📜

4. මහායමකවග්ගො

1. චූළගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

325. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළගොසිඞ්ගසුත්තං. තත්ථ නාතිකෙ විහරතීති නාතිකා නාම එකං තළාකං නිස්සාය ද්වින්නං චූළපිතිමහාපිතිපුත්තානං ද්වෙ ගාමා, තෙසු එකස්මිං ගාමෙ. ගිඤ්ජකාවසථෙති ඉට්ඨකාමයෙ ආවසථෙ. එකස්මිං කිර සමයෙ භගවා මහාජනසඞ්ගහං කරොන්තො වජ්ජිරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො නාතිකං අනුප්පත්තො. නාතිකවාසිනො මනුස්සා භගවතො මහාදානං දත්වා ධම්මකථං සුත්වා පසන්නහදයා, ‘‘සත්ථු වසනට්ඨානං කරිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා ඉට්ඨකාහෙව භිත්තිසොපානත්ථම්භෙ වාළරූපාදීනි දස්සෙන්තො පාසාදං කත්වා සුධාය ලිම්පිත්වා මාලාකම්මලතාකම්මාදීනි නිට්ඨාපෙත්වා භුම්මත්ථරණමඤ්චපීඨාදීනි පඤ්ඤපෙත්වා සත්ථු නිය්යාතෙසුං. අපරාපරං පනෙත්ථ මනුස්සා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානමණ්ඩපචඞ්කමාදීනි කාරයිංසු. ඉති සො විහාරො මහා අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ගිඤ්ජකාවසථෙ’’ති.

ගොසිඞ්ගසාලවනදායෙති තත්ථ එකස්ස ජෙට්ඨකරුක්ඛස්ස ඛන්ධතො ගොසිඞ්ගසණ්ඨානං හුත්වා විටපං උට්ඨහි, තං රුක්ඛං උපාදාය සබ්බම්පි තං වනං ගොසිඞ්ගසාලවනන්ති සඞ්ඛං ගතං. දායොති අවිසෙසෙන අරඤ්ඤස්සෙතං නාමං. තස්මා ගොසිඞ්ගසාලවනදායෙති ගොසිඞ්ගසාලවනඅරඤ්ඤෙති අත්ථො. විහරන්තීති සාමග්ගිරසං අනුභවමානා විහරන්ති. ඉමෙසඤ්හි කුලපුත්තානං උපරිපණ්ණාසකෙ පුථුජ්ජනකාලො කථිතො, ඉධ ඛීණාසවකාලො. තදා හි තෙ ලද්ධස්සාදා ලද්ධපතිට්ඨා අධිගතපටිසම්භිදා ඛීණාසවා හුත්වා සාමග්ගිරසං අනුභවමානා තත්ථ විහරිංසු. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

යෙන ගොසිඞ්ගසාලවනදායො තෙනුපසඞ්කමීති ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙසු වා අසීතිමහාසාවකෙසු ¶ වා, අන්තමසො ධම්මභණ්ඩාගාරිකආනන්දත්ථෙරම්පි කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සයමෙව පත්තචීවරං ආදාය අනීකා නිස්සටො හත්ථී විය, යූථා නිස්සටො කාළසීහො විය ¶ , වාතච්ඡින්නො වලාහකො විය එකකොව උපසඞ්කමි. කස්මා පනෙත්ථ භගවා සයං අගමාසීති? තයො කුලපුත්තා ¶ සාමග්ගිරසං අනුභවන්තා විහරන්ති, තෙසං පග්ගණ්හනතො, පච්ඡිමජනතං අනුකම්පනතො ධම්මගරුභාවතො ච. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං ඉමෙ කුලපුත්තෙ පග්ගණ්හිත්වා උක්කංසිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ධම්මං නෙසං දෙසෙස්සාමී’’ති. එවං තාව පග්ගණ්හනතො අගමාසි. අපරම්පිස්ස අහොසි – ‘‘අනාගතෙ කුලපුත්තා සම්මාසම්බුද්ධො සමග්ගවාසං වසන්තානං සන්තිකං සයං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ධම්මං කථෙත්වා තයො කුලපුත්තෙ පග්ගණ්හි, කො නාම සමග්ගවාසං න වසෙය්යාති සමග්ගවාසං වසිතබ්බං මඤ්ඤමානා ඛිප්පමෙව දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති. එවං පච්ඡිමජනතං අනුකම්පනතොපි අගමාසි. බුද්ධා ච නාම ධම්මගරුනො හොන්ති, සො ච නෙසං ධම්මගරුභාවො රථවිනීතෙ ආවිකතොව. ඉති ඉමස්මා ධම්මගරුභාවතොපි ධම්මං පග්ගණ්හිස්සාමීති අගමාසි.

දායපාලොති අරඤ්ඤපාලො. සො තං අරඤ්ඤං යථා ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පදෙසෙන මනුස්සා පවිසිත්වා තත්ථ පුප්ඵං වා ඵලං වා නිය්යාසං වා දබ්බසම්භාරං වා න හරන්ති, එවං වතියා පරික්ඛිත්තස්ස තස්ස අරඤ්ඤස්ස යොජිතෙ ද්වාරෙ නිසීදිත්වා තං අරඤ්ඤං රක්ඛති, පාලෙති. තස්මා ‘‘දායපාලො’’ති වුත්තො. අත්තකාමරූපාති අත්තනො හිතං කාමයමානසභාවා හුත්වා විහරන්ති. යො හි ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වාපි වෙජ්ජකම්මදූතකම්මපහිණගමනාදීනං වසෙන එකවීසතිඅනෙසනාහි ජීවිකං කප්පෙති, අයං න අත්තකාමරූපො නාම. යො පන ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා එකවීසතිඅනෙසනං පහාය චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පතිට්ඨාය බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සප්පායධුතඞ්ගං අධිට්ඨාය අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමන්තං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කුරුමානො විහරති, අයං අත්තකාමො නාම. තෙපි තයො කුලපුත්තා එවරූපා අහෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘අත්තකාමරූපා විහරන්තී’’ති.

මා තෙසං අඵාසුමකාසීති තෙසං මා අඵාසුකං අකාසීති භගවන්තං වාරෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමෙ කුලපුත්තා ¶ සමග්ගා විහරන්ති, එකච්චස්ස ච ගතට්ඨානෙ භණ්ඩනකලහවිවාදා වත්තන්ති, තිඛිණසිඞ්ගො චණ්ඩගොණො විය ඔවිජ්ඣන්තො විචරති, අථෙකමග්ගෙන ද්වින්නං ගමනං න ¶ හොති, කදාචි අයම්පි එවං කරොන්තො ඉමෙසං කුලපුත්තානං සමග්ගවාසං ¶ භින්දෙය්ය. පාසාදිකො ච පනෙස සුවණ්ණවණ්ණො සුරසගිද්ධො මඤ්ඤෙ, ගතකාලතො පට්ඨාය පණීතදායකානං අත්තනො උපට්ඨාකානඤ්ච වණ්ණකථනාදීහි ඉමෙසං කුලපුත්තානං අප්පමාදවිහාරං භින්දෙය්ය. වසනට්ඨානානි චාපි එතෙසං කුලපුත්තානං නිබද්ධානි පරිච්ඡින්නානි තිස්සො ච පණ්ණසාලා තයො චඞ්කමා තීණි දිවාට්ඨානානි තීණි මඤ්චපීඨානි. අයං පන සමණො මහාකායො වුඩ්ඪතරො මඤ්ඤෙ භවිස්සති. සො අකාලෙ ඉමෙ කුලපුත්තෙ සෙනාසනා වුට්ඨාපෙස්සති. එවං සබ්බථාපි එතෙසං අඵාසු භවිස්සතී’’ති. තං අනිච්ඡන්තො, ‘‘මා තෙසං අඵාසුකමකාසී’’ති භගවන්තං වාරෙසි.

කිං පනෙස ජානන්තො වාරෙසි, අජානන්තොති? අජානන්තො. කිඤ්චාපි හි තථාගතස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය දසසහස්සචක්කවාළකම්පනාදීනි පාටිහාරියානි පවත්තිංසු, අරඤ්ඤවාසිනො පන දුබ්බලමනුස්සා සකම්මප්පසුතා තානි සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොන්ති. සම්මාසම්බුද්ධො ච නාම යදා අනෙකභික්ඛුසහස්සපරිවාරො බ්යාමප්පභාය අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා ච බුද්ධානුභාවං දස්සෙන්තො විචරති, තදා කො එසොති අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බො හොති. තදා පන භගවා සබ්බම්පි තං බුද්ධානුභාවං චීවරගබ්භෙන පටිච්ඡාදෙත්වා වලාහකගබ්භෙන පටිච්ඡන්නො පුණ්ණචන්දො විය සයමෙව පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤාතකවෙසෙන අගමාසි. ඉති නං අජානන්තොව දායපාලො නිවාරෙසි.

එතදවොචාති ථෙරො කිර මා සමණාති දායපාලස්ස කථං සුත්වාව චින්තෙසි – ‘‘මයං තයො ජනා ඉධ විහරාම, අඤ්ඤෙ පබ්බජිතා නාම නත්ථි, අයඤ්ච දායපාලො පබ්බජිතෙන විය සද්ධිං කථෙති, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති දිවාට්ඨානතො වුට්ඨාය ද්වාරෙ ඨත්වා මග්ගං ඔලොකෙන්තො භගවන්තං අද්දස. භගවාපි ථෙරස්ස සහ දස්සනෙනෙව සරීරොභාසං මුඤ්චි, අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනවිරාජිතා බ්යාමප්පභා පසාරිතසුවණ්ණපටො විය විරොචිත්ථ. ථෙරො, ‘‘අයං දායපාලො ඵණකතං ආසිවිසං ¶ ගීවාය ගහෙතුං හත්ථං පසාරෙන්තො විය ලොකෙ අග්ගපුග්ගලෙන සද්ධිං කථෙන්තොව න ජානාති, අඤ්ඤතරභික්ඛුනා විය සද්ධිං කථෙතී’’ති නිවාරෙන්තො එතං, ‘‘මා, ආවුසො දායපාලා’’තිආදිවචනං අවොච.

තෙනුපසඞ්කමීති ¶ කස්මා භගවතො පච්චුග්ගමනං අකත්වා උපසඞ්කමි? එවං කිරස්ස අහොසි ¶ – ‘‘මයං තයො ජනා සමග්ගවාසං වසාම, සචාහං එකකොව පච්චුග්ගමනං කරිස්සාමි, සමග්ගවාසො නාම න භවිස්සතී’’ති පියමිත්තෙ ගහෙත්වාව පච්චුග්ගමනං කරිස්සාමි. යථා ච භගවා මය්හං පියො, එවං සහායානම්පි මෙ පියොති, තෙහි සද්ධිං පච්චුග්ගමනං කාතුකාමො සයං අකත්වාව උපසඞ්කමි. කෙචි පන තෙසං ථෙරානං පණ්ණසාලද්වාරෙ චඞ්කමනකොටියා භගවතො ආගමනමග්ගො හොති, තස්මා ථෙරො තෙසං සඤ්ඤං දදමානොව ගතොති. අභික්කමථාති ඉතො ආගච්ඡථ. පාදෙ පක්ඛාලෙසීති විකසිතපදුමසන්නිභෙහි ජාලහත්ථෙහි මණිවණ්ණං උදකං ගහෙත්වා සුවණ්ණවණ්ණෙසු පිට්ඨිපාදෙසු උදකමභිසිඤ්චිත්වා පාදෙන පාදං ඝංසන්තො පක්ඛාලෙසි. බුද්ධානං කායෙ රජොජල්ලං නාම න උපලිම්පති, කස්මා පක්ඛාලෙසීති? සරීරස්ස උතුග්ගහණත්ථං, තෙසඤ්ච චිත්තසම්පහංසනත්ථං. අම්හෙහි අභිහටෙන උදකෙන භගවා පාදෙ පක්ඛාලෙසි, පරිභොගං අකාසීති තෙසං භික්ඛූනං බලවසොමනස්සවසෙන චිත්තං පීණිතං හොති, තස්මා පක්ඛාලෙසි. ආයස්මන්තං අනුරුද්ධං භගවා එතදවොචාති සො කිර තෙසං වුඩ්ඪතරො.

326. තස්ස සඞ්ගහෙ කතෙ සෙසානං කතොව හොතීති ථෙරඤ්ඤෙව එතං කච්චි වො අනුරුද්ධාතිආදිවචනං අවොච. තත්ථ කච්චීති පුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. වොති සාමිවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – කච්චි අනුරුද්ධා තුම්හාකං ඛමනීයං, ඉරියාපථො වො ඛමති? කච්චි යාපනීයං, කච්චි වො ජීවිතං යාපෙති ඝටියති? කච්චි පිණ්ඩකෙන න කිලමථ, කච්චි තුම්හාකං සුලභපිණ්ඩං, සම්පත්තෙ වො දිස්වා මනුස්සා උළුඞ්කයාගුං වා කටච්ඡුභික්ඛං වා දාතබ්බං මඤ්ඤන්තීති භික්ඛාචාරවත්තං පුච්ඡති. කස්මා? පච්චයෙන අකිලමන්තෙන හි සක්කා සමණධම්මො කාතුං, වත්තමෙව වා එතං පබ්බජිතානං. අථ ¶ තෙන පටිවචනෙ දින්නෙ, ‘‘අනුරුද්ධා, තුම්හෙ රාජපබ්බජිතා මහාපුඤ්ඤා, මනුස්සා තුම්හාකං අරඤ්ඤෙ වසන්තානං අදත්වා කස්ස අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තුම්හෙ පන එතං භුඤ්ජිත්වා කිං නු ඛො මිගපොතකා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටෙන්තා විහරථ, උදාහු සාමග්ගිභාවො වො අත්ථී’’ති සාමග්ගිරසං පුච්ඡන්තො, කච්චි පන වො, අනුරුද්ධා, සමග්ගාතිආදිමාහ.

තත්ථ ඛීරොදකීභූතාති යථා ඛීරඤ්ච උදකඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දති, විසුං න හොති, එකත්තං විය උපෙති, කච්චි එවං සාමග්ගිවසෙන එකත්තූපගතචිත්තුප්පාදා ¶ විහරථාති පුච්ඡති. පියචක්ඛූහීති මෙත්තචිත්තං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඔලොකනචක්ඛූනි පියචක්ඛූනි නාම. කච්චි තථාරූපෙහි චක්ඛූහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පස්සන්තා විහරථාති පුච්ඡති. තග්ඝාති එකංසත්ථෙ නිපාතො. එකංසෙන ¶ මයං, භන්තෙති වුත්තං හොති. යථා කථං පනාති එත්ථ යථාති නිපාතමත්තං. කථන්ති කාරණපුච්ඡා. කථං පන තුම්හෙ එවං විහරථ, කෙන කාරණෙන විහරථ, තං මෙ කාරණං බ්රූථාති වුත්තං හොති. මෙත්තං කායකම්මන්ති මෙත්තචිත්තවසෙන පවත්තං කායකම්මං. ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා චෙව පරම්මුඛා ච. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ සම්මුඛා කායවචීකම්මානි සහවාසෙ ලබ්භන්ති, ඉතරානි විප්පවාසෙ. මනොකම්මං සබ්බත්ථ ලබ්භති. යඤ්හි සහවසන්තෙසු එකෙන මඤ්චපීඨං වා දාරුභණ්ඩං වා මත්තිකාභණ්ඩං වා බහි දුන්නික්ඛිත්තං හොති, තං දිස්වා කෙනිදං වළඤ්ජිතන්ති අවඤ්ඤං අකත්වා අත්තනා දුන්නික්ඛිත්තං විය ගහෙත්වා පටිසාමෙන්තස්ස පටිජග්ගිතබ්බයුත්තං වා පන ඨානං පටිජග්ගන්තස්ස සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම හොති. එකස්මිං පක්කන්තෙ තෙන දුන්නික්ඛිත්තං සෙනාසනපරික්ඛාරං තථෙව නික්ඛිපන්තස්ස පටිජග්ගිතබ්බයුත්තට්ඨානං වා පන පටිජග්ගන්තස්ස පරම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම හොති. සහවසන්තස්ස පන තෙහි සද්ධිං මධුරං සම්මොදනීයං කථං පටිසන්ථාරකථං සාරණීයකථං ධම්මීකථං සරභඤ්ඤං සාකච්ඡං පඤ්හපුච්ඡනං පඤ්හවිස්සජ්ජනන්ති එවමාදිකරණෙ ¶ සම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම හොති. ථෙරෙසු පන පක්කන්තෙසු මය්හං පියසහායො නන්දියත්ථෙරො කිමිලත්ථෙරො එවං සීලසම්පන්නො, එවං ආචාරසම්පන්නොතිආදිගුණකථනං පරම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම හොති. මය්හං පියමිත්තො නන්දියත්ථෙරො කිමිලත්ථෙරො අවෙරො හොතු, අබ්යාපජ්ජො සුඛී හොතූති එවං සමන්නාහරතො පන සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි මෙත්තං මනොකම්මං හොතියෙව.

නානා හි ඛො නො, භන්තෙ, කායාති කායඤ්හි පිට්ඨං විය මත්තිකා විය ච ඔමද්දිත්වා එකතො කාතුං න සක්කා. එකඤ්ච පන මඤ්ඤෙ චිත්තන්ති චිත්තං පන නො හිතට්ඨෙන නිරන්තරට්ඨෙන අවිග්ගහට්ඨෙන සමග්ගට්ඨෙන එකමෙවාති දස්සෙති. කථං පනෙතං සකං චිත්තං නික්ඛිපිත්වා ඉතරෙසං චිත්තවසෙන වත්තිංසූති? එකස්ස පත්තෙ මලං උට්ඨහති, එකස්ස චීවරං කිලිට්ඨං හොති, එකස්ස පරිභණ්ඩකම්මං හොති. තත්ථ යස්ස පත්තෙ මලං උට්ඨිතං, තෙන මමාවුසො, පත්තෙ මලං උට්ඨිතං පචිතුං වට්ටතීති වුත්තෙ ඉතරෙ මය්හං චීවරං කිලිට්ඨං ¶ ධොවිතබ්බං, මය්හං පරිභණ්ඩං කාතබ්බන්ති අවත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දාරූනි ආහරිත්වා ඡින්දිත්වා පත්තකටාහෙ පරිභණ්ඩං කත්වා තතො පරං චීවරං වා ධොවන්ති, පරිභණ්ඩං වා කරොන්ති. මමාවුසො, චීවරං කිලිට්ඨං ධොවිතුං වට්ටති, මම පණ්ණසාලා උක්ලාපා පරිභණ්ඩං කාතුං වට්ටතීති පඨමතරං ආරොචිතෙපි එසෙව නයො.

327. සාධු ¶ සාධු, අනුරුද්ධාති භගවා හෙට්ඨා න ච මයං, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන කිලමිම්හාති වුත්තෙ න සාධුකාරමදාසි. කස්මා? අයඤ්හි කබළීකාරො ආහාරො නාම ඉමෙසං සත්තානං අපායලොකෙපි දෙවමනුස්සලොකෙපි ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොව. අයං පන ලොකසන්නිවාසො යෙභුය්යෙන විවාදපක්ඛන්දො, අපායලොකෙ දෙවමනුස්සලොකෙපි ඉමෙ සත්තා පටිවිරුද්ධා එව, එතෙසං සාමග්ගිකාලො දුල්ලභො, කදාචිදෙව හොතීති සමග්ගවාසස්ස දුල්ලභත්තා ඉධ භගවා සාධුකාරමදාසි. ඉදානි තෙසං අප්පමාදලක්ඛණං පුච්ඡන්තො කච්චි ¶ පන වො, අනුරුද්ධාතිආදිමාහ. තත්ථ වොති නිපාතමත්තං පච්චත්තවචනං වා, කච්චි තුම්හෙති අත්ථො. අම්හාකන්ති අම්හෙසු තීසු ජනෙසු. පිණ්ඩාය පටික්කමතීති ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්චාගච්ඡති. අවක්කාරපාතින්ති අතිරෙකපිණ්ඩපාතං අපනෙත්වා ඨපනත්ථාය එකං සමුග්ගපාතිං ධොවිත්වා ඨපෙති.

යො පච්ඡාති තෙ කිර ථෙරා න එකතොව භික්ඛාචාරං පවිසන්ති, ඵලසමාපත්තිරතා හෙතෙ. පාතොව සරීරප්පටිජග්ගනං කත්වා වත්තප්පටිපත්තිං පූරෙත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදන්ති. තෙසු යො පඨමතරං නිසින්නො අත්තනො කාලපරිච්ඡෙදවසෙන පඨමතරං උට්ඨාති; සො පිණ්ඩාය චරිත්වා පටිනිවත්තො භත්තකිච්චට්ඨානං ආගන්ත්වා ජානාති – ‘‘ද්වෙ භික්ඛූ පච්ඡා, අහං පඨමතරං ආගතො’’ති. අථ පත්තං පිදහිත්වා ආසනපඤ්ඤාපනාදීනි කත්වා යදි පත්තෙ පටිවිසමත්තමෙව හොති, නිසීදිත්වා භුඤ්ජති. යදි අතිරෙකං හොති, අවක්කාරපාතියං පක්ඛිපිත්වා පාතිං පිධාය භුඤ්ජති. කතභත්තකිච්චො පත්තං ධොවිත්වා වොදකං කත්වා ථවිකාය ඔසාපෙත්වා පත්තචීවරං ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසති. දුතියොපි ආගන්ත්වාව ජානාති – ‘‘එකො පඨමං ආගතො, එකො පච්ඡතො’’ති. සො සචෙ පත්තෙ භත්තං පමාණමෙව හොති, භුඤ්ජති. සචෙ මන්දං, අවක්කාරපාතිතො ගහෙත්වා භුඤ්ජති. සචෙ අතිරෙකං ¶ හොති, අවක්කාරපාතියං පක්ඛිපිත්වා පමාණමෙව භුඤ්ජිත්වා පුරිමත්ථෙරො විය වසනට්ඨානං පවිසති. තතියොපි ආගන්ත්වාව ජානාති – ‘‘ද්වෙ පඨමං ආගතා, අහං පච්ඡතො’’ති. සොපි දුතියත්ථෙරො විය භුඤ්ජිත්වා කතභත්තකිච්චො පත්තං ධොවිත්වා වොදකං කත්වා ථවිකාය ඔසාපෙත්වා ආසනානි උක්ඛිපිත්වා පටිසාමෙති; පානීයඝටෙ වා පරිභොජනීයඝටෙ වා අවසෙසං උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා ඝටෙ නිකුජ්ජිත්වා අවක්කාරපාතියං සචෙ අවසෙසභත්තං හොති, තං වුත්තනයෙන ජහිත්වා පාතිං ධොවිත්වා පටිසාමෙති; භත්තග්ගං සම්මජ්ජති. තතො කචවරං ඡඩ්ඩෙත්වා ¶ සම්මජ්ජනිං උක්ඛිපිත්වා ¶ උපචිකාහි මුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පත්තචීවරමාදාය වසනට්ඨානං පවිසති. ඉදං ථෙරානං බහිවිහාරෙ අරඤ්ඤෙ භත්තකිච්චකරණට්ඨානෙ භොජනසාලායං වත්තං. ඉදං සන්ධාය, ‘‘යො පච්ඡා’’තිආදි වුත්තං.

යො පස්සතීතිආදි පන නෙසං අන්තොවිහාරෙ වත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ වච්චඝටන්ති ආචමනකුම්භිං. රිත්තන්ති රිත්තකං. තුච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අවිසය්හන්ති උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යං, අතිභාරියං. හත්ථවිකාරෙනාති හත්ථසඤ්ඤාය. තෙ කිර පානීයඝටාදීසු යංකිඤ්චි තුච්ඡකං ගහෙත්වා පොක්ඛරණිං ගන්ත්වා අන්තො ච බහි ච ධොවිත්වා උදකං පරිස්සාවෙත්වා තීරෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤං භික්ඛුං හත්ථවිකාරෙන ආමන්තෙන්ති, ඔදිස්ස වා අනොදිස්ස වා සද්දං න කරොන්ති. කස්මා ඔදිස්ස සද්දං න කරොන්ති? තං භික්ඛුං සද්දො බාධෙය්යාති. කස්මා අනොදිස්ස සද්දං න කරොන්ති? අනොදිස්ස සද්දෙ දින්නෙ, ‘‘අහං පුරෙ, අහං පුරෙ’’ති ද්වෙපි නික්ඛමෙය්යුං, තතො ද්වීහි කත්තබ්බකම්මෙ තතියස්ස කම්මච්ඡෙදො භවෙය්ය. සංයතපදසද්දො පන හුත්වා අපරස්ස භික්ඛුනො දිවාට්ඨානසන්තිකං ගන්ත්වා තෙන දිට්ඨභාවං ඤත්වා හත්ථසඤ්ඤං කරොති, තාය සඤ්ඤාය ඉතරො ආගච්ඡති, තතො ද්වෙ ජනා හත්ථෙන හත්ථං සංසිබ්බන්තා ද්වීසු හත්ථෙසු ඨපෙත්වා උපට්ඨපෙන්ති. තං සන්ධායාහ – ‘‘හත්ථවිකාරෙන දුතියං ආමන්තෙත්වා හත්ථවිලඞ්ඝකෙන උපට්ඨපෙමා’’ති.

පඤ්චාහිකං ඛො පනාති චාතුද්දසෙ පන්නරසෙ අට්ඨමියන්ති ඉදං තාව පකතිධම්මස්සවනමෙව, තං අඛණ්ඩං කත්වා පඤ්චමෙ පඤ්චමෙ දිවසෙ ද්වෙ ථෙරා නාතිවිකාලෙ න්හායිත්වා අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තත්ථ තයොපි නිසීදිත්වා තිණ්ණං පිටකානං අඤ්ඤතරස්මිං අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡන්ති ¶ , අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සජ්ජෙන්ති, තෙසං එවං කරොන්තානංයෙව අරුණං උග්ගච්ඡති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. එත්තාවතා ථෙරෙන භගවතා අප්පමාදලක්ඛණං පුච්ඡිතෙන පමාදට්ඨානෙසුයෙව අප්පමාදලක්ඛණං විස්සජ්ජිතං හොති. අඤ්ඤෙසඤ්හි භික්ඛූනං භික්ඛාචාරං පවිසනකාලො, නික්ඛමනකාලො, නිවාසනපරිවත්තනං, චීවරපාරුපනං, අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරණං ධම්මකථනං, අනුමොදනං ¶ , ගාමතො නික්ඛමිත්වා භත්තකිච්චකරණං, පත්තධොවනං, පත්තඔසාපනං, පත්තචීවරපටිසාමනන්ති පපඤ්චකරණට්ඨානානි එතානි. තස්මා ථෙරො අම්හාකං එත්තකං ඨානං මුඤ්චිත්වා පමාදකාලො නාම නත්ථීති දස්සෙන්තො පමාදට්ඨානෙසුයෙව අප්පමාදලක්ඛණං විස්සජ්ජෙසි.

328. අථස්ස ¶ භගවා සාධුකාරං දත්වා පඨමජ්ඣානං පුච්ඡන්තො පුන අත්ථි පන වොතිආදිමාහ. තත්ථ උත්තරි මනුස්සධම්මාති මනුස්සධම්මතො උත්තරි. අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසොති අරියභාවකරණසමත්ථො ඤාණවිසෙසො. කිඤ්හි නො සියා, භන්තෙති කස්මා, භන්තෙ, නාධිගතො භවිස්සති, අධිගතොයෙවාති. යාව දෙවාති යාව එව.

329. එවං පඨමජ්ඣානාධිගමෙ බ්යාකතෙ දුතියජ්ඣානාදීනි පුච්ඡන්තො එතස්ස පන වොතිආදිමාහ. තත්ථ සමතික්කමායාති සමතික්කමත්ථාය. පටිප්පස්සද්ධියාති පටිප්පස්සද්ධත්ථාය. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පච්ඡිමපඤ්හෙ පන ලොකුත්තරඤාණදස්සනවසෙන අධිගතං නිරොධසමාපත්තිං පුච්ඡන්තො අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසොති ආහ. ථෙරොපි පුච්ඡානුරූපෙනෙව බ්යාකාසි. තත්ථ යස්මා වෙදයිතසුඛතො අවෙදයිතසුඛං සන්තතරං පණීතතරං හොති, තස්මා අඤ්ඤං ඵාසුවිහාරං උත්තරිතරං වා පණීතතරං වා න සමනුපස්සාමාති ආහ.

330. ධම්මියා කථායාති සාමග්ගිරසානිසංසප්පටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය. සබ්බෙපි තෙ චතූසු සච්චෙසු පරිනිට්ඨිතකිච්චා, තෙන තෙසං පටිවෙධත්ථාය කිඤ්චි කථෙතබ්බං නත්ථි. සාමග්ගිරසෙන පන අයඤ්ච අයඤ්ච ආනිසංසොති සාමග්ගිරසානිසංසමෙව නෙසං භගවා කථෙසි. භගවන්තං අනුසංයායිත්වාති අනුගන්ත්වා. තෙ කිර භගවතො පත්තචීවරං ගහෙත්වා ථොකං ¶ අගමංසු, අථ භගවා විහාරස්ස පරිවෙණපරියන්තං ගතකාලෙ, ‘‘ආහරථ මෙ පත්තචීවරං, තුම්හෙ ඉධෙව තිට්ඨථා’’ති පක්කාමි. තතො පටිනිවත්තිත්වාති තතො ඨිතට්ඨානතො නිවත්තිත්වා. කිං නු ඛො මයං ආයස්මතොති භගවන්තං නිස්සාය පබ්බජ්ජාදීනි ¶ අධිගන්ත්වාපි අත්තනො ගුණකථාය අට්ටියමානා අධිගමප්පිච්ඡතාය ආහංසු. ඉමාසඤ්ච ඉමාසඤ්චාති පඨමජ්ඣානාදීනං ලොකියලොකුත්තරානං. චෙතසා චෙතො පරිච්ච විදිතොති අජ්ජ මෙ ආයස්මන්තො ලොකියසමාපත්තියා වීතිනාමෙසුං, අජ්ජ ලොකුත්තරායාති එවං චිත්තෙන චිත්තං පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතං. දෙවතාපි මෙති, භන්තෙ අනුරුද්ධ, අජ්ජ අය්යො නන්දියත්ථෙරො, අජ්ජ අය්යො කිමිලත්ථෙරො ඉමාය ච ඉමාය ච සමාපත්තියා වීතිනාමෙසීති එවමාරොචෙසුන්ති අත්ථො. පඤ්හාභිපුට්ඨෙනාති තම්පි මයා සයං විදිතන්ති වා දෙවතාහි ආරොචිතන්ති වා එත්තකෙනෙව මුඛං මෙ සජ්ජන්ති කථං සමුට්ඨාපෙත්වා අපුට්ඨෙනෙව මෙ න කථිතං. භගවතා පන පඤ්හාභිපුට්ඨෙන පඤ්හං අභිපුච්ඡිතෙන සතා බ්යාකතං, තත්ර මෙ කිං න රොචථාති ආහ.

331. දීඝොති ¶ ‘‘මණි මාණිවරො දීඝො, අථො සෙරීසකො සහා’’ති (දී. නි. 3.293) එවං ආගතො අට්ඨවීසතියා යක්ඛසෙනාපතීනං අබ්භන්තරො එකො දෙවරාජා. පරජනොති තස්සෙව යක්ඛස්ස නාමං. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති සො කිර වෙස්සවණෙන පෙසිතො එතං ඨානං ගච්ඡන්තො භගවන්තං සයං පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගිඤ්ජකාවසථතො ගොසිඞ්ගසාලවනස්ස අන්තරෙ දිස්වා භගවා අත්තනා පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගොසිඞ්ගසාලවනෙ තිණ්ණං කුලපුත්තානං සන්තිකං ගච්ඡති. අජ්ජ මහතී ධම්මදෙසනා භවිස්සති. මයාපි තස්සා දෙසනාය භාගිනා භවිතබ්බන්ති අදිස්සමානෙන කායෙන සත්ථු පදානුපදිකො ගන්ත්වා අවිදූරෙ ඨත්වා ධම්මං සුත්වා සත්ථරි ගච්ඡන්තෙපි න ගතො, – ‘‘ඉමෙ ථෙරා කිං කරිස්සන්තී’’ති දස්සනත්ථං පන තත්ථෙව ඨිතො. අථ තෙ ද්වෙ ථෙරෙ අනුරුද්ධත්ථෙරං පලිවෙඨෙන්තෙ දිස්වා, – ‘‘ඉමෙ ථෙරා භගවන්තං නිස්සාය පබ්බජ්ජාදයො සබ්බගුණෙ අධිගන්ත්වාපි භගවතොව මච්ඡරායන්ති, න සහන්ති, අතිවිය නිලීයන්ති පටිච්ඡාදෙන්ති, න දානි තෙසං පටිච්ඡාදෙතුං දස්සාමි, පථවිතො යාව ¶ බ්රහ්මලොකා එතෙසං ගුණෙ පකාසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි.

ලාභා වත, භන්තෙති යෙ, භන්තෙ, වජ්ජිරට්ඨවාසිනො භගවන්තඤ්ච ඉමෙ ච තයො කුලපුත්තෙ පස්සිතුං ලභන්ති, වන්දිතුං ලභන්ති, දෙය්යධම්මං දාතුං ලභන්ති, ධම්මං සොතුං ලභන්ති, තෙසං ලාභා, භන්තෙ, වජ්ජීනන්ති අත්ථො. සද්දං සුත්වාති ¶ සො කිර අත්තනො යක්ඛානුභාවෙන මහන්තං සද්දං කත්වා සකලං වජ්ජිරට්ඨං අජ්ඣොත්ථරන්තො තං වාචං නිච්ඡාරෙසි. තෙන චස්ස තෙසු රුක්ඛපබ්බතාදීසු අධිවත්ථා භුම්මා දෙවතා සද්දං අස්සොසුං. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සද්දං සුත්වා’’ති. අනුස්සාවෙසුන්ති මහන්තං සද්දං සුත්වා සාවෙසුං. එස නයො සබ්බත්ථ. යාව බ්රහ්මලොකාති යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා. තඤ්චෙපි කුලන්ති, ‘‘අම්හාකං කුලතො නික්ඛමිත්වා ඉමෙ කුලපුත්තා පබ්බජිතා එවං සීලවන්තො ගුණවන්තො ආචාරසම්පන්නා කල්යාණධම්මා’’ති එවං තඤ්චෙපි කුලං එතෙ තයො කුලපුත්තෙ පසන්නචිත්තං අනුස්සරෙය්යාති එවං සබ්බත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉති භගවා යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. මහාගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

332. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මහාගොසිඞ්ගසුත්තං. තත්ථ ගොසිඞ්ගසාලවනදායෙති ඉදං වසනට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තං. අඤ්ඤෙසු හි සුත්තෙසු, ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති එවං පඨමං ගොචරගාමං දස්සෙත්වා පච්ඡා වසනට්ඨානං දස්සෙති. ඉමස්මිං පන මහාගොසිඞ්ගසුත්තෙ භගවතො ගොචරගාමො අනිබන්ධො, කොචිදෙව ගොචරගාමො භවිස්සති. තස්මා වසනට්ඨානමෙව පරිදීපිතං. අරඤ්ඤනිදානකං නාමෙතං සුත්තන්ති. සම්බහුලෙහීති බහුකෙහි. අභිඤ්ඤාතෙහි අභිඤ්ඤාතෙහීති සබ්බත්ථ විස්සුතෙහි පාකටෙහි. ථෙරෙහි සාවකෙහි සද්ධින්ති පාතිමොක්ඛසංවරාදීහි ථිරකාරකෙහෙව ධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා ථෙරෙහි, සවනන්තෙ ජාතත්තා සාවකෙහි සද්ධිං එකතො. ඉදානි තෙ ථෙරෙ ¶ සරූපතො දස්සෙන්තො, ආයස්මතා ච සාරිපුත්තෙනාතිආදිමාහ. තත්ථායස්මා සාරිපුත්තො අත්තනො සීලාදීහි ගුණෙහි බුද්ධසාසනෙ අභිඤ්ඤාතො. චක්ඛුමන්තානං ගගනමජ්ඣෙ ඨිතො සූරියො විය චන්දො විය, සමුද්දතීරෙ ඨිතානං ¶ සාගරො විය ච පාකටො පඤ්ඤාතො. න කෙවලඤ්චස්ස ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණවසෙනෙව මහන්තතා වෙදිතබ්බා, ඉතො අඤ්ඤෙසං ධම්මදායාදසුත්තං අනඞ්ගණසුත්තං සම්මාදිට්ඨිසුත්තං සීහනාදසුත්තං රථවිනීතං මහාහත්ථිපදොපමං මහාවෙදල්ලං චාතුමසුත්තං දීඝනඛං අනුපදසුත්තං සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තං සච්චවිභඞ්ගසුත්තං පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධි සම්පසාදනීයං සඞ්ගීතිසුත්තං දසුත්තරසුත්තං පවාරණාසුත්තං (සං. නි. 1.215 ආදයො) සුසිමසුත්තං ථෙරපඤ්හසුත්තං මහානිද්දෙසො පටිසම්භිදාමග්ගො ථෙරසීහනාදසුත්තං අභිනික්ඛමනං එතදග්ගන්ති ඉමෙසම්පි සුත්තානං වසෙන ථෙරස්ස මහන්තතා වෙදිතබ්බා. එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.188-189) වුත්තං.

