📜

5. චූළයමකවග්ගො

1. සාලෙය්යකසුත්තවණ්ණනා

439. එවංමෙ සුතන්ති සාලෙය්යකසුත්තං. තත්ථ කොසලෙසූති කොසලා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා. තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන කොසලාති වුච්චති, තස්මිං කොසලෙසු ජනපදෙ. පොරාණා පනාහු – යස්මා පුබ්බෙ මහාපනාදං රාජකුමාරං නානානාටකානි දිස්වා සිතමත්තම්පි අකරොන්තං සුත්වා රාජා ආහ – ‘‘යො මම පුත්තං හසාපෙති, සබ්බාලඞ්කාරෙන නං අලඞ්කරොමී’’ති. තතො නඞ්ගලානිපි ඡඩ්ඩෙත්වා මහාජනකායෙ සන්නිපතිතෙ මනුස්සා සාතිරෙකානි සත්තවස්සානි නානාකීළිකායො දස්සෙත්වා නං හසාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො සක්කො දෙවනටං පෙසෙසි. සො දිබ්බනාටකං දස්සෙත්වා හසාපෙසි. අථ තෙ මනුස්සා අත්තනො අත්තනො වසනොකාසාභිමුඛා පක්කමිංසු. තෙ පටිපථෙ මිත්තසුහජ්ජාදයො දිස්වා පටිසන්ථාරං කරොන්තා, ‘‘කච්චි, භො, කුසලං, කච්චි, භො, කුසල’’න්ති ආහංසු. තස්මා තං ‘‘කුසලං කුසල’’න්ති වචනං උපාදාය සො පදෙසො කොසලාති වුච්චතීති.

චාරිකං චරමානොති අතුරිතචාරිකං චරමානො. මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වාති එවං අපරිච්ඡින්නෙන මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං. බ්රාහ්මණගාමොති බ්රාහ්මණානං සමොසරණගාමොපි බ්රාහ්මණගාමොති වුච්චති බ්රාහ්මණානං භොගගාමොපි. ඉධ සමොසරණගාමො අධිප්පෙතො. තදවසරීති තං අවසරි, සම්පත්තොති අත්ථො. විහාරො පනෙත්ථ අනියාමිතො; තස්මා තස්ස අවිදූරෙ බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො එකො වනසණ්ඩො භවිස්සති, සත්ථා තං වනසණ්ඩං ගතොති වෙදිතබ්බො. අස්සොසුන්ති සුණිංසු උපලභිංසු. සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන ජානිංසු. ඛොති අවධාරණත්ථෙ පදපූරණමත්තෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන අස්සොසුංයෙව , න නෙසං කොචි සවනන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව.

ඉදානි යමත්ථං අස්සොසුං, තං පකාසෙතුං සමණො ඛලු, භො, ගොතමොතිආදි වුත්තං. තත්ථ සමිතපාපත්තා සමණොති වෙදිතබ්බො. ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. භොති තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනමත්තං. ගොතමොති භගවතො ගොත්තවසෙන පරිදීපනං. තස්මා සමණො ඛලු, භො, ගොතමොති එත්ථ සමණො කිර, භො, ගොතමගොත්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවදීපනං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව තං කුලං පහාය සද්ධාපබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තතො පරං වුත්තත්ථමෙව. තං ඛො පනාති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො, සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙව, ථුතිඝොසො වා. අබ්භුග්ගතොති සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා උග්ගතො. කින්ති? ‘‘ඉතිපි සො භගවා…පෙ… බුද්ධො භගවා’’ති.

තත්රායං පදසම්බන්ධො – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති. ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති. තත්ථ ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති වෙදිතබ්බොතිආදිනා නයෙන මාතිකං නික්ඛිපිත්වා සබ්බානෙව එතානි පදානි විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානීති තතො තෙසං විත්ථාරො ගහෙතබ්බො.

සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන; අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. තථාරූපානං අරහතන්ති යථාරූපො සො භවං ගොතමො, එවරූපානං අනෙකෙහිපි කප්පකොටිසතසහස්සෙහි දුල්ලභදස්සනානං බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තෙහි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනරතනපටිමණ්ඩිතෙහි ද්වත්තිංස්මහාපුරිසලක්ඛණවරෙහි සමාකිණ්ණමනොරමසරීරානං අතප්පකදස්සනානං අතිමධුරධම්මනිග්ඝොසානං, යථාභූතගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්දානං අරහතං. දස්සනං හොතීති පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දස්සනමත්තම්පි සාධු හොති. සචෙ පන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන බ්රහ්මස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස එකං පදම්පි සොතුං ලභිස්සාම, සාධුතරංයෙව භවිස්සතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති සබ්බකිච්චානි පහාය තුට්ඨමානසා ආගමංසු. එතදවොචුන්ති දුවිධා හි පුච්ඡා අගාරිකපුච්ඡා අනගාරිකපුච්ඡා ච. තත්ථ ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසල’’න්ති ඉමිනා නයෙන අගාරිකපුච්ඡා ආගතා. ‘‘ඉමෙ ඛො, භන්තෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති ඉමිනා නයෙන අනගාරිකපුච්ඡා. ඉමෙ පන අත්තනො අනුරූපං අගාරිකපුච්ඡං පුච්ඡන්තා එතං, ‘‘කො නු ඛො, භො ගොතම, හෙතු කො පච්චයො’’තිආදිවචනං අවොචුං. තෙසං භගවා යථා න සක්කොන්ති සල්ලක්ඛෙතුං, එවං සංඛිත්තෙනෙව තාව පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො, අධම්මචරියාවිසමචරියාහෙතු ඛො ගහපතයොතිආදිමාහ. කස්මා පන භගවා යථා න සල්ලක්ඛෙන්ති, එවං විස්සජ්ජෙසීති? පණ්ඩිතමානිකා හි තෙ; ආදිතොව මාතිකං අට්ඨපෙත්වා යථා සල්ලක්ඛෙන්ති, එවං අත්ථෙ විත්ථාරිතෙ, දෙසනං උත්තානිකාති මඤ්ඤන්තා අවජානන්ති, මයම්පි කථෙන්තා එවමෙව කථෙය්යාමාති වත්තාරො භවන්ති. තෙන නෙසං භගවා යථා න සක්කොන්ති සල්ලක්ඛෙතුං, එවං සංඛිත්තෙනෙව තාව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි. තතො සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තෙහි විත්ථාරදෙසනං යාචිතො විත්ථාරෙන දෙසෙතුං, තෙන හි ගහපතයොතිආදිමාහ. තත්ථ තෙන හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. යස්මා මං තුම්හෙ යාචථ, තස්මාති අත්ථො.

440. තිවිධන්ති තීහි කොට්ඨාසෙහි. කායෙනාති කායද්වාරෙන. අධම්මචරියාවිසමචරියාති අධම්මචරියසඞ්ඛාතා විසමචරියා. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො, අධම්මස්ස චරියා අධම්මචරියා, අධම්මකරණන්ති අත්ථො. විසමා චරියා, විසමස්ස වා කම්මස්ස චරියාති විසමචරියා. අධම්මචරියා ච සා විසමචරියා චාති අධම්මචරියාවිසමචරියා. එතෙනුපායෙන සබ්බෙසු කණ්හසුක්කපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ලුද්දොති කක්ඛළො. දාරුණොති සාහසිකො. ලොහිතපාණීති පරං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස පාණී ලොහිතෙන ලිප්පන්ති. සචෙපි න ලිප්පන්ති, තථාවිධො ලොහිතපාණීත්වෙව වුච්චති. හතප්පහතෙ නිවිට්ඨොති හතෙ ච පරස්ස පහාරදානෙ , පහතෙ ච පරමාරණෙ නිවිට්ඨො. අදයාපන්නොති නික්කරුණතං ආපන්නො.

යං තං පරස්සාති යං තං පරස්ස සන්තකං. පරවිත්තූපකරණන්ති තස්සෙව පරස්ස විත්තූපකරණං තුට්ඨිජනනං පරික්ඛාරභණ්ඩකං. ගාමගතං වාති අන්තොගාමෙ වා ඨපිතං. අරඤ්ඤගතං වාති අරඤ්ඤෙ රුක්ඛග්ගපබ්බතමත්ථකාදීසු වා ඨපිතං. අදින්නන්ති තෙහි පරෙහි කායෙන වා වාචාය වා අදින්නං. ථෙය්යසඞ්ඛාතන්ති එත්ථ ථෙනොති චොරො. ථෙනස්ස භාවො ථෙය්යං, අවහරණචිත්තස්සෙතං අධිවචනං. සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකං, කොට්ඨාසස්සෙතං අධිවචනං, ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු විය. ථෙය්යඤ්ච තං සඞ්ඛාතඤ්චාති ථෙය්යසඞ්ඛාතං, ථෙය්යචිත්තසඞ්ඛාතො එකො චිත්තකොට්ඨාසොති අත්ථො . කරණත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, තස්මා ථෙය්යසඞ්ඛාතෙනාති අත්ථතො දට්ඨබ්බං.

මාතුරක්ඛිතාතිආදීසු යං පිතරි නට්ඨෙ වා මතෙ වා ඝාසච්ඡාදනාදීහි පටිජග්ගමානා, වයපත්තං කුලඝරෙ දස්සාමීති මාතා රක්ඛති, අයං මාතුරක්ඛිතා නාම. එතෙනුපායෙන පිතුරක්ඛිතාදයොපි වෙදිතබ්බා. සභාගකුලානි පන කුච්ඡිගතෙසුපි ගබ්භෙසු කතිකං කරොන්ති – ‘‘සචෙ මය්හං පුත්තො හොති, තුය්හං ධීතා, අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න ලභිස්සති, මය්හං පුත්තස්සෙව හොතූ’’ති. එවං ගබ්භෙපි පරිග්ගහිතා සස්සාමිකා නාම. ‘‘යො ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං ගච්ඡති, තස්ස එත්තකො දණ්ඩො’’ති එවං ගාමං වා ගෙහං වා වීථිං වා උද්දිස්ස ඨපිතදණ්ඩා, පන සපරිදණ්ඩා නාම. අන්තමසො මාලාගුණපරික්ඛිත්තාපීති යා සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන, ‘‘එසා මෙ භරියා භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තස්සා උපරි කෙනචි මාලාගුණං ඛිපන්තෙන මාලාගුණමත්තෙනාපි පරික්ඛිත්තා හොති. තථාරූපාසු චාරිත්තං ආපජ්ජිතා හොතීති එවරූපාසු ඉත්ථීසු සම්මාදිට්ඨිසුත්තෙ වුත්තමිච්ඡාචාරලක්ඛණවසෙන වීතික්කමං කත්තා හොති.

සභාගතොති සභායං ඨිතො. පරිසාගතොති පරිසායං ඨිතො. ඤාතිමජ්ඣගතොති දායාදානං මජ්ඣෙ ඨිතො. පූගමජ්ඣගතොති සෙනීනං මජ්ඣෙ ඨිතො. රාජකුලමජ්ඣගතොති රාජකුලස්ස මජ්ඣෙ මහාවිනිච්ඡයෙ ඨිතො . අභිනීතොති පුච්ඡනත්ථාය නීතො. සක්ඛිපුට්ඨොති සක්ඛිං කත්වා පුච්ඡිතො. එහම්භො පුරිසාති ආලපනමෙතං. අත්තහෙතු වා පරහෙතු වාති අත්තනො වා පරස්ස වා හත්ථපාදාදිහෙතු වා ධනහෙතු වා. ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වාති එත්ථ ආමිසන්ති ලාභො අධිප්පෙතො. කිඤ්චික්ඛන්ති යං වා තං වා අප්පමත්තකං. අන්තමසො තිත්තිරවට්ටකසප්පිපිණ්ඩනවනීතපිණ්ඩාදිමත්තකස්සපි ලඤ්ජස්ස හෙතූති අත්ථො. සම්පජානමුසා භාසිතා හොතීති ජානන්තොයෙව මුසාවාදං කත්තා හොති.

ඉමෙසංභෙදායාති යෙසං ඉතොති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං හොති, තෙසං භෙදාය. අමූසං භෙදායාති යෙසං අමුත්රාති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං හොති, තෙසං භෙදාය. ඉති සමග්ගානං වා භෙදකාති එවං සමග්ගානං වා ද්වින්නං සහායකානං භෙදං කත්තා. භින්නානං වා අනුප්පදාතාති සුට්ඨු කතං තයා, තං පජහන්තෙන කතිපාහෙනෙව තෙ මහන්තං අනත්ථං කරෙය්යාති එවං භින්නානං පුන අසංසන්දනාය අනුප්පදාතා උපත්ථම්භෙතා කාරණං දස්සෙතාති අත්ථො. වග්ගො ආරාමො අභිරතිට්ඨානමස්සාති වග්ගාරාමො. වග්ගරතොති වග්ගෙසු රතො. වග්ගෙ දිස්වා වා සුත්වා වා නන්දතීති වග්ගනන්දී. වග්ගකරණිං වාචන්ති යා වාචා සමග්ගෙපි සත්තෙ වග්ගෙ කරොති භින්දති, තං කලහකාරණං වාචං භාසිතා හොති.

අණ්ඩකාති යථා සදොසෙ රුක්ඛෙ අණ්ඩකානි උට්ඨහන්ති, එවං සදොසතාය ඛුංසනාවම්භනාදිවචනෙහි අණ්ඩකා ජාතා. කක්කසාති පූතිකා. යථා නාම පූතිකරුක්ඛො කක්කසො හොති පග්ඝරිතචුණ්ණො, එවං කක්කසා හොති, සොතං ඝංසමානා විය පවිසති. තෙන වුත්තං ‘‘කක්කසා’’ති. පරකටුකාති පරෙසං කටුකා අමනාපා දොසජනනී. පරාභිසජ්ජනීති කුටිලකණ්ටකසාඛා විය මම්මෙසු විජ්ඣිත්වා පරෙසං අභිසජ්ජනී ගන්තුකාමානම්පි ගන්තුං අදත්වා ලග්ගනකාරී. කොධසාමන්තාති කොධස්ස ආසන්නා. අසමාධිසංවත්තනිකාති අප්පනාසමාධිස්ස වා උපචාරසමාධිස්ස වා අසංවත්තනිකා. ඉති සබ්බානෙව තානි සදොසවාචාය වෙවචනානි.

අකාලවාදීති අකාලෙන වත්තා. අභූතවාදීති යං නත්ථි, තස්ස වත්තා. අනත්ථවාදීති අකාරණනිස්සිතං වත්තා. අධම්මවාදීති අසභාවං වත්තා . අවිනයවාදීති අසංවරවිනයපටිසංයුත්තස්ස වත්තා. අනිධානවති වාචන්ති හදයමඤ්ජූසායං නිධෙතුං අයුත්තං වාචං භාසිතා හොති. අකාලෙනාති වත්තබ්බකාලස්ස පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා අයුත්තකාලෙ වත්තා හොති. අනපදෙසන්ති සුත්තාපදෙසවිරහිතං. අපරියන්තවතින්ති අපරිච්ඡෙදං, සුත්තං වා ජාතකං වා නික්ඛිපිත්වා තස්ස උපලබ්භං වා උපමං වා වත්ථුං වා ආහරිත්වා බාහිරකථංයෙව කථෙති. නික්ඛිත්තං නික්ඛිත්තමෙව හොති. ‘‘සුත්තං නු ඛො කථෙති ජාතකං නු ඛො, නස්ස අන්තං වා කොටිං වා පස්සාමා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. යථා වටරුක්ඛසාඛානං ගතගතට්ඨානෙ පාරොහා ඔතරන්ති, ඔතිණ්ණොතිණ්ණට්ඨානෙ සම්පජ්ජිත්වා පුන වඩ්ඪන්තියෙව . එවං අඩ්ඪයොජනම්පි යොජනම්පි ගච්ඡන්තියෙව, ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ පන මූලරුක්ඛො විනස්සති, පවෙණිජාතකාව තිට්ඨන්ති. එවමයම්පි නිග්රොධධම්මකථිකො නාම හොති; නික්ඛිත්තං නික්ඛිත්තමත්තමෙව කත්වා පස්සෙනෙව පරිහරන්තො ගච්ඡති. යො පන බහුම්පි භණන්තො එතදත්ථමිදං වුත්තන්ති ආහරිත්වා ජානාපෙතුං සක්කොති, තස්ස කථෙතුං වට්ටති. අනත්ථසංහිතන්ති න අත්ථනිස්සිතං.

අභිජ්ඣාතා හොතීති අභිජ්ඣාය ඔලොකෙතා හොති. අහො වතාති පත්ථනත්ථෙ නිපාතො. අභිජ්ඣාය ඔලොකිතමත්තකෙන චෙත්ථ කම්මපථභෙදො න හොති. යදා පන, ‘‘අහො වතිදං මම සන්තකං අස්ස, අහමෙත්ථ වසං වත්තෙය්ය’’න්ති අත්තනො පරිණාමෙති, තදා කම්මපථභෙදො හොති, අයමිධ අධිප්පෙතො.

බ්යාපන්නචිත්තොති විපන්නචිත්තො පූතිභූතචිත්තො. පදුට්ඨමනසඞ්කප්පොති දොසෙන දුට්ඨචිත්තසඞ්කප්පො. හඤ්ඤන්තූති ඝාතියන්තූ. වජ්ඣන්තූති වධං පාපුණන්තු. මා වා අහෙසුන්ති කිඤ්චිපි මා අහෙසුං. ඉධාපි කොපමත්තකෙන කම්මපථභෙදො න හොති. හඤ්ඤන්තූතිආදිචින්තනෙනෙව හොති, තස්මා එවං වුත්තං.

මිච්ඡාදිට්ඨිකොති අකුසලදස්සනො. විපරීතදස්සනොති විපල්ලත්ථදස්සනො. නත්ථි දින්නන්ති දින්නස්ස ඵලාභාවං සන්ධාය වදති. යිට්ඨං වුච්චති මහායාගො. හුතන්ති පහෙණකසක්කාරො අධිප්පෙතො, තම්පි උභයං ඵලාභාවමෙව සන්ධාය පටික්ඛිපති. සුකතදුක්කටානන්ති සුකතදුක්කටානං, කුසලාකුසලානන්ති අත්ථො. ඵලං විපාකොති යං ඵලන්ති වා විපාකොති වා වුච්චති, තං නත්ථීති වදති. නත්ථි අයං ලොකොති පරලොකෙ ඨිතස්ස අයං ලොකො නත්ථි. නත්ථි පරො ලොකොති ඉධ ලොකෙ ඨිතස්සපි පරලොකො නත්ථි, සබ්බෙ තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්තීති දස්සෙති. නත්ථි මාතා නත්ථි පිතාති තෙසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තීනං ඵලාභාවවසෙන වදති. නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති චවිත්වා උපපජ්ජනකසත්තා නාම නත්ථීති වදති. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය සයං පච්චක්ඛං කත්වා පවෙදෙන්ති, තෙ නත්ථීති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං අභාවං දීපෙති, එත්තාවතා දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි කථිතා හොති.

441. පාණාතිපාතංපහායාතිආදයො සත්ත කම්මපථා චූළහත්ථිපදෙ විත්ථාරිතා. අනභිජ්ඣාදයො උත්තානත්ථායෙව.

442. සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්යන්ති සහභාවං උපගච්ඡෙය්යං. බ්රහ්මකායිකානං දෙවානන්ති පඨමජ්ඣානභූමිදෙවානං. ආභානං දෙවානන්ති ආභා නාම විසුං නත්ථි, පරිත්තාභඅප්පමාණාභආභස්සරානමෙතං අධිවචනං. පරිත්තාභානන්තිආදි පන එකතො අග්ගහෙත්වා තෙසංයෙව භෙදතො ගහණං. පරිත්තසුභානන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉති භගවා ආසවක්ඛයං දස්සෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙසි.

ඉධ ඨත්වා පන දෙවලොකා සමානෙතබ්බා. තිස්සන්නං තාව ඣානභූමීනං වසෙන නව බ්රහ්මලොකා, පඤ්ච සුද්ධාවාසා චතූහි ආරූපෙහි සද්ධිං නවාති අට්ඨාරස, වෙහප්ඵලෙහි සද්ධිං එකූනවීසති, තෙ අසඤ්ඤං පක්ඛිපිත්වා වීසති බ්රහ්මලොකා හොන්ති, එවං ඡහි කාමාවචරෙහි සද්ධිං ඡබ්බීසති දෙවලොකා නාම. තෙසං සබ්බෙසම්පි භගවතා දසකුසලකම්මපථෙහි නිබ්බත්ති දස්සිතා.

තත්ථ ඡසු තාව කාමාවචරෙසු තිණ්ණං සුචරිතානං විපාකෙනෙව නිබ්බත්ති හොති. උපරිදෙවලොකානං පන ඉමෙ කම්මපථා උපනිස්සයවසෙන කථිතා . දස කුසලකම්මපථා හි සීලං, සීලවතො ච කසිණපරිකම්මං ඉජ්ඣතීති. සීලෙ පතිට්ඨාය කසිණපරිකම්මං කත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තති; දුතියාදීනි භාවෙත්වා දුතියජ්ඣානභූමිආදීසු නිබ්බත්තති; රූපාවචරජ්ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතො පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු නිබ්බත්තති; රූපාවචරජ්ඣානං පාදකං කත්වා අරූපාවචරසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා චතූසු අරූපෙසු නිබ්බත්තති; රූපාරූපජ්ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අසඤ්ඤභවො පන බාහිරකානං තාපසපරිබ්බාජකානං ආචිණ්ණොති ඉධ න නිද්දිට්ඨො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සාලෙය්යකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වෙරඤ්ජකසුත්තවණ්ණනා

444. එවංමෙ සුතන්ති වෙරඤ්ජකසුත්තං. තත්ථ වෙරඤ්ජකාති වෙරඤ්ජවාසිනො. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති කෙනචිදෙව අනියමිතකිච්චෙන. සෙසං සබ්බං පුරිමසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කෙවලඤ්හි ඉධ අධම්මචාරී විසමචාරීති එවං පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා. පුරිමසුත්තෙ ධම්මාධිට්ඨානාති අයං විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

වෙරඤ්ජකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා

449. එවංමෙ සුතන්ති මහාවෙදල්ලසුත්තං. තත්ථ ආයස්මාති සගාරවසප්පතිස්සවචනමෙතං. මහාකොට්ඨිකොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතො. දුප්පඤ්ඤො දුප්පඤ්ඤොති එත්ථ පඤ්ඤාය දුට්ඨං නාම නත්ථි, අප්පඤ්ඤො නිප්පඤ්ඤොති අත්ථො. කිත්තාවතා නු ඛොති කාරණපරිච්ඡෙදපුච්ඡා, කිත්තකෙන නු ඛො එවං වුච්චතීති අත්ථො. පුච්ඡා ච නාමෙසා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති පඤ්චවිධා හොති. තාසමිදං නානාකරණං –

කතමා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං, තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා.

කතමා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං, අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා.

කතමා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො, ද්වෙළ්හකජාතො, ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති, සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වාති? අනිච්චං, භන්තෙ’’ති (මහාව. 21) එවරූපා අනුමතිං ගහෙත්වා ධම්මදෙසනාකාලෙ පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා නාම.

‘‘චත්තාරොමෙ , භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා, කතමෙ චත්තාරො’’ති (සං. නි. 5.390) එවරූපා භික්ඛුසඞ්ඝං සයමෙව පුච්ඡිත්වා සයමෙව විස්සජ්ජෙතුකාමස්ස පුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා නාම. තාසු ඉධ දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා අධිප්පෙතා.

ථෙරො හි අත්තනො දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සයමෙව පඤ්හං සමුට්ඨපෙත්වා සයං විනිච්ඡිනන්තො ඉදං සුත්තං ආදිතො පට්ඨාය මත්ථකං පාපෙසි. එකච්චො හි පඤ්හං සමුට්ඨාපෙතුංයෙව සක්කොති න නිච්ඡෙතුං; එකච්චො නිච්ඡෙතුං සක්කොති න සමුට්ඨාපෙතුං; එකච්චො උභයම්පි න සක්කොති; එකච්චො උභයම්පි සක්කොති. තෙසු ථෙරො උභයම්පි සක්කොතියෙව. කස්මා? මහාපඤ්ඤතාය. මහාපඤ්ඤං නිස්සාය හි ඉමස්මිං සාසනෙ සාරිපුත්තත්ථෙරො, මහාකච්චානත්ථෙරො, පුණ්ණත්ථෙරො, කුමාරකස්සපත්ථෙරො, ආනන්දත්ථෙරො, අයමෙව ආයස්මාති සම්බහුලා ථෙරා විසෙසට්ඨානං අධිගතා. න හි සක්කා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණිතුං, මහාපඤ්ඤෙන පන සක්කාති මහාපඤ්ඤතාය සාරිපුත්තත්ථෙරො තං ඨානං අධිගතො. පඤ්ඤාය හි ථෙරෙන සදිසො නත්ථි. තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.189).

තථා න සක්කා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා භගවතා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා සමානෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙතුං, මහාපඤ්ඤෙන පන සක්කාති මහාපඤ්ඤතාය මහාකච්චානත්ථෙරො තත්ථ පටිබලො ජාතො, තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං යදිදං මහාකච්චානො’’ති (අ. නි. 1.197).

තථා න සක්කා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා ධම්මකථං කථෙන්තෙන දස කථාවත්ථූනි ආහරිත්වා සත්ත විසුද්ධියො විභජන්තෙන ධම්මකථං කථෙතුං, මහාපඤ්ඤෙන පන සක්කාති මහාපඤ්ඤතාය පුණ්ණත්ථෙරො චතුපරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා නිසින්නො ලීළායන්තො පුණ්ණචන්දො විය ධම්මං කථෙසි. තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධම්මකථිකානං යදිදං පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.196).

තථා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො භික්ඛු ධම්මං කථෙන්තො ඉතො වා එත්තො වා අනුක්කමිත්වා යට්ඨිකොටිං ගහෙත්වා අන්ධො විය, එකපදිකං දණ්ඩකසෙතුං ආරුළ්හො විය ච ගච්ඡති. මහාපඤ්ඤො පන චතුප්පදිකං ගාථං නික්ඛිපිත්වා උපමා ච කාරණානි ච ආහරිත්වා තෙපිටකං බුද්ධවචනං ගහෙත්වා හෙට්ඨුපරියං කරොන්තො කථෙසි. මහාපඤ්ඤතාය පන කුමාරකස්සපත්ථෙරො චතුප්පදිකං ගාථං නික්ඛිපිත්වා උපමා ච කාරණානි ච ආහරිත්වා තෙහි සද්ධිං යොජෙන්තො ජාතස්සරෙ පඤ්චවණ්ණානි කුසුමානි ඵුල්ලාපෙන්තො විය සිනෙරුමත්ථකෙ වට්ටිසහස්සං තෙලපදීපං ජාලෙන්තො විය තෙපිටකං බුද්ධවචනං හෙට්ඨුපරියං කරොන්තො කථෙසි. තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං චිත්තකථිකානං යදිදං කුමාරකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.217).

තථා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො භික්ඛු චතූහි මාසෙහි චතුප්පදිකම්පි ගාථං ගහෙතුං න සක්කොති. මහාපඤ්ඤො පන එකපදෙ ඨත්වා පදසතම්පි පදසහස්සම්පි ගණ්හාති. ආනන්දත්ථෙරො පන මහාපඤ්ඤතාය එකපදුද්ධාරෙ ඨත්වා සකිංයෙව සුත්වා පුන අපුච්ඡන්තො සට්ඨි පදසහස්සානි පන්නරස ගාථාසහස්සානි වල්ලියා පුප්ඵානි ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හන්තො විය එකප්පහාරෙනෙව ගණ්හාති. ගහිතගහිතං පාසාණෙ ඛතලෙඛා විය, සුවණ්ණඝටෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය ච ගහිතාකාරෙනෙව තිට්ඨති. තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ගතිමන්තානං යදිදං ආනන්දො , සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, බහුස්සුතානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223).

න හි සක්කා යාය වා තාය වා අප්පමත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා චතුපටිසම්භිදාපභෙදස්ස මත්ථකං පාපුණිතුං. මහාපඤ්ඤෙන පන සක්කාති මහාපඤ්ඤතාය මහාකොට්ඨිතත්ථෙරො අධිගමපරිපුච්ඡාසවනපුබ්බයොගානං වසෙන අනන්තනයුස්සදං පටිසම්භිදාපභෙදං පත්තො. තෙනෙව නං භගවා එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං පටිසම්භිදාපත්තානං යදිදං මහාකොට්ඨිතො’’ති (අ. නි. 1.218).

ඉති ථෙරො මහාපඤ්ඤතාය පඤ්හං සමුට්ඨාපෙතුම්පි නිච්ඡෙතුම්පීති උභයම්පි සක්කොති. සො දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සයමෙව සබ්බපඤ්හෙ සමුට්ඨපෙත්වා සයං විනිච්ඡිනන්තො ඉදං සුත්තං ආදිතො පට්ඨාය මත්ථකං පාපෙත්වා, ‘‘සොභනා වත අයං ධම්මදෙසනා, ජෙට්ඨභාතිකෙන නං ධම්මසෙනාපතිනා සද්ධිං සංසන්දිස්සාමි, තතො අයං ද්වින්නම්පි අම්හාකං එකමතියා එකජ්ඣාසයෙන ච ඨපිතා අතිගරුකා භවිස්සති පාසාණච්ඡත්තසදිසා, චතුරොඝනිත්ථරණත්ථිකානං තිත්ථෙ ඨපිතනාවා විය, මග්ගගමනත්ථිකානං සහස්සයුත්තආජඤ්ඤරථො විය බහුපකාරා භවිස්සතී’’ති දිට්ඨසංසන්දනත්ථං පඤ්හං පුච්ඡි. තෙන වුත්තං – ‘‘තාසු ඉධ දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා අධිප්පෙතා’’ති.

නප්පජානාතීති එත්ථ යස්මා නප්පජානාති, තස්මා දුප්පඤ්ඤොති වුච්චතීති අයමත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. ඉදං දුක්ඛන්ති නප්පජානාතීති ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, ඉතො උද්ධං නත්ථීති දුක්ඛසච්චං යාථාවසරසලක්ඛණතො න පජානාති. අයං දුක්ඛසමුදයොති ඉතො දුක්ඛං සමුදෙතීති පවත්තිදුක්ඛපභාවිකා තණ්හා සමුදයසච්චන්ති යාථාවසරසලක්ඛණතො න පජානාති. අයං දුක්ඛනිරොධොති ඉදං දුක්ඛං අයං දුක්ඛසමුදයො ච ඉදං නාම ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣතීති උභින්නං අප්පවත්ති නිබ්බානං නිරොධසච්චන්ති යාථාවසරසලක්ඛණතො න පජානාති. අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති අයං පටිපදා දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡතීති මග්ගසච්චං යාථාවසරසලක්ඛණතො න පජානාතීති. අනන්තරවාරෙපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛෙපතො පනෙත්ථ චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො පුග්ගලො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

අයඤ්හි ආචරියසන්තිකෙ චත්තාරි සච්චානි සවනතො උග්ගණ්හාති. ඨපෙත්වා තණ්හං තෙභූමකා ධම්මා දුක්ඛසච්චං, තණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිබ්බානං නිරොධසච්චං, දුක්ඛසච්චං පරිජානන්තො සමුදයසච්චං පජහන්තො නිරොධපාපනො මග්ගො මග්ගසච්චන්ති එවං උග්ගහෙත්වා අභිනිවිසති. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, පච්ඡිමානි විවට්ටං, වට්ටෙ අභිනිවෙසො හොති, නො විවට්ටෙ, තස්මා අයං අභිනිවිසමානො දුක්ඛසච්චෙ අභිනිවිසති.

දුක්ඛසච්චං නාම රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධාති වවත්ථපෙත්වා ධාතුකම්මට්ඨානවසෙන ඔතරිත්වා, ‘‘චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං රූප’’න්ති වවත්ථපෙති. තදාරම්මණා වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං නාමන්ති එවං යමකතාලක්ඛන්ධං භින්දන්තො විය ‘‘ද්වෙව ඉමෙ ධම්මා නාමරූප’’න්ති වවත්ථපෙති. තං පනෙතං න අහෙතුකං සහෙතුකං සප්පච්චයං, කො චස්ස පච්චයො අවිජ්ජාදයො ධම්මාති එවං පච්චයෙ චෙව පච්චයුප්පන්නධම්මෙ ච වවත්ථපෙත්වා ‘‘සබ්බෙපි ධම්මා හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා’’ති අනිච්චලක්ඛණං ආරොපෙති, තතො උදයවයප්පටිපීළනාකාරෙන දුක්ඛා, අවසවත්තනාකාරෙන අනත්තාති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා සම්මසන්තො ලොකුත්තරමග්ගං පාපුණාති.

මග්ගක්ඛණෙ චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. සමුදයං පහානපටිවෙධෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, සමුදයං පහානාභිසමයෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන, මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති. සො තීණි සච්චානි කිච්චතො පටිවිජ්ඣති, නිරොධං ආරම්මණතො. තස්මිඤ්චස්ස ඛණෙ අහං දුක්ඛං පරිජානාමි, සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්ඡිකරොමි, මග්ගං භාවෙමීති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි. එතස්ස පන පරිග්ගණ්හන්තස්සෙව මග්ගො තීසු සච්චෙසු පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තොව නිරොධං ආරම්මණතො පටිවිජ්ඣතීති.

තස්මා පඤ්ඤවාති වුච්චතීති එත්ථ හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නො, උපරිමකොටියා ඛීණාසවො පඤ්ඤවාති නිද්දිට්ඨො. යො පන තෙපිටකං බුද්ධවචනං පාළිතො ච අත්ථතො ච අනුසන්ධිතො ච පුබ්බාපරතො ච උග්ගහෙත්වා හෙට්ඨුපරියං කරොන්තො විචරති, අනිච්චදුක්ඛානත්තවසෙන පරිග්ගහමත්තම්පි නත්ථි, අයං පඤ්ඤවා නාම, දුප්පඤ්ඤො නාමාති? විඤ්ඤාණචරිතො නාමෙස, පඤ්ඤවාති න වත්තබ්බො. අථ යො තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා සම්මසන්තො අජ්ජ අජ්ජෙව අරහත්තන්ති චරති, අයං පඤ්ඤවා නාම, දුප්පඤ්ඤො නාමාති? භජාපියමානො පඤ්ඤවාපක්ඛං භජති. සුත්තෙ පන පටිවෙධොව කථිතො.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණන්ති ඉධ කිං පුච්ඡති? යෙන විඤ්ඤාණෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා එස පඤ්ඤවා නාම ජාතො, තස්ස ආගමනවිපස්සනා විඤ්ඤාණං කම්මකාරකචිත්තං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. සුඛන්තිපි විජානාතීති සුඛවෙදනම්පි විජානාති. උපරිපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමිනා ථෙරො ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයමානො සුඛං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.113; දී. නි. 2.380) නයෙන ආගතවෙදනාවසෙන අරූපකම්මට්ඨානං කථෙසි. තස්සත්ථො සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සංසට්ඨාති එකුප්පාදාදිලක්ඛණෙන සංයොගට්ඨෙන සංසට්ඨා, උදාහු විසංසට්ඨාති පුච්ඡති. එත්ථ ච ථෙරො මග්ගපඤ්ඤඤ්ච විපස්සනාවිඤ්ඤාණඤ්චාති ඉමෙ ද්වෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මෙ මිස්සෙත්වා භූමන්තරං භින්දිත්වා සමයං අජානන්තො විය පුච්ඡතීති න වෙදිතබ්බො. මග්ගපඤ්ඤාය පන මග්ගවිඤ්ඤාණෙන, විපස්සනාපඤ්ඤාය ච විපස්සනාවිඤ්ඤාණෙනෙව සද්ධිං සංසට්ඨභාවං පුච්ඡතීති වෙදිතබ්බො. ථෙරොපිස්ස තමෙවත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො ඉමෙ ධම්මා සංසට්ඨාතිආදිමාහ. තත්ථ න ච ලබ්භා ඉමෙසං ධම්මානන්ති ඉමෙසං ලොකියමග්ගක්ඛණෙපි ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙපි එකතො උප්පන්නානං ද්වින්නං ධම්මානං. විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වාති විසුං විසුං කත්වා විනිවට්ටෙත්වා, ආරම්මණතො වා වත්ථුතො වා උප්පාදතො වා නිරොධතො වා නානාකරණං දස්සෙතුං න සක්කාති අත්ථො. තෙසං තෙසං පන ධම්මානං විසයො නාම අත්ථි. ලොකියධම්මං පත්වා හි චිත්තං ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, ලොකුත්තරං පත්වා පඤ්ඤා.

සම්මාසම්බුද්ධොපි හි ලොකියධම්මං පුච්ඡන්තො, ‘‘භික්ඛු, ත්වං කතමං පඤ්ඤං අධිගතො, කිං පඨමමග්ගපඤ්ඤං, උදාහු දුතිය තතිය චතුත්ථ මග්ගපඤ්ඤ’’න්ති න එවං පුච්ඡති. කිං ඵස්සො ත්වං, භික්ඛු, කිං වෙදනො, කිං සඤ්ඤො, කිං චෙතනොති න ච පුච්ඡති, චිත්තවසෙන පන, ‘‘කිඤ්චිත්තො ත්වං, භික්ඛූ’’ති (පාරා. 135) පුච්ඡති. කුසලාකුසලං පඤ්ඤපෙන්තොපි ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා’’ති (ධ. ප. 1, 2) ච, ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති (ධ. ස. 1) ච එවං චිත්තවසෙනෙව පඤ්ඤාපෙති. ලොකුත්තරං පුච්ඡන්තො පන කිං ඵස්සො ත්වං භික්ඛු, කිං වෙදනො, කිං සඤ්ඤො, කිං චෙතනොති න පුච්ඡති. කතමා තෙ, භික්ඛු, පඤ්ඤා අධිගතා, කිං පඨමමග්ගපඤ්ඤා, උදාහු දුතියතතියචතුත්ථමග්ගපඤ්ඤාති එවං පඤ්ඤාවසෙනෙව පුච්ඡති.

