කිං තෙසං පටිඤ්ඤා නිය්යානිකා න නිය්යානිකාති, අයමෙතස්ස පඤ්හස්ස අත්ථො. අථ භගවා නෙසං අනිය්යානිකභාවකථනෙන අත්ථාභාවතො අලන්ති පටික්ඛිපිත්වා උපමාය අත්ථං පවෙදෙන්තො ධම්මමෙව දෙසෙතුං, ධම්මං, තෙ බ්රාහ්මණ, දෙසෙස්සාමීති ආහ.

320. තත්ථ සච්ඡිකිරියායාති සච්ඡිකරණත්ථං. න ඡන්දං ජනෙතීති කත්තුකම්යතාඡන්දං න ජනයති. න වායමතීති වායාමං පරක්කමං න කරොති. ඔලීනවුත්තිකො ච හොතීති ලීනජ්ඣාසයො හොති. සාථලිකොති සිථිලග්ගාහී, සාසනං සිථිලං කත්වා ගණ්හාති, දළ්හං න ගණ්හාති.

323. ඉධ, බ්රාහ්මණ භික්ඛු, විවිච්චෙව කාමෙහීති කථං ඉමෙ පඨමජ්ඣානාදිධම්මා ඤාණදස්සනෙන උත්තරිතරා ජාතාති? නිරොධපාදකත්තා. හෙට්ඨා පඨමජ්ඣානාදිධම්මා හි විපස්සනාපාදකා ¶ , ඉධ නිරොධපාදකා, තස්මා උත්තරිතරා ජාතාති වෙදිතබ්බා. ඉති භගවා ඉදම්පි සුත්තං යථානුසන්ධිනාව නිට්ඨපෙසි. දෙසනාවසානෙ බ්රාහ්මණො සරණෙසු පතිට්ඨිතොති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළසාරොපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.