මහාමොග්ගල්ලානොපි සීලාදිගුණෙහි චෙව ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණෙහි ච ථෙරො විය අභිඤ්ඤාතො පාකටො මහා. අපිචස්ස අනුමානසුත්තං, චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තං මාරතජ්ජනියසුත්තං පාසාදකම්පනං සකලං ඉද්ධිපාදසංයුත්තං නන්දොපනන්දදමනං යමකපාටිහාරියකාලෙ දෙවලොකගමනං විමානවත්ථු පෙතවත්ථු ථෙරස්ස අභිනික්ඛමනං එතදග්ගන්ති ඉමෙසම්පි වසෙන මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො ¶ . එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මහාමොග්ගල්ලානො’’ති (අ. නි. 1.190) වුත්තං.

මහාකස්සපොපි සීලාදිගුණෙහි චෙව ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණෙහි ච ථෙරො විය අභිඤ්ඤාතො පාකටො මහා. අපිචස්ස චීවරපරිවත්තනසුත්තං ජිණ්ණචීවරසුත්තං (සං. නි. 2.154 ආදයො) චන්දොපමං සකලං කස්සපසංයුත්තං මහාඅරියවංසසුත්තං ථෙරස්ස අභිනික්ඛමනං එතදග්ගන්ති ඉමෙසම්පි වසෙන මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං ¶ , භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.191) වුත්තං.

අනුරුද්ධත්ථෙරොපි ¶ සීලාදිගුණෙහි චෙව ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණෙහි ච ථෙරො විය අභිඤ්ඤාතො පාකටො මහා. අපිචස්ස චූළගොසිඞ්ගසුත්තං නළකපානසුත්තං අනුත්තරියසුත්තං උපක්කිලෙසසුත්තං අනුරුද්ධසංයුත්තං මහාපුරිසවිතක්කසුත්තං ථෙරස්ස අභිනික්ඛමනං එතදග්ගන්ති ඉමෙසම්පි වසෙන මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං දිබ්බචක්ඛුකානං යදිදං අනුරුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.192) වුත්තං.

ආයස්මතා ච රෙවතෙනාති එත්ථ පන ද්වෙ රෙවතා ඛදිරවනියරෙවතො ච කඞ්ඛාරෙවතො ච. තත්ථ ඛදිරවනියරෙවතො ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතිකො, න සො ඉධ අධිප්පෙතො. ‘‘අකප්පියො ගුළො, අකප්පියා මුග්ගා’’ති (මහාව. 272) එවං කඞ්ඛාබහුලො පන ථෙරො ඉධ රෙවතොති අධිප්පෙතො. සොපි සීලාදිගුණෙහි චෙව ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණෙහි ච ථෙරො විය අභිඤ්ඤාතො පාකටො මහා. අපිචස්ස අභිනික්ඛමනෙනපි එතදග්ගෙනපි මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඣායීනං යදිදං කඞ්ඛාරෙවතො’’ති (අ. නි. 1.204) වුත්තං.

ආනන්දත්ථෙරොපි සීලාදිගුණෙහි චෙව ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතගුණෙහි ච ථෙරො විය අභිඤ්ඤාතො පාකටො මහා. අපිචස්ස සෙක්ඛසුත්තං බාහිතිකසුත්තං ආනෙඤ්ජසප්පායං ගොපකමොග්ගල්ලානං බහුධාතුකං චූළසුඤ්ඤතං මහාසුඤ්ඤතං අච්ඡරියබ්භුතසුත්තං භද්දෙකරත්තං මහානිදානං මහාපරිනිබ්බානං ¶ සුභසුත්තං චූළනියලොකධාතුසුත්තං අභිනික්ඛමනං එතදග්ගන්ති ඉමෙසම්පි වසෙන මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. එතදග්ගස්මිඤ්හි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) වුත්තං.

අඤ්ඤෙහි ච අභිඤ්ඤාතෙහි අභිඤ්ඤාතෙහීති න කෙවලඤ්ච එතෙහෙව, අඤ්ඤෙහි ච මහාගුණතාය පාකටෙහි අභිඤ්ඤාතෙහි බහූහි ¶ ථෙරෙහි සාවකෙහි සද්ධිං භගවා ගොසිඞ්ගසාලවනදායෙ විහරතීති අත්ථො. ආයස්මා හි සාරිපුත්තො සයං මහාපඤ්ඤො අඤ්ඤෙපි බහූ මහාපඤ්ඤෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා තදා දසබලං පරිවාරෙත්වා විහාසි. ආයස්මා ¶ මහාමොග්ගල්ලානො සයං ඉද්ධිමා, ආයස්මා මහාකස්සපො සයං ධුතවාදො, ආයස්මා අනුරුද්ධො සයං දිබ්බචක්ඛුකො, ආයස්මා රෙවතො සයං ඣානාභිරතො, ආයස්මා ආනන්දො සයං බහුස්සුතො අඤ්ඤෙපි බහූ බහුස්සුතෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා තදා දසබලං පරිවාරෙත්වා විහාසි, එවං තදා එතෙ ච අඤ්ඤෙ ච අභිඤ්ඤාතා මහාථෙරා තිංසසහස්සමත්තා භික්ඛූ දසබලං පරිවාරෙත්වා විහරිංසූති වෙදිතබ්බා.

පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති ඵලසමාපත්තිවිවෙකතො වුට්ඨිතො. යෙනායස්මා මහාකස්සපො තෙනුපසඞ්කමීති ථෙරො කිර පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො පච්ඡිමලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො වනන්තෙ කීළන්තස්ස මත්තඛත්තියස්ස කණ්ණතො පතමානං කුණ්ඩලං විය, සංහරිත්වා සමුග්ගෙ පක්ඛිපමානං රත්තකම්බලං විය, මණිනාගදන්තතො පතමානං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං විය ච අත්ථං ගච්ඡමානං පරිපුණ්ණපණ්ණාසයොජනං සූරියමණ්ඩලං අද්දස. තදනන්තරං පාචීනලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො නෙමියං ගහෙත්වා පරිවත්තයමානං රජතචක්කං විය, රජතකූටතො නික්ඛමන්තං ඛීරධාරාමණ්ඩං විය, සපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා ගගනතලෙ පක්ඛන්දමානං සෙතහංසං විය ච මෙඝවණ්ණාය සමුද්දකුච්ඡිතො උග්ගන්ත්වා පාචීනචක්කවාළපබ්බතමත්ථකෙ සසලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතං එකූනපණ්ණාසයොජනං චන්දමණ්ඩලං අද්දස. තතො සාලවනං ඔලොකෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ සාලරුක්ඛා මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගා සබ්බපාලිඵුල්ලා දුකූලපාරුතා විය, මුත්තාකලාපවිනද්ධා විය ච විරොචිංසු. භූමිතලං පුප්ඵසන්ථරපූජාය පටිමණ්ඩිතං විය, තත්ථ තත්ථ නිපතන්තෙන පුප්ඵරෙණුනා ලාඛාරසෙන සිඤ්චමානං විය ච අහොසි. භමරමධුකරගණා කුසුමරෙණුමදමත්තා උපගායමානා විය වනන්තරෙසු විචරන්ති. තදා ච උපොසථදිවසොව හොති. අථ ථෙරො, ‘‘කාය නු ඛො අජ්ජ රතියා වීතිනාමෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි, අරියසාවකා ච නාම පියධම්මස්සවනා හොන්ති. අථස්ස ¶ ¶ එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ මය්හං ජෙට්ඨභාතිකස්ස ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මරතියා වීතිනාමෙස්සාමී’’ති. ගච්ඡන්තො පන එකකොව අගන්ත්වා ‘‘මය්හං පියසහායං මහාකස්සපත්ථෙරං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති නිසින්නට්ඨානතො වුට්ඨාය චම්මඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා යෙනායස්මා මහාකස්සපො තෙනුපසඞ්කමි.

එවමාවුසොති ¶ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපොති ථෙරොපි යස්මා පියධම්මස්සවනොව අරියසාවකො, තස්මා තස්ස වචනං සුත්වා ගච්ඡාවුසො, ත්වං, මය්හං සීසං වා රුජ්ජති පිට්ඨි වාති කිඤ්චි ලෙසාපදෙසං අකත්වා තුට්ඨහදයොව, ‘‘එවමාවුසො’’තිආදිමාහ. පටිස්සුත්වා ච නිසින්නට්ඨානතො වුට්ඨාය චම්මඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා මහාමොග්ගල්ලානං අනුබන්ධි. තස්මිං සමයෙ ද්වෙ මහාථෙරා පටිපාටියා ඨිතානි ද්වෙ චන්දමණ්ඩලානි විය, ද්වෙ සූරියමණ්ඩලානි විය, ද්වෙ ඡද්දන්තනාගරාජානො විය, ද්වෙ සීහා විය, ද්වෙ බ්යග්ඝා විය ච විරොචිංසු. අනුරුද්ධත්ථෙරොපි තස්මිං සමයෙ දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො ද්වෙ මහාථෙරෙ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තෙ දිස්වා පච්ඡිමලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො සූරියං වනන්තං පවිසන්තං විය, පාචීනලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො චන්දං වනන්තතො උග්ගච්ඡන්තං විය, සාලවනං ඔලොකෙන්තො සබ්බපාලිඵුල්ලමෙව සාලවනඤ්ච දිස්වා අජ්ජ උපොසථදිවසො, ඉමෙ ච මෙ ජෙට්ඨභාතිකා ධම්මසෙනාපතිස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්ති, මහන්තෙන ධම්මස්සවනෙන භවිතබ්බං, අහම්පි ධම්මස්සවනස්ස භාගී භවිස්සාමීති නිසින්නට්ඨානතො වුට්ඨාය චම්මඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා මහාථෙරානං පදානුපදිකො හුත්වා නික්ඛමි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා ච මහාමොග්ගල්ලානො ආයස්මා ච මහාකස්සපො ආයස්මා ච අනුරුද්ධො යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමිංසූ’’ති. උපසඞ්කමිංසූති. පටිපාටියා ඨිතා තයො චන්දා විය, සූරියා විය, සීහා විය ච විරොචමානා උපසඞ්කමිංසු.

333. එවං උපසඞ්කමන්තෙ පන තෙ මහාථෙරෙ ආයස්මා ආනන්දො අත්තනො දිවාට්ඨානෙ නිසින්නොයෙව දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මහන්තං ධම්මස්සවනං භවිස්සති, මයාපි තස්ස භාගිනා භවිතබ්බං, න ඛො පන එකකොව ගමිස්සාමි, මය්හං පියසහායම්පි රෙවතත්ථෙරං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති සබ්බං මහාමොග්ගල්ලානස්ස මහාකස්සපස්ස අනුරුද්ධස්ස උපසඞ්කමනෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. ඉති තෙ ද්වෙ ජනා පටිපාටියා ඨිතා ද්වෙ චන්දා විය, සූරියා විය, සීහා විය ච විරොචමානා උපසඞ්කමිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අද්දසා ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො’’තිආදි ¶ . දිස්වාන ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොචාති දූරතොව දිස්වා අනුක්කමෙන කථාඋපචාරං සම්පත්තමෙතං, ‘‘එතු ඛො ආයස්මා’’තිආදිවචනං අවොච. රමණීයං, ආවුසොති එත්ථ දුවිධං රාමණෙය්යකං වනරාමණෙය්යකං පුග්ගලරාමණෙය්යකඤ්ච. තත්ථ වනං නාම නාගසලළසාලචම්පකාදීහි ¶ සඤ්ඡන්නං හොති බහලච්ඡායං පුප්ඵඵලූපගං විවිධරුක්ඛං උදකසම්පන්නං ගාමතො නිස්සටං, ඉදං වනරාමණෙය්යකං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘රමණීයානි අරඤ්ඤානි, යත්ථ න රමතී ජනො;

වීතරාගා රමිස්සන්ති, න තෙ කාමගවෙසිනො’’ති. (ධ. ප. 99);

වනං පන සචෙපි උජ්ජඞ්ගලෙ හොති නිරුදකං විරලච්ඡායං කණ්ටකසමාකිණ්ණං, බුද්ධාදයොපෙත්ථ අරියා විහරන්ති, ඉදං පුග්ගලරාමණෙය්යකං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති. (ධ. ප. 98);

ඉධ පන තං දුවිධම්පි ලබ්භති. තදා හි ගොසිඞ්ගසාලවනං සබ්බපාලිඵුල්ලං හොති කුසුමගන්ධසුගන්ධං, සදෙවකෙ චෙත්ථ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධො තිංසසහස්සමත්තෙහි අභිඤ්ඤාතභික්ඛූහි සද්ධිං විහරති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘රමණීයං, ආවුසො ආනන්ද, ගොසිඞ්ගසාලවන’’න්ති.

දොසිනාති දොසාපගතා, අබ්භං මහිකා ධූමො රජො රාහූති ඉමෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි විරහිතාති වුත්තං හොති. සබ්බපාලිඵුල්ලාති සබ්බත්ථ පාලිඵුල්ලා, මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගා අපුප්ඵිතට්ඨානං නාම නත්ථි. දිබ්බා මඤ්ඤෙ ගන්ධා සම්පවන්තීති දිබ්බා මන්දාරපුප්ඵකොවිළාරපාරිච්ඡත්තකචන්දනචුණ්ණගන්ධා විය සමන්තා පවායන්ති, සක්කසුයාසන්තුසිතනිම්මානරතිපරනිම්මිතමහාබ්රහ්මානං ඔතිණ්ණට්ඨානං විය වායන්තීති වුත්තං හොති.

කථංරූපෙන ¶ , ආවුසො ආනන්දාති ආනන්දත්ථෙරො තෙසං පඤ්චන්නං ථෙරානං සඞ්ඝනවකොව. කස්මා ථෙරො ¶ තංයෙව පඨමං පුච්ඡතීති? මමායිතත්තා. තෙ හි ද්වෙ ථෙරා අඤ්ඤමඤ්ඤං මමායිංසු. සාරිපුත්තත්ථෙරො, ‘‘මයා කත්තබ්බං සත්ථු උපට්ඨානං කරොතී’’ති ආනන්දත්ථෙරං මමායි. ආනන්දත්ථෙරො භගවතො සාවකානං අග්ගොති සාරිපුත්තත්ථෙරං මමායි, කුලදාරකෙ පබ්බාජෙත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තථෙව අකාසි. එවං එකමෙකෙන අත්තනො පත්තචීවරං ¶ දත්වා පබ්බාජෙත්වා උපජ්ඣං ගණ්හාපිතානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි අහෙසුං. ආයස්මා ආනන්දො පණීතානි චීවරාදීනිපි ලභිත්වා ථෙරස්සෙව දෙති.

එකො කිර බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධරතනස්ස ච සඞ්ඝරතනස්ස ච පූජා පඤ්ඤායති, කථං නු ඛො ධම්මරතනං පූජිතං නාම හොතී’’ති? සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පුච්ඡි. භගවා ආහ – ‘‘සචෙසි, බ්රාහ්මණ, ධම්මරතනං පූජිතුකාමො, එකං බහුස්සුතං පූජෙහී’’ති බහුස්සුතං, භන්තෙ, ආචික්ඛථාති භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡති. සො භික්ඛුසඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා බහුස්සුතං, භන්තෙ, ආචික්ඛථාති ආහ. ආනන්දත්ථෙරො බ්රාහ්මණාති. බ්රාහ්මණො ථෙරං සහස්සග්ඝනිකෙන චීවරෙන පූජෙසි. ථෙරො තං ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. භගවා ‘‘කුතො, ආනන්ද, ලද්ධ’’න්ති ආහ. එකෙන, භන්තෙ, බ්රාහ්මණෙන දින්නං, ඉදං පනාහං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස දාතුකාමොති. දෙහි, ආනන්දාති. චාරිකං පක්කන්තො, භන්තෙති. ආගතකාලෙ දෙහීති. සික්ඛාපදං, භන්තෙ, පඤ්ඤත්තන්ති. කදා පන සාරිපුත්තො ආගමිස්සතීති? දසාහමත්තෙන, භන්තෙති. ‘‘අනුජානාමි, ආනන්ද, දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං නික්ඛිපිතු’’න්ති (පාරා. 461; මහාව. 347) සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තථෙව යංකිඤ්චි මනාපං ලභති, තං ආනන්දත්ථෙරස්ස දෙති. එවං තෙ ථෙරා අඤ්ඤමඤ්ඤං මමායිංසු, ඉති මමායිතත්තා පඨමං පුච්ඡි.

අපිච අනුමතිපුච්ඡා නාමෙසා ඛුද්දකතො පට්ඨාය පුච්ඡිතබ්බා හොති. තස්මා ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අහං පඨමං ආනන්දං පුච්ඡිස්සාමි, ආනන්දො අත්තනො පටිභානං බ්යාකරිස්සති. තතො රෙවතං, අනුරුද්ධං, මහාකස්සපං, මහාමොග්ගල්ලානං ¶ පුච්ඡිස්සාමි. මහාමොග්ගල්ලානො අත්තනො පටිභානං බ්යාකරිස්සති. තතො පඤ්චපි ථෙරා මං පුච්ඡිස්සන්ති, අහම්පි අත්තනො පටිභානං බ්යාකරිස්සාමී’’ති. එත්තාවතාපි අයං ධම්මදෙසනා සිඛාප්පත්තා වෙපුල්ලප්පත්තා න භවිස්සති, අථ මයං සබ්බෙපි දසබලං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාම, සත්ථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන බ්යාකරිස්සති. එත්තාවතා අයං ධම්මදෙසනා සිඛාප්පත්තා වෙපුල්ලප්පත්තා භවිස්සති. යථා හි ජනපදම්හි ¶ උප්පන්නො අට්ටො ගාමභොජකං පාපුණාති, තස්මිං නිච්ඡිතුං අසක්කොන්තෙ ජනපදභොජකං පාපුණාති, තස්මිං අසක්කොන්තෙ මහාවිනිච්ඡයඅමච්චං, තස්මිං අසක්කොන්තෙ ¶ සෙනාපතිං, තස්මිං අසක්කොන්තෙ උපරාජං, තස්මිං විනිච්ඡිතුං අසක්කොන්තෙ රාජානං පාපුණාති, රඤ්ඤා විනිච්ඡිතකාලතො පට්ඨාය අට්ටො අපරාපරං න සඤ්චරති, රාජවචනෙනෙව ඡිජ්ජති. එවමෙවං අහඤ්හි පඨමං ආනන්දං පුච්ඡිස්සාමි…පෙ… අථ මයං සබ්බෙපි දසබලං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාම, සත්ථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන බ්යාකරිස්සති. එත්තාවතා අයං ධම්මදෙසනා සිඛාප්පත්තා වෙපුල්ලප්පත්තා භවිස්සති. එවං අනුමතිපුච්ඡං පුච්ඡන්තො ථෙරො පඨමං ආනන්දත්ථෙරං පුච්ඡි.

බහුස්සුතො හොතීති බහු අස්ස සුතං හොති, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං පාළිඅනුසන්ධිපුබ්බාපරවසෙන උග්ගහිතං හොතීති අත්ථො. සුතධරොති සුතස්ස ආධාරභූතො. යස්ස හි ඉතො ගහිතං ඉතො පලායති, ඡිද්දඝටෙ උදකං විය න තිට්ඨති, පරිසමජ්ඣෙ එකං සුත්තං වා ජාතකං වා කථෙතුං වා වාචෙතුං වා න සක්කොති, අයං න සුතධරො නාම. යස්ස පන උග්ගහිතං බුද්ධවචනං උග්ගහිතකාලසදිසමෙව හොති, දසපි වීසතිපි වස්සානි සජ්ඣායං අකරොන්තස්ස න නස්සති, අයං සුතධරො නාම. සුතසන්නිචයොති සුතස්ස සන්නිචයභූතො. යථා හි සුතං හදයමඤ්ජූසාය සන්නිචිතං සිලායං ලෙඛා විය, සුවණ්ණඝටෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය ච අජ්ඣොසාය තිට්ඨති, අයං සුතසන්නිචයො නාම. ධාතාති ඨිතා පගුණා. එකච්චස්ස හි උග්ගහිතං බුද්ධවචනං ධාතං පගුණං නිච්චලිතං න හොති, අසුකසුත්තං වා ජාතකං වා කථෙහීති වුත්තෙ සජ්ඣායිත්වා සංසන්දිත්වා සමනුග්ගාහිත්වා ජානිස්සාමීති වදති. එකච්චස්ස ධාතං පගුණං ¶ භවඞ්ගසොතසදිසං හොති, අසුකසුත්තං වා ජාතකං වා කථෙහීති වුත්තෙ උද්ධරිත්වා තමෙව කථෙති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ධාතා’’ති.

වචසා පරිචිතාති සුත්තදසක-වග්ගදසක-පණ්ණාසදසකානං වසෙන වාචාය සජ්ඣායිතා. මනසානුපෙක්ඛිතාති චිත්තෙන අනුපෙක්ඛිතා, යස්ස වාචාය සජ්ඣායිතං බුද්ධවචනං මනසා චින්තෙන්තස්ස තත්ථ තත්ථ පාකටං හොති. මහාදීපං ජාලෙත්වා ඨිතස්ස රූපගතං විය පඤ්ඤායති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘වචසා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා’’ති. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති අත්ථතො ච කාරණතො ච පඤ්ඤාය සුප්පටිවිද්ධා. පරිමණ්ඩලෙහි ¶ පදබ්යඤ්ජනෙහීති එත්ථ පදමෙව අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පදබ්යඤ්ජනං, තං අක්ඛරපාරිපූරිං කත්වා දසවිධබ්යඤ්ජනබුද්ධියො අපරිහාපෙත්වා වුත්තං ¶ පරිමණ්ඩලං නාම හොති, එවරූපෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහීති අත්ථො. අපිච යො භික්ඛු පරිසති ධම්මං දෙසෙන්තො සුත්තං වා ජාතකං වා නික්ඛපිත්වා අඤ්ඤං උපාරම්භකරං සුත්තං ආහරති, තස්ස උපමං කථෙති, තදත්ථං ඔහාරෙති, එවමිදං ගහෙත්වා එත්ථ ඛිපන්තො එකපස්සෙනෙව පරිහරන්තො කාලං ඤත්වා වුට්ඨහති. නික්ඛිත්තසුත්තං පන නික්ඛත්තමත්තමෙව හොති, තස්ස කථා අපරිමණ්ඩලා නාම හොති. යො පන සුත්තං වා ජාතකං වා නික්ඛිපිත්වා බහි එකපදම්පි අගන්ත්වා පාළියා අනුසන්ධිඤ්ච පුබ්බාපරඤ්ච අමක්ඛෙන්තො ආචරියෙහි දින්නනයෙ ඨත්වා තුලිකාය පරිච්ඡින්දන්තො විය, ගම්භීරමාතිකාය උදකං පෙසෙන්තො විය, පදං කොට්ටෙන්තො සින්ධවාජානීයො විය ගච්ඡති, තස්ස කථා පරිමණ්ඩලා නාම හොති. එවරූපිං කථං සන්ධාය – ‘‘පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහී’’ති වුත්තං.

අනුප්පබන්ධෙහීති එත්ථ යො භික්ඛු ධම්මං කථෙන්තො සුත්තං වා ජාතකං වා ආරභිත්වා ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය තුරිතතුරිතො අරණිං මන්ථෙන්තො විය, උණ්හඛාදනීයං ඛාදන්තො විය, පාළියා අනුසන්ධිපුබ්බාපරෙසු ගහිතං ගහිතමෙව අග්ගහිතං අග්ගහිතමෙව ච කත්වා පුරාණපණ්ණන්තරෙසු චරමානං ගොධං උට්ඨපෙන්තො විය තත්ථ තත්ථ පහරන්තො ඔසාපෙන්තො ඔහාය ගච්ඡති. යොපි ධම්මං කථෙන්තො ¶ කාලෙන සීඝං කාලෙන දන්ධං කාලෙන මහාසද්දං කාලෙන ඛුද්දකසද්දං කරොති. යථා පෙතග්ගි කාලෙන ජලති, කාලෙන නිබ්බායති, එවමෙව ඉධ පෙතග්ගිධම්මකථිකො නාම හොති, පරිසාය උට්ඨාතුකාමාය පුනප්පුනං ආරභති. යොපි කථෙන්තො තත්ථ තත්ථ විත්ථායති, නිත්ථුනන්තො කන්දන්තො විය කථෙති, ඉමෙසං සබ්බෙසම්පි කථා අප්පබන්ධා නාම හොති. යො පන සුත්තං ආරභිත්වා ආචරියෙහි දින්නනයෙ ඨිතො අච්ඡින්නධාරං කත්වා නදීසොතං විය පවත්තෙති, ආකාසගඞ්ගතො භස්සමානං උදකං විය නිරන්තරං කථං පවත්තෙති, තස්ස කථා අනුප්පබන්ධා හොති. තං සන්ධාය වුත්තං ¶ ‘‘අනුප්පබන්ධෙහී’’ති. අනුසයසමුග්ඝාතායාති සත්තන්නං අනුසයානං සමුග්ඝාතත්ථාය. එවරූපෙනාති එවරූපෙන බහුස්සුතෙන භික්ඛුනා තථාරූපෙනෙව භික්ඛුසතෙන භික්ඛුසහස්සෙන වා සඞ්ඝාටිකණ්ණෙන වා සඞ්ඝාටිකණ්ණං, පල්ලඞ්කෙන වා පල්ලඞ්කං ආහච්ච නිසින්නෙන ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්ය. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

334. පටිසල්ලානං අස්ස ආරාමොති පටිසල්ලානාරාමො. පටිසල්ලානෙ රතොති පටිසල්ලානරතො.

335. සහස්සං ¶ ලොකානන්ති සහස්සං ලොකධාතූනං. එත්තකඤ්හි ථෙරස්ස ධුවසෙවනං ආවජ්ජනපටිබද්ධං, ආකඞ්ඛමානො පන ථෙරො අනෙකානිපි චක්කවාළසහස්සානි වොලොකෙතියෙව. උපරිපාසාදවරගතොති සත්තභූමකස්ස වා නවභූමකස්ස වා පාසාදවරස්ස උපරි ගතො. සහස්සං නෙමිමණ්ඩලානං වොලොකෙය්යාති පාසාදපරිවෙණෙ නාභියා පතිට්ඨිතානං නෙමිවට්ටියා නෙමිවට්ටිං ආහච්ච ඨිතානං නෙමිමණ්ඩලානං සහස්සං වාතපානං විවරිත්වා ඔලොකෙය්ය, තස්ස නාභියොපි පාකටා හොන්ති, අරාපි අරන්තරානිපි නෙමියොපි. එවමෙව ඛො, ආවුසොති, ආවුසො, එවං අයම්පි දිබ්බචක්ඛුකො භික්ඛු දිබ්බෙන චක්ඛුනා අතික්කන්තමානුසකෙන සහස්සං ලොකානං වොලොකෙති. තස්ස පාසාදෙ ඨිතපුරිසස්ස චක්කනාභියො විය චක්කවාළසහස්සෙ සිනෙරුසහස්සං පාකටං හොති. අරා විය දීපා පාකටා හොන්ති. අරන්තරානි විය දීපට්ඨිතමනුස්සා පාකටා හොන්ති. නෙමියො විය චක්කවාළපබ්බතා පාකටා හොන්ති.

336. ආරඤ්ඤිකොති සමාදිණ්ණඅරඤ්ඤධුතඞ්ගො. සෙසපදෙසුපි ¶ එසෙව නයො.

337. නො ච සංසාදෙන්තීති න ඔසාදෙන්ති. සහෙතුකඤ්හි සකාරණං කත්වා පඤ්හං පුච්ඡිතුං විස්සජ්ජිතුම්පි අසක්කොන්තො සංසාදෙති නාම. එවං න කරොන්තීති අත්ථො. පවත්තිනී හොතීති නදීසොතොදකං විය පවත්තති.

338. යාය ¶ විහාරසමාපත්තියාති යාය ලොකියාය විහාරසමාපත්තියා, යාය ලොකුත්තරාය විහාරසමාපත්තියා.

339. සාධු සාධු සාරිපුත්තාති අයං සාධුකාරො ආනන්දත්ථෙරස්ස දින්නො. සාරිපුත්තත්ථෙරෙන පන සද්ධිං භගවා ආලපති. එස නයො සබ්බත්ථ. යථා තං ආනන්දොවාති යථා ආනන්දොව සම්මා බ්යාකරණමානො බ්යාකරෙය්ය, එවං බ්යාකතං ආනන්දෙන අත්තනො අනුච්ඡවිකමෙව, අජ්ඣාසයානුරූපමෙව බ්යාකතන්ති අත්ථො. ආනන්දත්ථෙරො හි අත්තනාපි බහුස්සුතො, අජ්ඣාසයොපිස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සාසනෙ සබ්රහ්මචාරී බහුස්සුතා භවෙය්යු’’න්ති. කස්මා? බහුස්සුතස්ස හි කප්පියාකප්පියං සාවජ්ජානවජ්ජං, ගරුකලහුකං සතෙකිච්ඡාතෙකිච්ඡං පාකටං හොති. බහුස්සුතො උග්ගහිතබුද්ධවචනං ආවජ්ජිත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, ඉමස්මිං ¶ සමාධි, ඉමස්මිං විපස්සනා, ඉමස්මිං මග්ගඵලනිබ්බානානීති සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ සීලං පූරෙත්වා, සමාධිස්ස ආගතට්ඨානෙ සමාධිං පූරෙත්වා විපස්සනාය ආගතට්ඨානෙ විපස්සනාගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා මග්ගං භාවෙත්වා ඵලං සච්ඡිකරොති. තස්මා ථෙරස්ස එවං අජ්ඣාසයො හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ උග්ගහෙත්වා ආවජ්ජන්තා සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙසු සීලාදීනි පරිපූරෙත්වා අනුක්කමෙන මග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො.

340. ආයස්මා හි රෙවතො ඣානජ්ඣාසයො ඣානාභිරතො, තස්මාස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී එකිකා නිසීදිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ලොකුත්තරධම්මං සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවං බ්යාකාසි.

341. ආයස්මා ¶ අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුකො, තස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා අනෙකෙසු චක්කවාළසහස්සෙසු චවමානෙ ච උපපජ්ජමානෙ ච සත්තෙ දිස්වා වට්ටභයෙන චිත්තං සංවෙජෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ලොකුත්තරධම්මං සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවං බ්යාකාසි.

342. ආයස්මා මහාකස්සපො ධුතවාදො, තස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී ධුතවාදා හුත්වා ධුතඞ්ගානුභාවෙන පච්චයතණ්හං මිලාපෙත්වා අපරෙපි නානප්පකාරෙ කිලෙසෙ ධුනිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ලොකුත්තරධම්මං සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවං බ්යාකාසි.

343. ආයස්මා ¶ මහාමොග්ගල්ලානො සමාධිපාරමියා මත්ථකං පත්තො, සුඛුමං පන චිත්තන්තරං ඛන්ධන්තරං ධාත්වන්තරං ආයතනන්තරං ඣානොක්කන්තිකං ආරම්මණොක්කන්තිකං අඞ්ගවවත්ථානං ආරම්මණවවත්ථානං අඞ්ගසඞ්කන්ති ආරම්මණසඞ්කන්ති එකතොවඩ්ඪනං උභතොවඩ්ඪනන්ති ආභිධම්මිකධම්මකථිකස්සෙව පාකටං. අනාභිධම්මිකො හි ධම්මං කථෙන්තො – ‘‘අයං සකවාදො අයං පරවාදො’’ති න ජානාති. සකවාදං දීපෙස්සාමීති පරවාදං දීපෙති, පරවාදං දීපෙස්සාමීති සකවාදං දීපෙති, ධම්මන්තරං විසංවාදෙති. ආභිධම්මිකො සකවාදං සකවාදනියාමෙනෙව ¶ , පරවාදං පරවාදනියාමෙනෙව දීපෙති, ධම්මන්තරං න විසංවාදෙති. තස්මා ථෙරස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී ආභිධම්මිකා හුත්වා සුඛුමෙසු ඨානෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ලොකුත්තරධම්මං සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවං බ්යාකාසි.

344. ආයස්මා සාරිපුත්තො පඤ්ඤාපාරමියා මත්ථකං පත්තො, පඤ්ඤවායෙව ච චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙතුං සක්කොති, න දුප්පඤ්ඤො. දුප්පඤ්ඤො හි උප්පන්නස්ස චිත්තස්ස වසෙ වත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වාපි කතිපාහෙනෙව ගිහිභාවං පත්වා අනයබ්යසනං පාපුණාති. තස්මා ථෙරස්ස එවං හොති – ‘‘අහො වත සබ්රහ්මචාරී අචිත්තවසිකා හුත්වා චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා සබ්බානස්ස විසෙවිතවිප්ඵන්දිතානි භඤ්ජිත්වා ඊසකම්පි බහි නික්ඛමිතුං අදෙන්තා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ¶ ලොකුත්තරධම්මං සච්ඡිකරෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවං බ්යාකාසි.

345. සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිතං පරියායෙනාති සාරිපුත්ත, යස්මා සඞ්ඝාරාමස්ස නාම බහුස්සුතභික්ඛූහිපි සොභනකාරණං අත්ථි, ඣානාභිරතෙහිපි, දිබ්බචක්ඛුකෙහිපි, ධුතවාදෙහිපි, ආභිධම්මිකෙහිපි, අචිත්තවසිකෙහිපි සොභනකාරණං අත්ථි. තස්මා සබ්බෙසං ¶ වො සුභාසිතං පරියායෙන, තෙන තෙන කාරණෙන සුභාසිතමෙව, නො දුබ්භාසිතං. අපිච මමපි සුණාථාති අපිච මමපි වචනං සුණාථ. න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමීති න තාව අහං ඉමං චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨාය ආභුජිතං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, න මොචෙස්සාමීති අත්ථො. ඉදං කිර භගවා පරිපාකගතෙ ඤාණෙ රජ්ජසිරිං පහාය කතාභිනික්ඛමනො අනුපුබ්බෙන බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨාය අපරාජිතපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා දළ්හසමාදානො හුත්වා නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං භින්දිත්වා පච්චූසසමයෙ දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙන්තො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣි, තං අත්තනො මහාබොධිපල්ලඞ්කං සන්ධාය එවමාහ. අපිච පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානොපි පටිපත්තිසාරං පුථුජ්ජනකල්යාණකං දස්සෙන්තො එවමාහ. පස්සති හි භගවා – ‘‘අනාගතෙ එවං අජ්ඣාසයා කුලපුත්තා ඉති පටිසඤ්චික්ඛිස්සන්ති, ‘භගවා මහාගොසිඞ්ගසුත්තං කථෙන්තො ඉධ, සාරිපුත්ත, භික්ඛු පච්ඡාභත්තං…පෙ… එවරූපෙන ඛො, සාරිපුත්ත, භික්ඛුනා ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්යාති ආහ, මයං භගවතො අජ්ඣාසයං ගණ්හිස්සාමා’ති පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨාය දළ්හසමාදානා හුත්වා ‘අරහත්තං අප්පත්වා ඉමං පල්ලඞ්කං න භින්දිස්සාමා’ති සමණධම්මං කාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තෙ එවං පටිපන්නා කතිපාහෙනෙව ¶ ජාතිජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සන්තී’’ති, ඉමං පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානො පටිපත්තිසාරං පුථුජ්ජනකල්යාණකං දස්සෙන්තො එවමාහ. එවරූපෙන ඛො, සාරිපුත්ත, භික්ඛුනා ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්යාති, සාරිපුත්ත, එවරූපෙන භික්ඛුනා නිප්පරියායෙනෙව ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්යාති යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාගොපාලකසුත්තවණ්ණනා

346. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාගොපාලකසුත්තං. තත්ථ තිස්සො කථා එකනාළිකා, චතුරස්සා, නිසින්නවත්තිකාති. තත්ථ පාළිං වත්වා එකෙකපදස්ස අත්ථකථනං එකනාළිකා නාම. අපණ්ඩිතං ගොපාලකං දස්සෙත්වා, අපණ්ඩිතං ¶ භික්ඛුං දස්සෙත්වා, පණ්ඩිතං ගොපාලකං දස්සෙත්වා, පණ්ඩිතං භික්ඛුං දස්සෙත්වාති චතුක්කං බන්ධිත්වා කථනං චතුරස්සා නාම. අපණ්ඩිතං ගොපාලකං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, අපණ්ඩිතං භික්ඛුං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, පණ්ඩිතං ගොපාලකං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, පණ්ඩිතං භික්ඛුං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනන්ති අයං නිසින්නවත්තිකා නාම. අයං ඉධ සබ්බාචරියානං ආචිණ්ණා.

එකාදසහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහීති එකාදසහි අගුණකොට්ඨාසෙහි. ගොගණන්ති ගොමණ්ඩලං. පරිහරිතුන්ති පරිග්ගහෙත්වා විචරිතුං. ඵාතිං කාතුන්ති වඩ්ඪිං ආපාදෙතුං. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. න රූපඤ්ඤූ හොතීති ගණනතො වා වණ්ණතො වා රූපං න ජානාති. ගණනතො න ජානාති නාම අත්තනො ගුන්නං සතං වා සහස්සං වාති සඞ්ඛ්යං න ජානාති. සො ගාවීසු හටාසු වා පලාතාසු වා ගොගණං ගණෙත්වා, අජ්ජ එත්තිකා න දිස්සන්තීති ද්වෙ තීණි ගාමන්තරානි වා අටවිං වා විචරන්තො න පරියෙසති, අඤ්ඤෙසං ගාවීසු අත්තනො ගොගණං පවිට්ඨාසුපි ගොගණං ගණෙත්වා, ‘‘ඉමා එත්තිකා ගාවො න අම්හාක’’න්ති යට්ඨියා පොථෙත්වා න නීහරති, තස්ස නට්ඨා ගාවියො නට්ඨාව හොන්ති. පරගාවියො ගහෙත්වා විචරන්තං ගොසාමිකා දිස්වා, ‘‘අයං එත්තකං කාලං අම්හාකං ධෙනුං ගණ්හාතී’’ති තජ්ජෙත්වා අත්තනො ගාවියො ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. තස්ස ගොගණොපි පරිහායති, පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති. වණ්ණතො න ජානාති නාම – ‘‘එත්තිකා ගාවො සෙතා, එත්තිකා රත්තා, එත්තිකා කාළා, එත්තිකා කබරා එත්තිකා නීලා’’ති න ජානාති, සො ගාවීසු හටාසු වා…පෙ… පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති.

න ලක්ඛණකුසලො හොතීති ගාවීනං සරීරෙ කතං ධනුසත්තිසූලාදිභෙදං ලක්ඛණං න ජානාති ¶ , සො ගාවීසු හටාසු වා පලාතාසු වා අජ්ජ අසුකලක්ඛණා ච අසුකලක්ඛණා ච ගාවො ¶ න දිස්සන්ති…පෙ… පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති.

න ආසාටිකං හාරෙතාති ගුන්නං ඛාණුකණ්ටකාදීහි පහටට්ඨානෙසු වණො හොති. තත්ථ නීලමක්ඛිකා අණ්ඩකානි පාතෙන්ති, තෙසං ආසාටිකාති නාම. තානි දණ්ඩෙන අපනෙත්වා භෙසජ්ජං දාතබ්බං හොති. බාලො ¶ ගොපාලකො තථා න කරොති, තෙන වුත්තං – ‘‘න ආසාටිකං හාරෙතා හොතී’’ති. තස්ස ගුන්නං වණා වඩ්ඪන්ති, ගම්භීරා හොන්ති, පාණකා කුච්ඡිං පවිසන්ති, ගාවො ගෙලඤ්ඤාභිභූතා නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං, න පානීයං පාතුං සක්කොන්ති. තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති, ගොණානං ජවො හායති, උභයෙසං ජීවිතන්තරායො හොති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති, පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

න වණං පටිච්ඡාදෙතා හොතීති ගුන්නං වුත්තනයෙනෙව සඤ්ජාතො වණො භෙසජ්ජං දත්වා වාකෙන වා චීරකෙන වා බන්ධිත්වා පටිච්ඡාදෙතබ්බො හොති. බාලො ගොපාලකො තථා න කරොති, අථස්ස ගුන්නං වණෙහි යූසා පග්ඝරන්ති, තා අඤ්ඤමඤ්ඤං නිඝංසෙන්ති, තෙන අඤ්ඤෙසම්පි වණා ජායන්ති. එවං ගාවො ගෙලඤ්ඤාභිභූතා නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ධූමං කත්තා හොතීති අන්තොවස්සෙ ඩංසමකසාදීනං උස්සන්නකාලෙ ගොගණෙ වජං පවිට්ඨෙ තත්ථ තත්ථ ධූමො කාතබ්බො හොති, අපණ්ඩිතො ගොපාලකො තං න කරොති. ගොගණො සබ්බරත්තිං ඩංසාදීහි උපද්දුතො නිද්දං අලභිත්වා පුනදිවසෙ අරඤ්ඤෙ තත්ථ තත්ථ රුක්ඛමූලාදීසු නිපජ්ජිත්වා නිද්දායති, නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං…පෙ… පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති.

න තිත්ථං ජානාතීති තිත්ථං සමන්ති වා විසමන්ති වා සගාහන්ති වා නිග්ගාහන්ති වා න ජානාති, සො අතිත්ථෙන ගාවියො ඔතාරෙති. තාසං විසමතිත්ථෙ පාසාණාදීනි අක්කමන්තීනං පාදා භිජ්ජන්ති, සගාහං ගම්භීරං තිත්ථං ඔතිණ්ණා කුම්භීලාදයො ගාහා ගණ්හන්ති. අජ්ජ එත්තිකා ගාවො නට්ඨා, අජ්ජ එත්තිකාති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති, පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

න ¶ පීතං ජානාතීති පීතම්පි අපීතම්පි න ජානාති. ගොපාලකෙන හි ‘‘ඉමාය ගාවියා පීතං, ඉමාය න පීතං, ඉමාය පානීයතිත්ථෙ ඔකාසො ලද්ධො, ඉමාය න ¶ ලද්ධො’’ති එවං පීතාපීතං ජානිතබ්බං හොති. අයං පන දිවසභාගං අරඤ්ඤෙ ගොගණං රක්ඛිත්වා පානීයං පායෙස්සාමීති නදිං වා ¶ තළාකං වා ගහෙත්වා ගච්ඡති. තත්ථ මහාඋසභා ච අනුඋසභා ච බලවගාවියො ච දුබ්බලානි චෙව මහල්ලකානි ච ගොරූපානි සිඞ්ගෙහි වා ඵාසුකාහි වා පහරිත්වා අත්තනො ඔකාසං කත්වා ඌරුප්පමාණං උදකං පවිසිත්වා යථාකාමං පිවන්ති. අවසෙසා ඔකාසං අලභමානා තීරෙ ඨත්වා කලලමිස්සකං උදකං පිවන්ති, අපීතා එව වා හොන්ති. අථ නෙ ගොපාලකො පිට්ඨියං පහරිත්වා පුන අරඤ්ඤං පවෙසෙති, තත්ථ අපීතගාවියො පිපාසාය සුක්ඛමානා යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං න සක්කොන්ති, තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති, ගොණානං ජවො හායති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වීථිං ජානාතීති ‘‘අයං මග්ගො සමො ඛෙමො, අයං විසමො සාසඞ්කො සප්පටිභයො’’ති න ජානාති. සො සමං ඛෙමං මග්ගං වජ්ජෙත්වා ගොගණං ඉතරං මග්ගං පටිපාදෙති, තත්ථ ගාවො සීහබ්යග්ඝාදීනං ගන්ධෙන චොරපරිස්සයෙන වා අභිභූතා භන්තමිගසප්පටිභාගා ගීවං උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්ති, නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදන්ති, න පානීයං පිවන්ති, තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ගොචරකුසලො හොතීති ගොපාලකෙන හි ගොචරකුසලෙන භවිතබ්බං, පඤ්චාහිකවාරො වා සත්තාහිකවාරො වා ජානිතබ්බො, එකදිසාය ගොගණං චාරෙත්වා පුනදිවසෙ තත්ථ න චාරෙතබ්බො. මහතා හි ගොගණෙන චිණ්ණට්ඨානං භෙරිතලං විය සුද්ධං හොති නිත්තිණං, උදකම්පි ආලුළීයති. තස්මා පඤ්චමෙ වා සත්තමෙ වා දිවසෙ පුන තත්ථ චාරෙතුං වට්ටති, එත්තකෙන හි තිණම්පි පටිවිරුහති, උදකම්පි පසීදති. අයං පන ඉමං පඤ්චාහිකවාරං වා සත්තාහිකවාරං වා න ජානාති, දිවසෙ දිවසෙ රක්ඛිතට්ඨානෙයෙව රක්ඛති. අථස්ස ගොගණො හරිතතිණං න ලභති, සුක්ඛතිණං ඛාදන්තො කලලමිස්සකං උදකං පිවති, තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

අනවසෙසදොහී ච හොතීති පණ්ඩිතගොපාලකෙන යාව වච්ඡකස්ස මංසලොහිතං සණ්ඨාති, තාව ¶ එකං ද්වෙ ථනෙ ඨපෙත්වා සාවසෙසදොහිනා භවිතබ්බං. අයං වච්ඡකස්ස කිඤ්චි අනවසෙසෙත්වා දුහති, ඛීරපකො වච්ඡො ඛීරපිපාසාය සුක්ඛති, සණ්ඨාතුං ¶ අසක්කොන්තො කම්පමානො ¶ මාතු පුරතො පතිත්වා කාලඞ්කරොති. මාතා පුත්තකං දිස්වා, ‘‘මය්හං පුත්තකො අත්තනො මාතුඛීරං පාතුම්පි න ලභතී’’ති පුත්තසොකෙන න යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං, න පානීයං පාතුං සක්කොති, ථනෙසු ඛීරං ඡිජ්ජති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති, පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

ගුන්නං පිතුට්ඨානං කරොන්තීති ගොපිතරො. ගාවො පරිණයන්ති යථාරුචිං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තීති ගොපරිණායකා. න අතිරෙකපූජායාති පණ්ඩිතො හි ගොපාලකො එවරූපෙ උසභෙ අතිරෙකපූජාය පූජෙති, පණීතං ගොභත්තං දෙති, ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකෙහි මණ්ඩෙති, මාලං පිලන්ධෙති, සිඞ්ගෙ සුවණ්ණරජතකොසකෙ ච ධාරෙති, රත්තිං දීපං ජාලෙත්වා චෙලවිතානස්ස හෙට්ඨා සයාපෙති. අයං පන තතො එකසක්කාරම්පි න කරොති, උසභා අතිරෙකපූජං අලභමානා ගොගණං න රක්ඛන්ති, පරිස්සයං න වාරෙන්ති. එවමස්ස ගොගණො පරිහායති, පඤ්චගොරසතො පරිබාහිරො හොති.

347. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. න රූපඤ්ඤූ හොතීති, ‘‘චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති එවං වුත්තරූපං ද්වීහාකාරෙහි න ජානාති ගණනතො වා සමුට්ඨානතො වා. ගණනතො න ජානාති නාම, ‘‘චක්ඛායතනං, සොත-ඝාන-ජිව්හා-කායායතනං, රූප-සද්ද-ගන්ධ-රස-ඵොට්ඨබ්බායතනං, ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසින්ද්රියං, ජීවිතින්ද්රියං, කායවිඤ්ඤත්ති, වචීවිඤ්ඤත්ති, ආකාසධාතු, ආපොධාතු, රූපස්ස ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තති, ජරතා, රූපස්ස අනිච්චතා, කබළීකාරො ආහාරො’’ති එවං පාළියං ආගතා පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසාති න ජානාති. සෙය්යථාපි සො ගොපාලකො ගණනතො ගුන්නං රූපං න ජානාති, තථූපමො අයං භික්ඛු. සො ගණනතො රූපං අජානන්තො රූපං පරිග්ගහෙත්වා අරූපං වවත්ථපෙත්වා රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වා පච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වා ලක්ඛණං ආරොපෙත්වා කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොති. සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං ඉමස්මිං සාසනෙ සීලසමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානෙහි න වඩ්ඪති, යථා ¶ ච සො ගොපාලකො පඤ්චහි ගොරසෙහි පරිබාහිරො හොති, එවං අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන, අසෙක්ඛෙන සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙනාති පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරො හොති.

සමුට්ඨානතො ¶ ¶ න ජානාති නාම, ‘‘එත්තකං රූපං එකසමුට්ඨානං, එත්තකං ද්විසමුට්ඨානං, එත්තකං තිසමුට්ඨානං, එත්තකං චතුසමුට්ඨානං, එත්තකං න කුතොචිසමුට්ඨාතී’’ති න ජානාති. සෙය්යථාපි සො ගොපාලකො වණ්ණතො ගුන්නං රූපං න ජානාති, තථූපමො අයං භික්ඛු. සො සමුට්ඨානතො රූපං අජානන්තො රූපං පරිග්ගහෙත්වා අරූපං වවත්ථපෙත්වා…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ලක්ඛණකුසලො හොතීති කම්මලක්ඛණො බාලො, කම්මලක්ඛණො පණ්ඩිතොති එවං වුත්තං කුසලාකුසලං කම්මං පණ්ඩිතබාලලක්ඛණන්ති න ජානාති. සො එවං අජානන්තො බාලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතෙ න සෙවති, බාලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතෙ අසෙවන්තො කප්පියාකප්පියං කුසලාකුසලං සාවජ්ජානවජ්ජං ගරුකලහුකං සතෙකිච්ඡඅතෙකිච්ඡං කාරණාකාරණං න ජානාති; තං අජානන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති. සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං ඉමස්මිං සාසනෙ යථාවුත්තෙහි සීලාදීහි න වඩ්ඪති, ගොපාලකො විය ච පඤ්චහි ගොරසෙහි පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරො හොති.

න ආසාටිකං හාරෙතා හොතීති උප්පන්නං කාමවිතක්කන්ති එවං වුත්තෙ කාමවිතක්කාදිකෙ න විනොදෙති, සො ඉමං අකුසලවිතක්කං ආසාටිකං අහාරෙත්වා විතක්කවසිකො හුත්වා විචරන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති, සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වණං පටිච්ඡාදෙතා හොතීති චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොතීතිආදිනා නයෙන සබ්බාරම්මණෙසු නිමිත්තං ගණ්හන්තො යථා සො ගොපාලකො වණං න පටිච්ඡාදෙති, එවං සංවරං න සම්පාදෙති. සො විවටද්වාරො විචරන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ධූමං කත්තා හොතීති සො ගොපාලකො ධූමං විය ධම්මදෙසනාධූමං න කරොති, ධම්මකථං වා සරභඤ්ඤං වා උපනිසින්නකථං වා අනුමොදනං වා න කරොති ¶ . තතො නං මනුස්සා බහුස්සුතො ගුණවාති න ජානන්ති, තෙ ගුණාගුණං අජානන්තා චතූහි පච්චයෙහි සඞ්ගහං න කරොන්ති ¶ . සො පච්චයෙහි ¶ කිලමමානො බුද්ධවචනං සජ්ඣායං කාතුං වත්තපටිපත්තිං පූරෙතුං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න තිත්ථං ජානාතීති තිත්ථභූතෙ බහුස්සුතභික්ඛූ න උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො, ‘‘ඉදං, භන්තෙ, බ්යඤ්ජනං කථං රොපෙතබ්බං, ඉමස්ස භාසිතස්ස කො අත්ථො, ඉමස්මිං ඨානෙ පාළි කිං වදෙති, ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථො කිං දීපෙතී’’ති එවං න පරිපුච්ඡති න පරිපඤ්හති, න ජානාපෙතීති අත්ථො. තස්ස තෙ එවං අපරිපුච්ඡතො අවිවටඤ්චෙව න විවරන්ති, භාජෙත්වා න දස්සෙන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච න උත්තානීකරොන්ති, අපාකටං න පාකටං කරොන්ති. අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛාඨානියෙසු ධම්මෙසූති අනෙකවිධාසු කඞ්ඛාසු එකං කඞ්ඛම්පි න පටිවිනොදෙන්ති. කඞ්ඛා එව හි කඞ්ඛාඨානියා ධම්මා නාම. තත්ථ එකං කඞ්ඛම්පි න නීහරන්තීති අත්ථො. සො එවං බහුස්සුතතිත්ථං අනුපසඞ්කමිත්වා සකඞ්ඛො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති. යථා ච සො ගොපාලකො තිත්ථං න ජානාති, එවං අයම්පි භික්ඛු ධම්මතිත්ථං න ජානාති, අජානන්තො අවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡති, අභිධම්මිකං උපසඞ්කමිත්වා කප්පියාකප්පියං පුච්ඡති, විනයධරං උපසඞ්කමිත්වා රූපාරූපපරිච්ඡෙදං පුච්ඡති. තෙ අවිසයෙ පුට්ඨා කථෙතුං න සක්කොන්ති, සො අත්තනා සකඞ්ඛො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න පීතං ජානාතීති යථා සො ගොපාලකො පීතාපීතං න ජානාති, එවං ධම්මූපසඤ්හිතං පාමොජ්ජං න ජානාති න ලභති, සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුං නිස්සාය ආනිසංසං න වින්දති, ධම්මස්සවනග්ගං ගන්ත්වා සක්කච්චං න සුණාති, නිසින්නො නිද්දායති, කථං කථෙති, අඤ්ඤවිහිතකො හොති, සො සක්කච්චං ධම්මං අසුණන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වීථිං ජානාතීති සො ගොපාලකො මග්ගාමග්ගං විය, – ‘‘අයං ලොකියො අයං ලොකුත්තරො’’ති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං යථාභූතං න පජානාති. අජානන්තො ලොකියමග්ගෙ අභිනිවිසිත්වා ලොකුත්තරං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ගොචරකුසලො හොතීති සො ගොපාලකො පඤ්චාහිකවාරෙ ¶ සත්තාහිකවාරෙ විය චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ ¶ , ‘‘ඉමෙ ලොකියා ඉමෙ ලොකුත්තරා’’ති යථාභූතං න පජානාති. අජානන්තො සුඛුමට්ඨානෙසු අත්තනො ¶ ඤාණං චරාපෙත්වා ලොකියසතිපට්ඨානෙ අභිනිවිසිත්වා ලොකුත්තරං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

අනවසෙසදොහී ච හොතීති පටිග්ගහණෙ මත්තං අජානන්තො අනවසෙසං දුහති. නිද්දෙසවාරෙ පනස්ස අභිහට්ඨුං පවාරෙන්තීති අභිහරිත්වා පවාරෙන්ති. එත්ථ ද්වෙ අභිහාරා වාචාභිහාරො ච පච්චයාභිහාරො ච. වාචාභිහාරො නාම මනුස්සා භික්ඛුස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘වදෙය්යාථ, භන්තෙ, යෙනත්ථො’’ති පවාරෙන්ති. පච්චයාභිහාරො නාම වත්ථාදීනි වා තෙලඵාණිතාදීනි වා ගහෙත්වා භික්ඛුස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ, යාවතකෙන අත්ථො’’ති වදන්ති. තත්ර භික්ඛු මත්තං න ජානාතීති භික්ඛු තෙසු පච්චයෙසු පමාණං න ජානාති, – ‘‘දායකස්ස වසො වෙදිතබ්බො, දෙය්යධම්මස්ස වසො වෙදිතබ්බො, අත්තනො ථාමො වෙදිතබ්බො’’ති රථවිනීතෙ වුත්තනයෙන පමාණයුත්තං අග්ගහෙත්වා යං ආහරන්ති, තං සබ්බං ගණ්හාතීති අත්ථො. මනුස්සා විප්පටිසාරිනො න පුන අභිහරිත්වා පවාරෙන්ති. සො පච්චයෙහි කිලමන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

තෙ න අතිරෙකපූජාය පූජෙතා හොතීති සො ගොපාලකො මහාඋසභෙ විය තෙ ථෙරෙ භික්ඛූ ඉමාය ආවි චෙව රහො ච මෙත්තාය කායකම්මාදිකාය අතිරෙකපූජාය න පූජෙති. තතො ථෙරා, – ‘‘ඉමෙ අම්හෙසු ගරුචිත්තීකාරං න කරොන්තී’’ති නවකෙ භික්ඛූ ද්වීහි සඞ්ගහෙහි න සඞ්ගණ්හන්ති, න ආමිසසඞ්ගහෙන චීවරෙන වා පත්තෙන වා පත්තපරියාපන්නෙන වා වසනට්ඨානෙන වා. කිලමන්තෙ මිලායන්තෙපි නප්පටිජග්ගන්ති. පාළිං වා අට්ඨකථං වා ධම්මකථාබන්ධං වා ගුය්හගන්ථං වා න සික්ඛාපෙන්ති. නවකා ථෙරානං සන්තිකා සබ්බසො ඉමෙ ද්වෙ සඞ්ගහෙ අලභමානා ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං සීලාදීනි න වඩ්ඪන්ති. යථා ච සො ගොපාලකො පඤ්චහි ගොරසෙහි පරිබාහිරො හොති, එවං පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරා හොන්ති. සුක්කපක්ඛො කණ්හපක්ඛෙ වුත්තවිපල්ලාසවසෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බොති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාගොපාලකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චූළගොපාලකසුත්තවණ්ණනා

350. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළගොපාලකසුත්තං. තත්ථ උක්කචෙලායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්මිං කිර මාපියමානෙ රත්තිං ගඞ්ගාසොතතො මච්ඡො ථලං පත්තො. මනුස්සා චෙලානි තෙලපාතියං තෙමෙත්වා උක්කා කත්වා මච්ඡං ගණ්හිංසු. නගරෙ නිට්ඨිතෙ තස්ස නාමං කරොන්තෙ අම්හෙහි නගරට්ඨානස්ස ගහිතදිවසෙ චෙලුක්කාහි මච්ඡො ගහිතොති උක්කචෙලා-ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. භික්ඛූ ආමන්තෙසීති යස්මිං ඨානෙ නිසින්නස්ස සබ්බා ගඞ්ගා පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායති, තාදිසෙ වාලිකුස්සදෙ ගඞ්ගාතිත්ථෙ සායන්හසමයෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසීදිත්වා මහාගඞ්ගං පරිපුණ්ණං සන්දමානං ඔලොකෙන්තො, – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමං ගඞ්ගං නිස්සාය කොචි පුබ්බෙ වඩ්ඪිපරිහානිං පත්තො’’ති ආවජ්ජිත්වා, පුබ්බෙ එකං බාලගොපාලකං නිස්සාය අනෙකසතසහස්සා ගොගණා ඉමිස්සා ගඞ්ගාය ආවට්ටෙ පතිත්වා සමුද්දමෙව පවිට්ඨා, අපරං පන පණ්ඩිතගොපාලකං නිස්සාය අනෙකසතසහස්සගොගණස්ස සොත්ථි ජාතා වඩ්ඪි ජාතා ආරොග්යං ජාතන්ති අද්දස. දිස්වා ඉමං කාරණං නිස්සාය භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙස්සාමීති චින්තෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි.

මාගධකොති මගධරට්ඨවාසී. දුප්පඤ්ඤජාතිකොති නිප්පඤ්ඤසභාවො දන්ධො මහාජළො. අසමවෙක්ඛිත්වාති අසල්ලක්ඛෙත්වා අනුපධාරෙත්වා. පතාරෙසීති තාරෙතුං ආරභි. උත්තරං තීරං සුවිදෙහානන්ති ගඞ්ගාය ඔරිමෙ තීරෙ මගධරට්ඨං, පාරිමෙ තීරෙ විදෙහරට්ඨං, ගාවො මගධරට්ඨතො විදෙහරට්ඨං නෙත්වා රක්ඛිස්සාමීති උත්තරං තීරං පතාරෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘උත්තරං තීරං සුවිදෙහාන’’න්ති. ආමණ්ඩලිකං කරිත්වාති මණ්ඩලිකං කත්වා. අනයබ්යසනං ආපජ්ජිංසූති අවඩ්ඪිං විනාසං පාපුණිංසු, මහාසමුද්දමෙව පවිසිංසු. තෙන හි ගොපාලකෙන ගාවො ඔතාරෙන්තෙන ගඞ්ගාය ඔරිමතීරෙ සමතිත්ථඤ්ච ¶ විසමතිත්ථඤ්ච ඔලොකෙතබ්බං අස්ස, මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය ගුන්නං විස්සමට්ඨානත්ථං ද්වෙ තීණි වාලිකත්ථලානි සල්ලක්ඛෙතබ්බානි අස්සු. තථා පාරිමතීරෙ තීණි චත්තාරි තිත්ථානි, ඉමස්මා තිත්ථා භට්ඨා ඉමං තිත්ථං ගණ්හිස්සන්ති, ඉමස්මා භට්ඨා ඉමන්ති. අයං පන බාලගොපාලකො ඔරිමතීරෙ ගුන්නං ඔතරණතිත්ථං සමං වා විසමං වා අනොලොකෙත්වාව මජ්ඣෙ ¶ ගඞ්ගාය ගුන්නං විස්සමට්ඨානත්ථං ද්වෙ තීණි වාලිකත්ථලානිපි අසල්ලක්ඛෙත්වාව පරතීරෙ චත්තාරි ¶ පඤ්ච උත්තරණතිත්ථානි අසමවෙක්ඛිත්වාව අතිත්ථෙනෙව ගාවො ඔතාරෙසි. අථස්ස මහාඋසභො ජවනසම්පන්නතාය චෙව ථාමසම්පන්නතාය ච තිරියං ගඞ්ගාය සොතං ඡෙත්වා පාරිමං තීරං පත්වා ඡින්නතටඤ්චෙව කණ්ටකගුම්බගහනඤ්ච දිස්වා, ‘‘දුබ්බිනිවිට්ඨමෙත’’න්ති ඤත්වා ධුරග්ග-පතිට්ඨානොකාසම්පි අලභිත්වා පටිනිවත්ති. ගාවො මහාඋසභො නිවත්තො මයම්පි නිවත්තිස්සාමාති නිවත්තා. මහතො ගොගණස්ස නිවත්තට්ඨානෙ උදකං ඡිජ්ජිත්වා මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය ආවට්ටං උට්ඨපෙසි. ගොගණො ආවට්ටං පවිසිත්වා සමුද්දමෙව පත්තො. එකොපි ගොණො අරොගො නාම නාහොසි. තෙනාහ – ‘‘තත්ථෙව අනයබ්යසනං ආපජ්ජිංසූ’’ති.

අකුසලා ඉමස්ස ලොකස්සාති ඉධ ලොකෙ ඛන්ධධාතායතනෙසු අකුසලා අඡෙකා, පරලොකෙපි එසෙව නයො. මාරධෙය්යං වුච්චති තෙභූමකධම්මා. අමාරධෙය්යං නව ලොකුත්තරධම්මා. මච්චුධෙය්යම්පි තෙභූමකධම්මාව. අමච්චුධෙය්යං නව ලොකුත්තරධම්මා. තත්ථ අකුසලා අඡෙකා. වචනත්ථතො පන මාරස්ස ධෙය්යං මාරධෙය්යං. ධෙය්යන්ති ඨානං වත්ථු නිවාසො ගොචරො. මච්චුධෙය්යෙපි එසෙව නයො. තෙසන්ති තෙසං එවරූපානං සමණබ්රාහ්මණානං, ඉමිනා ඡ සත්ථාරො දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

351. එවං කණ්හපක්ඛං නිට්ඨපෙත්වා සුක්කපක්ඛං දස්සෙන්තො භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ බලවගාවොති දන්තගොණෙ චෙව ධෙනුයො ච. දම්මගාවොති දමෙතබ්බගොණෙ චෙව අවිජාතගාවො ච. වච්ඡතරෙති වච්ඡභාවං තරිත්වා ඨිතෙ බලවවච්ඡෙ. වච්ඡකෙති ධෙනුපකෙ තරුණවච්ඡකෙ ¶ . කිසාබලකෙති අප්පමංසලොහිතෙ මන්දථාමෙ. තාවදෙව ජාතකොති තංදිවසෙ ජාතකො. මාතුගොරවකෙන වුය්හමානොති මාතා පුරතො පුරතො හුංහුන්ති ගොරවං කත්වා සඤ්ඤං දදමානා උරෙන උදකං ඡින්දමානා ගච්ඡති, වච්ඡකො තාය ගොරවසඤ්ඤාය ධෙනුයා වා උරෙන ඡින්නොදකෙන ගච්ඡමානො ‘‘මාතුගොරවකෙන වුය්හමානො’’ති වුච්චති.

352. මාරස්ස ¶ සොතං ඡෙත්වාති අරහත්තමග්ගෙන මාරස්ස තණ්හාසොතං ඡෙත්වා. පාරං ගතාති මහාඋසභා නදීපාරං විය සංසාරපාරං නිබ්බානං ගතා. පාරං අගමංසූති මහාඋසභානං පාරඞ්ගතක්ඛණෙ ගඞ්ගාය සොතස්ස තයො කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම ඨිතා මහාඋසභෙ පාරං පත්තෙ දිස්වා තෙසං ගතමග්ගං පටිපජ්ජිත්වා පාරං අගමංසු. පාරං ගමිස්සන්තීති චතුමග්ගවජ්ඣානං කිලෙසානං තයො ¶ කොට්ඨාසෙ ඛෙපෙත්වා ඨිතා ඉදානි අරහත්තමග්ගෙන අවසෙසං තණ්හාසොතං ඡෙත්වා බලවගාවො විය නදීපාරං සංසාරපාරං නිබ්බානං ගමිස්සන්තීති. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධම්මානුසාරිනො, සද්ධානුසාරිනොති ඉමෙ ද්වෙ පඨමමග්ගසමඞ්ගිනො.

ජානතාති සබ්බධම්මෙ ජානන්තෙන බුද්ධෙන. සුප්පකාසිතොති සුකථිතො. විවටන්ති විවරිතං. අමතද්වාරන්ති අරියමග්ගො. නිබ්බානපත්තියාති තදත්ථාය විවටං. විනළීකතන්ති විගතමානනළං කතං. ඛෙමං පත්ථෙථාති කත්තුකම්යතාඡන්දෙන අරහත්තං පත්ථෙථ, කත්තුකාමා නිබ්බත්තෙතුකාමා හොථාති අත්ථො. ‘‘පත්ත’ත්ථා’’තිපි පාඨො. එවරූපං සත්ථාරං ලභිත්වා තුම්හෙ පත්තායෙව නාමාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. භගවා පන යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළගොපාලකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. චූළසච්චකසුත්තවණ්ණනා

353. එවං ¶ මෙ සුතන්ති චූළසච්චකසුත්තං. තත්ථ මහාවනෙ කූටාගාරසාලායන්ති මහාවනං නාම සයංජාතං අරොපිමං සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනං. කපිලවත්ථුසාමන්තා ¶ පන මහාවනං හිමවන්තෙන සහ එකාබද්ධං අපරිච්ඡෙදං හුත්වා මහාසමුද්දං ආහච්ච ඨිතං. ඉදං තාදිසං න හොති. සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනන්ති මහාවනං. කූටාගාරසාලා පන මහාවනං නිස්සාය කතෙ ආරාමෙ කූටාගාරං අන්තොකත්වා හංසවට්ටකච්ඡන්නෙන කතා සබ්බාකාරසම්පන්නා බුද්ධස්ස භගවතො ගන්ධකුටි වෙදිතබ්බා.

සච්චකො ¶ නිගණ්ඨපුත්තොති පුබ්බෙ කිර එකො නිගණ්ඨො ච නිගණ්ඨී ච පඤ්ච පඤ්ච වාදසතානි උග්ගහෙත්වා, වාදං ආරොපෙස්සාමාති ජම්බුදීපෙ විචරන්තා වෙසාලියං සමාගතා. ලිච්ඡවිරාජානො දිස්වා, – ‘‘ත්වං කො, ත්වං කා’’ති පුච්ඡිංසු. නිගණ්ඨො – ‘‘අහං වාදං ආරොපෙස්සාමීති ජම්බුදීපෙ විචරාමී’’ති ආහ. නිගණ්ඨීපි තථා ආහ. ලිච්ඡවිනො, ‘‘ඉධෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං වාදං ආරොපෙථා’’ති ආහංසු. නිගණ්ඨී අත්තනා උග්ගහිතානි පඤ්චවාදසතානි පුච්ඡි, නිගණ්ඨො කථෙසි. නිගණ්ඨෙන පුච්ඡිතෙපි නිගණ්ඨී කථෙසියෙව. එකස්සපි න ජයො, න පරාජයො, උභො සමසමාව අහෙසුං. ලිච්ඡවිනො, – ‘‘තුම්හෙ උභොපි සමසමා ආහිණ්ඩිත්වා කිං කරිස්සථ, ඉධෙව වසථා’’ති ගෙහං දත්වා බලිං පට්ඨපෙසුං. තෙසං සංවාසමන්වාය චතස්සො ධීතරො ජාතා, – එකා සච්චා නාම, එකා ලොලා නාම, එකා පටාචාරා නාම, එකා ආචාරවතී නාම. තාපි පණ්ඩිතාව අහෙසුං, මාතාපිතූහි උග්ගහිතානි පඤ්ච පඤ්ච වාදසතානි උග්ගහෙසුං. තා වයපත්තා මාතාපිතරො අවොචුං – ‘‘අම්හාකං අම්මා කුලෙ දාරිකා නාම හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනි දත්වා කුලඝරං පෙසිතපුබ්බා නාම නත්ථි. යො පන අගාරිකො තාසං වාදං මද්දිතුං සක්කොති, තස්ස පාදපරිචාරිකා හොන්ති. යො පබ්බජිතො තාසං මද්දිතුං සක්කොති, තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජන්ති. තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? මයම්පි එවමෙව කරිස්සාමාති. චතස්සොපි පරිබ්බාජිකවෙසං ගහෙත්වා, ‘‘අයං ජම්බුදීපො නාම ජම්බුයා පඤ්ඤායතී’’ති ජම්බුසාඛං ගහෙත්වා චාරිකං පක්කමිංසු. යං ගාමං පාපුණන්ති, තස්ස ද්වාරෙ පංසුපුඤ්ජෙ ¶ වා වාලිකපුඤ්ජෙ වා ජම්බුධජං ඨපෙත්වා, – ‘‘යො වාදං ආරොපෙතුං සක්කොති, සො ඉමං මද්දතූ’’ති වත්වා ගාමං පවිසන්ති. එවං ගාමෙන ගාමං විචරන්තියො සාවත්ථිං පාපුණිත්වා තථෙව ගාමද්වාරෙ ජම්බුධජං ¶ ඨපෙත්වා සම්පත්තමනුස්සානං ආරොචෙත්වා අන්තොනගරං පවිට්ඨා.

තෙන සමයෙන භගවා සාවත්ථිං නිස්සාය ජෙතවනෙ විහරති. අථායස්මා සාරිපුත්තො ගිලානෙ පුච්ඡන්තො අජග්ගිතට්ඨානං ජග්ගන්තො අත්තනො කිච්චමහන්තතාය අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි දිවාතරං ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තො ගාමද්වාරෙ ජම්බුධජං දිස්වා, – ‘‘කිමිද’’න්ති දාරකෙ පුච්ඡි. තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. තෙන හි මද්දථාති. න සක්කොම, භන්තෙ, භායාමාති. ‘‘කුමාරා ¶ මා භායථ, ‘කෙන අම්හාකං ජම්බුධජො මද්දාපිතො’ති වුත්තෙ, බුද්ධසාවකෙන සාරිපුත්තත්ථෙරෙන මද්දාපිතො, වාදං ආරොපෙතුකාමා ජෙතවනෙ ථෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡථාති වදෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ ථෙරස්ස වචනං සුත්වා ජම්බුධජං මද්දිත්වා ඡඩ්ඩෙසුං. ථෙරො පිණ්ඩාය චරිත්වා විහාරං ගතො. පරිබ්බාජිකාපි ගාමතො නික්ඛමිත්වා, ‘‘අම්හාකං ධජො කෙන මද්දාපිතො’’ති පුච්ඡිංසු. දාරකා තමත්ථං ආරොචෙසුං. පරිබ්බාජිකා පුන ගාමං පවිසිත්වා එකෙකං වීථිං ගහෙත්වා, – ‘‘බුද්ධසාවකො කිර සාරිපුත්තො නාම අම්හෙහි සද්ධිං වාදං කරිස්සති, සොතුකාමා නික්ඛමථා’’ති ආරොචෙසුං. මහාජනො නික්ඛමි, තෙන සද්ධිං පරිබ්බාජිකා ජෙතවනං අගමිංසු.

ථෙරො – ‘‘අම්හාකං වසනට්ඨානෙ මාතුගාමස්ස ආගමනං නාම අඵාසුක’’න්ති විහාරමජ්ඣෙ නිසීදි. පරිබ්බාජිකායො ගන්ත්වා ථෙරං පුච්ඡිංසු – ‘‘තුම්හෙහි අම්හාකං ධජො මද්දාපිතො’’ති? ආම, මයා මද්දාපිතොති. මයං තුම්හෙහි සද්ධිං වාදං කරිස්සාමාති. සාධු කරොථ, කස්ස පුච්ඡා කස්ස විස්සජ්ජනං හොතූති? පුච්ඡා නාම අම්හාකං පත්තා, තුම්හෙ පන මාතුගාමා නාම පඨමං පුච්ඡථාති ආහ. තා චතස්සොපි චතූසු දිසාසු ඨත්වා මාතාපිතූනං සන්තිකෙ උග්ගහිතං වාදසහස්සං පුච්ඡිංසු. ථෙරො ඛග්ගෙන කුමුදනාළං ඡින්දන්තො විය පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිං කත්වා කථෙසි, කථෙත්වා පුන පුච්ඡථාති ආහ. එත්තකමෙව, භන්තෙ, මයං ජානාමාති. ථෙරො ආහ – ‘‘තුම්හෙහි වාදසහස්සං පුච්ඡිතං මයා කථිතං, අහං පන එකං යෙව පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, තං තුම්හෙ කථෙථා’’ති. තා ථෙරස්ස විසයං දිස්වා, ‘‘පුච්ඡථ, භන්තෙ, බ්යාකරිස්සාමා’’ති වත්තුං නාසක්ඛිංසු. ‘‘වද, භන්තෙ, ජානමානා ¶ බ්යාකරිස්සාමා’’ති පුන ආහංසු.