ඉන්ද්රියසංයුත්තෙපි ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු එත්ථ සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, වීරියින්ද්රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සම්මප්පධානෙසු එත්ථ වීරියින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සතින්ද්රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු එත්ථ සතින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සමාධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු ඣානෙසු එත්ථ සමාධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤින්ද්රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු අරියසච්චෙසු එත්ථ පඤ්ඤින්ද්රියං දට්ඨබ්බ’’න්ති (සං. නි. 5.478). එවං සවිසයස්මිංයෙව ලොකියලොකුත්තරා ධම්මා කථිතා.

යථා හි චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා රාජාති රාජපඤ්චමෙසු සහායෙසු නක්ඛත්තං කීළිස්සාමාති වීථිං ඔතිණ්ණෙසු එකස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව, ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති. දුතියස්ස තතියස්ස චතුත්ථස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව, ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති. අථ සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ කිඤ්චාපි රාජා සබ්බත්ථ ඉස්සරොව, ඉමස්මිං පන කාලෙ අත්තනො ගෙහෙයෙව, ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති විචාරෙති. එවමෙවං ඛො සද්ධාපඤ්චමකෙසු ඉන්ද්රියෙසු තෙසු සහායෙසු එකතො වීථිං ඔතරන්තෙසු විය එකාරම්මණෙ උප්පජ්ජමානෙසුපි යථා පඨමස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සොතාපත්තියඞ්ගානි පත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා දුතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සම්මප්පධානානි පත්වා පග්ගහණලක්ඛණං වීරියින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා තතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සතිපට්ඨානානි පත්වා උපට්ඨානලක්ඛණං සතින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා චතුත්ථස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං ඣානවිමොක්ඛෙ පත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ පන යථා ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, රාජාව ගෙහෙ විචාරෙති, එවමෙව අරියසච්චානි පත්වා පජානනලක්ඛණං පඤ්ඤින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති.

ඉති පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගෙ ඨපිතො මහාකොට්ඨිතත්ථෙරො ලොකියධම්මං පුච්ඡන්තො චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා පුච්ඡි; ලොකුත්තරධම්මං පුච්ඡන්තො පඤ්ඤං ජෙට්ඨකං පඤ්ඤං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා පුච්ඡි. ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි තථෙව විස්සජ්ජෙසීති.

යං හාවුසො, පජානාතීති යං චතුසච්චධම්මමිදං දුක්ඛන්තිආදිනා නයෙන මග්ගපඤ්ඤා පජානාති. තං විජානාතීති මග්ගවිඤ්ඤාණම්පි තථෙව තං විජානාති. යං විජානාතීති යං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චන්තිආදිනා නයෙන විපස්සනාවිඤ්ඤාණං විජානාති. තං පජානාතීති විපස්සනාපඤ්ඤාපි තථෙව තං පජානාති. තස්මා ඉමෙ ධම්මාති තෙන කාරණෙන ඉමෙ ධම්මා. සංසට්ඨාති එකුප්පාදඑකනිරොධඑකවත්ථුකඑකාරම්මණතාය සංසට්ඨා.

පඤ්ඤා භාවෙතබ්බාති ඉදං මග්ගපඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං. තංසම්පයුත්තං පන විඤ්ඤාණං තාය සද්ධිං භාවෙතබ්බමෙව හොති. විඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්යන්ති ඉදං විපස්සනාවිඤ්ඤාණං සන්ධාය වුත්තං. තංසම්පයුත්තා පන පඤ්ඤා තෙන සද්ධිං පරිජානිතබ්බාව හොති.

450. වෙදනා වෙදනාති ඉදං කස්මා පුච්ඡති? වෙදනාලක්ඛණං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. එවං සන්තෙපි තෙභූමිකසම්මසනචාරවෙදනාව අධිප්පෙතාති සල්ලක්ඛෙතබ්බා. සුඛම්පි වෙදෙතීති සුඛං ආරම්මණං වෙදෙති අනුභවති. පරතො පදද්වයෙපි එසෙව නයො. ‘‘රූපඤ්ච හිදං, මහාලි, එකන්තදුක්ඛං අභවිස්ස, දුක්ඛානුපතිතං දුක්ඛාවක්කන්තං අනවක්කන්තං සුඛෙන, නයිදං සත්තා රූපස්මිං සාරජ්ජෙය්යුං. යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්තං අනවක්කන්තං දුක්ඛෙන, තස්මා සත්තා රූපස්මිං සාරජ්ජන්ති, සාරාගා සංයුජ්ජන්ති, සංයොගා සංකිලිස්සන්ති. වෙදනා ච හිදං… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණඤ්ච හිදං, මහාලි, එකන්තදුක්ඛං අභවිස්ස…පෙ… සංකිලිස්සන්තී’’ති (සං. නි. 3.70) ඉමිනා හි මහාලිසුත්තපරියායෙන ඉධ ආරම්මණං සුඛං දුක්ඛං අදුක්ඛමසුඛන්ති කථිතං. අපිච පුරිමං සුඛං වෙදනං ආරම්මණං කත්වා අපරා සුඛා වෙදනා වෙදෙති; පුරිමං දුක්ඛං වෙදනං ආරම්මණං කත්වා අපරා දුක්ඛා වෙදනා වෙදෙති; පුරිමං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං ආරම්මණං කත්වා අපරා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වෙදෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. වෙදනායෙව හි වෙදෙති, න අඤ්ඤො කොචි වෙදිතා නාම අත්ථීති වුත්තමෙතං.

සඤ්ඤාසඤ්ඤාති ඉධ කිං පුච්ඡති? සබ්බසඤ්ඤාය ලක්ඛණං. කිං සබ්බත්ථකසඤ්ඤායාති? සබ්බසඤ්ඤාය ලක්ඛණන්තිපි සබ්බත්ථකසඤ්ඤාය ලක්ඛණන්තිපි එකමෙවෙතං, එවං සන්තෙපි තෙභූමිකසම්මසනචාරසඤ්ඤාව අධිප්පෙතාති සල්ලක්ඛෙතබ්බා. නීලකම්පි සඤ්ජානාතීති නීලපුප්ඵෙ වා වත්ථෙ වා පරිකම්මං කත්වා උපචාරං වා අප්පනං වා පාපෙන්තො සඤ්ජානාති. ඉමස්මිඤ්හි අත්ථෙ පරිකම්මසඤ්ඤාපි උපචාරසඤ්ඤාපි අප්පනාසඤ්ඤාපි වට්ටති. නීලෙ නීලන්ති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤාපි වට්ටතියෙව. පීතකාදීසුපි එසෙව නයො.

යා චාවුසො, වෙදනාති එත්ථ වෙදනා, සඤ්ඤා, විඤ්ඤාණන්ති ඉමානි තීණි ගහෙත්වා පඤ්ඤා කස්මා න ගහිතාති? අසබ්බසඞ්ගාහිකත්තා. පඤ්ඤාය හි ගහිතාය පඤ්ඤාය සම්පයුත්තාව වෙදනාදයො ලබ්භන්ති, නො විප්පයුත්තා. තං පන අග්ගහෙත්වා ඉමෙසු ගහිතෙසු පඤ්ඤාය සම්පයුත්තා ච විප්පයුත්තා ච අන්තමසො ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණධම්මාපි ලබ්භන්ති. යථා හි තයො පුරිසා සුත්තං සුත්තන්ති වදෙය්යුං, චතුත්ථො රතනාවුතසුත්තන්ති. තෙසු පුරිමා තයො තක්කගතම්පි පට්ටිවට්ටකාදිගතම්පි යංකිඤ්චි බහුං සුත්තං ලභන්ති අන්තමසො මක්කටකසුත්තම්පි. රතනාවුතසුත්තං පරියෙසන්තො මන්දං ලභති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. හෙට්ඨතො වා පඤ්ඤා විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සම්පයොගං ලභාපිතා විස්සට්ඨත්තාව ඉධ න ගහිතාති වදන්ති. යං හාවුසො, වෙදෙතීති යං ආරම්මණං වෙදනා වෙදෙති, සඤ්ඤාපි තදෙව සඤ්ජානාති. යං සඤ්ජානාතීති යං ආරම්මණං සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, විඤ්ඤාණම්පි තදෙව විජානාතීති අත්ථො.

ඉදානි සඤ්ජානාති විජානාති පජානාතීති එත්ථ විසෙසො වෙදිතබ්බො. තත්ථ උපසග්ගමත්තමෙව විසෙසො. ජානාතීති පදං පන අවිසෙසො. තස්සාපි ජානනත්ථෙ විසෙසො වෙදිතබ්බො. සඤ්ඤා හි නීලාදිවසෙන ආරම්මණං සඤ්ජානනමත්තමෙව, අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතුං න සක්කොති. විඤ්ඤාණං නීලාදිවසෙන ආරම්මණඤ්චෙව සඤ්ජානාති, අනිච්චාදිලක්ඛණපටිවෙධඤ්ච පාපෙති, උස්සක්කිත්වා පන මග්ගපාතුභාවං පාපෙතුං න සක්කොති. පඤ්ඤා නීලාදිවසෙන ආරම්මණම්පි සඤ්ජානාති, අනිච්චාදිවසෙන ලක්ඛණපටිවෙධම්පි පාපෙති, උස්සක්කිත්වා මග්ගපාතුභාවං පාපෙතුම්පි සක්කොති.

යථා හි හෙරඤ්ඤිකඵලකෙ කහාපණරාසිම්හි කතෙ අජාතබුද්ධි දාරකො ගාමිකපුරිසො මහාහෙරඤ්ඤිකොති තීසු ජනෙසු ඔලොකෙත්වා ඨිතෙසු අජාතබුද්ධි දාරකො කහාපණානං චිත්තවිචිත්තචතුරස්සමණ්ඩලභාවමෙව ජානාති, ඉදං මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං රතනසම්මතන්ති න ජානාති. ගාමිකපුරිසො චිත්තාදිභාවඤ්චෙව ජානාති, මනුස්සානං උපභොගපරිභොගරතනසම්මතභාවඤ්ච. ‘‘අයං කූටො අයං ඡෙකො අයං කරතො අයං සණ්හො’’ති පන න ජානාති. මහාහෙරඤ්ඤිකො චිත්තාදිභාවම්පි රතනසම්මතභාවම්පි කූටාදිභාවම්පි ජානාති, ජානන්තො ච පන නං රූපං දිස්වාපි ජානාති, ආකොටිතස්ස සද්දං සුත්වාපි, ගන්ධං ඝායිත්වාපි, රසං සායිත්වාපි, හත්ථෙන ගරුකලහුකභාවං උපධාරෙත්වාපි අසුකගාමෙ කතොතිපි ජානාති, අසුකනිගමෙ අසුකනගරෙ අසුකපබ්බතච්ඡායාය අසුකනදීතීරෙ කතොතිපි, අසුකාචරියෙන කතොතිපි ජානාති. එවමෙවං සඤ්ඤා අජාතබුද්ධිදාරකස්ස කහාපණදස්සනං විය නීලාදිවසෙන ආරම්මණමත්තමෙව සඤ්ජානාති. විඤ්ඤාණං ගාමිකපුරිසස්ස කහාපණදස්සනං විය නීලාදිවසෙන ආරම්මණම්පි සඤ්ජානාති, අනිච්චාදිවසෙන ලක්ඛණපටිවෙධම්පි පාපෙති. පඤ්ඤා මහාහෙරඤ්ඤිකස්ස කහාපණදස්සනං විය නීලාදිවසෙන ආරම්මණම්පි සඤ්ජානාති, අනිච්චාදිවසෙන ලක්ඛණපටිවෙධම්පි පාපෙති, උස්සක්කිත්වා මග්ගපාතුභාවම්පි පාපෙති. සො පන නෙසං විසෙසො දුප්පටිවිජ්ඣො.

තෙනාහ ආයස්මා නාගසෙනො – ‘‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතන්ති. කිං, භන්තෙ, නාගසෙන භගවතා දුක්කරං කතන්ති? දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතං, ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං වවත්ථානං අක්ඛාතං, අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං චිත්ත’’න්ති (මි. ප. 2.7.16). යථා හි තිලතෙලං, සාසපතෙලං, මධුකතෙලං, එරණ්ඩකතෙලං, වසාතෙලන්ති ඉමානි පඤ්ච තෙලානි එකචාටියං පක්ඛිපිත්වා දිවසං යමකමන්ථෙහි මන්ථෙත්වා තතො ඉදං තිලතෙලං, ඉදං සාසපතෙලන්ති එකෙකස්ස පාටියෙක්කං උද්ධරණං නාම දුක්කරං, ඉදං තතො දුක්කරතරං. භගවා පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සුප්පටිවිද්ධත්තා ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා ඉමෙසං අරූපීනං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං වවත්ථානං අක්ඛාසි. පඤ්චන්නං මහානදීනං සමුද්දං පවිට්ඨට්ඨානෙ, ‘‘ඉදං ගඞ්ගාය උදකං, ඉදං යමුනායා’’ති එවං පාටියෙක්කං උදකඋද්ධරණෙනාපි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

451. නිස්සට්ඨෙනාති නිස්සටෙන පරිච්චත්තෙන වා. තත්ථ නිස්සටෙනාති අත්ථෙ සති පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහීති නිස්සක්කවචනං. පරිච්චත්තෙනාති අත්ථෙ සති කරණවචනං වෙදිතබ්බං. ඉදං වුත්තං හොති – පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි නිස්සරිත්වා මනොද්වාරෙ පවත්තෙන පඤ්චහි වා ඉන්ද්රියෙහි තස්ස වත්ථුභාවං අනුපගමනතාය පරිච්චත්තෙනාති. පරිසුද්ධෙනාති නිරුපක්කිලෙසෙන. මනොවිඤ්ඤාණෙනාති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානචිත්තෙන. කිං නෙය්යන්ති කිං ජානිතබ්බං. ‘‘යංකිඤ්චි නෙය්යං නාම අත්ථි ධම්ම’’න්තිආදීසු (මහානි. 69) හි ජානිතබ්බං නෙය්යන්ති වුත්තං. ආකාසානඤ්චායතනං නෙය්යන්ති කථං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානචිත්තෙන අරූපාවචරසමාපත්ති නෙය්යාති? රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ ඨිතෙන අරූපාවචරසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙතුං සක්කා හොති. එත්ථ ඨිතස්ස හි සා ඉජ්ඣති. තස්මා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනං නෙය්ය’’න්තිආදිමාහ. අථ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං කස්මා න වුත්තන්ති? පාටියෙක්කං අභිනිවෙසාභාවතො. තත්ථ හි කලාපතො නයතො සම්මසනං ලබ්භති, ධම්මසෙනාපතිසදිසස්සාපි හි භික්ඛුනො පාටියෙක්කං අභිනිවෙසො න ජායති. තස්මා ථෙරොපි, ‘‘එවං කිරමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.94) කලාපතො නයතො සම්මසිත්වා විස්සජ්ජෙසීති. භගවා පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස හත්ථගතත්තා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියම්පි පරොපඤ්ඤාස ධම්මෙ පාටියෙක්කං අංගුද්ධාරෙනෙව උද්ධරිත්වා, ‘‘යාවතා සඤ්ඤාසමාපත්තියො, තාවතා අඤ්ඤාපටිවෙධො’’ති ආහ.

පඤ්ඤාචක්ඛුනා පජානාතීති දස්සනපරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුභූතාය පඤ්ඤාය පජානාති. තත්ථ ද්වෙ පඤ්ඤා සමාධිපඤ්ඤා විපස්සනාපඤ්ඤා ච. සමාධිපඤ්ඤාය කිච්චතො අසම්මොහතො ච පජානාති. විපස්සනාපඤ්ඤාය ලක්ඛණපටිවෙධෙන ආරම්මණතො ජානනං කථිතං. කිමත්ථියාති කො එතිස්සා අත්ථො. අභිඤ්ඤත්ථාතිආදීසු අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිජානාතීති අභිඤ්ඤත්ථා. පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිජානාතීති පරිඤ්ඤත්ථා. පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පජහතීති පහානත්ථා. සා පනෙසා ලොකියාපි අභිඤ්ඤත්ථා ච පරිඤ්ඤත්ථා ච වික්ඛම්භනතො පහානත්ථා. ලොකුත්තරාපි අභිඤ්ඤත්ථා ච පරිඤ්ඤත්ථා ච සමුච්ඡෙදතො පහානත්ථා. තත්ථ ලොකියා කිච්චතො අසම්මොහතො ච පජානාති, ලොකුත්තරා අසම්මොහතො.

452. සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදායාති විපස්සනාසම්මාදිට්ඨියා ච මග්ගසම්මාදිට්ඨියා ච. පරතො ච ඝොසොති සප්පායධම්මස්සවනං. යොනිසො ච මනසිකාරොති අත්තනො උපායමනසිකාරො. තත්ථ සාවකෙසු අපි ධම්මසෙනාපතිනො ද්වෙ පච්චයා ලද්ධුං වට්ටන්තියෙව. ථෙරො හි කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පාරමියො පූරෙත්වාපි අත්තනො ධම්මතාය අණුමත්තම්පි කිලෙසං පජහිතුං නාසක්ඛි. ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60) අස්සජිත්ථෙරතො ඉමං ගාථං සුත්වාවස්ස පටිවෙධො ජාතො. පච්චෙකබුද්ධානං පන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානඤ්ච පරතොඝොසකම්මං නත්ථි, යොනිසොමනසිකාරස්මිංයෙව ඨත්වා පච්චෙකබොධිඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච නිබ්බත්තෙන්ති.

අනුග්ගහිතාති ලද්ධූපකාරා. සම්මාදිට්ඨීති අරහත්තමග්ගසම්මාදිට්ඨි. ඵලක්ඛණෙ නිබ්බත්තා චෙතොවිමුත්ති ඵලං අස්සාති චෙතොවිමුත්තිඵලා. තදෙව චෙතොවිමුත්තිසඞ්ඛාතං ඵලං ආනිසංසො අස්සාති චෙතොවිමුත්තිඵලානිසංසා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. එත්ථ ච චතුත්ථඵලපඤ්ඤා පඤ්ඤාවිමුත්ති නාම, අවසෙසා ධම්මා චෙතොවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. සීලානුග්ගහිතාතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. සුතන්ති සප්පායධම්මස්සවනං. සාකච්ඡාති කම්මට්ඨානෙ ඛලනපක්ඛලනච්ඡෙදනකථා. සමථොති විපස්සනාපාදිකා අට්ඨ සමාපත්තියො. විපස්සනාති සත්තවිධා අනුපස්සනා. චතුපාරිසුද්ධිසීලඤ්හි පූරෙන්තස්ස, සප්පායධම්මස්සවනං සුණන්තස්ස, කම්මට්ඨානෙ ඛලනපක්ඛලනං ඡින්දන්තස්ස, විපස්සනාපාදිකාසු අට්ඨසමාපත්තීසු කම්මං කරොන්තස්ස, සත්තවිධං අනුපස්සනං භාවෙන්තස්ස අරහත්තමග්ගො උප්පජ්ජිත්වා ඵලං දෙති.