ථෙරො ¶ අයං පන කුලපුත්තෙ පබ්බාජෙත්වා පඨමං සික්ඛාපෙතබ්බපඤ්හොති වත්වා, – ‘‘එකං නාම කි’’න්ති පුච්ඡි. තා නෙව අන්තං, න කොටිං අද්දසංසු. ථෙරො කථෙථාති ආහ. න පස්සාම, භන්තෙති. තුම්හෙහි වාදසහස්සං පුච්ඡිතං මයා කථිතං, මය්හං තුම්හෙ එකං පඤ්හම්පි කථෙතුං න සක්කොථ, එවං සන්තෙ කස්ස ජයො කස්ස පරාජයොති? තුම්හාකං, භන්තෙ, ජයො, අම්හාකං පරාජයොති. ඉදානි කිං කරිස්සථාති? තා මාතාපිතූහි වුත්තවචනං ආරොචෙත්වා, ‘‘තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති ආහංසු. තුම්හෙ මාතුගාමා නාම අම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිතුං න වට්ටති, අම්හාකං පන සාසනං ගහෙත්වා ¶ භික්ඛුනිඋපස්සයං ගන්ත්වා පබ්බජථාති. තා සාධූති ථෙරස්ස සාසනං ගහෙත්වා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිංසු. පබ්බජිතා ච පන අප්පමත්තා ආතාපිනියො හුත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණිංසු.

අයං සච්චකො තාසං චතුන්නම්පි කනිට්ඨභාතිකො. තාහි චතූහිපි උත්තරිතරපඤ්ඤො, මාතාපිතූනම්පි සන්තිකා වාදසහස්සං, තතො බහුතරඤ්ච බාහිරසමයං උග්ගහෙත්වා කත්ථචි අගන්ත්වා රාජදාරකෙ සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො තත්ථෙව වෙසාලියං වසති, පඤ්ඤාය අතිපූරිතත්තා කුච්ඡි මෙ භිජ්ජෙය්යාති භීතො අයපට්ටෙන කුච්ඡිං පරික්ඛිපිත්වා චරති, ඉමං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො’’ති.

භස්සප්පවාදකොති භස්සං වුච්චති කථාමග්ගො, තං පවදති කථෙතීති භස්සප්පවාදකො. පණ්ඩිතවාදොති අහං පණ්ඩිතොති එවං වාදො. සාධුසම්මතො බහුජනස්සාති යං යං නක්ඛත්තචාරෙන ආදිසති, තං තං යෙභුය්යෙන තථෙව හොති, තස්මා අයං සාධුලද්ධිකො භද්දකොති එවං සම්මතො මහාජනස්ස. වාදෙන වාදං සමාරද්ධොති කථාමග්ගෙන දොසං ආරොපිතො. ආයස්මා අස්සජීති සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ආචරියො අස්සජිත්ථෙරො. ජඞ්ඝාවිහාරං අනුචඞ්කමමානොති තතො තතො ලිච්ඡවිරාජගෙහතො තං තං ගෙහං ගමනත්ථාය අනුචඞ්කමමානො. යෙනායස්මා අස්සජි තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? සමයජානනත්ථං.

එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං ‘සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං ආරොපෙස්සාමී’ති ආහිණ්ඩාමි, ‘සමයං පනස්ස න ජානාමී’ති න ආරොපෙසිං. පරස්ස හි සමයං ¶ ඤත්වා ආරොපිතො වාදො ස්වාරොපිතො නාම හොති. අයං පන සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකො පඤ්ඤායති අස්සජිත්ථෙරො ¶ ; සො අත්තනො සත්ථු සමයෙ කොවිදො, එතාහං පුච්ඡිත්වා කථං පතිට්ඨාපෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං ආරොපෙස්සාමී’’ති. තස්මා උපසඞ්කමි. විනෙතීති කථං විනෙති, කථං සික්ඛාපෙතීති පුච්ඡති. ථෙරො පන යස්මා දුක්ඛන්ති වුත්තෙ උපාරම්භස්ස ඔකාසො හොති, මග්ගඵලානිපි පරියායෙන දුක්ඛන්ති ආගතානි, අයඤ්ච දුක්ඛන්ති වුත්තෙ ථෙරං පුච්ඡෙය්ය – ‘‘භො අස්සජි, කිමත්ථං තුම්හෙ පබ්බජිතා’’ති. තතො ‘‘මග්ගඵලත්ථායා’’ති වුත්තෙ, – ‘‘නයිදං, භො අස්සජි, තුම්හාකං සාසනං නාම, මහාආඝාතනං නාමෙතං, නිරයුස්සදො නාමෙස, නත්ථි තුම්හාකං සුඛාසා, උට්ඨායුට්ඨාය දුක්ඛමෙව ජිරාපෙන්තා ආහිණ්ඩථා’’ති දොසං ආරොපෙය්ය, තස්මා ¶ පරවාදිස්ස පරියායකථං කාතුං න වට්ටති. යථා එස අප්පතිට්ඨො හොති, එවමස්ස නිප්පරියායකථං කථෙස්සාමීති චින්තෙත්වා, ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්ච’’න්ති ඉමං අනිච්චානත්තවසෙනෙව කථං කථෙති. දුස්සුතන්ති සොතුං අයුත්තං.

354. සන්ථාගාරෙති රාජකුලානං අත්ථානුසාසනසන්ථාගාරසාලායං. යෙන තෙ ලිච්ඡවී තෙනුපසඞ්කමීති එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ සමයං අජානනභාවෙන සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං න ආරොපෙසිං, ඉදානි පනස්ස මහාසාවකෙන කථිතං සමයං ජානාමි, ඉමෙ ච මම අන්තෙවාසිකා පඤ්චසතා ලිච්ඡවී සන්නිපතිතා. එතෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං ආරොපෙස්සාමී’’ති තස්මා උපසඞ්කමි. ඤාතඤ්ඤතරෙනාති ඤාතෙසු අභිඤ්ඤාතෙසු පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙසු අඤ්ඤතරෙන. පතිට්ඨිතන්ති යථා තෙන පතිට්ඨිතං. සචෙ එවං පතිට්ඨිස්සති, අථ පන අඤ්ඤදෙව වක්ඛති, තත්ර මයා කිං සක්කා කාතුන්ති ඉදානෙව පිට්ඨිං පරිවත්තෙන්තො ආහ. ආකඩ්ඪෙය්යාති අත්තනො අභිමුඛං කඩ්ඪෙය්ය. පරිකඩ්ඪෙය්යාති පුරතො පටිපණාමෙය්ය. සම්පරිකඩ්ඪෙය්යාති කාලෙන ආකඩ්ඪෙය්ය, කාලෙන පරිකඩ්ඪෙය්ය. සොණ්ඩිකාකිලඤ්ජන්ති සුරාඝරෙ පිට්ඨකිලඤ්ජං. සොණ්ඩිකාධුත්තොති සුරාධුත්තො. වාලං කණ්ණෙ ගහෙත්වාති සුරාපරිස්සාවනත්ථවිකං ධොවිතුකාමො ¶ කසටනිධුනනත්ථං උභොසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා. ඔධුනෙය්යාති අධොමුඛං කත්වා ධුනෙය්ය. නිද්ධුනෙය්යාති උද්ධංමුඛං කත්වා ධුනෙය්ය. නිප්ඵොටෙය්යාති පුනප්පුනං පප්ඵොටෙය්ය. සාණධොවිකං නාමාති එත්ථ මනුස්සා සාණසාටකකරණත්ථං සාණවාකෙ ගහෙත්වා මුට්ඨිං මුට්ඨිං බන්ධිත්වා උදකෙ පක්ඛිපන්ති. තෙ තතියදිවසෙ සුට්ඨු කිලින්නා හොන්ති. අථ මනුස්සා අම්බිලයාගුසුරාදීනි ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා සාණමුට්ඨිං ගහෙත්වා, දක්ඛිණතො වාමතො සම්මුඛා චාති තීසු ඵලකෙසු සකිං දක්ඛිණඵලකෙ, සකිං වාමඵලකෙ, සකිං සම්මුඛඵලකෙ පහරන්තා අම්බිලයාගුසුරාදීනි භුඤ්ජන්තා පිවන්තා ඛාදන්තා ¶ ධොවන්ති. මහන්තා කීළා හොති. රඤ්ඤො නාගො තං කීළං දිස්වා ගම්භීරං උදකං අනුපවිසිත්වා සොණ්ඩාය උදකං ගහෙත්වා සකිං කුම්භෙ සකිං පිට්ඨියං සකිං උභොසු පස්සෙසු සකිං අන්තරසත්ථියං පක්ඛිපන්තො කීළිත්ථ. තදුපාදාය තං කීළිතජාතං සාණධොවිකං නාම වුච්චති ¶ , තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සාණධොවිකං නාම කීළිතජාතං කීළතී’’ති. කිං සො භවමානො සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො, යො භගවතො වාදං ආරොපෙස්සතීති යො සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො භගවතො වාදං ආරොපෙස්සති, සො කිං භවමානො කිං යක්ඛො භවමානො උදාහු ඉන්දො, උදාහු බ්රහ්මා භවමානො භගවතො වාදං ආරොපෙස්සති? න හි සක්කා පකතිමනුස්සෙන භගවතො වාදං ආරොපෙතුන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

355. තෙන ඛො පන සමයෙනාති යස්මිං සමයෙ සච්චකො ආරාමං පාවිසි, තස්මිං. කිස්මිං පන සමයෙ පාවිසීති? මහාමජ්ඣන්හිකසමයෙ. කස්මා පන තස්මිං සමයෙ චඞ්කමන්තීති? පණීතභොජනපච්චයස්ස ථිනමිද්ධස්ස විනොදනත්ථං. දිවාපධානිකා වා තෙ. තාදිසානඤ්හි පච්ඡාභත්තං චඞ්කමිත්වා න්හත්වා සරීරං උතුං ගණ්හාපෙත්වා නිසජ්ජ සමණධම්මං කරොන්තානං චිත්තං එකග්ගං හොති. යෙන තෙ භික්ඛූති සො කිර කුහිං සමණො ගොතමොති පරිවෙණතො පරිවෙණං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා පවිසිස්සාමීති විලොකෙන්තො අරඤ්ඤෙ හත්ථී විය චඞ්කමෙ චඞ්කමමානෙ පංසුකූලිකභික්ඛූ දිස්වා තෙසං සන්තිකං අගමාසි. තං සන්ධාය, ‘‘යෙන තෙ භික්ඛූ’’තිආදි වුත්තං. කහං ¶ නු ඛො, භොති කතරස්මිං ආවාසෙ වා මණ්ඩපෙ වාති අත්ථො. එස, අග්ගිවෙස්සන, භගවාති තදා කිර භගවා පච්චූසකාලෙ මහාකරුණා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා දසසහස්සචක්කවාළෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා බොධනෙය්යසත්තං ඔලොකෙන්තො අද්දස – ‘‘ස්වෙ සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො මහතිං ලිච්ඡවිපරිසං ගහෙත්වා මම වාදං ආරොපෙතුකාමො ආගමිස්සතී’’ති. තස්මා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො වෙසාලියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො මහාපරිසාය නිසීදිතුං සුඛට්ඨානෙ නිසීදිස්සාමීති ගන්ධකුටිං අපවිසිත්වා මහාවනෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදි. තෙ භික්ඛූ භගවතො වත්තං දස්සෙත්වා ආගතා, සච්චකෙන පුට්ඨා දූරෙ නිසින්නං භගවන්තං දස්සෙන්තා, ‘‘එස අග්ගිවෙස්සන භගවා’’ති ආහංසු.

මහතියා ලිච්ඡවිපරිසාය සද්ධින්ති හෙට්ඨා පඤ්චමත්තෙහි ලිච්ඡවිසතෙහි පරිවුතොති වුත්තං. තෙ ¶ එතස්ස අන්තෙවාසිකායෙව, අන්තොවෙසාලියං පන සච්චකො පඤ්චමත්තානි ලිච්ඡවිරාජසතානි ගහෙත්වා, ‘‘වාදත්ථිකො භගවන්තං උපසඞ්කමන්තො’’ති සුත්වා ද්වින්නං පණ්ඩිතානං කථාසල්ලාපං සොස්සාමාති ¶ යෙභුය්යෙන මනුස්සා නික්ඛන්තා, එවං සා පරිසා මහතී අපරිච්ඡින්නගණනා අහොසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. අඤ්ජලිං පණාමෙත්වාති එතෙ උභතොපක්ඛිකා, තෙ එවං චින්තෙසුං – ‘‘සචෙ නො මිච්ඡාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති, ‘කස්මා තුම්හෙ සමණං ගොතමං වන්දිත්ථා’ති, තෙසං, ‘කිං අඤ්ජලිමත්තකරණෙනපි වන්දිතං හොතී’ති වක්ඛාම. සචෙ නො සම්මාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති, ‘කස්මා භගවන්තං න වන්දිත්ථා’ති, ‘කිං සීසෙන භූමිං පහරන්තෙනෙව වන්දිතං හොති, නනු අඤ්ජලිකම්මම්පි වන්දනා එවා’ති වක්ඛාමා’’ති. නාම ගොත්තන්ති, භො ගොතම, අහං අසුකස්ස පුත්තො දත්තො නාම මිත්තො නාම ඉධ ආගතොති වදන්තා නාමං සාවෙන්ති නාම. භො ගොතම, අහං වාසිට්ඨො නාම කච්චානො නාම ඉධ ආගතොති වදන්තා ගොත්තං සාවෙන්ති නාම. එතෙ කිර දලිද්දා ජිණ්ණකුලපුත්තා පරිසමජ්ඣෙ නාමගොත්තවසෙන පාකටා භවිස්සාමාති එවං අකංසු. යෙ පන තුණ්හීභූතා නිසීදිංසු, තෙ කෙරාටිකා චෙව අන්ධබාලා ච. තත්ථ කෙරාටිකා, ‘‘එකං ද්වෙ කථාසල්ලාපෙ කරොන්තො විස්සාසිකො හොති, අථ විස්සාසෙ සති ¶ එකං ද්වෙ භික්ඛා අදාතුං න යුත්ත’’න්ති තතො අත්තානං මොචෙන්තා තුණ්හී නිසීදන්ති. අන්ධබාලා අඤ්ඤාණතායෙව අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩො විය යත්ථ කත්ථචි තුණ්හීභූතා නිසීදන්ති.

356. කිඤ්චිදෙව දෙසන්ති කඤ්චි ඔකාසං කිඤ්චි කාරණං, අථස්ස භගවා පඤ්හපුච්ඡනෙ උස්සාහං ජනෙන්තො ආහ – පුච්ඡ, අග්ගිවෙස්සන, යදාකඞ්ඛසීති. තස්සත්ථො – ‘‘පුච්ඡ යදි ආකඞ්ඛසි, න මෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ භාරො අත්ථි’’. අථ වා ‘‘පුච්ඡ යං ආකඞ්ඛසි, සබ්බං තෙ විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි අසාධාරණං පච්චෙකබුද්ධඅග්ගසාවමහාසාවකෙහි. තෙ හි යදාකඞ්ඛසීති න වදන්ති, සුත්වා වෙදිස්සාමාති වදන්ති. බුද්ධා පන ‘‘පුච්ඡාවුසො, යදාකඞ්ඛසී’’ති (සං. නි. 1.237) වා, ‘‘පුච්ඡ, මහාරාජ, යදාකඞ්ඛසී’’ති (දී. නි. 1.162) වා,

‘‘පුච්ඡ වාසව මං පඤ්හං, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි;

තස්ස තස්සෙව පඤ්හස්ස, අහං අන්තං කරොමි තෙ’’ ඉති. (දී. නි. 2.356) වා,

‘‘තෙන ¶ හි ත්වං, භික්ඛු, සකෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා පුච්ඡ යදාකඞ්ඛසී’’ති (ම. නි. 3.85) වා,

‘‘බාවරිස්ස ¶ ච තුය්හං වා, සබ්බෙසං සබ්බසංසයං;

කතාවකාසා පුච්ඡව්හො, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡථා’’ති. (සු. නි. 1036) වා,

‘‘පුච්ඡ මං සභිය පඤ්හං, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි;

තස්ස තස්සෙව පඤ්හස්ස, අහං අන්තං කරොමි තෙ’’ ඉති. (සු. නි. 517) වා –

තෙසං තෙසං යක්ඛනරින්දදෙවසමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකානං සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙන්ති. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං භගවා බුද්ධභූමිං පත්වා එතං පවාරණං පවාරෙය්ය. යො බොධිසත්තභූමියං පදෙසඤාණෙපි ඨිතො

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤ පඤ්හානි වියාකරොහි,

යාචන්ති තං ඉසයො සාධුරූපා;

කොණ්ඩඤ්ඤ එසො මනුජෙසු ධම්මො,

යං වුද්ධමාගච්ඡති එස භාරො’’ති. (ජා. 2.17.60) –

එවං ¶ සක්කාදීනං අත්ථාය ඉසීහි යාචිතො

‘‘කතාවකාසා පුච්ඡන්තු භොන්තො,

යං කිඤ්චි පඤ්හං මනසාභිපත්ථිතං;

අහඤ්හි තං තං වො වියාකරිස්සං,

ඤත්වා සයං ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති. (ජා. 2.17.61);

එවං ¶ සරභඞ්ගකාලෙ, සම්භවජාතකෙ ච සකලජම්බුදීපං තික්ඛත්තුං විචරිත්වා පඤ්හානං අන්තකරං අදිස්වා සුචිරතෙන බ්රාහ්මණෙන පඤ්හං පුට්ඨො ඔකාසෙ කාරිතෙ, ජාතියා සත්තවස්සො රථිකායං පංසුං කීළන්තො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා අන්තරවීථියං නිසින්නොව –

‘‘තග්ඝ තෙ අහමක්ඛිස්සං, යථාපි කුසලො තථා;

රාජා ච ඛො තං ජානාති, යදි කාහති වා න වා’’ති. (ජා. 1.16.172) –

සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි.

එවං භගවතා සබ්බඤ්ඤුපවාරණාය පවාරිතාය අත්තමනො පඤ්හං පුච්ඡන්තො, ‘‘කථං පන, භො ගොතමා’’තිආදිමාහ.

අථස්ස ¶ භගවා, ‘‘පස්සථ, භො, අඤ්ඤං සාවකෙන කථිතං, අඤ්ඤං සත්ථා කථෙති, නනු මයා පටිකච්චෙව වුත්තං, ‘සචෙ තථා පතිට්ඨිස්සති, යථාස්ස සාවකෙන පතිට්ඨිතං, එවාහං වාදං ආරොපෙස්සාමී’ති. අයං පන අඤ්ඤමෙව කථෙති, තත්ථ කිං මයා සක්කා කාතු’’න්ති එවං නිගණ්ඨස්ස වචනොකාසො මා හොතූති හෙට්ඨා අස්සජිත්ථෙරෙන කථිතනියාමෙනෙව කථෙන්තො, එවං ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සනාතිආදිමාහ. උපමා මං, භො ගොතම, පටිභාතීති, භො ගොතම, මය්හං එකා උපමා උපට්ඨාති, ආහරාමි තං උපමන්ති වදති. පටිභාතු තං, අග්ගිවෙස්සනාති උපට්ඨාතු තෙ, අග්ගිවෙස්සන, ආහර තං උපමං විසත්ථොති භගවා අවොච. බලකරණීයාති බාහුබලෙන කත්තබ්බා කසිවාණිජ්ජාදිකා කම්මන්තා. රූපත්තායං පුරිසපුග්ගලොති රූපං අත්තා අස්සාති රූපත්තා, රූපං අත්තාති ගහෙත්වා ඨිතපුග්ගලං දීපෙති. රූපෙ පතිට්ඨායාති තස්මිං අත්තාති ගහිතරූපෙ පතිට්ඨහිත්වා. පුඤ්ඤං වා අපුඤ්ඤං වා පසවතීති කුසලං වා අකුසලං වා පටිලභති. වෙදනත්තාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමිනා කිං දීපෙති? ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා ඉමෙසං සත්තානං පථවී විය පතිට්ඨා, තෙ ඉමෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු පතිට්ඨාය කුසලාකුසලකම්මං නාම ආයූහන්ති. තුම්හෙ එවරූපං විජ්ජමානමෙව අත්තානං පටිසෙධෙන්තො පඤ්චක්ඛන්ධා ¶ අනත්තාති දීපෙථාති අතිවිය සකාරණං කත්වා උපමං ආහරි. ඉමිනා ච නිගණ්ඨෙන ආහටඔපම්මං නියතමෙව ¶ , සබ්බඤ්ඤුබුද්ධතො අඤ්ඤො තස්ස කථං ඡින්දිත්වා වාදෙ දොසං දාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. දුවිධා හි පුග්ගලා බුද්ධවෙනෙය්යා ච සාවකවෙනෙය්යා ච. සාවකවෙනෙය්යෙ සාවකාපි විනෙන්ති බුද්ධාපි. බුද්ධවෙනෙය්යෙ පන සාවකා විනෙතුං න සක්කොන්ති, බුද්ධාව විනෙන්ති. අයම්පි නිගණ්ඨො බුද්ධවෙනෙය්යො, තස්මා එතස්ස වාදං ඡින්දිත්වා අඤ්ඤො දොසං දාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙනස්ස භගවා සයමෙව වාදෙ දොසදස්සනත්ථං නනු ත්වං, අග්ගිවෙස්සනාතිආදිමාහ.

අථ නිගණ්ඨො චින්තෙසි – ‘‘අතිවිය සමණො ගොතමො මම වාදං පතිට්ඨපෙති, සචෙ උපරි කොචි දොසො භවිස්සති, මමං එකකංයෙව නිග්ගණ්හිස්සති. හන්දාහං ඉමං වාදං මහාජනස්සාපි මත්ථකෙ පක්ඛිපාමී’’ති, තස්මා එවමාහ – අහම්පි, භො ගොතම, එවං වදාමි රූපං මෙ අත්තා…පෙ… විඤ්ඤාණං මෙ අත්තාති, අයඤ්ච මහතී ජනතාති. භගවා පන නිගණ්ඨතො සතගුණෙනපි ¶ සහස්සගුණෙනපි සතසහස්සගුණෙනපි වාදීවරතරො, තස්මා චින්තෙසි – ‘‘අයං නිගණ්ඨො අත්තානං මොචෙත්වා මහාජනස්ස මත්ථකෙ වාදං පක්ඛිපති, නාස්ස අත්තානං මොචෙතුං දස්සාමි, මහාජනතො නිවත්තෙත්වා එකකංයෙව නං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං කිඤ්හි තෙ, අග්ගිවෙස්සනාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – නායං ජනතා මම වාදං ආරොපෙතුං ආගතා, ත්වංයෙව සකලං වෙසාලිං සංවට්ටිත්වා මම වාදං ආරොපෙතුං ආගතො, තස්මා ත්වං සකමෙව වාදං නිවෙඨෙහි, මා මහාජනස්ස මත්ථකෙ පක්ඛිපසීති. සො පටිජානන්තො අහඤ්හි, භො ගොතමාතිආදිමාහ.

357. ඉති භගවා නිගණ්ඨස්ස වාදං පතිට්ඨපෙත්වා, තෙන හි, අග්ගිවෙස්සනාති පුච්ඡං ආරභි. තත්ථ තෙන හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. යස්මා ත්වං පඤ්චක්ඛන්ධෙ අත්තතො පටිජානාසි, තස්මාති අත්ථො. සකස්මිං විජිතෙති අත්තනො රට්ඨෙ. ඝාතෙතායං වා ඝාතෙතුන්ති ඝාතාරහං ඝාතෙතබ්බයුත්තකං ඝාතෙතුං ¶ . ජාපෙතායං වා ජාපෙතුන්ති ධනජානිරහං ජාපෙතබ්බයුත්තං ජාපෙතුං ජිණ්ණධනං කාතුං. පබ්බාජෙතායං වා පබ්බාජෙතුන්ති සකරට්ඨතො පබ්බාජනාරහං පබ්බාජෙතුං, නීහරිතුං. වත්තිතුඤ්ච අරහතීති වත්තති චෙව වත්තිතුඤ්ච අරහති. වත්තිතුං යුත්තොති දීපෙති. ඉති නිගණ්ඨො අත්තනො වාදභෙදනත්ථං ආහටකාරණමෙව අත්තනො මාරණත්ථාය ආවුධං තිඛිණං කරොන්තො විය විසෙසෙත්වා දීපෙති, යථා තං බාලො. එවං මෙ රූපං හොතූති මම රූපං එවංවිධං හොතු, පාසාදිකං අභිරූපං අලඞ්කතප්පටියත්තං සුවණ්ණතොරණං විය සුසජ්ජිතචිත්තපටො විය ච මනාපදස්සනන්ති. එවං මෙ රූපං ¶ මා අහොසීති මම රූපං එවංවිධං මා හොතු, දුබ්බණ්ණං දුස්සණ්ඨිතං වලිතපලිතං තිලකසමාකිණ්ණන්ති.

තුණ්හී අහොසීති නිගණ්ඨො ඉමස්මිං ඨානෙ විරද්ධභාවං ඤත්වා, ‘‘සමණො ගොතමො මම වාදං භින්දනත්ථාය කාරණං ආහරි, අහං බාලතාය තමෙව විසෙසෙත්වා දීපෙසිං, ඉදානි නට්ඨොම්හි, සචෙ වත්තතීති වක්ඛාමි, ඉමෙ රාජානො උට්ඨහිත්වා, ‘අග්ගිවෙස්සන, ත්වං මම රූපෙ වසො වත්තතීති වදසි, යදි තෙ රූපෙ වසො වත්තති, කස්මා ත්වං යථා ඉමෙ ලිච්ඡවිරාජානො ¶ තාවතිංසදෙවසදිසෙහි අත්තභාවෙහි විරොචන්ති අභිරූපා පාසාදිකා, එවං න විරොචසී’ති. සචෙ න වත්තතීති වක්ඛාමි, සමණො ගොතමො උට්ඨහිත්වා, ‘අග්ගිවෙස්සන, ත්වං පුබ්බෙ වත්තති මෙ රූපස්මිං වසොති වත්වා ඉදානි පටික්ඛිපසී’ති වාදං ආරොපෙස්සති. ඉති වත්තතීති වුත්තෙපි එකො දොසො, න වත්තතීති වුත්තෙපි එකො දොසො’’ති තුණ්හී අහොසි. දුතියම්පි භගවා පුච්ඡි, දුතියම්පි තුණ්හී අහොසි. යස්මා පන යාවතතියං භගවතා පුච්ඡිතෙ අබ්යාකරොන්තස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලති, බුද්ධා ච නාම සත්තානංයෙව අත්ථාය කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමීනං පූරිතත්තා සත්තෙසු බලවඅනුද්දයා හොන්ති. තස්මා යාවතතියං අපුච්ඡිත්වා අථ ඛො භගවා සච්චකං නිගණ්ඨපුත්තං එතදවොච – එතං ‘‘බ්යාකරොහී දානී’’තිආදිවචනං අවොච.

තත්ථ සහධම්මිකන්ති සහෙතුකං සකාරණං. වජිරං පාණිම්හි අස්සාති වජිරපාණි. යක්ඛොති න යො වා සො වා යක්ඛො, සක්කො දෙවරාජාති වෙදිතබ්බො. ආදිත්තන්ති ¶ අග්ගිවණ්ණං. සම්පජ්ජලිතන්ති සුට්ඨු පජ්ජලිතං. සජොතිභූතන්ති සමන්තතො ජොතිභූතං, එකග්ගිජාලභූතන්ති අත්ථො. ඨිතො හොතීති මහන්තං සීසං, කන්දලමකුලසදිසා දාඨා, භයානකානි අක්ඛිනාසාදීනීති එවං විරූපරූපං මාපෙත්වා ඨිතො. කස්මා පනෙස ආගතොති? දිට්ඨිවිස්සජ්ජාපනත්ථං. අපිච, ‘‘අහඤ්චෙව ඛො පන ධම්මං දෙසෙය්යං, පරෙ ච මෙ න ආජානෙය්යු’’න්ති එවං ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කභාවං ආපන්නෙ භගවති සක්කො මහාබ්රහ්මුනා සද්ධිං ආගන්ත්වා, ‘‘භගවා ධම්මං දෙසෙථ, තුම්හාකං ආණාය අවත්තමානෙ මයං වත්තාපෙස්සාම, තුම්හාකං ධම්මචක්කං හොතු, අම්හාකං ආණාචක්ක’’න්ති පටිඤ්ඤමකාසි. තස්මා ‘‘අජ්ජ සච්චකං තාසෙත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජාපෙස්සාමී’’ති ආගතො.

භගවා ¶ චෙව පස්සති, සච්චකො ච නිගණ්ඨපුත්තොති යදි හි තං අඤ්ඤෙපි පස්සෙය්යුං. තං කාරණං අගරු අස්ස, ‘‘සමණො ගොතමො සච්චකං අත්තනො වාදෙ අනොතරන්තං ඤත්වා යක්ඛං ආවාහෙත්වා දස්සෙසි, තතො සච්චකො භයෙන කථෙසී’’ති වදෙය්යුං. තස්මා භගවා චෙව පස්සති සච්චකො ච. තස්ස තං දිස්වාව සකලසරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, අන්තොකුච්ඡි විපරිවත්තමානා මහාරවං රවි. සො ‘‘අඤ්ඤෙපි නු ඛො පස්සන්තී’’ති ඔලොකෙන්තො ¶ කස්සචි ලොමහංසමත්තම්පි න අද්දස. තතො – ‘‘ඉදං භයං මමෙව උප්පන්නං. සචාහං යක්ඛොති වක්ඛාමි, ‘කිං තුය්හමෙව අක්ඛීනි අත්ථි, ත්වමෙව යක්ඛං පස්සසි, පඨමං යක්ඛං අදිස්වා සමණෙන ගොතමෙන වාදසඞ්ඝාටෙ ඛිත්තොව යක්ඛං පස්සසී’ති වදෙය්යු’’න්ති චින්තෙත්වා – ‘‘න දානි මෙ ඉධ අඤ්ඤං පටිසරණං අත්ථි, අඤ්ඤත්ර සමණා ගොතමා’’ති මඤ්ඤමානො, අථ ඛො සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො…පෙ… භගවන්තං එතදවොච. තාණං ගවෙසීති තාණන්ති ගවෙසමානො. ලෙණං ගවෙසීති ලෙණන්ති ගවෙසමානො. සරණං ගවෙසීති සරණන්ති ගවෙසමානො. එත්ථ ච තායති රක්ඛතීති තාණං. නිලීයන්ති එත්ථාති ලෙණං. සරතීති සරණං, භයං හිංසති විද්ධංසෙතීති අත්ථො.

358. මනසි කරිත්වාති මනම්හි කත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා උපධාරෙත්වා. එවං මෙ වෙදනා හොතූති කුසලාව හොතු, සුඛාව හොතු. එවං මෙ සඤ්ඤා හොතූති කුසලාව හොතු, සුඛාව හොතු, සොමනස්සසම්පයුත්තාව හොතූති. සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙසුපි එසෙව නයො. මා අහොසීති එත්ථ පන වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො ¶ වෙදිතබ්බො. කල්ලං නූති යුත්තං නු. සමනුපස්සිතුන්ති ‘‘එතං මම එසොහමස්මි එසො මෙ අත්තා’’ති එවං තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන පස්සිතුං. නො හිදං, භො ගොතමාති න යුත්තමෙතං, භො ගොතම. ඉති භගවා යථා නාම ඡෙකො අහිතුණ්ඩිකො සප්පදට්ඨවිසං තෙනෙව සප්පෙන පුන ඩංසාපෙත්වා උබ්බාහෙය්ය, එවං තස්සංයෙව පරිසති සච්චකං නිගණ්ඨපුත්තං තෙනෙව මුඛෙන පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තාති වදාපෙසි. දුක්ඛං අල්ලීනොති ඉමං පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛං තණ්හාදිට්ඨීහි අල්ලීනො. උපගතො අජ්ඣොසිතොතිපි තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. දුක්ඛං එතං මමාතිආදීසු පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛං තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන සමනුපස්සතීති අත්ථො. පරිජානෙය්යාති අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති තීරණපරිඤ්ඤාය පරිතො ජානෙය්ය. පරික්ඛෙපෙත්වාති ඛයං වයං අනුප්පාදං උපනෙත්වා.

359. නවන්ති ¶ තරුණං. අකුක්කුකජාතන්ති පුප්ඵග්ගහණකාලෙ අන්තො අඞ්ගුට්ඨප්පමාණො එකො ඝනදණ්ඩකො නිබ්බත්තති, තෙන විරහිතන්ති අත්ථො. රිත්තොති සුඤ්ඤො අන්තොසාරවිරහිතො. රිත්තත්තාව තුච්ඡො. අපරද්ධොති පරාජිතො. භාසිතා ඛො පන තෙති ඉදං භගවා තස්ස මුඛරභාවං ¶ පකාසෙත්වා නිග්ගණ්හන්තො ආහ. සො කිර පුබ්බෙ පූරණාදයො ඡ සත්ථාරො උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡති. තෙ විස්සජ්ජෙතුං න සක්කොන්ති. අථ නෙසං පරිසමජ්ඣෙ මහන්තං විප්පකාරං ආරොපෙත්වා උට්ඨාය ජයං පවෙදෙන්තො ගච්ඡති. සො සම්මාසම්බුද්ධම්පි තථෙව විහෙඨෙස්සාමීති සඤ්ඤාය උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘අම්භො කො නාම යං රුක්ඛො, සින්නපත්තො සකණ්ටකො;

යත්ථ එකප්පහාරෙන, උත්තමඞ්ගං විභිජ්ජිත’’න්ති.

අයං ඛදිරං ආහච්ච අසාරකරුක්ඛපරිචිතො මුදුතුණ්ඩසකුණො විය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසාරං ආහච්ච ඤාණතුණ්ඩභෙදං පත්තො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ථද්ධභාවං අඤ්ඤාසි. තදස්ස පරිසමජ්ඣෙ ¶ පකාසෙන්තො භාසිතා ඛො පන තෙතිආදිමාහ. නත්ථි එතරහීති උපාදින්නකසරීරෙ සෙදො නාම නත්ථීති න වත්තබ්බං, එතරහි පන නත්ථීති වදති. සුවණ්ණවණ්ණං කායං විවරීති න සබ්බං කායං විවරි. බුද්ධා නාම ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා පටිච්ඡන්නසරීරා පරිසති ධම්මං දෙසෙන්ති. අථ භගවා ගලවාටකසම්මුඛට්ඨානෙ චීවරං ගහෙත්වා චතුරඞ්ගුලමත්තං ඔතාරෙසි. ඔතාරිතමත්තෙ පන තස්මිං සුවණ්ණවණ්ණා රස්මියො පුඤ්ජපුඤ්ජා හුත්වා සුවණ්ණඝටතො රත්තසුවණ්ණරසධාරා විය, රත්තවණ්ණවලාහකතො විජ්ජුලතා විය ච නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණමුරජසදිසං මහාඛන්ධං උත්තමසිරං පදක්ඛිණං කුරුමානා ආකාසෙ පක්ඛන්දිංසු. කස්මා පන භගවා එවමකාසීති? මහාජනස්ස කඞ්ඛාවිනොදනත්ථං. මහාජනො හි සමණො ගොතමො මය්හං සෙදො නත්ථීති වදති, සච්චකස්ස තාව නිගණ්ඨපුත්තස්ස යන්තාරුළ්හස්ස විය සෙදා පග්ඝරන්ති. සමණො පන ගොතමො ඝනදුපට්ටචීවරං පාරුපිත්වා නිසින්නො, අන්තො සෙදස්ස අත්ථිතා වා නත්ථිතා වා කථං සක්කා ඤාතුන්ති කඞ්ඛං කරෙය්ය, තස්ස කඞ්ඛාවිනොදනත්ථං එවමකාසි. මඞ්කුභූතොති නිත්තෙජභූතො. පත්තක්ඛන්ධොති පතිතක්ඛන්ධො. අප්පටිභානොති උත්තරි අප්පස්සන්තො. නිසීදීති පාදඞ්ගුට්ඨකෙන භූමිං කසමානො නිසීදි.

360. දුම්මුඛොති ¶ න විරූපමුඛො, අභිරූපො හි සො පාසාදිකො. නාමං පනස්ස එතං. අභබ්බො තං පොක්ඛරණිං පුන ඔතරිතුන්ති සබ්බෙසං අළානං ¶ භග්ගත්තා පච්ඡින්නගමනො ඔතරිතුං අභබ්බො, තත්ථෙව කාකකුලලාදීනං භත්තං හොතීති දස්සෙති. විසූකායිකානීති දිට්ඨිවිසූකානි. විසෙවිතානීති දිට්ඨිසඤ්චරිතානි. විප්ඵන්දිතානීති දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතානි. යදිදං වාදාධිප්පායොති එත්ථ යදිදන්ති නිපාතමත්තං; වාදාධිප්පායො හුත්වා වාදං ආරොපෙස්සාමීති අජ්ඣාසයෙන උපසඞ්කමිතුං අභබ්බො; ධම්මස්සවනාය පන උපසඞ්කමෙය්යාති දස්සෙති. දුම්මුඛං ලිච්ඡවිපුත්තං එතදවොචාති කස්මා අවොච ¶ ? දුම්මුඛස්ස කිරස්ස උපමාහරණකාලෙ සෙස ලිච්ඡවිකුමාරාපි චින්තෙසුං – ‘‘ඉමිනා නිගණ්ඨෙන අම්හාකං සිප්පුග්ගහණට්ඨානෙ චිරං අවමානො කතො, අයං දානි අමිත්තස්ස පිට්ඨිං පස්සිතුං කාලො. මයම්පි එකෙකං උපමං ආහරිත්වා පාණිප්පහාරෙන පතිතං මුග්ගරෙන පොථෙන්තො විය තථා නං කරිස්සාම, යථා න පුන පරිසමජ්ඣෙ සීසං උක්ඛිපිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති, තෙ ඔපම්මානි කරිත්වා දුම්මුඛස්ස කථාපරියොසානං ආගමයමානා නිසීදිංසු. සච්චකො තෙසං අධිප්පායං ඤත්වා, ඉමෙ සබ්බෙව ගීවං උක්ඛිපිත්වා ඔට්ඨෙහි චලමානෙහි ඨිතා; සචෙ පච්චෙකා උපමා හරිතුං ලභිස්සන්ති, පුන මයා පරිසමජ්ඣෙ සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කා භවිස්සති, හන්දාහං දුම්මුඛං අපසාදෙත්වා යථා අඤ්ඤස්ස ඔකාසො න හොති, එවං කථාවාරං පච්ඡින්දිත්වා සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමීති තස්මා එතදවොච. තත්ථ ආගමෙහීති තිට්ඨ, මා පුන භණාහීති අත්ථො.

361. තිට්ඨතෙසා, භො ගොතමාති, භො ගොතම, එසා අම්හාකඤ්චෙව අඤ්ඤෙසඤ්ච පුථුසමණබ්රාහ්මණානං වාචා තිට්ඨතු. විලාපං විලපිතං මඤ්ඤෙති එතඤ්හි වචනං විලපිතං විය හොති, විප්පලපිතමත්තං හොතීති අත්ථො. අථ වා තිට්ඨතෙසාති එත්ථ කථාති ආහරිත්වා වත්තබ්බා. වාචාවිලාපං විලපිතං මඤ්ඤෙති එත්ථ පනිදං වාචානිච්ඡාරණං විලපිතමත්තං මඤ්ඤෙ හොතීති අත්ථො.

ඉදානි පඤ්හං පුච්ඡන්තො කිත්තාවතාතිආදිමාහ. තත්ථ වෙසාරජ්ජපත්තොති ඤාණපත්තො. අපරප්පච්චයොති අපරප්පත්තියො. අථස්ස භගවා පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ඉධ, අග්ගිවෙස්සනාතිආදිමාහ, තං උත්තානත්ථමෙව. යස්මා පනෙත්ථ පස්සතීති වුත්තත්තා සෙක්ඛභූමි දස්සිතා. තස්මා උත්තරි අසෙක්ඛභූමිං පුච්ඡන්තො දුතියං පඤ්හං පුච්ඡි, තම්පිස්ස භගවා බ්යාකාසි ¶ . තත්ථ ¶ දස්සනානුත්තරියෙනාතිආදීසු දස්සනානුත්තරියන්ති ලොකියලොකුත්තරා පඤ්ඤා. පටිපදානුත්තරියන්ති ලොකියලොකුත්තරා පටිපදා. විමුත්තානුත්තරියන්ති ලොකියලොකුත්තරා විමුත්ති. සුද්ධලොකුත්තරමෙව වා ගහෙත්වා දස්සනානුත්තරියන්ති අරහත්තමග්ගසම්මාදිට්ඨි. පටිපදානුත්තරියන්ති සෙසානි මග්ගඞ්ගානි. විමුත්තානුත්තරියන්ති අග්ගඵලවිමුත්ති. ඛීණාසවස්ස වා නිබ්බානදස්සනං දස්සනානුත්තරියං ¶ නාම. මග්ගඞ්ගානි පටිපදානුත්තරියං. අග්ගඵලං විමුත්තානුත්තරියන්ති වෙදිතබ්බං. බුද්ධො සො භගවාති සො භගවා සයම්පි චත්තාරි සච්චානි බුද්ධො. බොධායාති පරෙසම්පි චතුසච්චබොධාය ධම්මං දෙසෙති. දන්තොතිආදීසු දන්තොති නිබ්බිසෙවනො. දමථායාති නිබ්බිසෙවනත්ථාය. සන්තොති සබ්බකිලෙසවූපසමෙන සන්තො. සමථායාති කිලෙසවූපසමාය. තිණ්ණොති චතුරොඝතිණ්ණො. තරණායාති චතුරොඝතරණාය. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. පරිනිබ්බානායාති කිලෙසපරිනිබ්බානත්ථාය.

362. ධංසීති ගුණධංසකා. පගබ්බාති වාචාපාගබ්බියෙන සමන්නාගතා. ආසාදෙතබ්බන්ති ඝට්ටෙතබ්බං. ආසජ්ජාති ඝට්ටෙත්වා. නත්වෙව භවන්තං ගොතමන්ති භවන්තං ගොතමං ආසජ්ජ කස්සචි අත්තනො වාදං අනුපහතං සකලං ආදාය පක්කමිතුං ථාමො නත්ථීති දස්සෙති. න හි භගවා හත්ථිආදයො විය කස්සචි ජීවිතන්තරායං කරොති. අයං පන නිගණ්ඨො ඉමා තිස්සො උපමා න භගවතො උක්කංසනත්ථං ආහරි, අත්තුක්කංසනත්ථමෙව ආහරි. යථා හි රාජා කඤ්චි පච්චත්ථිකං ඝාතෙත්වා එවං නාම සූරො එවං ථාමසම්පන්නො පුරිසො භවිස්සතීති පච්චත්ථිකං ථොමෙන්තොපි අත්තානමෙව ථොමෙති. එවමෙව සොපි සියා හි, භො ගොතම, හත්ථිං පභින්නන්තිආදීහි භගවන්තං උක්කංසෙන්තොපි මයමෙව සූරා මයං පණ්ඩිතා මයං බහුස්සුතායෙව එවං පභින්නහත්ථිං විය, ජලිතඅග්ගික්ඛන්ධං විය, ඵණකතආසීවිසං විය ච වාදත්ථිකා සම්මාසම්බුද්ධං උපසඞ්කමිම්හාති අත්තානංයෙව උක්කංසෙති. එවං අත්තානං උක්කංසෙත්වා භගවන්තං නිමන්තයමානො අධිවාසෙතු මෙතිආදිමාහ. තත්ථ අධිවාසෙතූති සම්පටිච්ඡතු. ස්වාතනායාති යං මෙ තුම්හෙසු කාරං කරොතො ස්වෙ භවිස්සති පුඤ්ඤඤ්ච පීතිපාමොජ්ජඤ්ච, තදත්ථාය. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති භගවා ¶ කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙයෙව ඛන්තිං ධාරෙන්තො තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි. සච්චකස්ස අනුග්ගහකරණත්ථං මනසාව සම්පටිච්ඡීති වුත්තං හොති.

363. යමස්ස පතිරූපං මඤ්ඤෙය්යාථාති තෙ කිර ලිච්ඡවී තස්ස පඤ්චථාලිපාකසතානි නිච්චභත්තං ¶ ආහරන්ති ¶ . තදෙව සන්ධාය එස ස්වෙ තුම්හෙ යං අස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස පතිරූපං කප්පියන්ති මඤ්ඤෙය්යාථ, තං ආහරෙය්යාථ; සමණස්ස හි ගොතමස්ස තුම්හෙ පරිචාරකා කප්පියාකප්පියං යුත්තායුත්තං ජානාථාති වදති. භත්තාභිහාරං අභිහරිංසූති අභිහරිතබ්බං භත්තං අභිහරිංසු. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන. සන්තප්පෙත්වාති සුට්ඨු තප්පෙත්වා, පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං කත්වා. සම්පවාරෙත්වාති සුට්ඨු පවාරෙත්වා, අලං අලන්ති හත්ථසඤ්ඤාය පටික්ඛිපාපෙත්වා. භුත්තාවින්ති භුත්තවන්තං. ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං, අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඔනිත්තපත්තපාණි’’න්තිපි පාඨො, තස්සත්ථො, ඔනිත්තං නානාභූතං පත්තං පාණිතො අස්සාති ඔනිත්තපත්තපාණී. තං ඔනිත්තපත්තපාණිං, හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා එකමන්තෙ පත්තං නික්ඛිපිත්වා නිසින්නන්ති අත්ථො. එකමන්තං නිසීදීති භගවන්තං එවංභූතං ඤත්වා එකස්මිං ඔකාසෙ නිසීදීති අත්ථො. පුඤ්ඤඤ්චාති යං ඉමස්මිං දානෙ පුඤ්ඤං, ආයතිං විපාකක්ඛන්ධාති අත්ථො. පුඤ්ඤමහීති විපාකක්ඛන්ධානංයෙව පරිවාරො. තං දායකානං සුඛාය හොතූති තං ඉමෙසං ලිච්ඡවීනං සුඛත්ථාය හොතු. ඉදං කිර සො අහං පබ්බජිතො නාම, පබ්බජිතෙන ච න යුත්තං අත්තනො දානං නිය්යාතෙතුන්ති තෙසං නිය්යාතෙන්තො එවමාහ. අථ භගවා යස්මා ලිච්ඡවීහි සච්චකස්ස දින්නං, න භගවතො. සච්චකෙන පන භගවතො දින්නං, තස්මා තමත්ථං දීපෙන්තො යං ඛො, අග්ගිවෙස්සනාතිආදිමාහ. ඉති භගවා නිගණ්ඨස්ස මතෙන විනායෙව අත්තනො දින්නං දක්ඛිණං නිගණ්ඨස්ස නිය්යාතෙසි, සා චස්ස අනාගතෙ වාසනා භවිස්සතීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළසච්චකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මහාසච්චකසුත්තවණ්ණනා

364. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාසච්චකසුත්තං. තත්ථ එකං සමයන්ති ච තෙන ඛො පන සමයෙනාති ච පුබ්බණ්හසමයන්ති ච තීහි පදෙහි එකොව සමයො වුත්තො. භික්ඛූනඤ්හි වත්තපටිපත්තිං ¶ කත්වා මුඛං ධොවිත්වා පත්තචීවරමාදාය චෙතියං වන්දිත්වා කතරං ගාමං පවිසිස්සාමාති විතක්කමාළකෙ ඨිතකාලො නාම හොති. භගවා එවරූපෙ සමයෙ රත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා පංසුකූලචීවරං එකංසං පාරුපිත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගන්ධකුටිපමුඛෙ අට්ඨාසි. තං සන්ධාය, – ‘‘එකං සමයන්ති ච තෙන ඛො පන සමයෙනාති ච පුබ්බණ්හසමය’’න්ති ච වුත්තං. පවිසිතුකාමොති පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමීති එවං කතසන්නිට්ඨානො. තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමීති? වාදාරොපනජ්ඣාසයෙන. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘පුබ්බෙපාහං අපණ්ඩිතතාය සකලං වෙසාලිපරිසං ගහෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පරිසමජ්ඣෙ මඞ්කු ජාතො. ඉදානි තථා අකත්වා එකකොව ගන්ත්වා වාදං ආරොපෙස්සාමි. යදි සමණං ගොතමං පරාජෙතුං සක්ඛිස්සාමි, අත්තනො ලද්ධිං දීපෙත්වා ජයං කරිස්සාමි. යදි සමණස්ස ගොතමස්ස ජයො භවිස්සති, අන්ධකාරෙ නච්චං විය න කොචි ජානිස්සතී’’ති නිද්දාපඤ්හං නාම ගහෙත්වා ඉමිනා වාදජ්ඣාසයෙන උපසඞ්කමි.

අනුකම්පං උපාදායාති සච්චකස්ස නිගණ්ඨපුත්තස්ස අනුකම්පං පටිච්ච. ථෙරස්ස කිරස්ස එවං අහොසි – ‘‘භගවති මුහුත්තං නිසින්නෙ බුද්ධදස්සනං ධම්මස්සවනඤ්ච ලභිස්සති. තදස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තිස්සතී’’ති. තස්මා භගවන්තං යාචිත්වා පංසුකූලචීවරං චතුග්ගුණං පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදතු භගවාති ආහ. ‘‘කාරණං ආනන්දො වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. භගවන්තං එතදවොචාති යං පන පඤ්හං ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආදාය ආගතො තං ඨපෙත්වා පස්සෙන තාව පරිහරන්තො එතං සන්ති, භො ගොතමාතිආදිවචනං අවොච.

365. ඵුසන්ති හි තෙ, භො ගොතමාති තෙ සමණබ්රාහ්මණා සරීරෙ උප්පන්නං සාරීරිකං දුක්ඛං වෙදනං ඵුසන්ති ලභන්ති, අනුභවන්තීති අත්ථො. ඌරුක්ඛම්භොති ඛම්භකතඌරුභාවො, ඌරුථද්ධතාති ¶ අත්ථො. විම්හයත්ථවසෙන පනෙත්ථ භවිස්සතීති අනාගතවචනං කතං. කායන්වයං හොතීති කායානුගතං ¶ හොති කායස්ස වසවත්ති. කායභාවනාති ¶ පන විපස්සනා වුච්චති, තාය චිත්තවික්ඛෙපං පාපුණන්තො නාම නත්ථි, ඉති නිගණ්ඨො අසන්තං අභූතං යං නත්ථි, තදෙවාහ. චිත්තභාවනාතිපි සමථො වුච්චති, සමාධියුත්තස්ස ච පුග්ගලස්ස ඌරුක්ඛම්භාදයො නාම නත්ථි, ඉති නිගණ්ඨො ඉදං අභූතමෙව ආහ. අට්ඨකථායං පන වුත්තං – ‘‘යථෙව ‘භූතපුබ්බන්ති වත්වා ඌරුක්ඛම්භොපි නාම භවිස්සතී’තිආදීනි වදතො අනාගතරූපං න සමෙති, තථා අත්ථොපි න සමෙති, අසන්තං අභූතං යං නත්ථි, තං කථෙතී’’ති.

නො කායභාවනන්ති පඤ්චාතපතප්පනාදිං අත්තකිලමථානුයොගං සන්ධායාහ. අයඤ්හි තෙසං කායභාවනා නාම. කිං පන සො දිස්වා එවමාහ? සො කිර දිවාදිවස්ස විහාරං ආගච්ඡති, තස්මිං ඛො පන සමයෙ භික්ඛූ පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු පටිසල්ලානං උපගච්ඡන්ති. සො තෙ පටිසල්ලීනෙ දිස්වා චිත්තභාවනාමත්තං එතෙ අනුයුඤ්ජන්ති, කායභාවනා පනෙතෙසං නත්ථීති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

366. අථ නං භගවා අනුයුඤ්ජන්තො කින්ති පන තෙ, අග්ගිවෙස්සන, කායභාවනා සුතාති ආහ. සො තං විත්ථාරෙන්තො සෙය්යථිදං, නන්දො වච්ඡොතිආදිමාහ. තත්ථ නන්දොති තස්ස නාමං. වච්ඡොති ගොත්තං. කිසොති නාමං. සංකිච්චොති ගොත්තං. මක්ඛලිගොසාලො හෙට්ඨා ආගතොව. එතෙති එතෙ තයො ජනා, තෙ කිර කිලිට්ඨතපානං මත්ථකපත්තා අහෙසුං. උළාරානි උළාරානීති පණීතානි පණීතානි. ගාහෙන්ති නාමාති බලං ගණ්හාපෙන්ති නාම. බ්රූහෙන්තීති වඩ්ඪෙන්ති. මෙදෙන්තීති ජාතමෙදං කරොන්ති. පුරිමං පහායාති පුරිමං දුක්කරකාරං පහාය. පච්ඡා උපචිනන්තීති පච්ඡා උළාරඛාදනීයාදීහි සන්තප්පෙන්ති, වඩ්ඪෙන්ති. ආචයාපචයො හොතීති වඩ්ඪි ච අවඩ්ඪි ච හොති, ඉති ඉමස්ස කායස්ස කාලෙන වඩ්ඪි, කාලෙන පරිහානීති වඩ්ඪිපරිහානිමත්තමෙව පඤ්ඤායති, කායභාවනා පන න පඤ්ඤායතීති දීපෙත්වා චිත්තභාවනං පුච්ඡන්තො, ‘‘කින්ති පන තෙ, අග්ගිවෙස්සන, චිත්තභාවනා සුතා’’ති ආහ. න සම්පායාසීති සම්පාදෙත්වා කථෙතුං නාසක්ඛි, යථා තං බාලපුථුජ්ජනො.

367. කුතො ¶ ¶ පන ත්වන්ති යො ත්වං එවං ඔළාරිකං දුබ්බලං කායභාවනං න ජානාසි? සො ¶ ත්වං කුතො සණ්හං සුඛුමං චිත්තභාවනං ජානිස්සසීති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ චොදනාලයත්ථෙරො, ‘‘අබුද්ධවචනං නාමෙතං පද’’න්ති බීජනිං ඨපෙත්වා පක්කමිතුං ආරභි. අථ නං මහාසීවත්ථෙරො ආහ – ‘‘දිස්සති, භික්ඛවෙ, ඉමස්ස චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්ස ආචයොපි අපචයොපි ආදානම්පි නික්ඛෙපනම්පී’’ති (සං. නි. 2.62). තං සුත්වා සල්ලක්ඛෙසි – ‘‘ඔළාරිකං කායං පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නවිපස්සනා ඔළාරිකාති වත්තුං වට්ටතී’’ති.

368. සුඛසාරාගීති සුඛසාරාගෙන සමන්නාගතො. සුඛාය වෙදනාය නිරොධා උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනාති න අනන්තරාව උප්පජ්ජති, සුඛදුක්ඛානඤ්හි අනන්තරපච්චයතා පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.2.45-46) පටිසිද්ධා. යස්මා පන සුඛෙ අනිරුද්ධෙ දුක්ඛං නුප්පජ්ජති, තස්මා ඉධ එවං වුත්තං. පරියාදාය තිට්ඨතීති ඛෙපෙත්වා ගණ්හිත්වා තිට්ඨති. උභතොපක්ඛන්ති සුඛං එකං පක්ඛං දුක්ඛං එකං පක්ඛන්ති එවං උභතොපක්ඛං හුත්වා.

369. උප්පන්නාපි සුඛා වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය තිට්ඨති, භාවිතත්තා කායස්ස. උප්පන්නාපි දුක්ඛා වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය තිට්ඨති, භාවිතත්තා චිත්තස්සාති එත්ථ කායභාවනා විපස්සනා, චිත්තභාවනා සමාධි. විපස්සනා ච සුඛස්ස පච්චනීකා, දුක්ඛස්ස ආසන්නා. සමාධි දුක්ඛස්ස පච්චනීකො, සුඛස්ස ආසන්නො. කථං? විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නස්ස හි අද්ධානෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ තත්ථ තත්ථ අග්ගිඋට්ඨානං විය හොති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, මත්ථකතො උසුමවට්ටිඋට්ඨානං විය හොතීති චිත්තං හඤ්ඤති විහඤ්ඤති විප්ඵන්දති. එවං තාව විපස්සනා සුඛස්ස පච්චනීකා, දුක්ඛස්ස ආසන්නා. උප්පන්නෙ පන කායිකෙ වා චෙතසිකෙ වා දුක්ඛෙ තං දුක්ඛං වික්ඛම්භෙත්වා සමාපත්තිං සමාපන්නස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ දුක්ඛං දූරාපගතං හොති, අනප්පකං සුඛං ඔක්කමති. එවං සමාධි දුක්ඛස්ස පච්චනීකො, සුඛස්ස ආසන්නො. යථා විපස්සනා සුඛස්ස පච්චනීකා, දුක්ඛස්ස ආසන්නා, න තථා සමාධි. යථා සමාධි දුක්ඛස්ස පච්චනීකො, සුඛස්ස ආසන්නො, න ච තථා විපස්සනාති. තෙන වුත්තං – ‘‘උප්පන්නාපි සුඛා ¶ වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය ¶ තිට්ඨති, භාවිතත්තා කායස්ස. උප්පන්නාපි දුක්ඛා වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය තිට්ඨති, භාවිතත්තා චිත්තස්සා’’ති.

370. ආසජ්ජ ¶ උපනීයාති ගුණෙ ඝට්ටෙත්වා චෙව උපනෙත්වා ච. තං වත මෙති තං වත මම චිත්තං.

371. කිඤ්හි නො සියා, අග්ගිවෙස්සනාති, අග්ගිවෙස්සන, කිං න භවිස්සති, භවිස්සතෙව, මා එවං සඤ්ඤී හොහි, උප්පජ්ජියෙව මෙ සුඛාපි දුක්ඛාපි වෙදනා, උප්පන්නාය පනස්සා අහං චිත්තං පරියාදාය ඨාතුං න දෙමි. ඉදානිස්ස තමත්ථං පකාසෙතුං උපරි පසාදාවහං ධම්මදෙසනං දෙසෙතුකාමො මූලතො පට්ඨාය මහාභිනික්ඛමනං ආරභි. තත්ථ ඉධ මෙ, අග්ගිවෙස්සන, පුබ්බෙව සම්බොධා…පෙ… තත්ථෙව නිසීදිං, අලමිදං පධානායාති ඉදං සබ්බං හෙට්ඨා පාසරාසිසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො, තත්ථ බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසජ්ජා, ඉධ දුක්කරකාරිකා.

374. අල්ලකට්ඨන්ති අල්ලං උදුම්බරකට්ඨං. සස්නෙහන්ති සඛීරං. කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහි. අවූපකට්ඨාති අනපගතා. කාමච්ඡන්දොතිආදීසු කිලෙසකාමොව ඡන්දකරණවසෙන ඡන්දො. සිනෙහකරණවසෙන ස්නෙහො. මුච්ඡාකරණවසෙන මුච්ඡා. පිපාසාකරණවසෙන පිපාසා. අනුදහනවසෙන පරිළාහොති වෙදිතබ්බො. ඔපක්කමිකාති උපක්කමනිබ්බත්තා. ඤාණාය දස්සනාය අනුත්තරාය සම්බොධායාති සබ්බං ලොකුත්තරමග්ගවෙවචනමෙව.

ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – අල්ලං සඛීරං උදුම්බරකට්ඨං විය හි කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමතො අනිස්සටපුග්ගලා. උදකෙ පක්ඛිත්තභාවො විය කිලෙසකාමෙන තින්තතා; මන්ථනෙනාපි අග්ගිනො අනභිනිබ්බත්තනං විය කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමතො අනිස්සටානං ඔපක්කමිකාහි වෙදනාහි ලොකුත්තරමග්ගස්ස අනධිගමො. අමන්ථනෙනාපි අග්ගිනො අනභිනිබ්බත්තනං විය තෙසං පුග්ගලානං විනාපි ඔපක්කමිකාහි වෙදනාහි ලොකුත්තරමග්ගස්ස අනධිගමො. දුතියඋපමාපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො, පුරිමා සපුත්තභරියපබ්බජ්ජාය උපමා; පච්ඡිමා බ්රාහ්මණධම්මිකපබ්බජ්ජාය.

376. තතියඋපමාය ¶ ¶ කොළාපන්ති ඡින්නසිනෙහං නිරාපං. ථලෙ නික්ඛිත්තන්ති පබ්බතථලෙ වා භූමිථලෙ වා නික්ඛිත්තං. එත්ථාපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – සුක්ඛකොළාපකට්ඨං විය හි කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමතො නිස්සටපුග්ගලා, ආරකා උදකා ථලෙ නික්ඛිත්තභාවො විය කිලෙසකාමෙන ¶ අතින්තතා. මන්ථනෙනාපි අග්ගිනො අභිනිබ්බත්තනං විය කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමතො නිස්සටානං අබ්භොකාසිකනෙසජ්ජිකාදිවසෙන ඔපක්කමිකාහිපි වෙදනාහි ලොකුත්තරමග්ගස්ස අධිගමො. අඤ්ඤස්ස රුක්ඛස්ස සුක්ඛසාඛාය සද්ධිං ඝංසනමත්තෙනෙව අග්ගිනො අභිනිබ්බත්තනං විය විනාපි ඔපක්කමිකාහි වෙදනාහි සුඛායෙව පටිපදාය ලොකුත්තරමග්ගස්ස අධිගමොති. අයං උපමා භගවතා අත්තනො අත්ථාය ආහටා.

377. ඉදානි අත්තනො දුක්කරකාරිකං දස්සෙන්තො, තස්ස මය්හන්තිආදිමාහ. කිං පන භගවා දුක්කරං අකත්වා බුද්ධො භවිතුං න සමත්ථොති? කත්වාපි අකත්වාපි සමත්ථොව. අථ කස්මා අකාසීති? සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්තනො පරක්කමං දස්සෙස්සාමි. සො ච මං වීරියනිම්මථනගුණො හාසෙස්සතීති. පාසාදෙ නිසින්නොයෙව හි පවෙණිආගතං රජ්ජං ලභිත්වාපි ඛත්තියො න තථාපමුදිතො හොති, යථා බලකායං ගහෙත්වා සඞ්ගාමෙ ද්වෙ තයො සම්පහාරෙ දත්වා අමිත්තමථනං කත්වා පත්තරජ්ජො. එවං පත්තරජ්ජස්ස හි රජ්ජසිරිං අනුභවන්තස්ස පරිසං ඔලොකෙත්වා අත්තනො පරක්කමං අනුස්සරිත්වා, ‘‘අසුකට්ඨානෙ අසුකකම්මං කත්වා අසුකඤ්ච අසුකඤ්ච අමිත්තං එවං විජ්ඣිත්වා එවං පහරිත්වා ඉමං රජ්ජසිරිං පත්තොස්මී’’ති චින්තයතො බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජති. එවමෙවං භගවාපි සදෙවකස්ස ලොකස්ස පරක්කමං දස්සෙස්සාමි, සො හි මං පරක්කමො අතිවිය හාසෙස්සති, සොමනස්සං උප්පාදෙස්සතීති දුක්කරමකාසි.

අපිච පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානොපි අකාසියෙව, පච්ඡිමා හි ජනතා සම්මාසම්බුද්ධො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙත්වාපි පධානං පදහිත්වාව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්තො, කිමඞ්ගං පන මයන්ති පධානවීරියං කත්තබ්බං මඤ්ඤිස්සති; එවං සන්තෙ ඛිප්පමෙව ජාතිජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සතීති පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානො අකාසියෙව.

දන්තෙභිදන්තමාධායාති ¶ හෙට්ඨාදන්තෙ උපරිදන්තං ඨපෙත්වා. චෙතසා චිත්තන්ති කුසලචිත්තෙන අකුසලචිත්තං. අභිනිග්ගණ්හෙය්යන්ති නිග්ගණ්හෙය්යං. අභිනිප්පීළෙය්යන්ති ¶ නිප්පීළෙය්යං. අභිසන්තාපෙය්යන්ති තාපෙත්වා වීරියනිම්මථනං කරෙය්යං. සාරද්ධොති සදරථො. පධානාභිතුන්නස්සාති පධානෙන අභිතුන්නස්ස, විද්ධස්ස සතොති අත්ථො.

378. අප්පාණකන්ති ¶ නිරස්සාසකං. කම්මාරගග්ගරියාති කම්මාරස්ස ගග්ගරනාළියා. සීසවෙදනා හොන්තීති කුතොචි නික්ඛමිතුං අලභමානෙහි වාතෙහි සමුට්ඨාපිතා බලවතියො සීසවෙදනා හොන්ති. සීසවෙඨං දදෙය්යාති සීසවෙඨනං දදෙය්ය. දෙවතාති බොධිසත්තස්ස චඞ්කමනකොටියං පණ්ණසාලපරිවෙණසාමන්තා ච අධිවත්ථා දෙවතා.

තදා කිර බොධිසත්තස්ස අධිමත්තෙ කායදාහෙ උප්පන්නෙ මුච්ඡා උදපාදි. සො චඞ්කමෙව නිසින්නො හුත්වා පපති. තං දිස්වා දෙවතා එවමාහංසු – ‘‘විහාරොත්වෙව සො අරහතො’’ති, ‘‘අරහන්තො නාම එවරූපා හොන්ති මතකසදිසා’’ති ලද්ධියා වදන්ති. තත්ථ යා දෙවතා ‘‘කාලඞ්කතො’’ති ආහංසු, තා ගන්ත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘තුම්හාකං පුත්තො කාලඞ්කතො’’ති. මම පුත්තො බුද්ධො හුත්වා කාලඞ්කතො, නො අහුත්වාති? බුද්ධො භවිතුං නාසක්ඛි, පධානභූමියංයෙව පතිත්වා කාලඞ්කතොති. නාහං සද්දහාමි, මම පුත්තස්ස බොධිං අපත්වා කාලඞ්කිරියා නාම නත්ථීති.

අපරභාගෙ සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන රාජගහං ගන්ත්වා කපිලවත්ථුං අනුප්පත්තස්ස සුද්ධොදනමහාරාජා පත්තං ගහෙත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා යාගුඛජ්ජකං දත්වා අන්තරාභත්තසමයෙ එතමත්ථං ආරොචෙසි – තුම්හාකං භගවා පධානකරණකාලෙ දෙවතා ආගන්ත්වා, ‘‘පුත්තො තෙ, මහාරාජ, කාලඞ්කතො’’ති ආහංසූති. කිං සද්දහසි මහාරාජාති? න භගවා සද්දහින්ති. ඉදානි, මහාරාජ, සුපිනප්පටිග්ගහණතො පට්ඨාය අච්ඡරියානි පස්සන්තො කිං සද්දහිස්සසි? අහම්පි බුද්ධො ජාතො, ත්වම්පි බුද්ධපිතා ජාතො, පුබ්බෙ පන මය්හං අපරිපක්කෙ ඤාණෙ බොධිචරියං චරන්තස්ස ධම්මපාලකුමාරකාලෙපි සිප්පං උග්ගහෙතුං ගතස්ස, ‘‘තුම්හාකං පුත්තො ධම්මපාලකුමාරො කාලඞ්කතො, ඉදමස්ස අට්ඨී’’ති ¶ එළකට්ඨිං ආහරිත්වා දස්සෙසුං, තදාපි තුම්හෙ, ‘‘මම පුත්තස්ස අන්තරාමරණං නාම නත්ථි, නාහං සද්දහාමී’’ති අවොචුත්ථ, මහාරාජාති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා භගවා මහාධම්මපාලජාතකං කථෙසි.

379. මා ¶ ඛො ත්වං මාරිසාති සම්පියායමානා ආහංසු. දෙවතානං කිරායං පියමනාපවොහාරො, යදිදං මාරිසාති. අජජ්ජිතන්ති අභොජනං. හලන්ති වදාමීති අලන්ති වදාමි, අලං ඉමිනා එවං මා කරිත්ථ, යාපෙස්සාමහන්ති එවං පටිසෙධෙමීති අත්ථො.

380-1. මඞ්ගුරච්ඡවීති ¶ මඞ්ගුරමච්ඡච්ඡවි. එතාව පරමන්ති තාසම්පි වෙදනානමෙතංයෙව පරමං, උත්තමං පමාණං. පිතු සක්කස්ස කම්මන්තෙ…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතාති රඤ්ඤො කිර වප්පමඞ්ගලදිවසො නාම හොති, තදා අනෙකප්පකාරං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදෙන්ති. නගරවීථියො සොධාපෙත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපාපෙත්වා ධජපටාකාදයො උස්සාපෙත්වා සකලනගරං දෙවවිමානං විය අලඞ්කරොන්ති. සබ්බෙ දාසකම්මකරාදයො අහතවත්ථනිවත්ථා ගන්ධමාලාදිපටිමණ්ඩිතා රාජකුලෙ සන්නිපතන්ති. රඤ්ඤො කම්මන්තෙ නඞ්ගලසතසහස්සං යොජීයති. තස්මිං පන දිවසෙ එකෙන ඌනං අට්ඨසතං යොජෙන්ති. සබ්බනඞ්ගලානි සද්ධිං බලිබද්දරස්මියොත්තෙහි ජාණුස්සොණිස්ස රථො විය රජතපරික්ඛිත්තානි හොන්ති. රඤ්ඤො ආලම්බනනඞ්ගලං රත්තසුවණ්ණපරික්ඛිත්තං හොති. බලිබද්දානං සිඞ්ගානිපි රස්මිපතොදාපි සුවණ්ණපරික්ඛිත්තා හොන්ති. රාජා මහාපරිවාරෙන නික්ඛමන්තො පුත්තං ගහෙත්වා අගමාසි.

කම්මන්තට්ඨානෙ එකො ජම්බුරුක්ඛො බහලපත්තපලාසො සන්දච්ඡායො අහොසි. තස්ස හෙට්ඨා කුමාරස්ස සයනං පඤ්ඤපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතං විතානං බන්ධාපෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජා සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා අමච්චගණපරිවුතො නඞ්ගලකරණට්ඨානං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුවණ්ණනඞ්ගලං ගණ්හාති. අමච්චා එකෙනූනඅට්ඨසතරජතනඞ්ගලානි ගහෙත්වා ඉතො චිතො ච කසන්ති. රාජා පන ඔරතො පාරං ගච්ඡති, පාරතො වා ඔරං ගච්ඡති. එතස්මිං ඨානෙ මහාසම්පත්ති හොති, බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ධාතියො රඤ්ඤො සම්පත්තිං පස්සිස්සාමාති අන්තොසාණිතො බහි නික්ඛන්තා. බොධිසත්තො ¶ ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිස්වා වෙගෙන උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානෙ පරිග්ගහෙත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. ධාතියො ඛජ්ජභොජ්ජන්තරෙ විචරමානා ථොකං චිරායිංසු, සෙසරුක්ඛානං ¶ ඡායා නිවත්තා, තස්ස පන රුක්ඛස්ස පරිමණ්ඩලා හුත්වා අට්ඨාසි. ධාතියො අය්යපුත්තො එකකොති වෙගෙන සාණිං උක්ඛිපිත්වා අන්තො පවිසමානා බොධිසත්තං සයනෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තඤ්ච පාටිහාරියං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු – ‘‘කුමාරො දෙව, එවං නිසින්නො අඤ්ඤෙසං රුක්ඛානං ඡායා නිවත්තා, ජම්බුරුක්ඛස්ස පරිමණ්ඩලා ඨිතා’’ති. රාජා වෙගෙනාගන්ත්වා පාටිහාරියං දිස්වා, ‘‘ඉදං තෙ, තාත, දුතියං වන්දන’’න්ති පුත්තං වන්දි. ඉදමෙතං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘පිතු සක්කස්ස කම්මන්තෙ…පෙ… පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතා’’ති. සියා නු ඛො එසො මග්ගො බොධායාති භවෙය්ය නු ඛො එතං ආනාපානස්සතිපඨමජ්ඣානං බුජ්ඣනත්ථාය මග්ගොති. සතානුසාරිවිඤ්ඤාණන්ති ¶ නයිදං බොධාය මග්ගො භවිස්සති, ආනාපානස්සතිපඨමජ්ඣානං පන භවිස්සතීති එවං එකං ද්වෙ වාරෙ උප්පන්නසතියා අනන්තරං උප්පන්නවිඤ්ඤාණං සතානුසාරිවිඤ්ඤාණං නාම. යං තං සුඛන්ති යං තං ආනාපානස්සතිපඨමජ්ඣානසුඛං.

382. පච්චුපට්ඨිතා හොන්තීති පණ්ණසාලපරිවෙණසම්මජ්ජනාදිවත්තකරණෙන උපට්ඨිතා හොන්ති. බාහුල්ලිකොති පච්චයබාහුල්ලිකො. ආවත්තො බාහුල්ලායාති රසගිද්ධො හුත්වා පණීතපිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය ආවත්තො. නිබ්බිජ්ජ පක්කමිංසූති උක්කණ්ඨිත්වා ධම්මනියාමෙනෙව පක්කන්තා බොධිසත්තස්ස සම්බොධිං පත්තකාලෙ කායවිවෙකස්ස ඔකාසදානත්ථං ධම්මතාය ගතා. ගච්ඡන්තා ච අඤ්ඤට්ඨානං අගන්ත්වා බාරාණසිමෙව අගමංසු. බොධිසත්තො තෙසු ගතෙසු අද්ධමාසං කායවිවෙකං ලභිත්වා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣි.

383. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදි භයභෙරවෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

387. අභිජානාමි ඛො පනාහන්ති අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. නිගණ්ඨො කිර චින්තෙසි – ‘‘අහං සමණං ගොතමං එකං පඤ්හං පුච්ඡිං. සමණො ගොතමො ‘අපරාපි මං, අග්ගිවෙස්සන, අපරාපි මං, අග්ගිවෙස්සනා’ති පරියොසානං අදස්සෙන්තො කථෙතියෙව. කුපිතො නු ඛො’’ති? අථ භගවා, අග්ගිවෙස්සන ¶ , තථාගතෙ අනෙකසතාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තෙ කුපිතො ¶ සමණො ගොතමොති එකොපි වත්තා නත්ථි, පරෙසං බොධනත්ථාය පටිවිජ්ඣනත්ථාය එව තථාගතො ධම්මං දෙසෙතීති දස්සෙන්තො ඉමං ධම්මදෙසනං ආරභි. තත්ථ ආරබ්භාති සන්ධාය. යාවදෙවාති පයොජනවිධි පරිච්ඡෙදනියමනං. ඉදං වුත්තං හොති – පරෙසං විඤ්ඤාපනමෙව තථාගතස්ස ධම්මදෙසනාය පයොජනං, තස්මා න එකස්සෙව දෙසෙති, යත්තකා විඤ්ඤාතාරො අත්ථි, සබ්බෙසං දෙසෙතීති. තස්මිංයෙව පුරිමස්මින්ති ඉමිනා කිං දස්සෙතීති? සච්චකො කිර චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො අභිරූපො පාසාදිකො සුඵුසිතං දන්තාවරණං, ජිව්හා මුදුකා, මධුරං වාක්කරණං, පරිසං රඤ්ජෙන්තො මඤ්ඤෙ විචරති, අන්තො පනස්ස චිත්තෙකග්ගතා නත්ථී’’ති. අථ භගවා, අග්ගිවෙස්සන, න තථාගතො පරිසං රඤ්ජෙන්තො විචරති, චක්කවාළපරියන්තායපි පරිසාය තථාගතො ධම්මං දෙසෙති, අසල්ලීනො අනුපලිත්තො එත්තකං එකවිහාරී, සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තිං අනුයුත්තොති දස්සෙතුං එවමාහ.