යථා හි මධුරං අම්බපක්කං පරිභුඤ්ජිතුකාමො අම්බපොතකස්ස සමන්තා උදකකොට්ඨකං ථිරං කත්වා බන්ධති. ඝටං ගහෙත්වා කාලෙන කාලං උදකං ආසිඤ්චති. උදකස්ස අනික්ඛමනත්ථං මරියාදං ථිරං කරොති. යා හොති සමීපෙ වල්ලි වා සුක්ඛදණ්ඩකො වා කිපිල්ලිකපුටො වා මක්කටකජාලං වා, තං අපනෙති. ඛණිත්තිං ගහෙත්වා කාලෙන කාලං මූලානි පරිඛණති. එවමස්ස අප්පමත්තස්ස ඉමානි පඤ්ච කාරණානි කරොතො සො අම්බො වඩ්ඪිත්වා ඵලං දෙති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. රුක්ඛස්ස සමන්තතො කොට්ඨකබන්ධනං විය හි සීලං දට්ඨබ්බං, කාලෙන කාලං උදකසිඤ්චනං විය ධම්මස්සවනං, මරියාදාය ථිරභාවකරණං විය සමථො, සමීපෙ වල්ලිආදීනං හරණං විය කම්මට්ඨානෙ ඛලනපක්ඛලනච්ඡෙදනං, කාලෙන කාලං ඛණිත්තිං ගහෙත්වා මූලඛණනං විය සත්තන්නං අනුපස්සනානං භාවනා. තෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි අනුග්ගහිතස්ස අම්බරුක්ඛස්ස මධුරඵලදානකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො ඉමෙහි පඤ්චහි ධම්මෙහි අනුග්ගහිතාය සම්මාදිට්ඨියා අරහත්තඵලදානං වෙදිතබ්බං.

453. කතිපනාවුසො, භවාති ඉධ කිං පුච්ඡති? මූලමෙව ගතො අනුසන්ධි, දුප්පඤ්ඤො යෙහි භවෙහි න උට්ඨාති, තෙ පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. තත්ථ කාමභවොති කාමභවූපගං කම්මං කම්මාභිනිබ්බත්තා උපාදින්නක්ඛන්ධාපීති උභයමෙකතො කත්වා කාමභවොති ආහ. රූපාරූපභවෙසුපි එසෙව නයො. ආයතින්ති අනාගතෙ. පුනබ්භවස්ස අභිනිබ්බත්තීති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. ඉධ වට්ටං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. තත්රාතත්රාභිනන්දනාති රූපාභිනන්දනා සද්දාභිනන්දනාති එවං තහිං තහිං අභිනන්දනා, කරණවචනෙ චෙතං පච්චත්තං. තත්රතත්රාභිනන්දනාය පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොතීති අත්ථො. එත්තාවතා හි ගමනං හොති, ආගමනං හොති, ගමනාගමනං හොති, වට්ටං වත්තතීති වට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙසි. ඉදානි විවට්ටං පුච්ඡන්තො ‘‘කථං පනාවුසො’’තිආදිමාහ. තස්ස විස්සජ්ජනෙ අවිජ්ජාවිරාගාති අවිජ්ජාය ඛයනිරොධෙන. විජ්ජුප්පාදාති අරහත්තමග්ගවිජ්ජාය උප්පාදෙන. කිං අවිජ්ජා පුබ්බෙ නිරුද්ධා, අථ විජ්ජා පුබ්බෙ උප්පන්නාති? උභයමෙතං න වත්තබ්බං. පදීපුජ්ජලනෙන අන්ධකාරවිගමො විය විජ්ජුප්පාදෙන අවිජ්ජා නිරුද්ධාව හොති. තණ්හානිරොධාති තණ්හාය ඛයනිරොධෙන. පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති න හොතීති එවං ආයතිං පුනබ්භවස්ස අභිනිබ්බත්ති න හොති, ගමනං ආගමනං ගමනාගමනං උපච්ඡිජ්ජති, වට්ටං න වත්තතීති විවට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙසි.

454. කතමං පනාවුසොති ඉධ කිං පුච්ඡති? උභතොභාගවිමුත්තො භික්ඛු කාලෙන කාලං නිරොධං සමාපජ්ජති. තස්ස නිරොධපාදකං පඨමජ්ඣානං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. පඨමං ඣානන්ති ඉධ කිං පුච්ඡති? නිරොධං සමාපජ්ජනකෙන භික්ඛුනා අඞ්ගවවත්ථානං කොට්ඨාසපරිච්ඡෙදො නාම ජානිතබ්බො, ඉදං ඣානං පඤ්චඞ්ගිකං චතුරඞ්ගිකං තිවඞ්ගිකං දුවඞ්ගිකන්ති අඞ්ගවවත්ථානං කොට්ඨාසපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. විතක්කොතිආදීසු පන අභිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කො, අනුමජ්ජනලක්ඛණො විචාරො, ඵරණලක්ඛණා පීති, සාතලක්ඛණං සුඛං, අවික්ඛෙපලක්ඛණා චිත්තෙකග්ගතාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා වත්තන්ති. කතඞ්ගවිප්පහීනන්ති ඉධ පන කිං පුච්ඡති? නිරොධං සමාපජ්ජනකෙන භික්ඛුනා උපකාරානුපකාරානි අඞ්ගානි ජානිතබ්බානි, තානි පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති, විස්සජ්ජනං පනෙත්ථ පාකටමෙව. ඉති හෙට්ඨා නිරොධපාදකං පඨමජ්ඣානං ගහිතං, උපරි තස්ස අනන්තරපච්චයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පුච්ඡිස්සති. අන්තරා පන ඡ සමාපත්තියො සංඛිත්තා, නයං වා දස්සෙත්වා විස්සට්ඨාති වෙදිතබ්බා.

455. ඉදානි විඤ්ඤාණනිස්සයෙ පඤ්ච පසාදෙ පුච්ඡන්තො පඤ්චිමානි, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ ගොචරවිසයන්ති ගොචරභූතං විසයං. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති චක්ඛු සොතස්ස සොතං වා චක්ඛුස්සාති එවං එකෙකස්ස ගොචරවිසයං න පච්චනුභොති. සචෙ හි නීලාදිභෙදං රූපාරම්මණං සමොධානෙත්වා සොතින්ද්රියස්ස උපනෙය්ය, ‘‘ඉඞ්ඝ තාව නං වවත්ථපෙහි විභාවෙහි, කිං නාමෙතං ආරම්මණ’’න්ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්හි විනාපි මුඛෙන අත්තනො ධම්මතාය එවං වදෙය්ය – ‘‘අරෙ අන්ධබාල , වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි පරිධාවමානො අඤ්ඤත්ර මයා කුහිං එතස්ස ජානනකං ලභිස්සසි, ආහර නං චක්ඛුපසාදෙ උපනෙහි, අහමෙතං ආරම්මණං ජානිස්සාමි, යදි වා නීලං යදි වා පීතකං, න හි එසො අඤ්ඤස්ස විසයො, මය්හෙවෙසො විසයො’’ති. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. එවමෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරං විසයං න පච්චනුභොන්ති නාම. කිං පටිසරණන්ති එතෙසං කිං පටිසරණං, කිං එතානි පටිසරන්තීති පුච්ඡති. මනො පටිසරණන්ති ජවනමනො පටිසරණං. මනො ච නෙසන්ති මනොද්වාරිකජවනමනො වා පඤ්චද්වාරිකජවනමනො වා එතෙසං ගොචරවිසයං රජ්ජනාදිවසෙන අනුභොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්හි රූපදස්සනමත්තමෙව, එත්ථ රජ්ජනං වා දුස්සනං වා මුය්හනං වා නත්ථි. එතස්මිං පන ද්වාරෙ ජවනං රජ්ජති වා දුස්සති වා මුය්හති වා. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්රායං උපමා – පඤ්ච කිර දුබ්බලභොජකා රාජානං සෙවිත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන එකස්මිං පඤ්චකුලිකෙ ගාමෙ පරිත්තකං ආයං ලභිංසු. තෙසං තත්ථ මච්ඡභාගො මංසභාගො යුත්තිකහාපණො වා, බන්ධකහාපණො වා, මාපහාරකහාපණො වා, අට්ඨකහාපණො වා, සොළසකහාපණො වා, බාත්තිංසකහාපණො වා, චතුසට්ඨිකහාපණො වා, දණ්ඩොති එත්තකමත්තමෙව පාපුණාති. සතවත්ථුකං පඤ්චසතවත්ථුකං සහස්සවත්ථුකං මහාබලිං රාජාව ගණ්හාති. තත්ථ පඤ්චකුලිකගාමො විය පඤ්ච පසාදා දට්ඨබ්බා; පඤ්ච දුබ්බලභොජකා විය පඤ්ච විඤ්ඤාණානි; රාජා විය ජවනං; දුබ්බලභොජකානං පරිත්තකං ආයපාපුණනං විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං රූපදස්සනාදිමත්තං. රජ්ජනාදීනි පන එතෙසු නත්ථි. රඤ්ඤො මහාබලිග්ගහණං විය තෙසු ද්වාරෙසු ජවනස්ස රජ්ජනාදීනි වෙදිතබ්බානි.

456. පඤ්චිමානි, ආවුසොති ඉධ කිං පුච්ඡති? අන්තොනිරොධස්මිං පඤ්ච පසාදෙ. කිරියමයපවත්තස්මිඤ්හි වත්තමානෙ අරූපධම්මා පසාදානං බලවපච්චයා හොන්ති. යො පන තං පවත්තං නිරොධෙත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නො, තස්ස අන්තොනිරොධෙ පඤ්ච පසාදා කිං පටිච්ච තිට්ඨන්තීති ඉදං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. ආයුං පටිච්චාති ජීවිතින්ද්රියං පටිච්ච තිට්ඨන්ති . උස්මං පටිච්චාති ජීවිතින්ද්රියං කම්මජතෙජං පටිච්ච තිට්ඨති. යස්මා පන කම්මජතෙජොපි ජීවිතින්ද්රියෙන විනා න තිට්ඨති, තස්මා ‘‘උස්මා ආයුං පටිච්ච තිට්ඨතී’’ති ආහ. ඣායතොති ජලතො. අච්චිං පටිච්චාති ජාලසිඛං පටිච්ච. ආභා පඤ්ඤායතීති ආලොකො නාම පඤ්ඤායති. ආභං පටිච්ච අච්චීති තං ආලොකං පටිච්ච ජාලසිඛා පඤ්ඤායති.

එවමෙව ඛො, ආවුසො, ආයු උස්මං පටිච්ච තිට්ඨතීති එත්ථ ජාලසිඛා විය කම්මජතෙජො. ආලොකො විය ජීවිතින්ද්රියං. ජාලසිඛා හි උප්පජ්ජමානා ආලොකං ගහෙත්වාව උප්පජ්ජති. සා තෙන අත්තනා ජනිතආලොකෙනෙව සයම්පි අණු ථූලා දීඝා රස්සාති පාකටා හොති. තත්ථ ජාලපවත්තියා ජනිතආලොකෙන තස්සායෙව ජාලපවත්තියා පාකටභාවො විය උස්මං පටිච්ච නිබ්බත්තෙන කම්මජමහාභූතසම්භවෙන ජීවිතින්ද්රියෙන උස්මාය අනුපාලනං. ජීවිතින්ද්රියඤ්හි දසපි වස්සානි…පෙ… වස්සසතම්පි කම්මජතෙජපවත්තං පාලෙති. ඉති මහාභූතානි උපාදාරූපානං නිස්සයපච්චයාදිවසෙන පච්චයානි හොන්තීති ආයු උස්මං පටිච්ච තිට්ඨති. ජීවිතින්ද්රියං මහාභූතානි පාලෙතීති උස්මා ආයුං පටිච්ච තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බා.

457. ආයුසඞ්ඛාරාති ආයුමෙව. වෙදනියා ධම්මාති වෙදනා ධම්මාව. වුට්ඨානං පඤ්ඤායතීති සමාපත්තිතො වුට්ඨානං පඤ්ඤායති. යො හි භික්ඛු අරූපපවත්තෙ උක්කණ්ඨිත්වා සඤ්ඤඤ්ච වෙදනඤ්ච නිරොධෙත්වා නිරොධං සමාපන්නො, තස්ස යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන රූපජීවිතින්ද්රියපච්චයා අරූපධම්මා උප්පජ්ජන්ති. එවං පන රූපාරූපපවත්තං පවත්තති. යථා කිං? යථා එකො පුරිසො ජාලාපවත්තෙ උක්ඛණ්ඨිතො උදකෙන පහරිත්වා ජාලං අප්පවත්තං කත්වා ඡාරිකාය අඞ්ගාරෙ පිධාය තුණ්හී නිසීදති. යදා පනස්ස පුන ජාලාය අත්ථො හොති, ඡාරිකං අපනෙත්වා අඞ්ගාරෙ පරිවත්තෙත්වා උපාදානං දත්වා මුඛවාතං වා තාලවණ්ටවාතං වා දදාති. අථ ජාලාපවත්තං පුන පවත්තති. එවමෙව ජාලාපවත්තං විය අරූපධම්මා. පුරිසස්ස ජාලාපවත්තෙ උක්කණ්ඨිත්වා උදකප්පහාරෙන ජාලං අප්පවත්තං කත්වා ඡාරිකාය අඞ්ගාරෙ පිධාය තුණ්හීභූතස්ස නිසජ්ජා විය භික්ඛුනො අරූපපවත්තෙ උක්කණ්ඨිත්වා සඤ්ඤඤ්ච වෙදනඤ්ච නිරොධෙත්වා නිරොධසමාපජ්ජනං. ඡාරිකාය පිහිතඅඞ්ගාරා විය රූපජීවිතින්ද්රියං. පුරිසස්ස පුන ජාලාය අත්ථෙ සති ඡාරිකාපනයනාදීනි විය භික්ඛුනො යථාපරිච්ඡින්නකාලාපගමනං. අග්ගිජාලාය පවත්ති විය පුන අරූපධම්මෙසු උප්පන්නෙසු රූපාරූපපවත්ති වෙදිතබ්බා.

ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණන්ති රූපජීවිතින්ද්රියං, කම්මජතෙජොධාතු, චිත්තන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා යදා ඉමං රූපකායං ජහන්ති, අථායං අචෙතනං කට්ඨං විය පථවියං ඡඩ්ඩිතො සෙතීති අත්ථො. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිමං;

අපවිද්ධො තදා සෙති, පරභත්තං අචෙතන’’න්ති. (සං. නි. 3.95);

කායසඞ්ඛාරාති අස්සාසපස්සාසා. වචීසඞ්ඛාරාති විතක්කවිචාරා. චිත්තසඞ්ඛාරාති සඤ්ඤාවෙදනා. ආයූති රූපජීවිතින්ද්රියං. පරිභින්නානීති උපහතානි, විනට්ඨානීති අත්ථො. තත්ථ කෙචි ‘‘නිරොධසමාපන්නස්ස චිත්තසඞ්ඛාරාව නිරුද්ධා’’ති වචනතො චිත්තං අනිරුද්ධං හොති, තස්මා සචිත්තකා අයං සමාපත්තීති වදන්ති. තෙ වත්තබ්බා – ‘‘වචීසඞ්ඛාරාපිස්ස නිරුද්ධා’’ති වචනතො වාචා අනිරුද්ධා හොති, තස්මා නිරොධං සමාපන්නෙන ධම්මම්පි කථෙන්තෙන සජ්ඣායම්පි කරොන්තෙන නිසීදිතබ්බං සියා. ‘‘යො චායං මතො කාලඞ්කතො, තස්සාපි චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා’’ති වචනතො චිත්තං අනිරුද්ධං භවෙය්ය, තස්මා කාලඞ්කතෙ මාතාපිතරො වා අරහන්තෙ වා ඣාපයන්තෙන අනන්තරියකම්මං කතං භවෙය්ය. ඉති බ්යඤ්ජනෙ අභිනිවෙසං අකත්වා ආචරියානං නයෙ ඨත්වා අත්ථො උපපරික්ඛිතබ්බො. අත්ථො හි පටිසරණං, න බ්යඤ්ජනං.

ඉන්ද්රියානි විප්පසන්නානීති කිරියමයපවත්තස්මිඤ්හි වත්තමානෙ බහිද්ධා ආරම්මණෙසු පසාදෙ ඝට්ටෙන්තෙසු ඉන්ද්රියානි කිලමන්තානි උපහතානි මක්ඛිතානි විය හොන්ති, වාතාදීහි උට්ඨිතෙන රජෙන චතුමහාපථෙ ඨපිතආදාසො විය. යථා පන ථවිකායං පක්ඛිපිත්වා මඤ්ජූසාදීසු ඨපිතො ආදාසො අන්තොයෙව විරොචති, එවං නිරොධං සමාපන්නස්ස භික්ඛුනො අන්තොනිරොධෙ පඤ්ච පසාදා අතිවිරොචන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉන්ද්රියානි විප්පසන්නානී’’ති.

458. කතිපනාවුසො, පච්චයාති ඉධ කිං පුච්ඡති? නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. විස්සජ්ජනෙ පනස්ස සුඛස්ස ච පහානාති චත්තාරො අපගමනපච්චයා කථිතා. අනිමිත්තායාති ඉධ කිං පුච්ඡති? නිරොධතො වුට්ඨානකඵලසමාපත්තිං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. අවසෙසසමාපත්තිවුට්ඨානඤ්හි භවඞ්ගෙන හොති, නිරොධා වුට්ඨානං පන විපස්සනානිස්සන්දාය ඵලසමාපත්තියාති තමෙව පුච්ඡති. සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපාදීනං සබ්බාරම්මණානං. අනිමිත්තාය ච ධාතුයා මනසිකාරොති සබ්බනිමිත්තාපගතාය නිබ්බානධාතුයා මනසිකාරො. ඵලසමාපත්තිසහජාතං මනසිකාරං සන්ධායාහ. ඉති හෙට්ඨා නිරොධපාදකං පඨමජ්ඣානං ගහිතං, නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ගහිතං, ඉධ නිරොධතො වුට්ඨානකඵලසමාපත්ති ගහිතාති.

ඉමස්මිං ඨානෙ නිරොධකථා කථෙතබ්බා හොති. සා, ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතාපඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණ’’න්ති එවං පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.83) ආගතා. විසුද්ධිමග්ගෙ පනස්සා සබ්බාකාරෙන විනිච්ඡයකථා කථිතා.

ඉදානි වලඤ්ජනසමාපත්තිං පුච්ඡන්තො කති පනාවුසො, පච්චයාතිආදිමාහ. නිරොධතො හි වුට්ඨානකඵලසමාපත්තියා ඨිති නාම න හොති, එකං ද්වෙ චිත්තවාරමෙව පවත්තිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. අයඤ්හි භික්ඛු සත්ත දිවසෙ අරූපපවත්තං නිරොධෙත්වා නිසින්නො නිරොධවුට්ඨානකඵලසමාපත්තියං න චිරං තිට්ඨති. වලඤ්ජනසමාපත්තියං පන අද්ධානපරිච්ඡෙදොව පමාණං. තස්මා සා ඨිති නාම හොති. තෙනාහ – ‘‘අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ඨිතියා’’ති. තස්සා චිරට්ඨිතත්ථං කති පච්චයාති අත්ථො. විස්සජ්ජනෙ පනස්සා පුබ්බෙ ච අභිසඞ්ඛාරොති අද්ධානපරිච්ඡෙදො වුත්තො. වුට්ඨානායාති ඉධ භවඞ්ගවුට්ඨානං පුච්ඡති. විස්සජ්ජනෙපිස්සා සබ්බනිමිත්තානඤ්චමනසිකාරොති රූපාදිනිමිත්තවසෙන භවඞ්ගසහජාතමනසිකාරො වුත්තො.