අජ්ඣත්තමෙවාති ¶ ගොචරජ්ඣත්තමෙව. සන්නිසාදෙමීති සන්නිසීදාපෙමි, තථාගතො හි යස්මිං ඛණෙ පරිසා සාධුකාරං දෙති, තස්මිං ඛණෙ පුබ්බාභොගෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, සාධුකාරසද්දස්ස නිග්ඝොසෙ අවිච්ඡින්නෙයෙව සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙති, බුද්ධානඤ්හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො හොතීති අස්සාසවාරෙ පස්සාසවාරෙ සමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති. යෙන සුදං නිච්චකප්පන්ති යෙන සුඤ්ඤෙන ඵලසමාධිනා නිච්චකාලං විහරාමි, තස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ චිත්තං සණ්ඨපෙමි සමාදහාමීති දස්සෙති.

ඔකප්පනියමෙතන්ති සද්දහනියමෙතං. එවං භගවතො එකග්ගචිත්තතං සම්පටිච්ඡිත්වා ඉදානි අත්තනො ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආනීතපඤ්හං පුච්ඡන්තො අභිජානාති ඛො පන භවං ගොතමො දිවා සුපිතාති ආහ. යථා හි සුනඛො නාම අසම්භින්නඛීරපක්කපායසං සප්පිනා යොජෙත්වා උදරපූරං භොජිතොපි ගූථං දිස්වා අඛාදිත්වා ගන්තුං න සක්කා, අඛාදමානො ¶ ඝායිත්වාපි ගච්ඡති, අඝායිත්වාව ගතස්ස කිරස්ස සීසං රුජ්ජති; එවමෙවං ඉමස්සපි සත්ථා අසම්භින්නඛීරපක්කපායසසදිසං අභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව ආසවක්ඛයා පසාදනීයං ධම්මදෙසනං දෙසෙති. එතස්ස පන එවරූපං ධම්මදෙසනං ¶ සුත්වා සත්ථරි පසාදමත්තම්පි න උප්පන්නං, තස්මා ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආනීතපඤ්හං අපුච්ඡිත්වා ගන්තුං අසක්කොන්තො එවමාහ. තත්ථ යස්මා ථිනමිද්ධං සබ්බඛීණාසවානං අරහත්තමග්ගෙනෙව පහීයති, කායදරථො පන උපාදින්නකෙපි හොති අනුපාදින්නකෙපි. තථා හි කමලුප්පලාදීනි එකස්මිං කාලෙ විකසන්ති, එකස්මිං මකුලානි හොන්ති, සායං කෙසඤ්චි රුක්ඛානම්පි පත්තානි පතිලීයන්ති, පාතො විප්ඵාරිකානි හොන්ති. එවං උපාදින්නකස්ස කායස්ස දරථොයෙව දරථවසෙන භවඞ්ගසොතඤ්ච ඉධ නිද්දාති අධිප්පෙතං, තං ඛීණාසවානම්පි හොති. තං සන්ධාය, ‘‘අභිජානාමහ’’න්තිආදිමාහ. සම්මොහවිහාරස්මිං වදන්තීති සම්මොහවිහාරොති වදන්ති.

389. ආසජ්ජ ආසජ්ජාති ඝට්ටෙත්වා ඝට්ටෙත්වා. උපනීතෙහීති උපනෙත්වා කථිතෙහි. වචනප්පථෙහීති වචනෙහි. අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වාති අලන්ති චිත්තෙන සම්පටිච්ඡන්තො අභිනන්දිත්වා වාචායපි පසංසන්තො අනුමොදිත්වා. භගවතා ඉමස්ස නිගණ්ඨස්ස ද්වෙ සුත්තානි කථිතානි. පුරිමසුත්තං එකො භාණවාරො, ඉදං දියඩ්ඪො, ඉති අඩ්ඪතියෙ භාණවාරෙ සුත්වාපි අයං නිගණ්ඨො නෙව අභිසමයං පත්තො, න පබ්බජිතො, න සරණෙසු පතිට්ඨිතො. කස්මා එතස්ස භගවා ¶ ධම්මං දෙසෙසීති? අනාගතෙ වාසනත්ථාය. පස්සති හි භගවා, ‘‘ඉමස්ස ඉදානි උපනිස්සයො නත්ථි, මය්හං පන පරිනිබ්බානතො සමධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං අච්චයෙන තම්බපණ්ණිදීපෙ සාසනං පතිට්ඨහිස්සති. තත්රායං කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා සම්පත්තෙ කාලෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා කාළබුද්ධරක්ඛිතො නාම මහාඛීණාසවො භවිස්සතී’’ති. ඉදං දිස්වා අනාගතෙ වාසනත්ථාය ධම්මං දෙසෙසි.

සොපි තත්ථෙව තම්බපණ්ණිදීපම්හි සාසනෙ පතිට්ඨිතෙ දෙවලොකතො චවිත්වා දක්ඛිණගිරිවිහාරස්ස භික්ඛාචාරගාමෙ එකස්මිං අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තො පබ්බජ්ජාසමත්ථයොබ්බනෙ පබ්බජිත්වා තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා ගණං පරිහරන්තො ¶ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො උපජ්ඣායං පස්සිතුං අගමාසි. අථස්ස උපජ්ඣායො සද්ධිවිහාරිකං චොදෙස්සාමීති තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා ආගතෙන තෙන සද්ධිං මුඛං දත්වා කථාමත්තම්පි න අකාසි. සො පච්චූසසමයෙ වුට්ඨාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, මයි ගන්ථකම්මං කත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතෙ මුඛං දත්වා කථාමත්තම්පි න ¶ කරිත්ථ, කො මය්හං දොසො’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ආහ – ‘‘ත්වං, ආවුසො, බුද්ධරක්ඛිත එත්තකෙනෙව ‘පබ්බජ්ජාකිච්චං මෙ මත්ථකං පත්ත’න්ති සඤ්ඤං කරොසී’’ති. කිං කරොමි, භන්තෙති? ගණං විනොදෙත්වා ත්වං පපඤ්චං ඡින්දිත්වා චෙතියපබ්බතවිහාරං ගන්ත්වා සමණධම්මං කරොහීති. සො උපජ්ඣායස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පුඤ්ඤවා රාජපූජිතො හුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො චෙතියපබ්බතවිහාරෙ වසි.

තස්මිඤ්හි කාලෙ තිස්සමහාරාජා උපොසථකම්මං කරොන්තො චෙතියපබ්බතෙ රාජලෙණෙ වසති. සො ථෙරස්ස උපට්ඨාකභික්ඛුනො සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘යදා මය්හං අය්යො පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, ධම්මං වා කථෙති, තදා මෙ සඤ්ඤං දදෙය්යාථා’’ති. ථෙරොපි එකස්මිං ධම්මස්සවනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො කණ්ටකචෙතියඞ්ගණං ආරුය්හ චෙතියං වන්දිත්වා කාළතිම්බරුරුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. අථ නං එකො පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරො කාළකාරාමසුත්තන්තෙ පඤ්හං පුච්ඡි. ථෙරො නනු, ආවුසො, අජ්ජ ධම්මස්සවනදිවසොති ආහ. ආම, භන්තෙ, ධම්මස්සවනදිවසොති. තෙන හි පීඨකං ආනෙථ, ඉධෙව නිසින්නා ධම්මස්සවනං කරිස්සාමාති. අථස්ස රුක්ඛමූලෙ ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා අදංසු. ථෙරො පුබ්බගාථා වත්වා කාළකාරාමසුත්තං ආරභි. සොපිස්ස උපට්ඨාකදහරො රඤ්ඤො ¶ සඤ්ඤං දාපෙසි. රාජා පුබ්බගාථාසු අනිට්ඨිතාසුයෙව පාපුණි. පත්වා ච අඤ්ඤාතකවෙසෙනෙව පරිසන්තෙ ඨත්වා තියාමරත්තිං ඨිතකොව ධම්මං සුත්වා ථෙරස්ස, ඉදමවොච භගවාති වචනකාලෙ ¶ සාධුකාරං අදාසි. ථෙරො ඤත්වා, කදා ආගතොසි, මහාරාජාති පුච්ඡි. පුබ්බගාථා ඔසාරණකාලෙයෙව, භන්තෙති. දුක්කරං තෙ මහාරාජ, කතන්ති. නයිදං, භන්තෙ, දුක්කරං, යදි පන මෙ අය්යස්ස ධම්මකථං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය එකපදෙපි අඤ්ඤවිහිතභාවො අහොසි, තම්බපණ්ණිදීපස්ස පතොදයට්ඨිනිතුදනමත්තෙපි ඨානෙ සාමිභාවො නාම මෙ මා හොතූති සපථමකාසි.

තස්මිං පන සුත්තෙ බුද්ධගුණා පරිදීපිතා, තස්මා රාජා පුච්ඡි – ‘‘එත්තකාව, භන්තෙ, බුද්ධගුණා, උදාහු අඤ්ඤෙපි අත්ථී’’ති. මයා කථිතතො, මහාරාජ, අකථිතමෙව බහු අප්පමාණන්ති. උපමං, භන්තෙ, කරොථාති. යථා, මහාරාජ ¶ , කරීසසහස්සමත්තෙ සාලික්ඛෙත්තෙ එකසාලිසීසතො අවසෙසසාලීයෙව බහූ, එවං මයා කථිතගුණා අප්පා, අවසෙසා බහූති. අපරම්පි, භන්තෙ, උපමං කරොථාති. යථා, මහාරාජ, මහාගඞ්ගාය ඔඝපුණ්ණාය සූචිපාසං සම්මුඛං කරෙය්ය, සූචිපාසෙන ගතඋදකං අප්පං, සෙසං බහු, එවමෙව මයා කථිතගුණා අප්පා, අවසෙසා බහූති. අපරම්පි, භන්තෙ, උපමං කරොථාති. ඉධ, මහාරාජ, චාතකසකුණා නාම ආකාසෙ කීළන්තා විචරන්ති. ඛුද්දකා සා සකුණජාති, කිං නු ඛො තස්ස සකුණස්ස ආකාසෙ පක්ඛපසාරණට්ඨානං බහු, අවසෙසො ආකාසො අප්පොති? කිං, භන්තෙ, වදථ, අප්පො තස්ස පක්ඛපසාරණොකාසො, අවසෙසොව බහූති. එවමෙව, මහාරාජ, අප්පකා මයා බුද්ධගුණා කථිතා, අවසෙසා බහූ අනන්තා අප්පමෙය්යාති. සුකථිතං, භන්තෙ, අනන්තා බුද්ධගුණා අනන්තෙනෙව ආකාසෙන උපමිතා. පසන්නා මයං අය්යස්ස, අනුච්ඡවිකං පන කාතුං න සක්කොම. අයං මෙ දුග්ගතපණ්ණාකාරො ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ ඉමං තියොජනසතිකං රජ්ජං අය්යස්ස දෙමාති. තුම්හෙහි, මහාරාජ, අත්තනො පසන්නාකාරො කතො, මයං පන අම්හාකං දින්නං රජ්ජං තුම්හාකංයෙව දෙම, ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙහි මහාරාජාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසච්චකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා

390. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තං. තත්ථ පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙති පුබ්බාරාමසඞ්ඛාතෙ විහාරෙ මිගාරමාතුයා පාසාදෙ. තත්රායං අනුපුබ්බීකථාඅතීතෙ සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකා උපාසිකා පදුමුත්තරං භගවන්තං නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සතසහස්සං දානං දත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස අග්ගුපට්ඨායිකා හොමී’’ති පත්ථනමකාසි. සා කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො ¶ කාලෙ භද්දියනගරෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ධනඤ්ජයස්ස සෙට්ඨිනො ගහෙ සුමනදෙවියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. ජාතකාලෙ චස්සා විසාඛාති නාමං අකංසු. සා යදා භගවා භද්දියනගරං අගමාසි, තදා පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං භගවතො පච්චුග්ගමනං කත්වා පඨමදස්සනම්හියෙව සොතාපන්නා අහොසි. අපරභාගෙ සාවත්ථියං මිගාරසෙට්ඨිපුත්තස්ස පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරස්ස ගෙහං ගතා, තත්ථ නං මිගාරසෙට්ඨි මාතිට්ඨානෙ ඨපෙසි, තස්මා මිගාරමාතාති වුච්චති.

පතිකුලං ගච්ඡන්තියා චස්සා පිතා මහාලතාපිළන්ධනං නාම කාරාපෙසි. තස්මිං පිළන්ධනෙ චතස්සො වජිරනාළියො උපයොගං අගමංසු, මුත්තානං එකාදස නාළියො, පවාළානං ද්වාවීසති නාළියො, මණීනං තෙත්තිංස නාළියො, ඉති එතෙහි ච අඤ්ඤෙහි ච සත්තවණ්ණෙහි රතනෙහි නිට්ඨානං අගමාසි. තං සීසෙ පටිමුක්කං යාව පාදපිට්ඨියා භස්සති, පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරයමානාව නං ඉත්ථී ධාරෙතුං සක්කොති. සා අපරභාගෙ දසබලස්ස අග්ගුපට්ඨායිකා හුත්වා තං පසාධනං විස්සජ්ජෙත්වා නවහි කොටීහි භගවතො විහාරං කාරයමානා කරීසමත්තෙ භූමිභාගෙ පාසාදං කාරෙසි. තස්ස උපරිභූමියං පඤ්ච ගබ්භසතානි හොන්ති, හෙට්ඨාභූමියං පඤ්චාති ගබ්භසහස්සප්පටිමණ්ඩිතො අහොසි. සා ‘‘සුද්ධපාසාදොව න සොභතී’’ති තං පරිවාරෙත්වා පඤ්ච ද්විකූටගෙහසතානි, පඤ්ච ¶ චූළපාසාදසතානි, පඤ්ච දීඝසාලසතානි ච කාරාපෙසි. විහාරමහො චතූහි මාසෙහි නිට්ඨානං අගමාසි.

මාතුගාමත්තභාවෙ ¶ ඨිතාය විසාඛාය විය අඤ්ඤිස්සා බුද්ධසාසනෙ ධනපරිච්චාගො නාම නත්ථි, පුරිසත්තභාවෙ ඨිතස්ස ච අනාථපිණ්ඩිකස්ස විය අඤ්ඤස්ස බුද්ධසාසනෙ ධනපරිච්චාගො නාම නත්ථි. සො හි චතුපඤ්ඤාසකොටියො විස්සජ්ජෙත්වා සාවත්ථියා දක්ඛිණභාගෙ අනුරාධපුරස්ස මහාවිහාරසදිසෙ ඨානෙ ජෙතවනමහාවිහාරං නාම කාරෙසි. විසාඛා, සාවත්ථියා පාචීනභාගෙ උත්තමදෙවීවිහාරසදිසෙ ඨානෙ පුබ්බාරාමං නාම කාරෙසි. භගවා ඉමෙසං ද්වින්නං කුලානං අනුකම්පාය සාවත්ථිං නිස්සාය විහරන්තො ඉමෙසු ද්වීසු විහාරෙසු නිබද්ධවාසං වසි. එකං අන්තොවස්සං ජෙතවනෙ වසති, එකං පුබ්බාරාමෙ, එතස්මිං පන සමයෙ භගවා පුබ්බාරාමෙ විහරති. තෙන වුත්තං – ‘‘පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙ’’ති.

කිත්තාවතා ¶ නු ඛො, භන්තෙති කිත්තකෙන නු ඛො, භන්තෙ. සංඛිත්තෙන තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තො හොතීති තණ්හාසඞ්ඛයෙ නිබ්බානෙ තං ආරම්මණං කත්වා විමුත්තචිත්තතාය තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තො නාම සංඛිත්තෙන කිත්තාවතා හොති? යාය පටිපත්තියා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තො හොති, තං මෙ ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො පුබ්බභාගප්පටිපදං සංඛිත්තෙන දෙසෙථාති පුච්ඡති. අච්චන්තනිට්ඨොති ඛයවයසඞ්ඛාතං අන්තං අතීතාති අච්චන්තා. අච්චන්තා නිට්ඨා අස්සාති අච්චන්තනිට්ඨො, එකන්තනිට්ඨො සතතනිට්ඨොති අත්ථො. අච්චන්තං යොගක්ඛෙමීති අච්චන්තයොගක්ඛෙමී, නිච්චයොගක්ඛෙමීති අත්ථො. අච්චන්තං බ්රහ්මචාරීති අච්චන්තබ්රහ්මචාරී, නිච්චබ්රහ්මචාරීති අත්ථො. අච්චන්තං පරියොසානමස්සාති පුරිමනයෙනෙව අච්චන්තපරියොසානො. සෙට්ඨො දෙවමනුස්සානන්ති දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච සෙට්ඨො උත්තමො. එවරූපො භික්ඛු කිත්තාවතා හොති, ඛිප්පමෙතස්ස සඞ්ඛෙපෙනෙව පටිපත්තිං කථෙථාති භගවන්තං යාචති. කස්මා පනෙස එවං වෙගායතීති? කීළං අනුභවිතුකාමතාය.

අයං කිර උය්යානකීළං ආණාපෙත්වා චතූහි මහාරාජූහි චතූසු දිසාසු ආරක්ඛං ගාහාපෙත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවසඞ්ඝෙන පරිවුතො අඩ්ඪතියාහි නාටකකොටීහි සද්ධිං එරාවණං ¶ ආරුය්හ උය්යානද්වාරෙ ඨිතො ඉමං පඤ්හං සල්ලක්ඛෙසි – ‘‘කිත්තකෙන නු ඛො තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තස්ස ඛීණාසවස්ස සඞ්ඛෙපතො ආගමනියපුබ්බභාගපටිපදා හොතී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං පඤ්හො අතිවිය සස්සිරිකො, සචාහං ඉමං පඤ්හං අනුග්ගණ්හිත්වාව උය්යානං පවිසිස්සාමි, ඡද්වාරිකෙහි ආරම්මණෙහි නිම්මථිතො න පුන ඉමං පඤ්හං සල්ලක්ඛෙස්සාමි ¶ , තිට්ඨතු තාව උය්යානකීළා, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා උග්ගහිතපඤ්හො උය්යානෙ කීළිස්සාමී’’ති හත්ථික්ඛන්ධෙ අන්තරහිතො භගවතො සන්තිකෙ පාතුරහොසි. තෙපි චත්තාරො මහාරාජානො ආරක්ඛං ගහෙත්වා ඨිතට්ඨානෙයෙව ඨිතා, පරිචාරිකදෙවසඞ්ඝාපි නාටකානිපි එරාවණොපි නාගරාජා තත්ථෙව උය්යානද්වාරෙ අට්ඨාසි, එවමෙස කීළං අනුභවිතුකාමතාය වෙගායන්තො එවමාහ.

සබ්බෙ ධම්මා නාලං අභිනිවෙසායාති එත්ථ සබ්බෙ ධම්මා නාම පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො. තෙ සබ්බෙපි තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනිවෙසාය ¶ නාලං න පරියත්තා න සමත්ථා න යුත්තා, කස්මා? ගහිතාකාරෙන අතිට්ඨනතො. තෙ හි නිච්චාති ගහිතාපි අනිච්චාව සම්පජ්ජන්ති, සුඛාති ගහිතාපි දුක්ඛාව සම්පජ්ජන්ති, අත්තාති ගහිතාපි අනත්තාව සම්පජ්ජන්ති, තස්මා නාලං අභිනිවෙසාය. අභිජානාතීති අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිජානාති. පරිජානාතීති තථෙව තීරණපරිඤ්ඤාය පරිජානාති. යංකිඤ්චි වෙදනන්ති අන්තමසො පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තම්පි යංකිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි වෙදනං අනුභවති. ඉමිනා භගවා සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා අරූපපරිග්ගහං දස්සෙති. සචෙ පන වෙදනාකම්මට්ඨානං හෙට්ඨා න කථිතං භවෙය්ය, ඉමස්මිං ඨානෙ කථෙතබ්බං සියා. හෙට්ඨා පන කථිතං, තස්මා සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ අනිච්චං වෙදිතබ්බං, අනිච්චානුපස්සනා වෙදිතබ්බා, අනිච්චානුපස්සී වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා, තෙ හි උප්පාදවයට්ඨෙන අනිච්චා. අනිච්චානුපස්සනාති පඤ්චක්ඛන්ධානං ඛයතො වයතො දස්සනඤාණං. අනිච්චානුපස්සීති තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො ¶ . තස්මා ‘‘අනිච්චානුපස්සී විහරතී’’ති අනිච්චතො අනුපස්සන්තො විහරතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

විරාගානුපස්සීති එත්ථ ද්වෙ විරාගා ඛයවිරාගො ච අච්චන්තවිරාගො ච. තත්ථ සඞ්ඛාරානං ඛයවයතො අනුපස්සනාපි, අච්චන්තවිරාගං නිබ්බානං විරාගතො දස්සනමග්ගඤාණම්පි විරාගානුපස්සනා. තදුභයසමාඞ්ගීපුග්ගලො විරාගානුපස්සී නාම, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘විරාගානුපස්සී’’ති, විරාගතො අනුපස්සන්තොති අත්ථො. නිරොධානුපස්සිම්හිපි එසෙව නයො, නිරොධොපි හි ඛයනිරොධො ච අච්චන්තනිරොධො චාති දුවිධොයෙව. පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති එත්ථ පටිනිස්සග්ගො වුච්චති වොස්සග්ගො, සො ච පරිච්චාගවොස්සග්ගො පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති දුවිධො හොති ¶ . තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගොති විපස්සනා, සා හි තදඞ්ගවසෙන කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච වොස්සජ්ජති. පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති මග්ගො, සො හි නිබ්බානං ආරම්මණං ආරම්මණතො පක්ඛන්දති. ද්වීහිපි වා කාරණෙහි වොස්සග්ගොයෙව, සමුච්ඡෙදවසෙන ඛන්ධානං කිලෙසානඤ්ච වොස්සජ්ජනතො, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දනතො. තස්මා කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතීති පරිච්චාගවොස්සග්ගො, නිරොධෙ නිබ්බානධාතුයා චිත්තං පක්ඛන්දතීති පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති උභයම්පෙතං මග්ගෙ සමෙති. තදුභයසමඞ්ගීපුග්ගලො ඉමාය පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය සමන්නාගතත්තා පටිනිස්සග්ගානුපස්සී නාම හොති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී’’ති. න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතීති ¶ කිඤ්චි එකම්පි සඞ්ඛාරගතං තණ්හාවසෙන න උපාදියති න ගණ්හාති න පරාමසති. අනුපාදියං න පරිතස්සතීති අග්ගණ්හන්තො තණ්හාපරිතස්සනාය න පරිතස්සති. පච්චත්තඤ්ඤෙව පරිනිබ්බායතීති සයමෙව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති. ඛීණා ජාතීතිආදිනා පනස්ස පච්චවෙක්ඛණාව දස්සිතා. ඉති භගවා සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස සංඛිත්තෙන ඛීණාසවස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදං පුච්ඡිතො සල්ලහුකං කත්වා සංඛිත්තෙනෙව ඛිප්පං කථෙසි.

391. අවිදූරෙ නිසින්නො හොතීති අනන්තරෙ කූටාගාරෙ නිසින්නො හොති. අභිසමෙච්චාති ඤාණෙන අභිසමාගන්ත්වා, ජානිත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – කිං නු ඛො එස ජානිත්වා අනුමොදි, උදාහු ¶ අජානිත්වා වාති. කස්මා පනස්ස එවමහොසීති? ථෙරො කිර න භගවතො පඤ්හවිස්සජ්ජනසද්දං අස්සොසි, සක්කස්ස පන දෙවරඤ්ඤො, ‘‘එවමෙතං භගවා එවමෙතං සුගතා’’ති අනුමොදනසද්දං අස්සොසි. සක්කො කිර දෙවරාජා මහතා සද්දෙන අනුමොදි. අථ කස්මා න භගවතො සද්දං අස්සොසීති? යථාපරිසවිඤ්ඤාපකත්තා. බුද්ධානඤ්හි ධම්මං කථෙන්තානං එකාබද්ධාය චක්කවාළපරියන්තායපි පරිසාය සද්දො සුය්යති, පරියන්තං පන මුඤ්චිත්වා අඞ්ගුලිමත්තම්පි බහිද්ධා න නිච්ඡරති. කස්මා? එවරූපා මධුරකථා මා නිරත්ථකා අගමාසීති. තදා භගවා මිගාරමාතුපාසාදෙ සත්තරතනමයෙ කූටාගාරෙ සිරිගබ්භම්හි නිසින්නො හොති, තස්ස දක්ඛිණපස්සෙ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වසනකූටාගාරං, වාමපස්සෙ මහාමොග්ගල්ලානස්ස, අන්තරෙ ඡිද්දවිවරොකාසො නත්ථි, තස්මා ථෙරො න භගවතො සද්දං අස්සොසි, සක්කස්සෙව අස්සොසීති.

පඤ්චහි ¶ තූරියසතෙහීති පඤ්චඞ්ගිකානං තූරියානං පඤ්චහි සතෙහි. පඤ්චඞ්ගිකං තූරියං නාම ආතතං විතතං ආතතවිතතං සුසිරං ඝනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. තත්ථ ආතතං නාම චම්මපරියොනද්ධෙසු භෙරිආදීසු එකතලතූරියං. විතතං නාම උභයතලං. ආතතවිතතං නාම තන්තිබද්ධපණවාදි. සුසිරං වංසාදි. ඝනං සම්මාදි. සමප්පිතොති උපගතො. සමඞ්ගීභූතොති තස්සෙව වෙවචනං. පරිචාරෙතීති තං සම්පත්තිං අනුභවන්තො තතො තතො ඉන්ද්රියානි චාරෙති. ඉදං වුත්තං හොති – පරිවාරෙත්වා වජ්ජමානෙහි පඤ්චහි තූරියසතෙහි සමන්නාගතො හුත්වා දිබ්බසම්පත්තිං ¶ අනුභවතී. පටිපණාමෙත්වාති අපනෙත්වා, නිස්සද්දානි කාරාපෙත්වාති අත්ථො. යථෙව හි ඉදානි සද්ධා රාජානො ගරුභාවනියං භික්ඛුං දිස්වා – ‘‘අසුකො නාම අය්යො ආගච්ඡති, මා, තාතා, ගායථ, මා වාදෙථ, මා නච්චථා’’ති නාටකානි පටිවිනෙන්ති, සක්කොපි ථෙරං දිස්වා එවමකාසි. චිරස්සං ඛො, මාරිස මොග්ගල්ලාන, ඉමං පරියායමකාසීති එවරූපං ලොකෙ පකතියා පියසමුදාහාරවචනං හොති, ලොකියා හි චිරස්සං ආගතම්පි අනාගතපුබ්බම්පි මනාපජාතියං ආගතං දිස්වා, – ‘‘කුතො භවං ආගතො, චිරස්සං භවං ¶ ආගතො, කථං තෙ ඉධාගමනමග්ගො ඤාතො මග්ගමූළ්හොසී’’තිආදීනි වදන්ති. අයං පන ආගතපුබ්බත්තායෙව එවමාහ. ථෙරො හි කාලෙන කාලං දෙවචාරිකං ගච්ඡතියෙව. තත්ථ පරියායමකාසීති වාරමකාසි. යදිදං ඉධාගමනායාති යො අයං ඉධාගමනාය වාරො, තං, භන්තෙ, චිරස්සමකාසීති වුත්තං හොති. ඉදමාසනං පඤ්ඤත්තන්ති යොජනිකං මණිපල්ලඞ්කං පඤ්ඤපාපෙත්වා එවමාහ.

392. බහුකිච්චා බහුකරණීයාති එත්ථ යෙසං බහූනි කිච්චානි, තෙ බහුකිච්චා. බහුකරණීයාති තස්සෙව වෙවචනං. අප්පෙව සකෙන කරණීයෙනාති සකරණීයමෙව අප්පං මන්දං, න බහු, දෙවානං කරණීයං පන බහු, පථවිතො පට්ඨාය හි කප්පරුක්ඛමාතුගාමාදීනං අත්ථාය අට්ටා සක්කස්ස සන්තිකෙ ඡිජ්ජන්ති, තස්මා නියමෙන්තො ආහ – අපිච දෙවානංයෙව තාවතිංසානං කරණීයෙනාති. දෙවානඤ්හි ධීතා ච පුත්තා ච අඞ්කෙ නිබ්බත්තන්ති, පාදපරිචාරිකා ඉත්ථියො සයනෙ නිබ්බත්තන්ති, තාසං මණ්ඩනපසාධනකාරිකා දෙවධීතා සයනං පරිවාරෙත්වා නිබ්බත්තන්ති, වෙය්යාවච්චකරා අන්තොවිමානෙ නිබ්බත්තන්ති, එතෙසං අත්ථාය අට්ටකරණං නත්ථි. යෙ පන සීමන්තරෙ නිබ්බත්තන්ති, තෙ ‘‘මම සන්තකා තව සන්තකා’’ති නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තා අට්ටං කරොන්ති, සක්කං දෙවරාජානං පුච්ඡන්ති, සො යස්ස විමානං ආසන්නතරං, තස්ස සන්තකොති වදති. සචෙ ද්වෙපි සමට්ඨානෙ ¶ හොන්ති, යස්ස විමානං ඔලොකෙන්තො ඨිතො, තස්ස සන්තකොති වදති. සචෙ එකම්පි න ඔලොකෙති, තං උභින්නං කලහුපච්ඡෙදනත්ථං අත්තනො සන්තකං කරොති. තං සන්ධාය, ‘‘දෙවානංයෙව තාවතිංසානං කරණීයෙනා’’ති ආහ. අපිචස්ස එවරූපං කීළාකිච්චම්පි කරණීයමෙව.

යං ¶ නො ඛිප්පමෙව අන්තරධායතීති යං අම්හාකං සීඝමෙව අන්ධකාරෙ රූපගතං විය න දිස්සති. ඉමිනා – ‘‘අහං, භන්තෙ, තං පඤ්හවිස්සජ්ජනං න සල්ලක්ඛෙමී’’ති දීපෙති. ථෙරො – ‘‘කස්මා නු ඛො අයං යක්ඛො අසල්ලක්ඛණභාවං දීපෙති, පස්සෙන පරිහරතී’’ති ආවජ්ජන්තො – ‘‘දෙවා නාම මහාමූළ්හා හොන්ති. ඡද්වාරිකෙහි ආරම්මණෙහි නිම්මථීයමානා අත්තනො භුත්තාභුත්තභාවම්පි පීතාපීතභාවම්පි න ජානන්ති, ඉධ කතමෙත්ථ පමුස්සන්තී’’ති අඤ්ඤාසි. කෙචි ¶ පනාහු – ‘‘ථෙරො එතස්ස ගරු භාවනියො, තස්මා ‘ඉදානෙව ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස සන්තිකෙ පඤ්හං උග්ගහෙත්වා ආගතො, ඉදානෙව නාටකානං අන්තරං පවිට්ඨොති එවං මං ථෙරො තජ්ජෙය්යා’ති භයෙන එවමාහා’’ති. එතං පන කොහඤ්ඤං නාම හොති, න අරියසාවකස්ස එවරූපං කොහඤ්ඤං නාම හොති, තස්මා මූළ්හභාවෙනෙව න සල්ලක්ඛෙසීති වෙදිතබ්බං. උපරි කස්මා සල්ලක්ඛෙසීති? ථෙරො තස්ස සොමනස්සසංවෙගං ජනයිත්වා තමං නීහරි, තස්මා සල්ලක්ඛෙසීති.

ඉදානි සක්කො පුබ්බෙ අත්තනො එවං භූතකාරණං ථෙරස්ස ආරොචෙතුං භූතපුබ්බන්තිආදිමාහ. තත්ථ සමුපබ්යූළ්හොති සන්නිපතිතො රාසිභූතො. අසුරා පරාජිනිංසූති අසුරා පරාජයං පාපුණිංසු. කදා පනෙතෙ පරාජිතාති? සක්කස්ස නිබ්බත්තකාලෙ. සක්කො කිර අනන්තරෙ අත්තභාවෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමෙ මඝො නාම මාණවො අහොසි, පණ්ඩිතො බ්යත්තො, බොධිසත්තචරියා වියස්ස චරියා අහොසි. සො තෙත්තිංස පුරිසෙ ගහෙත්වා කල්යාණමකාසි. එකදිවසං අත්තනොව පඤ්ඤාය උපපරික්ඛිත්වා ගාමමජ්ඣෙ මහාජනස්ස සන්නිපතිතට්ඨානෙ කචවරං උභයතො අපබ්බහිත්වා තං ඨානං අතිරමණීයමකාසි, පුන තත්ථෙව මණ්ඩපං කාරෙසි, පුන ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සාලං කාරෙසි. ගාමතො ච නික්ඛමිත්වා ගාවුතම්පි අඩ්ඪයොජනම්පි තිගාවුතම්පි යොජනම්පි විචරිත්වා තෙහි සහායෙහි සද්ධිං විසමං සමං අකාසි. තෙ සබ්බෙපි එකච්ඡන්දා තත්ථ තත්ථ සෙතුයුත්තට්ඨානෙසු සෙතුං, මණ්ඩපසාලාපොක්ඛරණීමාලාගච්ඡරොපනාදීනං යුත්තට්ඨානෙසු මණ්ඩපාදීනි කරොන්තා බහුං පුඤ්ඤමකංසු ¶ . මඝො සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා කායස්ස භෙදා සද්ධිං සහායෙහි තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති.

තස්මිං ¶ කාලෙ අසුරගණා තාවතිංසදෙවලොකෙ පටිවසන්ති. සබ්බෙ තෙ දෙවානං සමානායුකා සමානවණ්ණා ච හොන්ති, තෙ සක්කං සපරිසං දිස්වා අධුනා නිබ්බත්තා නවකදෙවපුත්තා ආගතාති මහාපානං සජ්ජයිංසු. සක්කො දෙවපුත්තානං සඤ්ඤං ¶ අදාසි – ‘‘අම්හෙහි කුසලං කරොන්තෙහි න පරෙහි සද්ධිං සාධාරණං කතං, තුම්හෙ ගණ්ඩපානං මා පිවිත්ථ පීතමත්තමෙව කරොථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. බාලඅසුරා ගණ්ඩපානං පිවිත්වා මත්තා නිද්දං ඔක්කමිංසු. සක්කො දෙවානං සඤ්ඤං දත්වා තෙ පාදෙසු ගාහාපෙත්වා සිනෙරුපාදෙ ඛිපාපෙසි, සිනෙරුස්ස හෙට්ඨිමතලෙ අසුරභවනං නාම අත්ථි, තාවතිංසදෙවලොකප්පමාණමෙව. තත්ථ අසුරා වසන්ති. තෙසම්පි චිත්තපාටලි නාම රුක්ඛො අත්ථි. තෙ තස්ස පුප්ඵනකාලෙ ජානන්ති – ‘‘නායං තාවතිංසා, සක්කෙන වඤ්චිතා මය’’න්ති. තෙ ගණ්හථ නන්ති වත්වා සිනෙරුං පරිහරමානා දෙවෙ වුට්ඨෙ වම්මිකපාදතො වම්මිකමක්ඛිකා විය අභිරුහිංසු. තත්ථ කාලෙන දෙවා ජිනන්ති, කාලෙන අසුරා. යදා දෙවානං ජයො හොති, අසුරෙ යාව සමුද්දපිට්ඨා අනුබන්ධන්ති. යදා අසුරානං ජයො හොති, දෙවෙ යාව වෙදිකපාදා අනුබන්ධන්ති. තස්මිං පන සඞ්ගාමෙ දෙවානං ජයො අහොසි, දෙවා අසුරෙ යාව සමුද්දපිට්ඨා අනුබන්ධිංසු. සක්කො අසුරෙ පලාපෙත්වා පඤ්චසු ඨානෙසු ආරක්ඛං ඨපෙසි. එවං ආරක්ඛං දත්වා වෙදිකපාදෙ වජිරහත්ථා ඉන්දපටිමායො ඨපෙසි. අසුරා කාලෙන කාලං උට්ඨහිත්වා තා පටිමායො දිස්වා, ‘‘සක්කො අප්පමත්තො තිට්ඨතී’’ති තතොව නිවත්තන්ති. තතො පටිනිවත්තිත්වාති විජිතට්ඨානතො නිවත්තිත්වා. පරිචාරිකායොති මාලාගන්ධාදිකම්මකාරිකායො.

393. වෙස්සවණො ච මහාරාජාති සො කිර සක්කස්ස වල්ලභො, බලවවිස්සාසිකො, තස්මා සක්කෙන සද්ධිං අගමාසි. පුරක්ඛත්වාති පුරතො කත්වා. පවිසිංසූති පවිසිත්වා පන උපඩ්ඪපිහිතානි ද්වාරානි කත්වා ඔලොකයමානා අට්ඨංසු. ඉදම්පි, මාරිස මොග්ගල්ලාන, පස්ස වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස රාමණෙය්යකන්ති, මාරිස මොග්ගල්ලාන, ඉදම්පි වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස රාමණෙය්යකං පස්ස, සුවණ්ණත්ථම්භෙ පස්ස, රජතත්ථම්භෙ මණිත්ථම්භෙ පවාළත්ථම්භෙ ලොහිතඞ්ගත්ථම්භෙ මසාරගල්ලත්ථම්භෙ මුත්තත්ථම්භෙ සත්තරතනත්ථම්භෙ, තෙසංයෙව සුවණ්ණාදිමයෙ ඝටකෙ වාළරූපකානි ච පස්සාති ¶ එවං ථම්භපන්තියො ආදිං කත්වා රාමණෙය්යකං දස්සෙන්තො එවමාහ. යථා තං පුබ්බෙකතපුඤ්ඤස්සාති ¶ යථා පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤස්ස උපභොගට්ඨානෙන සොභිතබ්බං, එවමෙවං සොභතීති අත්ථො. අතිබාළ්හං ¶ ඛො අයං යක්ඛො පමත්තො විහරතීති අත්තනො පාසාදෙ නාටකපරිවාරෙන සම්පත්තියා වසෙන අතිවිය මත්තො.

ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාසීති ඉද්ධිමකාසි. ආපොකසිණං සමාපජ්ජිත්වා පාසාදපතිට්ඨිතොකාසං උදකං හොතූති ඉද්ධිං අධිට්ඨාය පාසාදකණ්ණිකෙ පාදඞ්ගුට්ඨකෙන පහරි. සො පාසාදො යථා නාම උදකපිට්ඨෙ ඨපිතපත්තං මුඛවට්ටියං අඞ්ගුලියා පහටං අපරාපරං කම්පති චලති න සන්තිට්ඨති. එවමෙවං සංකම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, ථම්භපිට්ඨසඞ්ඝාටකණ්ණිකගොපානසිආදීනි කරකරාති සද්දං මුඤ්චන්තානි පතිතුං විය ආරද්ධානි. තෙන වුත්තං – ‘‘සඞ්කම්පෙසි සම්පකම්පෙසි සම්පවෙධෙසී’’ති. අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතාති අහො අච්ඡරියං, අහො අබ්භුතන්ති එවං සඤ්ජාතඅච්ඡරියඅබ්භුතා චෙව සඤ්ජාතතුට්ඨිනො ච අහෙසුං උප්පන්නබලවසොමනස්සා. සංවිග්ගන්ති උබ්බිග්ගං. ලොමහට්ඨජාතන්ති ජාතලොමහංසං, කඤ්චනභිත්තියං ඨපිතමණිනාගදන්තෙහි විය උද්ධග්ගෙහි ලොමෙහි ආකිණ්ණසරීරන්ති අත්ථො. ලොමහංසො ච නාමෙස සොමනස්සෙනපි හොති දොමනස්සෙනපි, ඉධ පන සොමනස්සෙන ජාතො. ථෙරො හි සක්කස්ස සොමනස්සවෙගෙන සංවෙජෙතුං තං පාටිහාරියමකාසි. තස්මා සොමනස්සවෙගෙන සංවිග්ගලොමහට්ඨං විදිත්වාති අත්ථො.

394. ඉධාහං, මාරිසාති ඉදානිස්ස යස්මා ථෙරෙන සොමනස්සසංවෙගං ජනයිත්වා තමං විනොදිතං, තස්මා සල්ලක්ඛෙත්වා එවමාහ. එසො නු තෙ, මාරිස, සො භගවා සත්ථාති, මාරිස, ත්වං කුහිං ගතොසීති වුත්තෙ මය්හං සත්ථු සන්තිකන්ති වදෙසි, ඉමස්මිං දෙවලොකෙ එකපාදකෙන විය තිට්ඨසි, යං ත්වං එවං වදෙසි, එසො නු තෙ, මාරිස, සො භගවා සත්ථාති පුච්ඡිංසු. සබ්රහ්මචාරී මෙ එසොති එත්ථ කිඤ්චාපි ථෙරො අනගාරියො අභිනීහාරසම්පන්නො අග්ගසාවකො, සක්කො අගාරියො, මග්ගබ්රහ්මචරියවසෙන පනෙතෙ සබ්රහ්මචාරිනො හොන්ති, තස්මා එවමාහ. අහො ¶ නූන තෙ සො භගවා සත්ථාති සබ්රහ්මචාරී තාව තෙ එවංමහිද්ධිකො, සො පන තෙ භගවා සත්ථා අහො නූන මහිද්ධිකොති සත්ථු ඉද්ධිපාටිහාරියදස්සනෙ ජාතාභිලාපා හුත්වා එවමාහංසු.

395. ඤාතඤ්ඤතරස්සාති ¶ පඤ්ඤාතඤ්ඤතරස්ස, සක්කො හි පඤ්ඤාතානං අඤ්ඤතරො. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව, දෙසනං පන භගවා යථානුසන්ධිනාව නිට්ඨාපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා

396. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තං. තත්ථ දිට්ඨිගතන්ති අලගද්දූපමසුත්තෙ ලද්ධිමත්තං දිට්ඨිගතන්ති වුත්තං, ඉධ සස්සතදිට්ඨි. සො ච භික්ඛු බහුස්සුතො, අයං අප්පස්සුතො, ජාතකභාණකො භගවන්තං ජාතකං කථෙත්වා, ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, තෙන සමයෙන වෙස්සන්තරො අහොසිං, මහොසධො, විධුරපණ්ඩිතො, සෙනකපණ්ඩිතො, මහාජනකො රාජා අහොසි’’න්ති සමොධානෙන්තං සුණාති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමෙ රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරා තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣන්ති, විඤ්ඤාණං පන ඉධලොකතො පරලොකං, පරලොකතො ඉමං ලොකං සන්ධාවති සංසරතී’’ති සස්සතදස්සනං උප්පන්නං. තෙනාහ – ‘‘තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්ති.

සම්මාසම්බුද්ධෙන පන, ‘‘විඤ්ඤාණං පච්චයසම්භවං, සති පච්චයෙ උප්පජ්ජති, විනා පච්චයං නත්ථි විඤ්ඤාණස්ස සම්භවො’’ති වුත්තං. තස්මා අයං භික්ඛු බුද්ධෙන අකථිතං කථෙති, ජිනචක්කෙ පහාරං දෙති, වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහති, සොතුකාමං ජනං විසංවාදෙති, අරියපථෙ තිරියං නිපතිත්වා මහාජනස්ස අහිතාය දුක්ඛාය පටිපන්නො. යථා නාම රඤ්ඤො රජ්ජෙ මහාචොරො උප්පජ්ජමානො මහාජනස්ස අහිතාය දුක්ඛාය උප්පජ්ජති, එවං ජිනසාසනෙ චොරො ¶ හුත්වා මහාජනස්ස අහිතාය දුක්ඛාය උප්පන්නොති වෙදිතබ්බො. සම්බහුලා භික්ඛූති ජනපදවාසිනො පිණ්ඩපාතිකභික්ඛූ. තෙනුපසඞ්කමිංසූති අයං පරිසං ලභිත්වා සාසනම්පි අන්තරධාපෙය්ය, යාව පක්ඛං න ලභති, තාවදෙව නං දිට්ඨිගතා විවෙචෙමාති සුතසුතට්ඨානතොයෙව අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා උපසඞ්කමිංසු.

398. කතමං තං සාති විඤ්ඤාණන්ති සාති යං ත්වං විඤ්ඤාණං සන්ධාය වදෙසි, කතමං තං විඤ්ඤාණන්ති? ය්වායං, භන්තෙ, වදො වෙදෙය්යො තත්ර තත්ර කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං පටිසංවෙදෙතීති, භන්තෙ, යො අයං වදති වෙදයති, යො චායං තහිං තහිං කුසලාකුසලකම්මානං විපාකං පච්චනුභොති. ඉදං, භන්තෙ, විඤ්ඤාණං, යමහං සන්ධාය වදෙමීති ¶ . කස්ස නු ඛො නාමාති ¶ කස්ස ඛත්තියස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා වෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං වා අඤ්ඤතරස්ස.

399. අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසීති කස්මා ආමන්තෙසි? සාතිස්ස කිර එවං අහොසි – ‘‘සත්ථා මං ‘මොඝපුරිසො’ති වදති, න ච මොඝපුරිසොති වුත්තමත්තෙනෙව මග්ගඵලානං උපනිස්සයො න හොති. උපසෙනම්පි හි වඞ්ගන්තපුත්තං, ‘අතිලහුං ඛො ත්වං මොඝපුරිස බාහුල්ලාය ආවත්තො’ති (මහාව. 75) භගවා මොඝපුරිසවාදෙන ඔවදි. ථෙරො අපරභාගෙ ඝටෙන්තො වායමන්තො ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡාකාසි. අහම්පි තථාරූපං වීරියං පග්ගණ්හිත්වා මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා ඡින්නපච්චයො අයං සාසනෙ අවිරුළ්හධම්මොති දස්සෙන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙසි. උස්මීකතොතිආදි හෙට්ඨා වුත්තාධිප්පායමෙව. අථ ඛො භගවාති අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. සාතිස්ස කිර එතදහොසි – ‘‘භගවා මය්හං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථීති වදති, කිං සක්කා උපනිස්සයෙ අසති කාතුං? න හි තථාගතා සඋපනිස්සයස්සෙව ධම්මං දෙසෙන්ති, යස්ස කස්සචි දෙසෙන්තියෙව. අහං බුද්ධස්ස සන්තිකා සුගතොවාදං ලභිත්වා සග්ගසම්පත්තූපගං කුසලං කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා, ‘‘නාහං, මොඝපුරිස, තුය්හං ඔවාදං වා අනුසාසනිං වා දෙමී’’ති සුගතොවාදං පටිප්පස්සම්භෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉදානි පරිසාය ¶ ලද්ධිං සොධෙන්තො, ‘‘ඉධාහං භික්ඛූ පටිපුච්ඡිස්සාමී’’තිආදිමාහ. තං සබ්බම්පි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

400. ඉදානි විඤ්ඤාණස්ස සප්පච්චයභාවං දස්සෙතුං යං යදෙව, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ චාති සහාවජ්ජනෙන භවඞ්ගමනඤ්ච තෙභූමකධම්මෙ ච පටිච්ච. කට්ඨඤ්ච පටිච්චාතිආදි ඔපම්මනිදස්සනත්ථං වුත්තං. තෙන කිං දීපෙති? ද්වාරසඞ්කන්තියා අභාවං. යථා හි කට්ඨං පටිච්ච ජලමානො අග්ගි උපාදානපච්චයෙ සතියෙව ජලති, තස්මිං අසති පච්චයවෙකල්ලෙන තත්ථෙව ¶ වූපසම්මති, න සකලිකාදීනි සඞ්කමිත්වා සකලිකග්ගීතිආදිසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, එවමෙව චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පන්නං විඤ්ඤාණං තස්මිං ද්වාරෙ චක්ඛුරූපආලොකමනසිකාරසඞ්ඛාතෙ පච්චයම්හි සතියෙව උප්පජ්ජති, තස්මිං අසති පච්චයවෙකල්ලෙන තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, න සොතාදීනි සඞ්කමිත්වා සොතවිඤ්ඤාණන්තිආදිසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති ¶ . එස නයො සබ්බවාරෙසු. ඉති භගවා නාහං විඤ්ඤාණප්පවත්තෙ ද්වාරසඞ්කන්තිමත්තම්පි වදාමි, අයං පන සාති මොඝපුරිසො භවසඞ්කන්තිං වදතීති සාතිං නිග්ගහෙසි.

401. එවං විඤ්ඤාණස්ස සප්පච්චයභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි පන පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං සප්පච්චයභාවං දස්සෙන්තො, භූතමිදන්තිආදිමාහ. තත්ථ භූතමිදන්ති ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං ජාතං භූතං නිබ්බත්තං, තුම්හෙපි තං භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ, පස්සථාති. තදාහාරසම්භවන්ති තං පනෙතං ඛන්ධපඤ්චකං ආහාරසම්භවං පච්චයසම්භවං, සති පච්චයෙ උප්පජ්ජති එවං පස්සථාති පුච්ඡති. තදාහාරනිරොධාති තස්ස පච්චයස්ස නිරොධා. භූතමිදං නොස්සූති භූතං නු ඛො ඉදං, න නු ඛො භූතන්ති. තදාහාරසම්භවං නොස්සූති තං භූතං ඛන්ධපඤ්චකං පච්චයසම්භවං නු ඛො, න නු ඛොති. තදාහාරනිරොධාති තස්ස පච්චයස්ස නිරොධා. නිරොධධම්මං නොස්සූති තං ධම්මං නිරොධධම්මං නු ඛො, න නු ඛොති. සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතොති ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං ජාතං භූතං නිබ්බත්තන්ති යාථාවසරසලක්ඛණතො විපස්සනාපඤ්ඤාය සම්මා පස්සන්තස්ස. පඤ්ඤාය සුදිට්ඨන්ති වුත්තනයෙනෙව විපස්සනාපඤ්ඤාය සුට්ඨු දිට්ඨං. එවං යෙ යෙ තං පුච්ඡං සල්ලක්ඛෙසුං, තෙසං තෙසං පටිඤ්ඤං ගණ්හන්තො පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සප්පච්චයභාවං දස්සෙති.

ඉදානි යාය පඤ්ඤාය තෙහි තං සප්පච්චයං සනිරොධං ඛන්ධපඤ්චකං සුදිට්ඨං, තත්ථ නිත්තණ්හභාවං පුච්ඡන්තො ඉමං චෙ තුම්හෙතිආදිමාහ. තත්ථ දිට්ඨින්ති විපස්සනාසම්මාදිට්ඨිං ¶ . සභාවදස්සනෙන පරිසුද්ධං. පච්චයදස්සනෙන පරියොදාතං. අල්ලීයෙථාති තණ්හාදිට්ඨීහි අල්ලීයිත්වා විහරෙය්යාථ. කෙලායෙථාති තණ්හාදිට්ඨීහි කීළමානා විහරෙය්යාථ ¶ . ධනායෙථාති ධනං විය ඉච්ඡන්තා ගෙධං ආපජ්ජෙය්යාථ. මමායෙථාති තණ්හාදිට්ඨීහි මමත්තං උප්පාදෙය්යාථ. නිත්ථරණත්ථාය නො ගහණත්ථායාති යො සො මයා චතුරොඝනිත්ථරණත්ථාය කුල්ලූපමො ධම්මො දෙසිතො, නො නිකන්තිවසෙන ගහණත්ථාය. අපි නු තං තුම්හෙ ආජානෙය්යාථාති. විපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

402. ඉදානි තෙසං ඛන්ධානං පච්චයං දස්සෙන්තො, චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරාතිආදිමාහ, තම්පි වුත්තත්ථමෙව. යථා පන එකො ඉමං ජානාසීති වුත්තො, ‘‘න කෙවලං ඉමං, මාතරම්පිස්ස ජානාමි, මාතු මාතරම්පී’’ති එවං පවෙණිවසෙන ජානන්තො සුට්ඨු ජානාති නාම. එවමෙවං භගවා න කෙවලං ඛන්ධමත්තමෙව ජානාති, ඛන්ධානං පච්චයම්පි තෙසම්පි පච්චයානං ¶ පච්චයන්ති එවං සබ්බපච්චයපරම්පරං ජානාති. සො තං, බුද්ධබලං දීපෙන්තො ඉදානි පච්චයපරම්පරං දස්සෙතුං, ඉමෙ ච, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරාතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙව. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතීති එත්ථ පන පටිච්චසමුප්පාදකථා විත්ථාරෙතබ්බා භවෙය්ය, සා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාව.

404. ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ සති ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං හොති. ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස උප්පාදා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං උප්පජ්ජති, තෙනෙවාහ – ‘‘යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති. එවං වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටං දස්සෙන්තො, අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධාතිආදිමාහ. තත්ථ අවිජ්ජාය ත්වෙවාති අවිජ්ජාය එව තු. අසෙසවිරාගනිරොධාති විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා අනුප්පාදනිරොධා. සඞ්ඛාරනිරොධොති සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොති, එවං නිරුද්ධානං පන සඞ්ඛාරානං නිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො හොති, විඤ්ඤාණාදීනඤ්ච නිරොධා නාමරූපාදීනි නිරුද්ධානියෙව හොන්තීති දස්සෙතුං සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොතිආදිං වත්වා එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො ¶ හොතීති වුත්තං. තත්ථ කෙවලස්සාති සකලස්ස, සුද්ධස්ස වා, සත්තවිරහිතස්සාති අත්ථො. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති ¶ දුක්ඛරාසිස්ස. නිරොධො හොතීති අනුප්පාදො හොති.

406. ඉමස්මිං අසතීතිආදි වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බං.

407. එවං වට්ටවිවට්ටං කථෙත්වා ඉදානි ඉමං ද්වාදසඞ්ගපච්චයවට්ටං සහ විපස්සනාය මග්ගෙන ජානන්තස්ස යා පටිධාවනා පහීයති, තස්සා අභාවං පුච්ඡන්තො අපි නු තුම්හෙ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ එවං ජානන්තාති එවං සහවිපස්සනාය මග්ගෙන ජානන්තා. එවං පස්සන්තාති තස්සෙව වෙවචනං. පුබ්බන්තන්ති පුරිමකොට්ඨාසං, අතීතඛන්ධධාතුආයතනානීති අත්ථො. පටිධාවෙය්යාථාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පටිධාවෙය්යාථ. සෙසං සබ්බාසවසුත්තෙ විත්ථාරිතමෙව.

ඉදානි නෙසං තත්ථ නිච්චලභාවං පුච්ඡන්තො, අපි නු තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා එවං වදෙය්යාථ, සත්ථා නො ගරූතිආදිමාහ. තත්ථ ගරූති භාරිකො අකාමා අනුවත්තිතබ්බො ¶ . සමණොති බුද්ධසමණො. අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්යාථාති අයං සත්ථා අම්හාකං කිච්චං සාධෙතුං න සක්කොතීති අපි නු එවංසඤ්ඤිනො හුත්වා අඤ්ඤං බාහිරකං සත්ථාරං උද්දිසෙය්යාථ. පුථුසමණබ්රාහ්මණානන්ති එවංසඤ්ඤිනො හුත්වා පුථූනං තිත්ථියසමණානං චෙව බ්රාහ්මණානඤ්ච. වතකොතූහලමඞ්ගලානීති වතසමාදානානි ච දිට්ඨිකුතූහලානි ච දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලානි ච. තානි සාරතො පච්චාගච්ඡෙය්යාථාති එතානි සාරන්ති එවංසඤ්ඤිනො හුත්වා පටිආගච්ඡෙය්යාථ. එවං නිස්සට්ඨානි ච පුන ගණ්හෙය්යාථාති අත්ථො. සාමං ඤාතන්ති සයං ඤාණෙන ඤාතං. සාමං දිට්ඨන්ති සයං පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිට්ඨං. සාමං විදිතන්ති සයං විභාවිතං පාකටං කතං. උපනීතා ඛො මෙ තුම්හෙති මයා, භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ඉමිනා සන්දිට්ඨිකාදිසභාවෙන ධම්මෙන නිබ්බානං උපනීතා, පාපිතාති අත්ථො. සන්දිට්ඨිකොතිආදීනමත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතො. ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තන්ති එතං වචනමිදං තුම්හෙහි සාමං ඤාතාදිභාවං පටිච්ච වුත්තං.

408. තිණ්ණං ඛො පන, භික්ඛවෙති කස්මා ආරභි? නනු හෙට්ඨා වට්ටවිවට්ටවසෙන දෙසනා මත්ථකං පාපිතාති? ආම පාපිතා. අයං පන පාටිඑක්කො අනුසන්ධි ¶ , ‘‘අයඤ්හි ලොකසන්නිවාසො පටිසන්ධිසම්මූළ්හො, තස්ස සම්මොහට්ඨානං ¶ විද්ධංසෙත්වා පාකටං කරිස්සාමී’’ති ඉමං දෙසනං ආරභි. අපිච වට්ටමූලං අවිජ්ජා, විවට්ටමූලං බුද්ධුප්පාදො, ඉති වට්ටමූලං අවිජ්ජං විවට්ටමූලඤ්ච බුද්ධුප්පාදං දස්සෙත්වාපි, ‘‘පුන එකවාරං වට්ටවිවට්ටවසෙන දෙසනං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’’ති ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ සන්නිපාතාති සමොධානෙන පිණ්ඩභාවෙන. ගබ්භස්සාති ගබ්භෙ නිබ්බත්තනකසත්තස්ස. අවක්කන්ති හොතීති නිබ්බත්ති හොති. කත්ථචි හි ගබ්භොති මාතුකුච්ඡි වුත්තො. යථාහ –

‘‘යමෙකරත්තිං පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363);

කත්ථචි ගබ්භෙ නිබ්බත්තනසත්තො. යථාහ – ‘‘යථා ඛො, පනානන්ද, අඤ්ඤා ඉත්ථිකා නව වා දස වා මාසෙ ගබ්භං කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා විජායන්තී’’ති (ම. නි. 3.205). ඉධ සත්තො අධිප්පෙතො, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ගබ්භස්ස අවක්කන්ති හොතී’’ති.

ඉධාති ¶ ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. මාතා ච උතුනී හොතීති ඉදං උතුසමයං සන්ධාය වුත්තං. මාතුගාමස්ස කිර යස්මිං ඔකාසෙ දාරකො නිබ්බත්තති, තත්ථ මහතී ලොහිතපීළකා සණ්ඨහිත්වා භිජ්ජිත්වා පග්ඝරති, වත්ථු සුද්ධං හොති, සුද්ධෙ වත්ථුම්හි මාතාපිතූසු එකවාරං සන්නිපතිතෙසු යාව සත්ත දිවසානි ඛෙත්තමෙව හොති. තස්මිං සමයෙ හත්ථග්ගාහවෙණිග්ගාහාදිනා අඞ්ගපරාමසනෙනපි දාරකො නිබ්බත්තතියෙව. ගන්ධබ්බොති තත්රූපගසත්තො. පච්චුපට්ඨිතො හොතීති න මාතාපිතූනං සන්නිපාතං ඔලොකයමානො සමීපෙ ඨිතො පච්චුපට්ඨිතො නාම හොති. කම්මයන්තයන්තිතො පන එකො සත්තො තස්මිං ඔකාසෙ නිබ්බත්තනකො හොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. සංසයෙනාති ‘‘අරොගො නු ඛො භවිස්සාමි අහං වා, පුත්තො වා මෙ’’ති එවං මහන්තෙන ජීවිතසංසයෙන. ලොහිතඤ්හෙතං, භික්ඛවෙති තදා කිර මාතුලොහිතං තං ඨානං සම්පත්තං පුත්තසිනෙහෙන පණ්ඩරං හොති. තස්මා එවමාහ. වඞ්කකන්ති ගාමදාරකානං කීළනකං ඛුද්දකනඞ්ගලං. ඝටිකා වුච්චති දීඝදණ්ඩෙන රස්සදණ්ඩකං පහරණකීළා. මොක්ඛචිකන්ති සම්පරිවත්තකකීළා, ආකාසෙ වා දණ්ඩකං ගහෙත්වා භූමියං වා සීසං ඨපෙත්වා හෙට්ඨුපරියභාවෙන පරිවත්තනකීළනන්ති ¶ වුත්තං හොති. චිඞ්ගුලකං වුච්චති තාලපණ්ණාදීහි කතං වාතප්පහාරෙන පරිබ්භමනචක්කං ¶ . පත්තාළ්හකං වුච්චති පණ්ණනාළිකා, තාය වාලිකාදීනි මිනන්තා කීළන්ති. රථකන්ති ඛුද්දකරථං. ධනුකම්පි ඛුද්දකධනුමෙව.

409. සාරජ්ජතීති රාගං උප්පාදෙති. බ්යාපජ්ජතීති බ්යාපාදං උප්පාදෙති. අනුපට්ඨිතකායසතීති කායෙ සති කායසති, තං අනුපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. පරිත්තචෙතසොති අකුසලචිත්තො. යත්ථස්ස තෙ පාපකාති යස්සං ඵලසමාපත්තියං එතෙ නිරුජ්ඣන්ති, තං න ජානාති නාධිගච්ඡතීති අත්ථො. අනුරොධවිරොධන්ති රාගඤ්චෙව දොසඤ්ච. අභිනන්දතීති තණ්හාවසෙන අභිනන්දති, තණ්හාවසෙනෙව අහො සුඛන්තිආදීනි වදන්තො අභිවදති. අජ්ඣොසාය තිට්ඨතීති තණ්හාඅජ්ඣොසානගහණෙන ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගණ්හාති. සුඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා අභිනන්දතු, දුක්ඛං කථං අභිනන්දතීති? ‘‘අහං දුක්ඛිතො මම දුක්ඛ’’න්ති ගණ්හන්තො අභිනන්දති නාම. උප්පජ්ජති නන්දීති තණ්හා උප්පජ්ජති. තදුපාදානන්ති සාව තණ්හා ගහණට්ඨෙන උපාදානං නාම. තස්ස උපාදානපච්චයා භවො…පෙ… සමුදයො හොතීති, ඉදඤ්හි භගවතා පුන එකවාරං ද්විසන්ධි තිසඞ්ඛෙපං පච්චයාකාරවට්ටං දස්සිතං.

410-4. ඉදානි ¶ විවට්ටං දස්සෙතුං ඉධ, භික්ඛවෙ, තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතීතිආදිමාහ. තත්ථ අප්පමාණචෙතසොති අප්පමාණං ලොකුත්තරං චෙතො අස්සාති අප්පමාණචෙතසො, මග්ගචිත්තසමඞ්ගීති අත්ථො. ඉමං ඛො මෙ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, සංඛිත්තෙන තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං ධාරෙථාති, භික්ඛවෙ, ඉමං සංඛිත්තෙන දෙසිතං මය්හං, තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිදෙසනං තුම්හෙ නිච්චකාලං ධාරෙය්යාථ මා පමජ්ජෙය්යාථ. දෙසනා හි එත්ථ විමුත්තිපටිලාභහෙතුතො විමුත්තීති වුත්තා. මහාතණ්හාජාලතණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කන්ති තණ්හාව සංසිබ්බිතට්ඨෙන මහාතණ්හාජාලං, සඞ්ඝටිතට්ඨෙන සඞ්ඝාටන්ති වුච්චති; ඉති ඉමස්මිං මහාතණ්හාජාලෙ තණ්හාසඞ්ඝාටෙ ච ඉමං සාතිං භික්ඛුං කෙවට්ටපුත්තං පටිමුක්කං ධාරෙථ. අනුපවිට්ඨො අන්තොගධොති නං ධාරෙථාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. මහාඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා

415. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාඅස්සපුරසුත්තං. තත්ථ අඞ්ගෙසූති අඞ්ගා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන ‘‘අඞ්ගා’’ති වුච්චති, තස්මිං අඞ්ගෙසු ජනපදෙ. අස්සපුරං නාම අඞ්ගානං නිගමොති අස්සපුරන්ති නගරනාමෙන ලද්ධවොහාරො අඞ්ගානං ජනපදස්ස එකො නිගමො, තං ගොචරගාමං කත්වා විහරතීති අත්ථො. භගවා එතදවොචාති එතං ‘‘සමණා සමණාති වො, භික්ඛවෙ, ජනො සඤ්ජානාතී’’තිආදිවචනමවොච.

කස්මා පන එවං අවොචාති. තස්මිං කිර නිගමෙ මනුස්සා සද්ධා පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා, තදහුපබ්බජිතසාමණෙරම්පි වස්සසතිකත්ථෙරසදිසං කත්වා පසංසන්ති; පුබ්බණ්හසමයං භික්ඛුසඞ්ඝං පිණ්ඩාය පවිසන්තං දිස්වා බීජනඞ්ගලාදීනි ගහෙත්වා ඛෙත්තං ගච්ඡන්තාපි, ඵරසුආදීනි ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසන්තාපි තානි උපකරණානි නික්ඛිපිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිසීදනට්ඨානං ආසනසාලං වා මණ්ඩපං වා රුක්ඛමූලං වා සම්මජ්ජිත්වා ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා අරජපානීයං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකාදීනි දත්වා කතභත්තකිච්චං භික්ඛුසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා තතො තානි උපකරණානි ආදාය ඛෙත්තං වා අරඤ්ඤං වා ගන්ත්වා අත්තනො කම්මානි කරොන්ති, කම්මන්තට්ඨානෙපි නෙසං අඤ්ඤා කථා නාම නත්ථි. චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ඵලට්ඨාති අට්ඨ පුග්ගලා අරියසඞ්ඝො නාම; තෙ ‘‘එවරූපෙන සීලෙන, එවරූපෙන ආචාරෙන, එවරූපාය පටිපත්තියා සමන්නාගතා ලජ්ජිනො පෙසලා උළාරගුණා’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව වණ්ණං කථෙන්ති. කම්මන්තට්ඨානතො ආගන්ත්වා භුත්තසායමාසා ඝරද්වාරෙ නිසින්නාපි, සයනිඝරං පවිසිත්වා නිසින්නාපි භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව වණ්ණං කථෙන්ති. භගවා තෙසං මනුස්සානං නිපච්චකාරං දිස්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පිණ්ඩපාතාපචායනෙ නියොජෙත්වා එතදවොච.

යෙ ධම්මා සමණකරණා ච බ්රාහ්මණකරණා චාති යෙ ධම්මා සමාදාය පරිපූරිතා සමිතපාපසමණඤ්ච ¶ බාහිතපාපබ්රාහ්මණඤ්ච කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සමණස්ස සමණියානි සමණකරණීයානි ¶ . කතමානි තීණි? අධිසීලසික්ඛාසමාදානං, අධිචිත්තසික්ඛාසමාදානං ¶ , අධිපඤ්ඤාසික්ඛාසමාදාන’’න්ති (අ. නි. 3.82) එත්ථ පන සමණෙන කත්තබ්බධම්මා වුත්තා. තෙපි ච සමණකරණා හොන්තියෙව. ඉධ පන හිරොත්තප්පාදිවසෙන දෙසනා විත්ථාරිතා. එවං නො අයං අම්හාකන්ති එත්ථ නොති නිපාතමත්තං. එවං අයං අම්හාකන්ති අත්ථො. මහප්ඵලා මහානිසංසාති උභයම්පි අත්ථතො එකමෙව. අවඤ්ඣාති අමොඝා. සඵලාති අයං තස්සෙව අත්ථො. යස්සා හි ඵලං නත්ථි, සා වඤ්ඣා නාම හොති. සඋද්රයාති සවඩ්ඪි, ඉදං සඵලතාය වෙවචනං. එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බන්ති, භික්ඛවෙ, එවං තුම්හෙහි සික්ඛිතබ්බං. ඉති භගවා ඉමිනා එත්තකෙන ඨානෙන හිරොත්තප්පාදීනං ධම්මානං වණ්ණං කථෙසි. කස්මා? වචනපථපච්ඡින්දනත්ථං. සචෙ හි කොචි අචිරපබ්බජිතො බාලභික්ඛු එවං වදෙය්ය – ‘‘භගවා හිරොත්තප්පාදිධම්මෙ සමාදාය වත්තථාති වදති, කො නු ඛො තෙසං සමාදාය වත්තනෙ ආනිසංසො’’ති? තස්ස වචනපථපච්ඡින්දනත්ථං. අයඤ්ච ආනිසංසො, ඉමෙ හි ධම්මා සමාදාය පරිපූරිතා සමිතපාපසමණං නාම බාහිතපාපබ්රාහ්මණං නාම කරොන්ති, චතුපච්චයලාභං උප්පාදෙන්ති, පච්චයදායකානං මහප්ඵලතං සම්පාදෙන්ති, පබ්බජ්ජං අවඤ්ඣං සඵලං සඋද්රයං කරොන්තීති වණ්ණං අභාසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන වණ්ණකථා සතිපට්ඨානෙ (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 2.373) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

416. හිරොත්තප්පෙනාති ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙන, ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙනා’’ති (ධ. ස. 1331) එවං විත්ථාරිතාය හිරියා චෙව ඔත්තප්පෙන ච. අපිචෙත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපතෙය්යා හිරී, ලොකාධිපතෙය්යං ඔත්තප්පං. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං, විත්ථාරකථා පනෙත්ථ සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. අපිච ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා ලොකං පාලනතො ලොකපාලධම්මා නාමාති කථිතා. යථාහ – ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති. කතමෙ ද්වෙ? හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච ¶ . ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති. ඉමෙ ච ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං න පාලෙය්යුං, නයිධ පඤ්ඤායෙථ, ‘මාතා’ති වා, ‘මාතුච්ඡා’ති වා, ‘මාතුලානී’ති වා, ‘ආචරියභරියා’ති වා, ‘ගරූනං දාරා’ති වා, සම්භෙදං ¶ ලොකො අගමිස්ස, යථා අජෙළකා කුක්කුටසූකරා සොණසිඞ්ගාලා’’ති (අ. නි. 2.9). ඉමෙයෙව ජාතකෙ ‘‘දෙවධම්මා’’ති කථිතා. යථාහ –

‘‘හිරිඔත්තප්පසම්පන්නා ¶ , සුක්කධම්මසමාහිතා;

සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ, දෙවධම්මාති වුච්චරෙ’’ති. (ජා. 1.1.6);

මහාචුන්දත්ථෙරස්ස පන කිලෙසසල්ලෙඛනපටිපදාති කත්වා දස්සිතා. යථාහ – ‘‘පරෙ අහිරිකා භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ හිරිමනා භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො. පරෙ අනොත්තාපී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ ඔත්තාපී භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො’’ති (ම. නි. 1.83). ඉමෙව මහාකස්සපත්ථෙරස්ස ඔවාදූපසම්පදාති කත්වා දස්සිතා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තස්මා තිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං, තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු මජ්ඣිමෙසූති. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154). ඉධ පනෙතෙ සමණධම්මා නාමාති දස්සිතා.

යස්මා පන එත්තාවතා සාමඤ්ඤත්ථො මත්ථකං පත්තො නාම හොති, තස්මා අපරෙපි සමණකරණධම්මෙ දස්සෙතුං සියා ඛො පන, භික්ඛවෙ, තුම්හාකන්තිආදිමාහ. තත්ථ සාමඤ්ඤත්ථොති සංයුත්තකෙ තාව, ‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි, ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤං. කතමො ච, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤත්ථො? යො, භික්ඛවෙ, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤත්ථො’’ති (සං. නි. 5.36) මග්ගො ‘‘සාමඤ්ඤ’’න්ති, ඵලනිබ්බානානි ‘‘සාමඤ්ඤත්ථො’’ති වුත්තානි. ඉමස්මිං පන ඨානෙ මග්ගම්පි ඵලම්පි එකතො කත්වා සාමඤ්ඤත්ථො කථිතොති වෙදිතබ්බො. ආරොචයාමීති කථෙමි. පටිවෙදයාමීති ජානාපෙමි.

417. පරිසුද්ධො නො කායසමාචාරොති එත්ථ කායසමාචාරො පරිසුද්ධො අපරිසුද්ධොති දුවිධො. යො හි භික්ඛු පාණං ¶ හනති අදින්නං ආදියති, කාමෙසු මිච්ඡා චරති, තස්ස කායසමාචාරො අපරිසුද්ධො නාම, අයං පන කම්මපථවසෙනෙව වාරිතො. යො පන පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා ¶ වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා පරං පොථෙති විහෙඨෙති, තස්ස කායසමාචාරො ¶ අපරිසුද්ධො නාම, අයම්පි සික්ඛාපදබද්ධෙනෙව පටික්ඛිත්තො. ඉමස්මිං සුත්තෙ උභයම්පෙතං අකථෙත්වා පරමසල්ලෙඛො නාම කථිතො. යො හි භික්ඛු පානීයඝටෙ වා පානීයං පිවන්තානං, පත්තෙ වා භත්තං භුඤ්ජන්තානං කාකානං නිවාරණවසෙන හත්ථං වා දණ්ඩං වා ලෙඩ්ඩුං වා උග්ගිරති, තස්ස කායසමාචාරො අපරිසුද්ධො. විපරීතො පරිසුද්ධො නාම. උත්තානොති උග්ගතො පාකටො. විවටොති අනාවටො අසඤ්ඡන්නො. උභයෙනාපි පරිසුද්ධතංයෙව දීපෙති. න ච ඡිද්දවාති සදා එකසදිසො අන්තරන්තරෙ ඡිද්දරහිතො. සංවුතොති කිලෙසානං ද්වාර පිදහනෙන පිදහිතො, න වජ්ජපටිච්ඡාදනත්ථාය.

418. වචීසමාචාරෙපි යො භික්ඛු මුසා වදති, පිසුණං කථෙති, ඵරුසං භාසති, සම්ඵං පලපති, තස්ස වචීසමාචාරො අපරිසුද්ධො නාම. අයං පන කම්මපථවසෙන වාරිතො. යො පන ගහපතිකාති වා දාසාති වා පෙස්සාති වා ආදීහි ඛුංසෙන්තො වදති, තස්ස වචීසමාචාරො අපරිසුද්ධො නාම. අයං පන සික්ඛාපදබද්ධෙනෙව පටික්ඛිත්තො. ඉමස්මිං සුත්තෙ උභයම්පෙතං අකථෙත්වා පරමසල්ලෙඛො නාම කථිතො. යො හි භික්ඛු දහරෙන වා සාමණෙරෙන වා, ‘‘කච්චි, භන්තෙ, අම්හාකං උපජ්ඣායං පස්සථා’’ති වුත්තෙ, සම්බහුලා, ආවුසො, භික්ඛුභික්ඛුනියො එකස්මිං පදෙසෙ විචදිංසු, උපජ්ඣායො තෙ වික්කායිකසාකභණ්ඩිකං උක්ඛිපිත්වා ගතො භවිස්සතී’’තිආදිනා නයෙන හසාධිප්පායොපි එවරූපං කථං කථෙති, තස්ස වචීසමාචාරො අපරිසුද්ධො. විපරීතො පරිසුද්ධො නාම.