459. යා චායං, ආවුසොති ඉධ කිං පුච්ඡති? ඉධ අඤ්ඤං අභිනවං නාම නත්ථි. හෙට්ඨා කථිතධම්මෙයෙව එකතො සමොධානෙත්වා පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. කත්ථ පන තෙ කථිතා? ‘‘නීලම්පි සඤ්ජානාති පීතකම්පි, ලොහිතකම්පි, ඔදාතකම්පි සඤ්ජානාතී’’ති (ම. නි. 1.450) එතස්මිඤ්හි ඨානෙ අප්පමාණා චෙතොවිමුත්ති කථිතා. ‘‘නත්ථි කිඤ්චීති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති නෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.451) එත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤං. ‘‘පඤ්ඤාචක්ඛුනා පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.451) එත්ථ සුඤ්ඤතා. ‘‘කති පනාවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ඨිතියා වුට්ඨානායා’’ති එත්ථ අනිමිත්තා. එවං හෙට්ඨා කථිතාව ඉමස්මිං ඨානෙ එකතො සමොධානෙත්වා පුච්ඡති. තං පන පටික්ඛිපිත්වා එතා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ නිද්දිට්ඨාවාති වත්වා අඤ්ඤෙ චත්තාරො ධම්මා එකනාමකා අත්ථි. එකො ධම්මො චතුනාමකො අත්ථි, එතං පාකටං කත්වා කථාපෙතුං ඉධ පුච්ඡතීති අට්ඨකථායං සන්නිට්ඨානං කතං. තස්සා විස්සජ්ජනෙ අයං වුච්චතාවුසො, අප්පමාණා චෙතොවිමුත්තීති අයං ඵරණඅප්පමාණතාය අප්පමාණා නාම. අයඤ්හි අප්පමාණෙ වා සත්තෙ ඵරති, එකස්මිම්පි වා සත්තෙ අසෙසෙත්වා ඵරති.

අයං වුච්චතාවුසො, ආකිඤ්චඤ්ඤාති ආරම්මණකිඤ්චනස්ස අභාවතො ආකිඤ්චඤ්ඤා. අත්තෙන වාති අත්ත භාවපොසපුග්ගලාදිසඞ්ඛාතෙන අත්තෙන සුඤ්ඤං. අත්තනියෙන වාති චීවරාදිපරික්ඛාරසඞ්ඛාතෙන අත්තනියෙන සුඤ්ඤං. අනිමිත්තාති රාගනිමිත්තාදීනං අභාවෙනෙව අනිමිත්තා, අරහත්තඵලසමාපත්තිං සන්ධායාහ. නානත්ථා චෙව නානාබ්යඤ්ජනා චාති බ්යඤ්ජනම්පි නෙසං නානා අත්ථොපි. තත්ථ බ්යඤ්ජනස්ස නානතා පාකටාව. අත්ථො පන, අප්පමාණා චෙතොවිමුත්ති භූමන්තරතො මහග්ගතා එව හොති රූපාවචරා; ආරම්මණතො සත්ත පඤ්ඤත්තිආරම්මණා. ආකිඤ්චඤ්ඤා භුම්මන්තරතො මහග්ගතා අරූපාවචරා; ආරම්මණතො න වත්තබ්බාරම්මණා. සුඤ්ඤතා භුම්මන්තරතො කාමාවචරා; ආරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණා. විපස්සනා හි එත්ථ සුඤ්ඤතාති අධිප්පෙතා. අනිමිත්තා භුම්මන්තරතො ලොකුත්තරා; ආරම්මණතො නිබ්බනාරම්මණා.

රාගොඛො, ආවුසො, පමාණකරණොතිආදීසු යථා පබ්බතපාදෙ පූතිපණ්ණරසඋදකං නාම හොති කාළවණ්ණං; ඔලොකෙන්තානං බ්යාමසතගම්භීරං විය ඛායති. යට්ඨිං වා රජ්ජුං වා ගහෙත්වා මිනන්තස්ස පිට්ඨිපාදොත්ථරණමත්තම්පි න හොති. එවමෙවං යාව රාගාදයො නුප්පජ්ජන්ති, තාව පුග්ගලං සඤ්ජානිතුං න සක්කා හොන්ති, සොතාපන්නො විය, සකදාගාමී විය, අනාගාමී විය ච ඛායති. යදා පනස්ස රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, තදා රත්තො දුට්ඨො මූළ්හොති පඤ්ඤායති. ඉති එතෙ ‘‘එත්තකො අය’’න්ති පුග්ගලස්ස පමාණං දස්සෙන්තො විය උප්පජ්ජන්තීති පමාණකරණා නාම වුත්තා. යාවතා ඛො, ආවුසො, අප්පමාණා චෙතොවිමුත්තියොති යත්තකා අප්පමාණා චෙතොවිමුත්තියො. කිත්තකා පන තා? චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරො මග්ගා, චත්තාරි ච ඵලානීති ද්වාදස. තත්ථ බ්රහ්මවිහාරා ඵරණඅප්පමාණතාය අප්පමාණා. සෙසා පමාණකරණානං කිලෙසානං අභාවෙන අප්පමාණා. නිබ්බානම්පි අප්පමාණමෙව, චෙතොවිමුත්ති පන න හොති, තස්මා න ගහිතං. අකුප්පාති අරහත්තඵලචෙතොවිමුත්ති; සා හි තාසං සබ්බජෙට්ඨිකා, තස්මා අග්ගමක්ඛායතීති වුත්තා. රාගො ඛො, ආවුසො, කිඤ්චනොති රාගො උප්පජ්ජිත්වා පුග්ගලං කිඤ්චති මද්දති පලිබුන්ධති. තස්මා කිඤ්චනොති වුත්තො. මනුස්සා කිර ගොණෙහි ඛලං මද්දාපෙන්තො කිඤ්චෙහි කපිල, කිඤ්චෙහි කාළකාති වදන්ති. එවං මද්දනත්ථො කිඤ්චනත්ථොති වෙදිතබ්බො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. ආකිඤ්චඤ්ඤා චෙතොවිමුත්තියො නාම නව ධම්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනඤ්ච මග්ගඵලානි ච. තත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං කිඤ්චනං ආරම්මණං අස්ස නත්ථීති ආකිඤ්චඤ්ඤං. මග්ගඵලානි කිඤ්චනානං මද්දනානං පලිබුන්ධනකිලෙසානං නත්ථිතාය ආකිඤ්චඤ්ඤානි. නිබ්බානම්පි ආකිඤ්චඤ්ඤං, චෙතොවිමුත්ති පන න හොති, තස්මා න ගහිතං.

රාගො ඛො, ආවුසො, නිමිත්තකරණොතිආදීසු යථා නාම ද්වින්නං කුලානං සදිසා ද්වෙ වච්ඡකා හොන්ති. යාව තෙසං ලක්ඛණං න කතං හොති, තාව ‘‘අයං අසුකකුලස්ස වච්ඡකො, අයං අසුකකුලස්සා’’ති න සක්කා හොන්ති ජානිතුං. යදා පන තෙසං සත්තිසූලාදීසු අඤ්ඤතරං ලක්ඛණං කතං හොති, තදා සක්කා හොන්ති ජානිතුං. එවමෙව යාව පුග්ගලස්ස රාගො නුප්පජ්ජති, තාව න සක්කා හොති ජානිතුං අරියො වා පුථුජ්ජනො වාති. රාගො පනස්ස උප්පජ්ජමානොව සරාගො නාම අයං පුග්ගලොති සඤ්ජානනනිමිත්තං කරොන්තො විය උප්පජ්ජති, තස්මා ‘‘නිමිත්තකරණො’’ති වුත්තො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො.

අනිමිත්තා චෙතොවිමුත්ති නාම තෙරස ධම්මා – විපස්සනා, චත්තාරො ආරුප්පා, චත්තාරො මග්ගා, චත්තාරි ච ඵලානීති. තත්ථ විපස්සනා නිච්චනිමිත්තං සුඛනිමිත්තං අත්තනිමිත්තං උග්ඝාටෙතීති අනිමිත්තා නාම. චත්තාරො ආරුප්පා රූපනිමිත්තස්ස අභාවෙන අනිමිත්තා නාම. මග්ගඵලානි නිමිත්තකරණානං කිලෙසානං අභාවෙන අනිමිත්තානි. නිබ්බානම්පි අනිමිත්තමෙව, තං පන චෙතොවිමුත්ති න හොති, තස්මා න ගහිතං. අථ කස්මා සුඤ්ඤතා චෙතොවිමුත්ති න ගහිතාති? සා, ‘‘සුඤ්ඤා රාගෙනා’’තිආදිවචනතො සබ්බත්ථ අනුපවිට්ඨාව, තස්මා විසුං න ගහිතා . එකත්ථාති ආරම්මණවසෙන එකත්ථා. අප්පමාණං ආකිඤ්චඤ්ඤං සුඤ්ඤතං අනිමිත්තන්ති හි සබ්බානෙතානි නිබ්බානස්සෙව නාමානි. ඉති ඉමිනා පරියායෙන එකත්ථා. අඤ්ඤස්මිං පන ඨානෙ අප්පමාණා හොන්ති, අඤ්ඤස්මිං ආකිඤ්චඤ්ඤා අඤ්ඤස්මිං සුඤ්ඤතා අඤ්ඤස්මිං අනිමිත්තාති ඉමිනා පරියායෙන නානාබ්යඤ්ජනා. ඉති ථෙරො යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චූළවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා

460. එවංමෙ සුතන්ති චූළවෙදල්ලසුත්තං. තත්ථ විසාඛො උපාසකොති විසාඛොති එවංනාමකො උපාසකො. යෙන ධම්මදින්නාති යෙන ධම්මදින්නා නාම භික්ඛුනී තෙනුපසඞ්කමි. කො පනායං විසාඛො? කා ධම්මදින්නා? කස්මා උපසඞ්කමීති? විසාඛො නාම ධම්මදින්නාය ගිහිකාලෙ ඝරසාමිකො. සො යදා භගවා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො යසාදයො කුලපුත්තෙ විනෙත්වා උරුවෙලං පත්වා තත්ථ ජටිලසහස්සං විනෙත්වා පුරාණජටිලෙහි ඛීණාසවභික්ඛූහි සද්ධිං රාජගහං ගන්ත්වා බුද්ධදස්සනත්ථං ද්වාදසනහුතාය පරිසාය සද්ධිං ආගතස්ස බිම්බිසාරමහාරාජස්ස ධම්මං දෙසෙසි. තදා රඤ්ඤා සද්ධිං ආගතෙසු ද්වාදසනහුතෙසු එකං නහුතං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි, එකාදස නහුතානි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු සද්ධිං රඤ්ඤා බිම්බිසාරෙන. අයං උපාසකො තෙසං අඤ්ඤතරො, තෙහි සද්ධිං පඨමදස්සනෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය, පුන එකදිවසං ධම්මං සුත්වා සකදාගාමිඵලං පත්වා, තතො අපරභාගෙපි එකදිවසං ධම්මං සුත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතො. සො අනාගාමී හුත්වා ගෙහං ආගච්ඡන්තො යථා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො සිතං කුරුමානො ආගච්ඡති, එවං අනාගන්ත්වා සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො හුත්වා අගමාසි.

ධම්මදින්නා සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා වීථිං ඔලොකයමානා තස්ස ආගමනාකාරං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා තස්ස පච්චුග්ගමනං කුරුමානා සොපානසීසෙ ඨත්වා ඔලම්බනත්ථං හත්ථං පසාරෙසි. උපාසකො අත්තනො හත්ථං සමිඤ්ජෙසි. සා ‘‘පාතරාසභොජනකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. උපාසකො පුබ්බෙ තාය සද්ධිං එකතො භුඤ්ජති. තං දිවසං පන තං අනපලොකෙත්වා යොගාවචරභික්ඛු විය එකකොව භුඤ්ජි. සා, ‘‘සායන්හකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. උපාසකො තංදිවසං සිරිගබ්භං න පාවිසි, අඤ්ඤං ගබ්භං පටිජග්ගාපෙත්වා කප්පියමඤ්චකං පඤ්ඤපාපෙත්වා නිපජ්ජි. උපාසිකා, ‘‘කිං නු ඛ්වස්ස බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථි, උදාහු කෙනචිදෙව පරිභෙදකෙන භින්නො, උදාහු මය්හෙව කොචි දොසො අත්ථී’’ති බලවදොමනස්සා හුත්වා, ‘‘එකං ද්වෙ දිවසෙ වසිතකාලෙ සක්කා ඤාතු’’න්ති තස්ස උපට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි.

උපාසකො, ‘‘කිං ධම්මදින්නෙ අකාලෙ ආගතාසී’’ති පුච්ඡි. ආම අය්යපුත්ත, ආගතාම්හි, න ත්වං යථා පුරාණො, කිං නු තෙ බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථීති? නත්ථි ධම්මදින්නෙති. අඤ්ඤො කොචි පරිභෙදකො අත්ථීති? අයම්පි නත්ථීති. එවං සන්තෙ මය්හෙව කොචි දොසො භවිස්සතීති. තුය්හම්පි දොසො නත්ථීති. අථ කස්මා මයා සද්ධිං යථා පකතියා ආලාපසල්ලාපමත්තම්පි න කරොථාති? සො චින්තෙසි – ‘‘අයං ලොකුත්තරධම්මො නාම ගරු භාරියො න පකාසෙතතබ්බො, සචෙ ඛො පනාහං න කථෙස්සාමි, අයං හදයං ඵාලෙත්වා එත්ථෙව කාලං කරෙය්යා’’ති තස්සානුග්ගහත්ථාය කථෙසි – ‘‘ධම්මදින්නෙ අහං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ලොකුත්තරධම්මං නාම අධිගතො, තං අධිගතස්ස එවරූපා ලොකියකිරියා න වට්ටති. යදි ත්වං ඉච්ඡසි, තව චත්තාලීස කොටියො මම චත්තාලීස කොටියොති අසීතිකොටිධනං අත්ථි, එත්ථ ඉස්සරා හුත්වා මම මාතිට්ඨානෙ වා භගිනිට්ඨානෙ වා ඨත්වා වස. තයා දින්නෙන භත්තපිණ්ඩමත්තකෙන අහං යාපෙස්සාමි. අථෙවං න කරොසි, ඉමෙ භොගෙ ගහෙත්වා කුලගෙහං ගච්ඡ, අථාපි තෙ බහිද්ධා පත්ථනා නත්ථි, අහං තං භගිනිට්ඨානෙ වා ධිතුට්ඨානෙ වා ඨපෙත්වා පොසෙස්සාමී’’ති.

සා චින්තෙසි – ‘‘පකතිපුරිසො එවං වත්තා නාම නත්ථි. අද්ධා එතෙන ලොකුත්තරවරධම්මො පටිවිද්ධො. සො පන ධම්මො කිං පුරිසෙහෙව පටිබුජ්ඣිතබ්බො, උදාහු මාතුගාමොපි පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොතී’’ති විසාඛං එතදවොච – ‘‘කිං නු ඛො එසො ධම්මො පුරිසෙහෙව ලභිතබ්බො, මාතුගාමෙනපි සක්කා ලද්ධු’’න්ති? කිං වදෙසි ධම්මදින්නෙ, යෙ පටිපන්නකා, තෙ එතස්ස දායාදා, යස්ස යස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, සො සො එතං පටිලභතීති. එවං සන්තෙ මය්හං පබ්බජ්ජං අනුජානාථාති. සාධු භද්දෙ, අහම්පි තං එතස්මිංයෙව මග්ගෙ යොජෙතුකාමො, මනං පන තෙ අජානමානො න කථෙමීති තාවදෙව බිම්බිසාරස්ස රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි.

රාජා , ‘‘කිං, ගහපති, අකාලෙ ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ධම්මදින්නා, ‘‘මහාරාජ, පබ්බජිස්සාමී’’ති වදතීති. කිං පනස්ස ලද්ධුං වට්ටතීති? අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, සොවණ්ණසිවිකං දෙව, ලද්ධුං වට්ටති නගරඤ්ච පටිජග්ගාපෙතුන්ති. රාජා සොවණ්ණසිවිකං දත්වා නගරං පටිජග්ගාපෙසි. විසාඛො ධම්මදින්නං ගන්ධොදකෙන නහාපෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කාරාපෙත්වා සොවණ්ණසිවිකාය නිසීදාපෙත්වා ඤාතිගණෙන පරිවාරාපෙත්වා ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයමානො නගරවාසනං කරොන්තො විය භික්ඛුනිඋපස්සයං ගන්ත්වා, ‘‘ධම්මදින්නං පබ්බාජෙථාය්යෙ’’ති ආහ. භික්ඛුනියො ‘‘එකං වා ද්වෙ වා දොසෙ සහිතුං වට්ටති ගහපතී’’ති ආහංසු. නත්ථය්යෙ කොචි දොසො, සද්ධාය පබ්බජතීති. අථෙකා බ්යත්තා ථෙරී තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා කෙසෙ ඔහාරෙත්වා පබ්බාජෙසි. විසාඛො, ‘‘අභිරමය්යෙ, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො’’ති වන්දිත්වා පක්කාමි.

තස්සා පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. තෙනෙව පලිබුද්ධා සමණධම්මං කාතුං ඔකාසං න ලභති. අථාචරිය-උපජ්ඣායථෙරියො ගහෙත්වා ජනපදං ගන්ත්වා අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචිතං කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සමණධම්මං කාතුං ආරද්ධා, අභිනීහාරසම්පන්නත්තා පන නාතිචිරං කිලමිත්ථ.

ඉතො පට්ඨාය හි සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තදා එසා එකස්මිං කුලෙ දාසී හුත්වා අත්තනො කෙසෙ වික්කිණිත්වා සුජාතත්ථෙරස්ස නාම අග්ගසාවකස්ස දානං දත්වා පත්ථනමකාසි. සා තාය පත්ථනාභිනීහාරසම්පත්තියා නාතිචිරං කිලමිත්ථ, කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං යෙනත්ථෙන සාසනෙ පබ්බජිතා, සො මත්ථකං පත්තො, කිං මෙ ජනපදවාසෙන, මය්හං ඤාතකාපි පුඤ්ඤානි කරිස්සන්ති, භික්ඛුනිසඞ්ඝොපි පච්චයෙහි න කිලමිස්සති, රාජගහං ගච්ඡාමී’’ති භික්ඛුනිසඞ්ඝං ගහෙත්වා රාජගහමෙව අගමාසි. විසාඛො, ‘‘ධම්මදින්නා කිර ආගතා’’ති සුත්වා, ‘‘පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව ජනපදං ගතා, ගන්ත්වාපි නචිරස්සෙව පච්චාගතා, කිං නු ඛො භවිස්සති, ගන්ත්වා ජානිස්සාමී’’ති දුතියගමනෙන භික්ඛුනිඋපස්සයං අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො විසාඛො උපාසකො යෙන ධම්මදින්නා භික්ඛුනී තෙනුපසඞ්කමී’’ති.

එතදවොචාති එතං සක්කායොතිආදිවචනං අවොච. කස්මා අවොචාති? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අභිරමසි නාභිරමසි, අය්යෙ’’ති එවං පුච්ඡනං නාම න පණ්ඩිතකිච්චං, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ උපනෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, පඤ්හබ්යාකරණෙන තස්සා අභිරතිං වා අනභිරතිං වා ජානිස්සාමීති, තස්මා අවොච. තං සුත්වාව ධම්මදින්නා අහං, ආවුසො විසාඛ, අචිරපබ්බජිතා සකායං වා පරකායං වා කුතො ජානිස්සාමීති වා, අඤ්ඤත්ථෙරියො උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡාති වා අවත්වා උපනික්ඛිත්තං සම්පටිච්ඡමානා විය, එකපාසකගණ්ඨිං මොචෙන්තී විය ගහනට්ඨානෙ හත්ථිමග්ගං නීහරමානා විය ඛග්ගමුඛෙන සමුග්ගං විවරමානා විය ච පටිසම්භිදාවිසයෙ ඨත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජමානා, පඤ්ච ඛො ඉමෙ, ආවුසො විසාඛ, උපාදානක්ඛන්ධාතිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. උපාදානක්ඛන්ධාති උපාදානානං පච්චයභූතා ඛන්ධාති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ උපාදානක්ඛන්ධකථා විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බා. සා පනෙසා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා එවාති තත්ථ විත්තාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සක්කායසමුදයාදීසුපි යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ වුත්තමෙව.

ඉදං පන චතුසච්චබ්යාකරණං සුත්වා විසාඛො ථෙරියා අභිරතභාවං අඤ්ඤාසි. යො හි බුද්ධසාසනෙ උක්කණ්ඨිතො හොති අනභිරතො, සො එවං පුච්ඡිතපුච්ඡිතපඤ්හං සණ්ඩාසෙන එකෙකං පලිතං ගණ්හන්තො විය, සිනෙරුපාදතො වාලුකං උද්ධරන්තො විය විස්සජ්ජෙතුං න සක්කොති. යස්මා පන ඉමානි චත්තාරි සච්චානි ලොකෙ චන්දිමසූරියා විය බුද්ධසාසනෙ පාකටානි, පරිසමජ්ඣෙ ගතො හි භගවාපි මහාථෙරාපි සච්චානෙව පකාසෙන්ති; භික්ඛුසඞ්ඝොපි පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය කුලපුත්තෙ චත්තාරි නාම කිං, චත්තාරි අරියසච්චානීති පඤ්හං උග්ගණ්හාපෙති. අයඤ්ච ධම්මදින්නා උපායකොසල්ලෙ ඨිතා පණ්ඩිතා බ්යත්තා නයං ගහෙත්වා සුතෙනපි කථෙතුං සමත්ථා, තස්මා ‘‘න සක්කා එතිස්සා එත්තාවතා සච්චානං පටිවිද්ධභාවො ඤාතුං, සච්චවිනිබ්භොගපඤ්හබ්යාකරණෙන සක්කා ඤාතු’’න්ති චින්තෙත්වා හෙට්ඨා කථිතානි ද්වෙ සච්චානි පටිනිවත්තෙත්වා ගුළ්හං කත්වා ගණ්ඨිපඤ්හං පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡන්තො තඤ්ඤෙව නු ඛො, අය්යෙතිආදිමාහ.

තස්ස විස්සජ්ජනෙ න ඛො, ආවුසො විසාඛ, තඤ්ඤෙව උපාදානන්ති උපාදානස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසභාවතො න තංයෙව උපාදානං තෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, නාපි අඤ්ඤත්ර පඤ්චහි උපාදානක්ඛන්ධෙහි උපාදානං. යදි හි තඤ්ඤෙව සියා, රූපාදිසභාවම්පි උපාදානං සියා. යදි අඤ්ඤත්ර සියා, පරසමයෙ චිත්තවිප්පයුත්තො අනුසයො විය පණ්ණත්ති විය නිබ්බානං විය ච ඛන්ධවිනිමුත්තං වා සියා, ඡට්ඨො වා ඛන්ධො පඤ්ඤපෙතබ්බො භවෙය්ය, තස්මා එවං බ්යාකාසි. තස්සා බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අධිගතපතිට්ඨා අය’’න්ති විසාඛො නිට්ඨමගමාසි. න හි සක්කා අඛීණාසවෙන අසම්බද්ධෙන අවිත්ථායන්තෙන පදීපසහස්සං ජාලෙන්තෙන විය එවරූපො ගුළ්හො පටිච්ඡන්නො තිලක්ඛණාහතො ගම්භීරො පඤ්හො විස්සජ්ජෙතුං. නිට්ඨං ගන්ත්වා පන, ‘‘අයං ධම්මදින්නා සාසනෙ ලද්ධපතිට්ඨා අධිගතපටිසම්භිදා වෙසාරජ්ජප්පත්තා භවමත්ථකෙ ඨිතා මහාඛීණාසවා, සමත්ථා මය්හං පුච්ඡිතපඤ්හං කථෙතුං, ඉදානි පන නං ඔවත්තිකසාරං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං පුච්ඡන්තො, කථං පනාය්යෙතිආදිමාහ.

461. තස්ස විස්සජ්ජනෙ අස්සුතවාතිආදි මූලපරියායෙ විත්ථාරිතමෙව. රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති, ‘‘ඉධෙකච්චො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. යං රූපං සො අහං, යො අහං තං රූපන්ති රූපඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි නාම තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චීති අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… අද්වයං සමනුපස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.131) එවං රූපං අත්තාති දිට්ඨිපස්සනාය පස්සති. රූපවන්තං වා අත්තානන්ති අරූපං අත්තාති ගහෙත්වා ඡායාවන්තං රුක්ඛං විය තං අත්තානං රූපවන්තං සමනුපස්සති. අත්තනි වා රූපන්ති අරූපමෙව අත්තාති ගහෙත්වා පුප්ඵස්මිං ගන්ධං විය අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. රූපස්මිං වා අත්තානන්ති අරූපමෙව අත්තාති ගහෙත්වා කරණ්ඩාය මණිං විය අත්තානං රූපස්මිං සමනුපස්සති. වෙදනං අත්තතොතිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ, රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති සුද්ධරූපමෙව අත්තාති කථිතං. රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං. වෙදනං අත්තතො… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතීති ඉමෙසු සත්තසු ඨානෙසු අරූපං අත්තාති කථිතං. වෙදනාවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා වෙදනං, වෙදනාය වා අත්තානන්ති එවං චතූසු ඛන්ධෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං වසෙන ද්වාදසසු ඨානෙසු රූපාරූපමිස්සකො අත්තා කථිතො. තත්ථ රූපං අත්තතො සමනුපස්සති… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතීති ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු උච්ඡෙදදිට්ඨි කථිතා, අවසෙසෙසු සස්සතදිට්ඨීති. එවමෙත්ථ පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො හොන්ති. න රූපං අත්තතොති එත්ථ රූපං අත්තාති න සමනුපස්සති. අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති පන සමනුපස්සති. න රූපවන්තං අත්තානං…පෙ… න විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානන්ති ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ කෙනචි පරියායෙන අත්තතො න සමනුපස්සති, සබ්බාකාරෙන පන අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තාති සමනුපස්සති.

එත්තාවතා ථෙරියා, ‘‘එවං ඛො, ආවුසො විසාඛ, සක්කායදිට්ඨි හොතී’’ති එවං පුරිමපඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තියා එත්තකෙන ගමනං හොති, ආගමනං හොති, ගමනාගමනං හොති, වට්ටං වත්තතීති වට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සිතං. එවං ඛො, ආවුසො විසාඛ, සක්කායදිට්ඨි න හොතීති පච්ඡිමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තියා එත්තකෙන ගමනං න හොති, ආගමනං න හොති, ගමනාගමනං න හොති, වට්ටං නාම න වත්තතීති විවට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සිතං.

462. කතමො පනාය්යෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති අයං පඤ්හො ථෙරියා පටිපුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො භවෙය්ය – ‘‘උපාසක, තයා හෙට්ඨා මග්ගො පුච්ඡිතො, ඉධ කස්මා මග්ගමෙව පුච්ඡසී’’ති. සා පන අත්තනො බ්යත්තතාය පණ්ඩිච්චෙන තස්ස අධිප්පායං සල්ලක්ඛෙසි – ‘‘ඉමිනා උපාසකෙන හෙට්ඨා පටිපත්තිවසෙන මග්ගො පුච්ඡිතො භවිස්සති, ඉධ පන තං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතලොකියලොකුත්තරසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතවසෙන පුච්ඡිතුකාමො භවිස්සතී’’ති. තස්මා අප්පටිපුච්ඡිත්වාව යං යං පුච්ඡි, තං තං විස්සජ්ජෙසි. තත්ථ සඞ්ඛතොති චෙතිතො කප්පිතො පකප්පිතො ආයූහිතො කතො නිබ්බත්තිතො සමාපජ්ජන්තෙන සමාපජ්ජිතබ්බො. තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතොති එත්ථ යස්මා මග්ගො සප්පදෙසො, තයො ඛන්ධා නිප්පදෙසා, තස්මා අයං සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන නිප්පදෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො. තත්ථ සම්මාවාචාදයො තයො සීලමෙව, තස්මා තෙ සජාතිතො සීලක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතාති. කිඤ්චාපි හි පාළියං සීලක්ඛන්ධෙති භුම්මෙන විය නිද්දෙසො කතො, අත්ථො පන කරණවසෙන වෙදිතබ්බො. සම්මාවායාමාදීසු පන තීසු සමාධි අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං න සක්කොති. වීරියෙ පන පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධූපකාරො හුත්වා සක්කොති.

තත්රායං උපමා – යථා හි ‘‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති උය්යානං පවිට්ඨෙසු තීසු සහායෙසු එකො සුපුප්ඵිතං චම්පකරුක්ඛං දිස්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස දුතියො ඔනමිත්වා පිට්ඨිං දදෙය්ය, සො තස්ස පිට්ඨියං ඨත්වාපි කම්පමානො ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය . අථස්ස ඉතරො අංසකූටං උපනාමෙය්ය, සො එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ යථාරුචි පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පිළන්ධිත්වා නක්ඛත්තං කීළෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. එකතො උය්යානං පවිට්ඨා තයො සහායකා විය හි එකතො ජාතා සම්මාවායාමාදයො තයො ධම්මා. සුපුප්ඵිතචම්පකො විය ආරම්මණං. හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං අසක්කොන්තො විය අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං අසක්කොන්තො සමාධි. පිට්ඨිං දත්වා ඔනතසහායො විය වායාමො. අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො විය සති. යථා තෙසු එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ ඉතරො යථාරුචි පුප්ඵං ගහෙතුං සක්කොති, එවමෙවං වීරියෙ පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ, සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධුපකාරො සමාධි සක්කොති ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං. තස්මා සමාධියෙවෙත්ථ සජාතිතො සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො. වායාමසතියො පන කිරියතො සඞ්ගහිතා හොන්ති.

සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පෙසුපි පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුදලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති, අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති. එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදායා දින්නමෙව විනිච්ඡෙතුං සක්කොති. තස්මා ඉධාපි සම්මාදිට්ඨියෙව සජාතිතො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා. සම්මාසඞ්කප්පො පන කිරියතො සඞ්ගහිතො හොති. ඉති ඉමෙහි තීහි ඛන්ධෙහි මග්ගො සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙන වුත්තං – ‘‘තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො’’ති.

ඉදානි එකචිත්තක්ඛණිකං මග්ගසමාධිං සනිමිත්තං සපරික්ඛාරං පුච්ඡන්තො, කතමො පනාය්යෙතිආදිමාහ. තස්ස විස්සජ්ජනෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා මග්ගක්ඛණෙ චතුකිච්චසාධනවසෙන උප්පන්නා සති, සා සමාධිස්ස පච්චයත්ථෙන නිමිත්තං. චත්තාරො සම්මප්පධානා චතුකිච්චසාධනවසෙනෙව උප්පන්නං වීරියං, තං පරිවාරට්ඨෙන පරික්ඛාරො හොති. තෙසංයෙව ධම්මානන්ති තෙසං මග්ගසම්පයුත්තධම්මානං. ආසෙවනාතිආදීසු එකචිත්තක්ඛණිකායෙව ආසෙවනාදයො වුත්තාති.

විතණ්ඩවාදී පන, ‘‘එකචිත්තක්ඛණිකො නාම මග්ගො නත්ථි, ‘එවං භාවෙය්ය සත්ත වස්සානී’ති හි වචනතො සත්තපි වස්සානි මග්ගභාවනා හොති, කිලෙසා පන ලහු ඡිජ්ජන්තා සත්තහි ඤාණෙහි ඡිජ්ජන්තී’’ති වදති. සො ‘‘සුත්තං ආහරා’’ති වත්තබ්බො. අද්ධා අඤ්ඤං අපස්සන්තො, ‘‘යා තෙසංයෙව ධම්මානං ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්ම’’න්ති ඉදමෙව සුත්තං ආහරිත්වා, ‘‘අඤ්ඤෙන චිත්තෙන ආසෙවති, අඤ්ඤෙන භාවෙති, අඤ්ඤෙන බහුලීකරොතී’’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො – ‘‘කිං පනිදං, සුත්තං නෙය්යත්ථං නීතත්ථ’’න්ති. තතො වක්ඛති – ‘‘නීතත්ථං යථා සුත්තං තථෙව අත්ථො’’ති. තස්ස ඉදං උත්තරං – එවං සන්තෙ එකං චිත්තං ආසෙවමානං උප්පන්නං, අපරම්පි ආසෙවමානං, අපරම්පි ආසෙවමානන්ති එවං දිවසම්පි ආසෙවනාව භවිස්සති, කුතො භාවනා, කුතො බහුලීකම්මං? එකං වා භාවයමානං උප්පන්නං අපරම්පි භාවයමානං අපරම්පි භාවයමානන්ති එවං දිවසම්පි භාවනාව භවිස්සති, කුතො ආසෙවනා කුතො බහුලීකම්මං? එකං වා බහුලීකරොන්තං උප්පන්නං, අපරම්පි බහුලීකරොන්තං, අපරම්පි බහුලීකරොන්තන්ති එවං දිවසම්පි බහුලීකම්මමෙව භවිස්සති කුතො ආසෙවනා, කුතො භාවනාති.

අථ වා එවං වදෙය්ය – ‘‘එකෙන චිත්තෙන ආසෙවති, ද්වීහි භාවෙති, තීහි බහුලීකරොති. ද්වීහි වා ආසෙවති, තීහි භාවෙති, එකෙන බහුලීකරොති . තීහි වා ආසෙවති, එකෙන භාවෙති, ද්වීහි බහුලීකරොතී’’ති. සො වත්තබ්බො – ‘‘මා සුත්තං මෙ ලද්ධන්ති යං වා තං වා අවච. පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තෙන නාම ආචරියස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අත්ථරසං විදිත්වා වත්තබ්බං හොති. එකචිත්තක්ඛණිකාව අයං ආසෙවනා, එකචිත්තක්ඛණිකා භාවනා, එකචිත්තක්ඛණිකං බහුලීකම්මං. ඛයගාමිලොකුත්තරමග්ගො බහුලචිත්තක්ඛණිකො නාම නත්ථි, ‘එකචිත්තක්ඛණිකොයෙවා’ති සඤ්ඤාපෙතබ්බො. සචෙ සඤ්ජානාති, සඤ්ජානාතු, නො චෙ සඤ්ජානාති, ගච්ඡ පාතොව විහාරං පවිසිත්වා යාගුං පිවාහී’’ති උය්යොජෙතබ්බො.

463. කති පනාය්යෙ සඞ්ඛාරාති ඉධ කිං පුච්ඡති? යෙ සඞ්ඛාරෙ නිරොධෙත්වා නිරොධං සමාපජ්ජති, තෙ පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡති. තෙනෙවස්ස අධිප්පායං ඤත්වා ථෙරී, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීසු අනෙකෙසු සඞ්ඛාරෙසු විජ්ජමානෙසුපි, කායසඞ්ඛාරාදයොව ආචික්ඛන්තී, තයොමෙ, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ කායපටිබද්ධත්තා කායෙන සඞ්ඛරීයති කරීයති නිබ්බත්තීයතීති කායසඞ්ඛාරො. වාචං සඞ්ඛරොති කරොති නිබ්බත්තෙතීති වචීසඞ්ඛාරො. චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තෙන සඞ්ඛරීයති කරීයති නිබ්බත්තීයතීති චිත්තසඞ්ඛාරො. කතමො පනාය්යෙති ඉධ කිං පුච්ඡති? ඉමෙ සඞ්ඛාරා අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සා ආලුළිතා අවිභූතා දුද්දීපනා. තථා හි, කායද්වාරෙ ආදානගහණමුඤ්චනචොපනානි පාපෙත්වා උප්පන්නා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා ද්වාදස අකුසලචෙතනාති එවං කුසලාකුසලා වීසති චෙතනාපි අස්සාසපස්සාසාපි කායසඞ්ඛාරාත්වෙව වුච්චන්ති. වචීද්වාරෙ හනුසංචොපනං වචීභෙදං පාපෙත්වා උප්පන්නා වුත්තප්පකාරාව වීසති චෙතනාපි විතක්කවිචාරාපි වචීසඞ්ඛාරොත්වෙව වුච්චන්ති. කායවචීද්වාරෙසු චොපනං අපත්තා රහො නිසින්නස්ස චින්තයතො උප්පන්නා කුසලාකුසලා එකූනතිංස චෙතනාපි සඤ්ඤා ච වෙදනා චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මාපි චිත්තසඞ්ඛාරොත්වෙව වුච්චන්ති. එවං ඉමෙ සඞ්ඛාරා අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සා ආලුළිතා අවිභූතා දුද්දීපනා. තෙ පාකටෙ විභූතෙ කත්වා කථාපෙස්සාමීති පුච්ඡති.

කස්මා පනාය්යෙති ඉධ කායසඞ්ඛාරාදිනාමස්ස පදත්ථං පුච්ඡති. තස්ස විස්සජ්ජනෙ කායප්පටිබද්ධාති කායනිස්සිතා, කායෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති. චිත්තප්පටිබද්ධාති චිත්තනිස්සිතා, චිත්තෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති.

464. ඉදානි කිං නු ඛො එසා සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං වලඤ්ජෙති, න වලඤ්ජෙති. චිණ්ණවසී වා තත්ථ නො චිණ්ණවසීති ජානනත්ථං පුච්ඡන්තො, කථං පනාය්යෙ, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති හොතීතිආදිමාහ. තස්ස විස්සජ්ජනෙ සමාපජ්ජිස්සන්ති වා සමාපජ්ජාමීති වා පදද්වයෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිකාලො කථිතො. සමාපන්නොති පදෙන අන්තොනිරොධො. තථා පුරිමෙහි ද්වීහි පදෙහි සචිත්තකකාලො කථිතො, පච්ඡිමෙන අචිත්තකකාලො. පුබ්බෙව තථා චිත්තං භාවිතං හොතීති නිරොධසමාපත්තිතො පුබ්බෙ අද්ධානපරිච්ඡෙදකාලෙයෙව, එත්තකං කාලං අචිත්තකො භවිස්සාමීති අද්ධානපරිච්ඡෙදචිත්තං භාවිතං හොති. යං තං තථත්තාය උපනෙතීති යං එවං භාවිතං චිත්තං, තං පුග්ගලං තථත්තාය අචිත්තකභාවාය උපනෙති.

පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරොති සෙසසඞ්ඛාරෙහි පඨමං දුතියජ්ඣානෙයෙව නිරුජ්ඣති. තතො කායසඞ්ඛාරොති තතො පරං කායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ නිරුජ්ඣති. තතො චිත්තසඞ්ඛාරොති තතො පරං චිත්තසඞ්ඛාරො අන්තොනිරොධෙ නිරුජ්ඣති. වුට්ඨහිස්සන්ති වා වුට්ඨහාමීති වා පදද්වයෙන අන්තොනිරොධකාලො කථිතො. වුට්ඨිතොති පදෙන ඵලසමාපත්තිකාලො. තථා පුරිමෙහි ද්වීහි පදෙහි අචිත්තකකාලො කථිතො, පච්ඡිමෙන සචිත්තකකාලො. පුබ්බෙව තථා චිත්තං භාවිතං හොතීති නිරොධසමාපත්තිතො පුබ්බෙ අද්ධානපරිච්ඡෙදකාලෙයෙව එත්තකං කාලං අචිත්තකො හුත්වා තතො පරං සචිත්තකො භවිස්සාමීති අද්ධානපරිච්ඡෙදචිත්තං භාවිතං හොති. යං තං තථත්තාය උපනෙතීති යං එවං භාවිතං චිත්තං, තං පුග්ගලං තථත්තාය සචිත්තකභාවාය උපනෙති. ඉති හෙට්ඨා නිරොධසමාපජ්ජනකාලො ගහිතො, ඉධ නිරොධතො වුට්ඨානකාලො.

ඉදානි නිරොධකථං කථෙතුං වාරොති නිරොධකථා කථෙතබ්බා සියා, සා පනෙසා, ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතාපඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණ’’න්ති මාතිකං ඨපෙත්වා සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතා. තස්මා තත්ථ කථිතනයෙනෙව ගහෙතබ්බා . කො පනායං නිරොධො නාම? චතුන්නං ඛන්ධානං පටිසඞ්ඛා අප්පවත්ති. අථ කිමත්ථමෙතං සමාපජ්ජන්තීති. සඞ්ඛාරානං පවත්තෙ උක්කණ්ඨිතා සත්තාහං අචිත්තකා හුත්වා සුඛං විහරිස්සාම, දිට්ඨධම්මනිබ්බානං නාමෙතං, යදිදං නිරොධොති එතදත්ථං සමාපජ්ජන්ති.

පඨමං උප්පජ්ජති චිත්තසඞ්ඛාරොති නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස හි ඵලසමාපත්තිචිත්තං පඨමං උප්පජ්ජති. තංසම්පයුත්තං සඤ්ඤඤ්ච වෙදනඤ්ච සන්ධාය, ‘‘පඨමං උප්පජ්ජති චිත්තසඞ්ඛාරො’’ති ආහ. තතො කායසඞ්ඛාරොති තතො පරං භවඞ්ගසමයෙ කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති. කිං පන ඵලසමාපත්ති අස්සාසපස්සාසෙ න සමුට්ඨාපෙතීති? සමුට්ඨාපෙති. ඉමස්ස පන චතුත්ථජ්ඣානිකා ඵලසමාපත්ති, සා න සමුට්ඨාපෙති. කිං වා එතෙන ඵලසමාපත්ති පඨමජ්ඣානිකා වා හොතු, දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානිකා වා, සන්තාය සමාපත්තියා වුට්ඨිතස්ස භික්ඛුනො අස්සාසපස්සාසා අබ්බොහාරිකා හොන්ති. තෙසං අබ්බොහාරිකභාවො සඤ්ජීවත්ථෙරවත්ථුනා වෙදිතබ්බො. සඤ්ජීවත්ථෙරස්ස හි සමාපත්තිතො වුට්ඨාය කිංසුකපුප්ඵසදිසෙ වීතච්චිතඞ්ගාරෙ මද්දමානස්ස ගච්ඡතො චීවරෙ අංසුමත්තම්පි න ඣායි, උසුමාකාරමත්තම්පි නාහොසි, සමාපත්තිඵලං නාමෙතන්ති වදන්ති. එවමෙවං සන්තාය සමාපත්තියා වුට්ඨිතස්ස භික්ඛුනො අස්සාසපස්සාසා අබ්බොහාරිකා හොන්තීති භවඞ්ගසමයෙනෙවෙතං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

තතො වචීසඞ්ඛාරොති තතො පරං කිරියමයපවත්තවළඤ්ජනකාලෙ වචීසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති. කිං භවඞ්ගං විතක්කවිචාරෙ න සමුට්ඨාපෙතීති? සමුට්ඨාපෙති. තංසමුට්ඨානා පන විතක්කවිචාරා වාචං අභිසඞ්ඛාතුං න සක්කොන්තීති කිරියමයපවත්තවළඤ්ජනකාලෙනෙවතං කථිතං. සුඤ්ඤතො ඵස්සොතිආදයො සගුණෙනාපි ආරම්මණෙනාපි කථෙතබ්බා. සගුණෙන තාව සුඤ්ඤතා නාම ඵලසමාපත්ති, තාය සහජාතං ඵස්සං සන්ධාය සුඤ්ඤතො ඵස්සොති වුත්තං. අනිමිත්තාපණිහිතෙසුපිඑසෙව නයො. ආරම්මණෙන පන නිබ්බානං රාගාදීහි සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤං නාම, රාගනිමිත්තාදීනං අභාවා අනිමිත්තං, රාගදොසමොහප්පණිධීනං අභාවා අප්පණිහිතං. සුඤ්ඤතං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නඵලසමාපත්තියං ඵස්සො සුඤ්ඤතො නාම. අනිමිත්තාපණිහිතෙසුපි එසෙව නයො.

අපරා ආගමනියකථා නාම හොති, සුඤ්ඤතා, අනිමිත්තා, අප්පණිහිතාති හි විපස්සනාපි වුච්චති. තත්ථ යො භික්ඛු සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො පරිග්ගහෙත්වා අනිච්චතො දිස්වා අනිච්චතො වුට්ඨාති, තස්ස වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අනිමිත්තා නාම හොති. යො දුක්ඛතො පරිග්ගහෙත්වා දුක්ඛතො දිස්වා දුක්ඛතො වුට්ඨාති, තස්ස අප්පණිහිතා නාම. යො අනත්තතො පරිග්ගහෙත්වා අනත්තතො දිස්වා අනත්තතො වුට්ඨාති, තස්ස සුඤ්ඤතා නාම. තත්ථ අනිමිත්තවිපස්සනාය මග්ගො අනිමිත්තො නාම, අනිමිත්තමග්ගස්ස ඵලං අනිමිත්තං නාම. අනිමිත්තඵලසමාපත්තිසහජාතෙ ඵස්සෙ ඵුසන්තෙ අනිමිත්තො ඵස්සො ඵුසතීති වුච්චති. අප්පණිහිතසුඤ්ඤතෙසුපි එසෙව නයො. ආගමනියෙන කථිතෙ පන සුඤ්ඤතො වා ඵස්සො අනිමිත්තො වා ඵස්සො අප්පණිහිතො වා ඵස්සොති විකප්පො ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා සගුණෙන චෙව ආරම්මණෙන ච කථෙතබ්බං. එවඤ්හි තයො ඵස්සා ඵුසන්තීති සමෙති.

විවෙකනින්නන්තිආදීසු නිබ්බානං විවෙකො නාම, තස්මිං විවෙකෙ නින්නං ඔනතන්ති විවෙකනින්නං. අඤ්ඤතො ආගන්ත්වා යෙන විවෙකො, තෙන වඞ්කං විය හුත්වා ඨිතන්ති විවෙකපොණං. යෙන විවෙකො, තෙන පතමානං විය ඨිතන්ති විවෙකපබ්භාරං.

465. ඉදානි යා වෙදනා නිරොධෙත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තා පුච්ඡිස්සාමීති පුච්ඡන්තො කති පනාය්යෙ, වෙදනාති ආහ. කායිකං වාතිආදීසු පඤ්චද්වාරිකං සුඛං කායිකං නාම, මනොද්වාරිකං චෙතසිකං නාමාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ සුඛන්ති සභාවනිද්දෙසො. සාතන්ති තස්සෙව මධුරභාවදීපකං වෙවචනං. වෙදයිතන්ති වෙදයිතභාවදීපකං, සබ්බවෙදනානං සාධාරණවචනං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛාතිආදීසු සුඛාය වෙදනාය අත්ථිභාවො සුඛං, නත්ථිභාවො දුක්ඛං. දුක්ඛාය වෙදනාය අත්ථිභාවො දුක්ඛං, නත්ථිභාවො සුඛං. අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය ජානනභාවො සුඛං, අජානනභාවො දුක්ඛන්ති අත්ථො.

කිං අනුසයො අනුසෙතීති කතමො අනුසයො අනුසෙති. අප්පහීනට්ඨෙන සයිතො විය හොතීති අනුසයපුච්ඡං පුච්ඡති. න ඛො, ආවුසො විසාඛ, සබ්බාය සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතීති න සබ්බාය සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙති. න සබ්බාය සුඛාය වෙදනාය සො අප්පහීනො, න සබ්බං සුඛං වෙදනං ආරබ්භ උප්පජ්ජතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. කිං පහාතබ්බන්ති අයං පහානපුච්ඡා නාම.

රාගං තෙන පජහතීති එත්ථ එකෙනෙව බ්යාකරණෙන ද්වෙ පුච්ඡා විස්සජ්ජෙසි. ඉධ භික්ඛු රාගානුසයං වික්ඛම්භෙත්වා පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජති, ඣානවික්ඛම්භිතං රාගානුසයං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාතෙති. සො අනාගාමිමග්ගෙන පහීනොපි තථා වික්ඛම්භිතත්තාව පඨමජ්ඣානෙ නානුසෙති නාම. තෙනාහ – ‘‘න තත්ථ රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති. තදායතනන්ති තං ආයතනං, පරමස්සාසභාවෙන පතිට්ඨානභූතං අරහත්තන්ති අත්ථො. ඉති අනුත්තරෙසූති එවං අනුත්තරා විමොක්ඛාති ලද්ධනාමෙ අරහත්තෙ. පිහං උපට්ඨාපයතොති පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්ස. උප්පජ්ජති පිහාපච්චයා දොමනස්සන්ති පත්ථනාය පට්ඨපනමූලකං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. තං පනෙතං න පත්ථනාය පට්ඨපනමූලකං උප්පජ්ජති, පත්ථෙත්වා අලභන්තස්ස පන අලාභමූලකං උප්පජ්ජමානං, ‘‘උප්පජ්ජති පිහාපච්චයා’’ති වුත්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි දොමනස්සං නාම එකන්තෙන අකුසලං, ඉදං පන සෙවිතබ්බං දොමනස්සං වට්ටතීති වදන්ති. යොගිනො හි තෙමාසිකං ඡමාසිකං වා නවමාසිකං වා පටිපදං ගණ්හන්ති. තෙසු යො තං තං පටිපදං ගහෙත්වා අන්තොකාලපරිච්ඡෙදෙයෙව අරහත්තං පාපුණිස්සාමීති ඝටෙන්තො වායමන්තො න සක්කොති යථාපරිච්ඡින්නකාලෙන පාපුණිතුං, තස්ස බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති, ආළින්දිකවාසිමහාඵුස්සදෙවත්ථෙරස්ස විය අස්සුධාරා පවත්තන්ති. ථෙරො කිර එකූනවීසතිවස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙසි. තස්ස, ‘‘ඉමස්මිං වාරෙ අරහත්තං ගණ්හිස්සාමි, ඉමස්මිං වාරෙ විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙස්සාමී’’ති මානසං බන්ධිත්වා සමණධම්මං කරොන්තස්සෙව එකූනවීසතිවස්සානි අතික්කන්තානි. පවාරණාදිවසෙ ආගතෙ ථෙරස්ස අස්සුපාතෙන මුත්තදිවසො නාම නාහොසි. වීසතිමෙ පන වස්සෙ අරහත්තං පාණුණි.

පටිඝංතෙන පජහතීති එත්ථ දොමනස්සෙනෙව පටිඝං පජහති. න හි පටිඝෙනෙව පටිඝප්පහානං, දොමනස්සෙන වා දොමනස්සප්පහානං නාම අත්ථි. අයං පන භික්ඛු තෙමාසිකාදීසු අඤ්ඤතරං පටිපදං ගහෙත්වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘පස්ස භික්ඛු, කිං තුය්හං සීලෙන හීනට්ඨානං අත්ථි, උදාහු වීරියෙන, උදාහු පඤ්ඤාය, නනු තෙ සීලං සුපරිසුද්ධං වීරියං සුපග්ගහිතං පඤ්ඤා සූරා හුත්වා වහතී’’ති. සො එවං පටිසඤ්චික්ඛිත්වා, ‘‘න දානි පුන ඉමස්ස දොමනස්සස්ස උප්පජ්ජිතුං දස්සාමී’’ති වීරියං දළ්හං කත්වා අන්තොතෙමාසෙ වා අන්තොඡමාසෙ වා අන්තොනවමාසෙ වා අනාගාමිමග්ගෙන තං සමුග්ඝාතෙති. ඉමිනා පරියායෙන පටිඝෙනෙව පටිඝං, දොමනස්සෙනෙව දොමනස්සං පජහති නාම.

න තත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතීති තත්ථ එවරූපෙ දොමනස්සෙ පටිඝානුසයො නානුසෙති. න තං ආරබ්භ උප්පජ්ජති, පහීනොව තත්ථ පටිඝානුසයොති අත්ථො. අවිජ්ජං තෙන පජහතීති ඉධ භික්ඛු අවිජ්ජානුසයං වික්ඛම්භෙත්වා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජති, ඣානවික්ඛම්භිතං අවිජ්ජානුසයං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තමග්ගෙන සමුග්ඝාතෙති. සො අරහත්තමග්ගෙන පහීනොපි තථා වික්ඛම්භිතත්තාව චතුත්ථජ්ඣානෙ නානුසෙති නාම. තෙනාහ – ‘‘න තත්ථ අවිජ්ජානුසයො අනුසෙතී’’ති.

466. ඉදානි පටිභාගපුච්ඡං පුච්ඡන්තො සුඛාය පනාය්යෙතිආදිමාහ. තස්ස විස්සජ්ජනෙ යස්මා සුඛස්ස දුක්ඛං, දුක්ඛස්ස ච සුඛං පච්චනීකං, තස්මා ද්වීසු වෙදනාසු විසභාගපටිභාගො කථිතො. උපෙක්ඛා පන අන්ධකාරා අවිභූතා දුද්දීපනා, අවිජ්ජාපි තාදිසාවාති තෙනෙත්ථ සභාගපටිභාගො කථිතො. යත්තකෙසු පන ඨානෙසු අවිජ්ජා තමං කරොති, තත්තකෙසු විජ්ජා තමං විනොදෙතීති විසභාගපටිභාගො කථිතො. අවිජ්ජාය ඛො, ආවුසොති එත්ථ උභොපෙතෙ ධම්මා අනාසවා ලොකුත්තරාති සභාගපටිභාගොව කථිතො. විමුත්තියා ඛො, ආවුසොති එත්ථ අනාසවට්ඨෙන ලොකුත්තරට්ඨෙන අබ්යාකතට්ඨෙන ච සභාගපටිභාගොව කථිතො. අච්චයාසීති එත්ථ පඤ්හං අතික්කමිත්වා ගතොසීති අත්ථො. නාසක්ඛි පඤ්හානං පරියන්තං ගහෙතුන්ති පඤ්හානං පරිච්ඡෙදපමාණං ගහෙතුං නාසක්ඛි, අප්පටිභාගධම්මස්ස පටිභාගං පුච්ඡි. නිබ්බානං නාමෙතං අප්පටිභාගං , න සක්කා නීලං වා පීතකං වාති කෙනචි ධම්මෙන සද්ධිං පටිභාගං කත්වා දස්සෙතුං. තඤ්ච ත්වං ඉමිනා අධිප්පායෙන පුච්ඡසීති අත්ථො.

එත්තාවතා චායං උපාසකො යථා නාම සත්තමෙ ඝරෙ සලාකභත්තං ලභිත්වා ගතො භික්ඛු සත්ත ඝරානි අතික්කම්ම අට්ඨමස්ස ද්වාරෙ ඨිතො සබ්බානිපි සත්ත ගෙහානි විරද්ධොව න අඤ්ඤාසි, එවමෙවං අප්පටිභාගධම්මස්ස පටිභාගං පුච්ඡන්තො සබ්බාසුපි සත්තසු සප්පටිභාගපුච්ඡාසු විරද්ධොව හොතීති වෙදිතබ්බො. නිබ්බානොගධන්ති නිබ්බානබ්භන්තරං නිබ්බානං අනුපවිට්ඨං. නිබ්බානපරායනන්ති නිබ්බානං පරං අයනමස්ස පරා ගති, න තතො පරං ගච්ඡතීති අත්ථො. නිබ්බානං පරියොසානං අවසානං අස්සාති නිබ්බානපරියොසානං.

467. පණ්ඩිතාති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා, ධාතුකුසලා ආයතනකුසලා පටිච්චසමුප්පාදකුසලා ඨානාට්ඨානකුසලාති අත්ථො. මහාපඤ්ඤාති මහන්තෙ අත්ථෙ මහන්තෙ ධම්මෙ මහන්තා නිරුත්තියො මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගණ්හනසමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා. යථා තං ධම්මදින්නායාති යථා ධම්මදින්නාය භික්ඛුනියා බ්යාකතං, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යන්ති. එත්තාවතා ච පන අයං සුත්තන්තො ජිනභාසිතො නාම ජාතො, න සාවකභාසිතො. යථා හි රාජයුත්තෙහි ලිඛිතං පණ්ණං යාව රාජමුද්දිකාය න ලඤ්ඡිතං හොති, න තාව රාජපණ්ණන්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති; ලඤ්ඡිතමත්තං පන රාජපණ්ණං නාම හොති, තථා, ‘‘අහම්පි තං එවමෙව බ්යාකරෙය්ය’’න්ති ඉමාය ජිනවචනමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතත්තා අයං සුත්තන්තො ආහච්චවචනෙන ජිනභාසිතො නාම ජාතො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. චූළධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා

468. එවංමෙ සුතන්ති චූළධම්මසමාදානසුත්තං. තත්ථ ධම්මසමාදානානීති ධම්මොති ගහිතගහණානි. පච්චුප්පන්නසුඛන්ති පච්චුප්පන්නෙ සුඛං, ආයූහනක්ඛණෙ සුඛං සුකරං සුඛෙන සක්කා පූරෙතුං. ආයතිං දුක්ඛවිපාකන්ති අනාගතෙ විපාකකාලෙ දුක්ඛවිපාකං. ඉමිනා උපායෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

469. නත්ථි කාමෙසු දොසොති වත්ථුකාමෙසුපි කිලෙසකාමෙසුපි දොසො නත්ථි. පාතබ්යතං ආපජ්ජන්තීති තෙ වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන පාතබ්යතං පිවිතබ්බතං, යථාරුචි පරිභුඤ්ජිතබ්බතං ආපජ්ජන්තීති අත්ථො. මොළිබද්ධාහීති මොළිං කත්වා බද්ධකෙසාහි. පරිබ්බාජිකාහීති තාපසපරිබ්බාජිකාහි. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තීති පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙන්ති. මාලුවාසිපාටිකාති දීඝසණ්ඨානං මාලුවාපක්කං. ඵලෙය්යාති ආතපෙන සුස්සිත්වා භිජ්ජෙය්ය. සාලමූලෙති සාලරුක්ඛස්ස සමීපෙ. සන්තාසං ආපජ්ජෙය්යාති කස්මා ආපජ්ජති? භවනවිනාසභයා. රුක්ඛමූලෙ පතිතමාලුවාබීජතො හි ලතා උප්පජ්ජිත්වා රුක්ඛං අභිරුහති. සා මහාපත්තා චෙව හොති බහුපත්තා ච, කොවිළාරපත්තසදිසෙහි පත්තෙහි සමන්නාගතා. අථ තං රුක්ඛං මූලතො පට්ඨාය විනන්ධමානා සබ්බවිටපානි සඤ්ඡාදෙත්වා මහන්තං භාරං ජනෙත්වා තිට්ඨති. සා වාතෙ වා වායන්තෙ දෙවෙ වා වස්සන්තෙ ඔඝනං ජනෙත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස සබ්බසාඛාපසාඛං භඤ්ජති, භූමියං නිපාතෙති. තතො තස්මිං රුක්ඛෙ පතිට්ඨිතවිමානං භිජ්ජති නස්සති. ඉති සා භවනවිනාසභයා සන්තාසං ආපජ්ජති.