419. මනොසමාචාරෙ යො භික්ඛු අභිජ්ඣාලු බ්යාපන්නචිත්තො මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, තස්ස මනොසමාචාරො අපරිසුද්ධො නාම. අයං පන කම්මපථවසෙනෙව වාරිතො. යො පන උපනික්ඛිත්තං ජාතරූපරජතං සාදියති, තස්ස මනොසමාචාරො අපරිසුද්ධො නාම. අයම්පි සික්ඛාපදබද්ධෙනෙව පටික්ඛිත්තො. ඉමස්මිං සුත්තෙ උභයම්පෙතං අකථෙත්වා පරමසල්ලෙඛො නාම කථිතො. යො පන භික්ඛු කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං ¶ ¶ වා විහිංසාවිතක්කං වා විතක්කෙති, තස්ස මනොසමාචාරො අපරිසුද්ධො. විපරීතො පරිසුද්ධො නාම.

420. ආජීවස්මිං යො භික්ඛු ආජීවහෙතු වෙජ්ජකම්මං පහිණගමනං ගණ්ඩඵාලනං කරොති, අරුමක්ඛනං දෙති, තෙලං පචතීති එකවීසතිඅනෙසනාවසෙන ජීවිකං කප්පෙති. යො වා පන විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, තස්ස ආජීවො අපරිසුද්ධො නාම. අයං පන සික්ඛාපදබද්ධෙනෙව පටික්ඛිත්තො. ඉමස්මිං සුත්තෙ උභයම්පෙතං අකථෙත්වා පරමසල්ලෙඛො නාම කථිතො. යො හි භික්ඛු සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතාදීනි ලභිත්වා, ‘‘ස්වෙ වා පුනදිවසෙ වා භවිස්සතී’’ති ¶ සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජති, යො වා පන නිම්බඞ්කුරාදීනි දිස්වා සාමණෙරෙ වදති – ‘‘අංඞ්කුරෙ ඛාදථා’’ති, සාමණෙරා ථෙරො ඛාදිතුකාමොති කප්පියං කත්වා දෙන්ති, දහරෙ පන සාමණෙරෙ වා පානීයං පිවථ, ආවුසොති වදති, තෙ ථෙරො පානීයං පිවිතුකාමොති පානීයසඞ්ඛං ධොවිත්වා දෙන්ති, තම්පි පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආජීවො අපරිසුද්ධො නාම හොති. විපරීතො පරිසුද්ධො නාම.

422. මත්තඤ්ඤූති පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තඤ්ඤූ, යුත්තඤ්ඤූ, පමාණඤ්ඤූ.

423. ජාගරියමනුයුත්තාති රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා එකස්මිං කොට්ඨාසෙ නිද්දාය ඔකාසං දත්වා පඤ්ච කොට්ඨාසෙ ජාගරියම්හි යුත්තා පයුත්තා. සීහසෙය්යන්ති එත්ථ කාමභොගිසෙය්යා, පෙතසෙය්යා, සීහසෙය්යා, තථාගතසෙය්යාති චතස්සො සෙය්යා. තත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, කාමභොගී සත්තා වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං කාමභොගිසෙය්යා, තෙසු හි යෙභුය්යෙන දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි.

‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, පෙතා උත්තානා සෙන්තී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං පෙතසෙය්යා, පෙතා හි අප්පමංසලොහිතත්තා අට්ඨිසඞ්ඝාතජටිතා එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති, උත්තානාව සෙන්ති.

‘‘යෙභුය්යෙන ¶ , භික්ඛවෙ, සීහො මිගරාජා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි අනුපක්ඛිපිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සෙතී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං සීහසෙය්යා. තෙජුස්සදත්තා හි සීහො මිගරාජා ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ පච්ඡිමපාදෙ එකස්මිං ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි පක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදපච්ඡිමපාදනඞ්ගුට්ඨානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ද්වින්නං පුරිමපාදානං මත්ථකෙ සීසං ඨපෙත්වා සයති ¶ . දිවසම්පි සයිත්වා පබුජ්ඣමානො න උත්රාසන්තො පබුජ්ඣති. සීසං පන උක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙති. සචෙ කිඤ්චි ඨානං විජහිත්වා ඨිතං හොති, ‘‘නයිදං තුය්හං ජාතියා, න සූරභාවස්ස ච අනුරූප’’න්ති අනත්තමනො හුත්වා තත්ථෙව සයති, න ගොචරාය පක්කමති. අවිජහිත්වා ඨිතෙ පන ‘‘තුය්හං ජාතියා සූරභාවස්ස ච අනුරූපමිද’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො උට්ඨාය සීහවිජම්භිතං විජම්භිත්වා කෙසරභාරං විධුනිත්වා ¶ තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමති. චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා පන තථාගතසෙය්යාති වුච්චති. තාසු ඉධ සීහසෙය්යා ආගතා. අයඤ්හි තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා නාම. පාදෙ පාදන්ති දක්ඛිණපාදෙ වාමපාදං. අච්චාධායාති අතිආධාය ඊසකං අතික්කම්ම ඨපෙත්වා, ගොප්ඵකෙන හි ගොප්ඵකෙ, ජාණුනා වා ජාණුම්හි සඞ්ඝට්ටියමානෙ අභිණ්හං වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං න හොති, සෙය්යා අඵාසුකා හොති. යථා පන න සඞ්ඝට්ටෙති, එවං අතික්කම්ම ඨපිතෙ වෙදනා නුප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං හොති, සෙය්යා ඵාසුකා හොති, තස්මා එවමාහ.

425. අභිජ්ඣං ලොකෙතිආදි චූළහත්ථිපදෙ විත්ථාරිතං.

426. යා පනායං සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙති උපමා වුත්තා. තත්ථ ඉණං ආදායාති වඩ්ඪියා ධනං ගහෙත්වා. බ්යන්තී කරෙය්යාති විගතන්තානි කරෙය්ය. යථා තෙසං කාකණිකමත්තොපි පරියන්තො නාම නාවසිස්සති, එවං කරෙය්ය, සබ්බසො පටිනිය්යාතෙය්යාති අත්ථො. තතොනිදානන්ති ආණණ්යනිදානං. සො හි අණණොම්හීති ආවජ්ජන්තො බලවපාමොජ්ජං ලභති, බලවසොමනස්සමධිගච්ඡති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලභෙථ පාමොජ්ජං, අධිගච්ඡෙය්ය සොමනස්ස’’න්ති.

විසභාගවෙදනුප්පත්තියා කකචෙනෙව චතුඉරියාපථං ඡින්දන්තො ආබාධතීති ආබාධො, ස්වාස්ස අත්ථීති ආබාධිකො. තංසමුට්ඨානෙන දුක්ඛෙන ¶ දුක්ඛිතො. අධිමත්තගිලානොති බාළ්හගිලානො. නච්ඡාදෙය්යාති අධිමත්තබ්යාධිපරෙතතාය න රුච්චෙය්ය. බලමත්තාති බලමෙව, බලඤ්චස්ස කායෙ න භවෙය්යාති අත්ථො. තතොනිදානන්ති ආරොග්යනිදානං, තස්ස හි අරොගොම්හීති ආවජ්ජයතො තදුභයං හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලභෙථ පාමොජ්ජං, අධිගච්ඡෙය්ය සොමනස්ස’’න්ති. න ¶ චස්ස කිඤ්චි භොගානං වයොති කාකණිකමත්තම්පි භොගානං වයො න භවෙය්ය. තතොනිදානන්ති බන්ධනාමොක්ඛනිදානං, සෙසං වුත්තනයෙනෙව සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං. අනත්තාධීනොති න අත්තනි අධීනො, අත්තනො රුචියා කිඤ්චි කාතුං න ලභති. පරාධීනොති පරෙසු අධීනො, පරස්සෙව රුචියා පවත්තති. න යෙන කාමං ගමොති යෙන දිසාභාගෙනස්ස කාමො හොති. ඉච්ඡා උප්පජ්ජති ගමනාය, තෙන ගන්තුං න ලභති. දාසබ්යාති දාසභාවා. භුජිස්සොති අත්තනො සන්තකො ¶ . තතොනිදානන්ති භුජිස්සනිදානං. කන්තාරද්ධානමග්ගන්ති කන්තාරං අද්ධානමග්ගං, නිරුදකං දීඝමග්ගන්ති අත්ථො. තතොනිදානන්ති ඛෙමන්තභූමිනිදානං.

ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ අප්පහීනෙති එත්ථ භගවා අප්පහීනං කාමච්ඡන්දනීවරණං ඉණසදිසං, සෙසානි රොගාදිසදිසානි කත්වා දස්සෙති. තත්රායං සදිසතා – යො හි පරෙසං ඉණං ගහෙත්වා විනාසෙති. සො තෙහි ඉණං දෙහීති වුච්චමානොපි ඵරුසං වුච්චමානොපි බජ්ඣමානොපි පහරියමානොපි කිඤ්චි පටිබාහිතුං න සක්කොති, සබ්බං තිතික්ඛති, තිතික්ඛකාරණඤ්හිස්ස තං ඉණං හොති. එවමෙවං යො යම්හි කාමච්ඡන්දෙන රජ්ජති, තණ්හාගණෙන තං වත්ථුං ගණ්හාති, සො තෙන ඵරුසං වුච්චමානොපි බජ්ඣමානොපි පහරියමානොපි සබ්බං තිතික්ඛති. තිතික්ඛකාරණඤ්හිස්ස සො කාමච්ඡන්දො හොති ඝරසාමිකෙහි වධීයමානානං ඉත්ථීනං වියාති. එවං ඉණං විය කාමච්ඡන්දො දට්ඨබ්බො.

යථා පන පිත්තරොගාතුරො මධුසක්කරාදීසුපි දින්නෙසු පිත්තරොගාතුරතාය තෙසං රසං න වින්දති, තිත්තකං තිත්තකන්ති උග්ගිරතියෙව. එවමෙවං බ්යාපන්නචිත්තො හිතකාමෙහි ආචරියුපජ්ඣායෙහි අප්පමත්තකම්පි ඔවදීයමානො ඔවාදං න ගණ්හාති, ‘‘අති විය මෙ තුම්හෙ උපද්දවෙථා’’තිආදීනි වත්වා විබ්භමති. පිත්තරොගාතුරතාය සො පුරිසො මධුසක්කරාදිරසං විය, කොධාතුරතාය ¶ ඣානසුඛාදිභෙදං සාසනරසං න වින්දතීති. එවං රොගො විය බ්යාපාදො දට්ඨබ්බො.

යථා ¶ පන නක්ඛත්තදිවසෙ බන්ධනාගාරෙ බද්ධො පුරිසො නක්ඛත්තස්ස නෙව ආදිං, න මජ්ඣං, න පරියොසානං පස්සති. සො දුතියදිවසෙ මුත්තො, ‘‘අහො හිය්යො නක්ඛත්තං මනාපං, අහො නච්චං, අහො ගීත’’න්තිආදීනි සුත්වාපි පටිවචනං න දෙති. කිං කාරණා? නක්ඛත්තස්ස අනනුභූතත්තා. එවමෙවං ¶ ථිනමිද්ධාභිභූතො භික්ඛු විචිත්තනයෙපි ධම්මස්සවනෙ පවත්තමානෙ නෙව තස්ස ආදිං, න මජ්ඣං, න පරියොසානං ජානාති. සො උට්ඨිතෙ ධම්මස්සවනෙ, ‘‘අහො ධම්මස්සවනං, අහො කාරණං, අහො උපමා’’ති ධම්මස්සවනස්ස වණ්ණං භණමානානං සුත්වාපි පටිවචනං න දෙති. කිං කාරණා? ථිනමිද්ධවසෙන ධම්මකථාය අනනුභූතත්තාති. එවං බන්ධනාගාරං විය ථිනමිද්ධං දට්ඨබ්බං.

යථා පන නක්ඛත්තං කීළන්තොපි දාසො, ‘‘ඉදං නාම අච්චායිකං කරණීයං අත්ථි, සීඝං, තත්ථ ගච්ඡ, නො චෙ ගච්ඡසි, හත්ථපාදං වා තෙ ඡින්දාමි කණ්ණනාසං වා’’ති වුත්තො සීඝං ගච්ඡතියෙව, නක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං අනුභවිතුං න ලභති. කස්මා? පරාධීනතාය. එවමෙවං විනයෙ අප්පකතඤ්ඤුනා විවෙකත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨෙනාපි කිස්මිඤ්චිදෙව අන්තමසො කප්පියමංසෙපි අකප්පියමංසසඤ්ඤාය උප්පන්නාය විවෙකං පහාය සීලවිසොධනත්ථං විනයධරස්ස සන්තිකෙ ගන්තබ්බං හොති. විවෙකසුඛං අනුභවිතුං න ලභති. කස්මා? උද්ධච්චකුක්කුච්චාභිභූතතායාති, එවං දාසබ්යං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චං දට්ටබ්බං.

යථා පන කන්තාරද්ධානමග්ගපටිපන්නො පුරිසො චොරෙහි මනුස්සානං විලුත්තොකාසං පහතොකාසඤ්ච දිස්වා දණ්ඩකසද්දෙනපි සකුණසද්දෙනපි චොරා ආගතාති උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතො හොති, ගච්ඡතිපි, තිට්ඨතිපි, නිවත්තතිපි, ගතට්ඨානතො ආගතට්ඨානමෙව බහුතරං හොති. සො කිච්ඡෙන කසිරෙන ඛෙමන්තභූමිං පාපුණාති වා, න වා පාපුණාති. එවමෙවං යස්ස අට්ඨසු ඨානෙසු විචිකිච්ඡා උප්පන්නා හොති. සො ‘‘බුද්ධො නු ඛො, න නු ඛො බුද්ධො’’තිආදිනා නයෙන විචිකිච්ඡන්තො අධිමුච්චිත්වා සද්ධාය ගණ්හිතුං න සක්කොති. අසක්කොන්තො මග්ගං වා ඵලං වා න පාපුණාතීති යථා ¶ කන්තාරද්ධානමග්ගෙ ‘‘චොරා අත්ථි නත්ථී’’ති පුනප්පුනං ආසප්පනපරිසප්පනං අපරියොගාහනං ඡම්භිතත්ත චිත්තස්ස උප්පාදෙන්තො ඛෙමන්තපත්තියා අන්තරායං කරොති, එවං විචිකිච්ඡාපි ‘‘බුද්ධො නු ඛො න බුද්ධො’’තිආදිනා නයෙන පුනප්පුනං ආසප්පනපරිසප්පනං අපරියොගාහනං ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස උප්පාදයමානා අරියභූමිප්පත්තියා අන්තරායං කරොතීති කන්තාරද්ධානමග්ගො විය දට්ඨබ්බා.

ඉදානි ¶ සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ආණණ්යන්ති එත්ථ භගවා පහීනකාමච්ඡන්දනීවරණං ආණණ්යසදිසං, සෙසානි ආරොග්යාදිසදිසානි කත්වා දස්සෙති. තත්රායං සදිසතා – යථා හි පුරිසො ඉණං ආදාය කම්මන්තෙ පයොජෙත්වා සමිද්ධකම්මන්තො, ‘‘ඉදං ඉණං නාම පලිබොධමූල’’න්ති චින්තෙත්වා සවඩ්ඪිකං ඉණං නිය්යාතෙත්වා පණ්ණං ඵාලාපෙය්ය. අථස්ස තතො පට්ඨාය නෙව කොචි දූතං පෙසෙති, න පණ්ණං, සො ඉණසාමිකෙ දිස්වාපි සචෙ ඉච්ඡති, ආසනා උට්ඨහති, නො චෙ, න උට්ඨහති. කස්මා? තෙහි සද්ධිං නිල්ලෙපතාය අලග්ගතාය. එවමෙව භික්ඛු, ‘‘අයං කාමච්ඡන්දො නාම පලිබොධමූල’’න්ති සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයෙනෙව ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා කාමච්ඡන්දනීවරණං ¶ පජහති. තස්සෙවං පහීනකාමච්ඡන්දස්ස යථා ඉණමුත්තස්ස පුරිසස්ස ඉණසාමිකෙ දිස්වා නෙව භයං න ඡම්භිතත්තං හොති. එවමෙව පරවත්ථුම්හි නෙව සඞ්ගො න බන්ධො හොති. දිබ්බානිපි රූපානි පස්සතො කිලෙසො න සමුදාචරති. තස්මා භගවා ආණණ්යමිව කාමච්ඡන්දප්පහානමාහ.

යථා පන සො පිත්තරොගාතුරො පුරිසො භෙසජ්ජකිරියාය තං රොගං වූපසමෙත්වා තතො පට්ඨාය මධුසක්කරාදීනං රසං වින්දති. එවමෙවං භික්ඛු, ‘‘අයං බ්යාපාදො නාම අනත්ථකාරකො’’ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා බ්යාපාදනීවරණං පජහති. සො එවං පහීනබ්යාපාදො යථා පිත්තරොගවිමුත්තො පුරිසො මධුසක්කරාදීනි මධුරානි සම්පියායමානො පටිසෙවති. එවමෙවං ආචාරපණ්ණත්තිආදීනි සික්ඛාපියමානො සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා සම්පියායමානො සික්ඛති. තස්මා භගවා ආරොග්යමිව බ්යාපාදප්පහානමාහ.

යථා ¶ සො නක්ඛත්තදිවසෙ බන්ධනාගාරං පවෙසිතො පුරිසො අපරස්මිං නක්ඛත්තදිවසෙ, ‘‘පුබ්බෙපි අහං පමාදදොසෙන බද්ධො තං නක්ඛත්තං නානුභවාමි, ඉදානි අප්පමත්තො භවිස්සාමී’’ති යථාස්ස පච්චත්ථිකා ඔකාසං න ලභන්ති. එවං අප්පමත්තො හුත්වා නක්ඛත්තං අනුභවිත්වා – ‘‘අහො නක්ඛත්තං අහො නක්ඛත්ත’’න්ති උදානං උදානෙසි. එවමෙව භික්ඛු, ‘‘ඉදං ථිනමිද්ධං නාම මහාඅනත්ථකර’’න්ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා ථිනමිද්ධනීවරණං පජහති. සො එවං පහීනථිනමිද්ධො යථා බන්ධනා මුත්තො පුරිසො සත්තාහම්පි නක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං ¶ අනුභවති. එවමෙවං භික්ඛු ධම්මනක්ඛත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං අනුභවන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා භගවා බන්ධනා මොක්ඛමිව ථිනමිද්ධප්පහානමාහ.

යථා පන දාසො කඤ්චිදෙව මිත්තං උපනිස්සාය සාමිකානං ධනං දත්වා අත්තානං භුජිස්සං කත්වා තතො පට්ඨාය යං ඉච්ඡති, තං කරෙය්ය. එවමෙව භික්ඛු, ‘‘ඉදං උද්ධච්චකුක්කුච්චං නාම මහාඅනත්ථකර’’න්ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා උද්ධච්චකුක්කුච්චං පජහති. සො එවං පහීනුද්ධච්චකුක්කුච්චො යථා භුජිස්සො පුරිසො යං ඉච්ඡති, තං කරොති. න තං කොචි බලක්කාරෙන තතො නිවත්තෙති. එවමෙවං භික්ඛු යථාසුඛං නෙක්ඛම්මපටිපදං පටිපජ්ජති, න නං උද්ධච්චකුක්කුච්චං ¶ බලක්කාරෙන තතො නිවත්තෙති. තස්මා භගවා භුජිස්සං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානමාහ.

යථා බලවා පුරිසො හත්ථසාරං ගහෙත්වා සජ්ජාවුධො සපරිවාරො කන්තාරං පටිපජ්ජෙය්ය. තං චොරා දූරතොව දිස්වා පලායෙය්යුං. සො සොත්ථිනා තං කන්තාරං නිත්ථරිත්වා ඛෙමන්තං පත්තො හට්ඨතුට්ඨො අස්ස. එවමෙවං භික්ඛු, ‘‘අයං විචිකිච්ඡා නාම අනත්ථකාරිකා’’ති ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වා විචිකිච්ඡං පජහති. සො එවං පහීනවිචිකිච්ඡො යථා බලවා සජ්ජාවුධො සපරිවාරො පුරිසො නිබ්භයො චොරෙ තිණං විය අගණෙත්වා සොත්ථිනා නික්ඛමිත්වා ඛෙමන්තභූමිං පාපුණාති. එවමෙවං දුච්චරිතකන්තාරං නිත්ථරිත්වා පරමඛෙමන්තභූමිං අමතං නිබ්බානං පාපුණාති. තස්මා භගවා ඛෙමන්තභූමිං විය විචිකිච්ඡාපහානමාහ.

427. ඉමමෙව කායන්ති ඉමං කරජකායං. අභිසන්දෙතීති තෙමෙති ස්නෙහෙති, සබ්බත්ථ පවත්තපීතිසුඛං කරොති. පරිසන්දෙතීති සමන්තතො සන්දෙති. පරිපූරෙතීති වායුනා භස්තං විය පූරෙති. පරිප්ඵරතීති සමන්තතො ඵුසති ¶ . සබ්බාවතො කායස්සාති අස්ස භික්ඛුනො සබ්බකොට්ඨාසවතො කායස්ස. කිඤ්චි උපාදින්නකසන්තතිපවත්තිට්ඨානෙ ඡවිමංසලොහිතානුගතං අණුමත්තම්පි ඨානං පඨමජ්ඣානසුඛෙන අඵුට්ඨං නාම න හොති. දක්ඛොති ඡෙකො පටිබලො න්හානීයචුණ්ණානි කාතුඤ්චෙව යොජෙතුඤ්ච සන්නෙතුඤ්ච. කංසථාලෙති යෙන කෙනචි ¶ ලොහෙන කතභාජනෙ. මත්තිකභාජනං පන ථිරං න හොති, සන්නෙන්තස්ස භිජ්ජති, තස්මා තං න දස්සෙති. පරිප්ඵොසකං පරිප්ඵොසකන්ති සිඤ්චිත්වා සිඤ්චිත්වා. සන්නෙය්යාති වාමහත්ථෙන කංසථාලං ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන පමාණයුත්තං උදකං සිඤ්චිත්වා සිඤ්චිත්වා පරිමද්දන්තො පිණ්ඩං කරෙය්ය. ස්නෙහානුගතාති උදකසිනෙහෙන අනුගතා. ස්නෙහපරෙතාති උදකසිනෙහෙන පරිගතා. සන්තරබාහිරාති සද්ධිං අන්තොපදෙසෙන චෙව බහිපදෙසෙන ච, සබ්බත්ථකමෙව උදකසිනෙහෙන ඵුටාති අත්ථො. න ච පග්ඝරිණීති න බින්දු බින්දු උදකං පග්ඝරති, සක්කා හොති හත්ථෙනපි ද්වීහිපි තීහිපි අඞ්ගුලීහි ගහෙතුං ඔවට්ටිකම්පි කාතුන්ති අත්ථො.

428. දුතියජ්ඣානසුඛඋපමායං උබ්භිතොදකොති උබ්භින්නඋදකො, න හෙට්ඨා උබ්භිජ්ජිත්වා උග්ගච්ඡනඋදකො, අන්තොයෙව පන උබ්භිජ්ජනඋදකොති අත්ථො. ආයමුඛන්ති ආගමනමග්ගො. දෙවොති ¶ මෙඝො. කාලෙනකාලන්ති කාලෙ කාලෙ, අන්වද්ධමාසං වා අනුදසාහං වාති අත්ථො. ධාරන්ති වුට්ඨිං. නානුප්පවෙච්ඡෙය්යාති න පවෙසෙය්ය, න වස්සෙය්යාති අත්ථො. සීතා වාරිධාරා උබ්භිජ්ජිත්වාති සීතං වාරි තං උදකරහදං පූරයමානං උබ්භිජ්ජිත්වා. හෙට්ඨා උග්ගච්ඡනඋදකඤ්හි උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා භිජ්ජන්තං උදකං ඛොභෙති. චතූහි දිසාහි පවිසනඋදකං පුරාණපණ්ණතිණකට්ඨදණ්ඩකාදීහි උදකං ඛොභෙති. වුට්ඨිඋදකං ධාරානිපාතපුප්ඵුළකෙහි උදකං ඛොභෙති. සන්නිසින්නමෙව පන හුත්වා ඉද්ධිනිම්මිතමිව උප්පජ්ජමානං උදකං ඉමං පදෙසං ඵරති, ඉමං පදෙසං න ඵරතීති නත්ථි. තෙන අඵුටොකාසො නාම න හොතීති. තත්ථ රහදො විය කරජකායො, උදකං විය දුතියජ්ඣානසුඛං. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

429. තතියජ්ඣානසුඛඋපමායං ¶ උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී. සෙසපදද්වයෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සෙතරත්තනීලෙසු යංකිඤ්චි උප්පලං උප්පලමෙව, ඌනකසතපත්තං පුණ්ඩරීකං, සතපත්තං පදුමං. පත්තනියමං වා විනාපි සෙතං පදුමං, රත්තං පුණ්ඩරීකන්ති අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො. උදකානුග්ගතානීති උදකතො න උග්ගතානි. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති ¶ උදකතලස්ස අන්තො නිමුග්ගානියෙව හුත්වා පොසීනි, වඩ්ඪීනීති අත්ථො. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

430. චතුත්ථජ්ඣානසුඛඋපමායං පරිසුද්ධෙන චෙතසා පරියොදාතෙනාති එත්ථ නිරුපක්කිලෙසට්ඨෙන පරිසුද්ධං. පභස්සරට්ඨෙන පරියොදාතං වෙදිතබ්බං. ඔදාතෙන වත්ථෙනාති ඉදං උතුඵරණත්ථං වුත්තං. කිලිට්ඨවත්ථෙන හි උතුඵරණං න හොති, තඞ්ඛණධොතපරිසුද්ධෙන උතුඵරණං බලවං හොති. ඉමිස්සා හි උපමාය වත්ථං විය කරජකායො. උතුඵරණං විය චතුත්ථජ්ඣානසුඛං. තස්මා යථා සුන්හාතස්ස පුරිසස්ස පරිසුද්ධං වත්ථං සසීසං පාරුපිත්වා නිසින්නස්ස සරීරතො උතු සබ්බමෙව වත්ථං ඵරති, න කොචි වත්ථස්ස අඵුටොකාසො හොති. එවං චතුත්ථජ්ඣානසුඛෙන භික්ඛුනො කරජකායස්ස න කොචි ඔකාසො අඵුටො හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. චතුත්ථජ්ඣානචිත්තමෙව වා වත්ථං විය, තංසමුට්ඨානරූපං උතුඵරණං විය. යථා හි කත්ථචි ඔදාතවත්ථෙ කායං අප්ඵුසන්තෙපි තංසමුට්ඨානෙන උතුනා සබ්බත්ථකමෙව කායො ඵුට්ඨො හොති. එවං චතුත්ථජ්ඣානසමුට්ඨිතෙන සුඛුමරූපෙන සබ්බත්ථකමෙව භික්ඛුනො කරජකායො ඵුටො හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

431. පුබ්බෙනිවාසඤාණඋපමායං ¶ තංදිවසං කතකිරියා පාකටා හොතීති තංදිවසං ගතගාමත්තයමෙව ගහිතං. තත්ථ ගාමත්තයං ගතපුරිසො විය පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභී දට්ඨබ්බො. තයො ගාමා විය තයො භවා දට්ඨබ්බා. තස්ස පුරිසස්ස තීසු ගාමෙසු තංදිවසං කතකිරියාය ආවිභාවො විය පුබ්බෙනිවාසාය චිත්තං අභිනීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො තීසු භවෙසු කතකිරියාය ආවිභාවො දට්ඨබ්බො.

432. දිබ්බචක්ඛුඋපමායං ¶ ද්වෙ අගාරාති ද්වෙ ඝරා. සද්වාරාති සම්මුඛද්වාරා. අනුචඞ්කමන්තෙති අපරාපරං සඤ්චරන්තෙ. අනුවිචරන්තෙති ඉතො චිතො ච විචරන්තෙ, ඉතො පන ගෙහා නික්ඛමිත්වා එතං ගෙහං, එතස්මා වා නික්ඛමිත්වා ඉමං ගෙහං පවිසනවසෙනපි දට්ඨබ්බා. තත්ථ ද්වෙ අගාරා සද්වාරා විය චුතිපටිසන්ධියො, චක්ඛුමා ¶ පුරිසො විය දිබ්බචක්ඛුඤාණලාභී, චක්ඛුමතො පුරිසස්ස ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ ඨත්වා පස්සතො ද්වෙ අගාරෙ පවිසනකනික්ඛමනකපුරිසානං පාකටකාලො විය දිබ්බචක්ඛුලාභිනො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා ඔලොකෙන්තස්ස චවනකඋපපජ්ජනකසත්තානං පාකටකාලො. කිං පන තෙ ඤාණස්ස පාකටා, පුග්ගලස්සාති? ඤාණස්ස. තස්ස පාකටත්තා පන පුග්ගලස්ස පාකටායෙවාති.

433. ආසවක්ඛයඤාණඋපමායං පබ්බතසඞ්ඛෙපෙති පබ්බතමත්ථකෙ. අනාවිලොති නික්කද්දමො. සිප්පියො ච සම්බුකා ච සිප්පිසම්බුකං. සක්ඛරා ච කථලා ච සක්ඛරකථලං. මච්ඡානං ගුම්බා ඝටාති මච්ඡගුම්බං. තිට්ඨන්තම්පි චරන්තම්පීති එත්ථ සක්ඛරකථලං තිට්ඨතියෙව, ඉතරානි චරන්තිපි තිට්ඨන්තිපි. යථා පන අන්තරන්තරා ඨිතාසුපි නිසින්නාසුපි විජ්ජමානාසුපි, ‘‘එතා ගාවො චරන්තී’’ති චරන්තියො උපාදාය ඉතරාපි චරන්තීති වුච්චන්ති. එවං තිට්ඨන්තමෙව සක්ඛරකථලං උපාදාය ඉතරම්පි ද්වයං තිට්ඨන්තන්ති වුත්තං. ඉතරඤ්ච ද්වයං චරන්තං උපාදාය සක්ඛරකථලම්පි චරන්තන්ති වුත්තං. තත්ථ චක්ඛුමතො පුරිසස්ස තීරෙ ඨත්වා පස්සතො සිප්පිසම්බුකාදීනං විභූතකාලො විය ආසවානං ඛයාය චිත්තං නීහරිත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො චතුන්නං සච්චානං විභූතකාලො දට්ඨබ්බො.

434. ඉදානි සත්තහාකාරෙහි සලිඞ්ගතො සගුණතො ඛීණාසවස්ස නාමං ගණ්හන්තො, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සමණො ඉතිපීතිආදිමාහ. තත්ථ එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සමණො ¶ හොතීතිආදීසු, භික්ඛවෙ, එවං භික්ඛු සමිතපාපත්තා සමණො හොති. බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො හොති. න්හාතකිලෙසත්තා න්හාතකො හොති, ධොතකිලෙසත්තාති අත්ථො. චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙහි වෙදෙහි අකුසලධම්මානං ගතත්තා වෙදගූ හොති, විදිතත්තාති අත්ථො. තෙනෙව විදිතාස්ස හොන්තීතිආදිමාහ. කිලෙසානං සුතත්තා සොත්තියො හොති, නිස්සුතත්තා ¶ අපහතත්තාති අත්ථො. කිලෙසානං ආරකත්තා අරියො හොති, හතත්තාති අත්ථො. තෙහි ආරකත්තා අරහං හොති, දූරීභූතත්තාති අත්ථො. සෙසං සබත්ථ පාකටමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. චූළඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා

435. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළඅස්සපුරසුත්තං. තස්ස දෙසනාකාරණං පුරිමසදිසමෙව. සමණසාමීචිප්පටිපදාති සමණානං අනුච්ඡවිකා සමණානං අනුලොමප්පටිපදා.

436. සමණමලානන්තිආදීසු එතෙ ධම්මා උප්පජ්ජමානා සමණෙ මලිනෙ කරොන්ති මලග්ගහිතෙ, තස්මා ‘‘සමණමලා’’ති වුච්චන්ති. එතෙහි සමණා දුස්සන්ති, පදුස්සන්ති, තස්මා සමණදොසාති වුච්චන්ති. එතෙ උප්පජ්ජිත්වා සමණෙ කසටෙ නිරොජෙ කරොන්ති මිලාපෙන්ති, තස්මා සමණකසටාති වුච්චන්ති. ආපායිකානං ඨානානන්ති අපායෙ නිබ්බත්තාපකානං කාරණානං. දුග්ගතිවෙදනියානන්ති දුග්ගතියං විපාකවෙදනාය පච්චයානං. මතජං නාමාති මනුස්සා තිඛිණං අයං අයෙන සුඝංසිත්වා තං අයචුණ්ණං මංසෙන සද්ධිං මද්දිත්වා කොඤ්චසකුණෙ ඛාදාපෙන්ති. තෙ උච්චාරං කාතුං අසක්කොන්තා මරන්ති. නො චෙ මරන්ති, පහරිත්වා මාරෙන්ති. අථ තෙසං කුච්ඡිං ඵාලෙත්වා නං උදකෙන ධොවිත්වා චුණ්ණං ගහෙත්වා මංසෙන සද්ධිං මද්දිත්වා පුන ඛාදාපෙන්තීති එවං සත්ත වාරෙ ඛාදාපෙත්වා ගහිතෙන අයචුණ්ණෙන ආවුධං කරොන්ති. සුසික්ඛිතා ච නං අයකාරා බහුහත්ථකම්මමූලං ලභිත්වා කරොන්ති. තං මතසකුණතො ජාතත්තා ‘‘මතජ’’න්ති වුච්චති, අතිතිඛිණං හොති. පීතනිසිතන්ති උදකපීතඤ්චෙව සිලාය ච සුනිඝංසිතං. සඞ්ඝාටියාති කොසියා. සම්පාරුතන්ති පරියොනද්ධං. සම්පලිවෙඨිතන්ති සමන්තතො වෙඨිතං.

437. රජොජල්ලිකස්සාති ¶ රජොජල්ලධාරිනො. උදකොරොහකස්සාති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං උදකං ඔරොහන්තස්ස. රුක්ඛමූලිකස්සාති රුක්ඛමූලවාසිනො. අබ්භොකාසිකස්සාති අබ්භොකාසවාසිනො. උබ්භට්ඨකස්සාති උද්ධං ඨිතකස්ස. පරියායභත්තිකස්සාති මාසවාරෙන වා අඩ්ඪමාසවාරෙන වා භුඤ්ජන්තස්ස. සබ්බමෙතං බාහිරසමයෙනෙව කථිතං. ඉමස්මිඤ්හි සාසනෙ චීවරධරො භික්ඛු සඞ්ඝාටිකොති න වුච්චති. රජොජල්ලධාරණාදිවතානි ඉමස්මිං සාසනෙ නත්ථියෙව. බුද්ධවචනස්ස බුද්ධවචනමෙව නාමං, න මන්තාති. රුක්ඛමූලිකො, අබ්භොකාසිකොති එත්තකංයෙව පන ලබ්භති. තම්පි බාහිරසමයෙනෙව කථිතං. ජාතමෙව ¶ නන්ති තංදිවසෙ ජාතමත්තංයෙව ¶ නං. සඞ්ඝාටිකං කරෙය්යුන්ති සඞ්ඝාටිකං වත්ථං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච සඞ්ඝාටිකං කරෙය්යුං. එස නයො සබ්බත්ථ.

438. විසුද්ධමත්තානං සමනුපස්සතීති අත්තානං විසුජ්ඣන්තං පස්සති. විසුද්ධොති පන න තාව වත්තබ්බො. පාමොජ්ජං ජායතීති තුට්ඨාකාරො ජායති. පමුදිතස්ස පීතීති තුට්ඨස්ස සකලසරීරං ඛොභයමානා පීති ජායති. පීතිමනස්ස කායොති පීතිසම්පයුත්තස්ස පුග්ගලස්ස නාමකායො. පස්සම්භතීති විගතදරථො හොති. සුඛං වෙදෙතීති කායිකම්පි චෙතසිකම්පි සුඛං වෙදියති. චිත්තං සමාධියතීති ඉමිනා නෙක්ඛම්මසුඛෙන සුඛිතස්ස චිත්තං සමාධියති, අප්පනාපත්තං විය හොති. සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාති හෙට්ඨා කිලෙසවසෙන ආරද්ධා දෙසනා පබ්බතෙ වුට්ඨවුට්ඨි විය නදිං යථානුසන්ධිනා බ්රහ්මවිහාරභාවනං ඔතිණ්ණා. තත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පොක්ඛරණීති මහාසීහනාදසුත්තෙ මග්ගො පොක්ඛරණියා උපමිතො, ඉධ සාසනං උපමිතන්ති වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයා සමණො හොතීති සබ්බකිලෙසානං සමිතත්තා පරමත්ථසමණො හොතීති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.