ආරාමදෙවතාති තත්ථ තත්ථ පුප්ඵාරාමඵලාරාමෙසු අධිවත්ථා දෙවතා. වනදෙවතාති අන්ධවනසුභගවනාදීසු වනෙසු අධිවත්ථා දෙවතා. රුක්ඛදෙවතාති අභිලක්ඛිතෙසු නළෙරුපුචිමන්දාදීසු රුක්ඛෙසු අධිවත්ථා දෙවතා. ඔසධිතිණවනප්පතීසූති හරීතකීආමලකීආදීසු ඔසධීසු තාලනාළිකෙරාදීසු තිණෙසු වනජෙට්ඨකෙසු ච වනප්පතිරුක්ඛෙසු අධිවත්ථා දෙවතා. වනකම්මිකාති වනෙ කසනලායනදාරුආහරණගොරක්ඛාදීසු කෙනචිදෙව කම්මෙන වා විචරකමනුස්සා. උද්ධරෙය්යුන්ති ඛාදෙය්යුං. විලම්බිනීති වාතෙන පහතපහතට්ඨානෙසු කෙළිං කරොන්තී විය විලම්බන්තී. සුඛො ඉමිස්සාති එවරූපාය මාලුවාලතාය සම්ඵස්සොපි සුඛො, දස්සනම්පි සුඛං. අයං මෙ දාරකානං ආපානමණ්ඩලං භවිස්සති, කීළාභූමි භවිස්සති, දුතියං මෙ විමානං පටිලද්ධන්ති ලතාය දස්සනෙපි සම්ඵස්සෙපි සොමනස්සජාතා එවමාහ.

විටභිං කරෙය්යාති සාඛානං උපරි ඡත්තාකාරෙන තිට්ඨෙය්ය. ඔඝනං ජනෙය්යාති හෙට්ඨා ඝනං ජනෙය්ය. උපරි ආරුය්හ සකලං රුක්ඛං පලිවෙඨෙත්වා පුන හෙට්ඨා භස්සමානා භූමිං ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. පදාලෙය්යාති එවං ඔඝනං කත්වා පුන තතො පට්ඨාය යාව මූලා ඔතිණ්ණසාඛාහි අභිරුහමානා සබ්බසාඛා පලිවෙඨෙන්තී මත්ථකං පත්වා තෙනෙව නියාමෙන පුන ඔරොහිත්වා ච අභිරුහිත්වා ච සකලරුක්ඛං සංසිබ්බිත්වා අජ්ඣොත්ථරන්තී සබ්බසාඛා හෙට්ඨා කත්වා සයං උපරි ඨත්වා වාතෙ වා වායන්තෙ දෙවෙ වා වස්සන්තෙ පදාලෙය්ය. භින්දෙය්යාති අත්ථො. ඛාණුමත්තමෙව තිට්ඨෙය්ය, තත්ථ යං සාඛට්ඨකවිමානං හොති, තං සාඛාසු භිජ්ජමානාසු තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජිත්වා සබ්බසාඛාසු භින්නාසු සබ්බං භිජ්ජති. රුක්ඛට්ඨකවිමානං පන යාව රුක්ඛස්ස මූලමත්තම්පි තිට්ඨති, තාව න නස්සති. ඉදං පන විමානං සාඛට්ඨකං, තස්මා සබ්බසාඛාසු සංභිජ්ජමානාසු භිජ්ජිත්ථ. දෙවතා පුත්තකෙ ගහෙත්වා ඛාණුකෙ ඨිතා පරිදෙවිතුං ආරද්ධා.

471. තිබ්බරාගජාතිකොති බහලරාගසභාවො. රාගජං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙතීති තිබ්බරාගජාතිකත්තා දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ ආරම්මණෙ නිමිත්තං ගණ්හාති. අථස්ස ආචරියුපජ්ඣායා දණ්ඩකම්මං ආණාපෙන්ති. සො අභික්ඛණං දණ්ඩකම්මං කරොන්තො දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති, නත්වෙව වීතික්කමං කරොති. තිබ්බදොසජාතිකොති අප්පමත්තිකෙනෙව කුප්පති, දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං හත්ථපරාමාසාදීනි කරොන්තොව කථෙති. සොපි දණ්ඩකම්මපච්චයා දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. මොහජාතිකො පන ඉධ කතං වා කතතො අකතං වා අකතතො න සල්ලක්ඛෙති, තානි තානි කිච්චානි විරාධෙති. සොපි දණ්ඩකම්මපච්චයා දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති.

472. න තිබ්බරාගජාතිකොතිආදීනි වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බානි. කස්මා පනෙත්ථ කොචි තිබ්බරාගාදිජාතිකො හොති, කොචි න තිබ්බරාගාදිජාතිකො? කම්මනියාමෙන. යස්ස හි කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභො බලවා හොති, අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො, දොසමොහා මන්දා, තස්ස මන්දො අලොභො ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති, අදොසාමොහා පන බලවන්තො දොසමොහෙ පරියාදාතුං සක්කොන්ති. තස්මා සො තෙන කම්මෙන දින්නපටිසන්ධිවසෙන නිබ්බත්තො ලුද්ධො හොති, සුඛසීලො අක්කොධනො පඤ්ඤවා වජිරූපමඤාණො.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභදොසා බලවන්තො හොන්ති, අලොභාදොසා මන්දා, අමොහො බලවා, මොහො මන්දො, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච, පඤ්ඤවා පන හොති වජිරූපමඤාණො දත්තාභයත්ථෙරො විය.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති, ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දන්ධො ච, සුඛසීලකො පන හොති අක්කොධනො.

තථා යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි ලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති, අලොභාදයො මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච මූළ්හො ච.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති, ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අප්පකිලෙසො හොති, දිබ්බාරම්මණම්පි දිස්වා නිච්චලො, දුට්ඨො පන හොති දන්ධපඤ්ඤො ච.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති, ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති සුඛසීලකො ච, මූළ්හො පන හොති.

තථා යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසාමොහා බලවන්තො හොන්ති, ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති පඤ්ඤවා ච, දුට්ඨො පන හොති කොධනො.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි අලොභාදයො බලවන්තො හොන්ති, ලොභාදයො මන්දා, සො මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො විය අලුද්ධො අදුට්ඨො පඤ්ඤවා ච හොති.

සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මහාධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා

473. එවංමෙ සුත්තන්ති මහාධම්මසමාදානසුත්තං. තත්ථ එවංකාමාති එවංඉච්ඡා. එවංඡන්දාති එවංඅජ්ඣාසයා. එවංඅධිප්පායාති එවංලද්ධිකා. තත්රාති තස්මිං අනිට්ඨවඩ්ඪනෙ චෙව ඉට්ඨපරිහානෙ ච. භගවංමූලකාති භගවා මූලං එතෙසන්ති භගවංමූලකා. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ, භන්තෙ, අම්හාකං ධම්මා පුබ්බෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙන උප්පාදිතා, තස්මිං පරිනිබ්බුතෙ එකං බුද්ධන්තරං අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉමෙ ධම්මෙ උප්පාදෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි, භගවතා පන නො ඉමෙ ධම්මා උප්පාදිතා. භගවන්තඤ්හි නිස්සාය මයං ඉමෙ ධම්මෙ ආජානාම පටිවිජ්ඣාමාති එවං භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මාති. භගවංනෙත්තිකාති භගවා හි ධම්මානං නෙතා විනෙතා අනුනෙතාති. යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගහෙත්වා දස්සිතා ධම්මා භගවංනෙත්තිකා නාම හොන්ති. භගවංපටිසරණාති චතුභූමකා ධම්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ආපාථං ආගච්ඡමානා භගවති පටිසරන්ති නාමාති භගවංපටිසරණා. පටිසරන්තීති ඔසරන්ති සමොසරන්ති. අපිච මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසින්නස්ස භගවතො පටිවෙධවසෙන ඵස්සො ආගච්ඡති, අහං භගවා කින්නාමොති? ත්වං ඵුසනට්ඨෙන ඵස්සො නාම. වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං ආගච්ඡති. අහං භගවා කින්නාමන්ති? ත්වං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං නාමාති එවං චතුභූමකධම්මානං යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගණ්හන්තො භගවා ධම්මෙ පටිසරතීතිපි භගවංපටිසරණා. භගවන්තඤ්ඤෙව පටිභාතූති භගවතොයෙව එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො උපට්ඨාතු, තුම්හෙයෙව නො කථෙත්වා දෙථාති අත්ථො.

474. සෙවිතබ්බෙති නිස්සයිතබ්බෙ. භජිතබ්බෙති උපගන්තබ්බෙ. යථා තං අවිද්දසුනොති යථා අවිදුනො බාලස්ස අන්ධපුථුජ්ජනස්ස. යථා තං විද්දසුනොති යථා විදුනො මෙධාවිනො පණ්ඩිතස්ස.

475. අත්ථි, භික්ඛවෙ, ධම්මසමාදානන්ති පුරිමසුත්තෙ උප්පටිපාටිආකාරෙන මාතිකා ඨපිතා , ඉධ පන යථාධම්මරසෙනෙව සත්ථා මාතිකං ඨපෙසි. තත්ථ ධම්මසමාදානන්ති පාණාතිපාතාදීනං ධම්මානං ගහණං.

476. අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය සමන්නාගතො.

477. විජ්ජාගතොති විජ්ජාය සමන්නාගතො පඤ්ඤවා.

478. සහාපි දුක්ඛෙනාති එත්ථ මිච්ඡාචාරො අභිජ්ඣා මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ තාව තයො පුබ්බචෙතනාය ච අපරචෙතනාය චාති ද්වින්නං චෙතනානං වසෙන දුක්ඛවෙදනා හොන්ති. සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන සුඛසම්පයුත්තා වා උපෙක්ඛාසම්පයුත්තා වා හොති. සෙසා පාණාතිපාතාදයො සත්ත තිස්සන්නම්පි චෙතනානං වසෙන දුක්ඛවෙදනා හොන්ති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙනා’’ති. දොමනස්සමෙව චෙත්ථ දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. පරියෙට්ඨිං වා ආපජ්ජන්තස්ස පුබ්බභාගපරභාගෙසු කායිකං දුක්ඛම්පි වට්ටතියෙව.

479. සහාපිසුඛෙනාති එත්ථ පාණාතිපාතො ඵරුසවාචා බ්යාපාදොති ඉමෙ තාව තයො පුබ්බචෙතනාය ච අපරචෙතනාය චාති ද්වින්නං චෙතනානං වසෙන සුඛවෙදනා හොන්ති. සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති. සෙසා සත්ත තිස්සන්නම්පි චෙතනානං වසෙන සුඛවෙදනා හොන්තියෙව. සහාපි සොමනස්සෙනාති සොමනස්සමෙව චෙත්ථ සුඛන්ති වෙදිතබ්බං. ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බසමඞ්ගිනො වා පුබ්බභාගපරභාගෙසු කායිකං සුඛම්පි වට්ටතියෙව.

480. තතියධම්මසමාදානෙ ඉධෙකච්චො මච්ඡබන්ධො වා හොති, මාගවිකො වා, පාණුපඝාතංයෙව නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙති. තස්ස ගරුට්ඨානියො භික්ඛු අකාමකස්සෙව පාණාතිපාතෙ ආදීනවං, පාණාතිපාතවිරතියා ච ආනිසංසං කථෙත්වා සික්ඛාපදං දෙති. සො ගණ්හන්තොපි දුක්ඛිතො දොමනස්සිතොව හුත්වා ගණ්හාති. අපරභාගෙ කතිපාහං වීතිනාමෙත්වා රක්ඛිතුං අසක්කොන්තොපි දුක්ඛිතොව හොති, තස්ස පුබ්බාපරචෙතනා දුක්ඛසහගතාව හොන්ති. සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන සුඛසහගතා වා උපෙක්ඛාසහගතා වාති එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො . ඉති පුබ්බභාගපරභාගචෙතනාව සන්ධාය ඉදං වුත්තං – ‘‘සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙනා’’ති. දොමනස්සමෙව චෙත්ථ දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං.

481. චතුත්ථධම්මසමාදානෙ දසසුපි පදෙසු තිස්සොපි පුබ්බභාගාපරභාගසන්නිට්ඨාපකචෙතනා සුඛසම්පයුත්තා හොන්තියෙව, තං සන්ධාය ඉදං වුත්තං – ‘‘සහාපි සුඛෙන සහාපි සොමනස්සෙනා’’ති. සොමනස්සමෙව චෙත්ථ සුඛන්ති වෙදිතබ්බං.

482. තිත්තකාලාබූති තිත්තකරසඅලාබු. විසෙන සංසට්ඨොති හලාහලවිසෙන සම්පයුත්තො මිස්සිතො ලුළිතො. නච්ඡාදෙස්සතීති න රුච්චිස්සති න තුට්ඨිං කරිස්සති. නිගච්ඡසීති ගමිස්සසි. අප්පටිසඞ්ඛාය පිවෙය්යාති තං අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පිවෙය්ය.

483. ආපානීයකංසොති ආපානීයස්ස මධුරපානකස්ස භරිතකංසො. වණ්ණසම්පන්නොති පානකවණ්ණාදීහි සම්පන්නවණ්ණො, කංසෙ පක්ඛිත්තපානකවසෙන පානකකංසොපි එවං වුත්තො. ඡාදෙස්සතීති තඤ්හි හලාහලවිසං යත්ථ යත්ථ පක්ඛිත්තං හොති, තස්ස තස්සෙව රසං දෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡාදෙස්සතී’’ති.

484. පූතිමුත්තන්ති මුත්තමෙව. යථා හි මනුස්සභාවො සුවණ්ණවණ්ණො පූතිකායොත්වෙව, තදහුජාතාපි ගලොචිලතා පූතිලතාත්වෙව වුච්චති. එවං තඞ්ඛණං ගහිතං තරුණම්පි මුත්තං පූතිමුත්තමෙව. නානාභෙසජ්ජෙහීති හරීතකාමලකාදීහි නානොසධෙහි. සුඛී අස්සාති අරොගො සුවණ්ණවණ්ණො සුඛී භවෙය්ය.

485. දධි ච මධු චාති සුපරිසුද්ධං දධි ච සුමධුරං මධු ච. එකජ්ඣං සංසට්ඨන්ති එකතො කත්වා මිස්සිතං ආලුළිතං. තස්ස තන්ති තස්ස තං චතුමධුරභෙසජ්ජං පිවතො රුච්චෙය්ය. ඉදඤ්ච යං භගන්දරසංසට්ඨං ලොහිතං පක්ඛන්දති, න තස්ස භෙසජ්ජං, ආහාරං ථම්භෙත්වා මග්ගං අවලඤ්ජං කරොති. යං පන පිත්තසංසට්ඨං ලොහිතං, තස්සෙතං භෙසජ්ජං සීතලකිරියාය පරියත්තභූතං.

486. විද්ධෙති උබ්බිද්ධෙ. මෙඝවිගමෙන දූරීභූතෙති අත්ථො. විගතවලාහකෙති අපගතමෙඝෙ, දෙවෙති ආකාසෙ. ආකාසගතං තමගතන්ති ආකාසගතං තමං. පුථුසමණබ්රාහ්මණපරප්පවාදෙති පුථූනං සමණබ්රාහ්මණසඞ්ඛාතානං පරෙසං වාදෙ. අභිවිහච්චාති අභිහන්ත්වා. භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ චාති සරදකාලෙ මජ්ඣන්හිකසමයෙ ආදිච්චොව ඔභාසං මුඤ්චති තපති විජ්ජොතතීති.

ඉදං පන සුත්තං දෙවතානං අතිවිය පියං මනාපං. තත්රිදං වත්ථු – දක්ඛිණදිසායං කිර හත්ථිභොගජනපදෙ සඞ්ගරවිහාරො නාම අත්ථි. තස්ස භොජනසාලද්වාරෙ සඞ්ගරරුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා රත්තිභාගෙ එකස්ස දහරස්ස සරභඤ්ඤවසෙන ඉදං සුත්තං ඔසාරෙන්තස්ස සුත්වා සාධුකාරං අදාසි. දහරො කිං එසොති ආහ. අහං, භන්තෙ, ඉමස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතාති. කස්මිං දෙවතෙ පසන්නාසි, කිං සද්දෙ, උදාහු සුත්තෙති? සද්දො නාම, භන්තෙ, යස්ස කස්සචි හොතියෙව, සුත්තෙ පසන්නාම්හි. සත්ථාරා ජෙතවනෙ නිසීදිත්වා කථිතදිවසෙ ච අජ්ජ ච එකබ්යඤ්ජනෙපි නානං නත්ථීති. අස්සොසි ත්වං දෙවතෙ සත්ථාරා කථිතදිවසෙති? ආම, භන්තෙ. කත්ථ ඨිතා අස්සොසීති? ජෙතවනං, භන්තෙ, ගතාම්හි, මහෙසක්ඛාසු පන දෙවතාසු ආගච්ඡන්තීසු තත්ථ ඔකාසං අලභිත්වා ඉධෙව ඨත්වා අස්සොසින්ති. එත්ථ ඨිතාය සක්කා සුත්ථු සද්දො සොතුන්ති? ත්වං පන, භන්තෙ, මය්හං සද්දං සුණසීති? ආම දෙවතෙති. දක්ඛිණකණ්ණපස්සෙ නිසීදිත්වා කථනකාලො විය, භන්තෙ, හොතීති. කිං පන දෙවතෙ සත්ථු රූපං පස්සසීති? සත්ථා මමෙව ඔලොකෙතීති මඤ්ඤමානා සණ්ඨාතුං න සක්කොමි, භන්තෙති. විසෙසං පන නිබ්බත්තෙතුං අසක්ඛිත්ථ දෙවතෙති. දෙවතා තත්ථෙව අන්තරධායි. තං දිවසං කිරෙස දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. එවමිදං සුත්තං දෙවතානං පියං මනාපං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. වීමංසකසුත්තවණ්ණනා

487. එවංමෙ සුතන්ති වීමංසකසුත්තං. තත්ථ වීමංසකෙනාති තයො වීමංසකා – අත්ථවීමංසකො සඞ්ඛාරවීමංසකො සත්ථුවීමංසකොති. තෙසු, ‘‘පණ්ඩිතා හාවුසො, මනුස්සා වීමංසකා’’ති (සං. නි. 3.2) එත්ථ අත්ථවීමංසකො ආගතො. ‘‘යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ධාතුකුසලො ච හොති, ආයතනකුසලො ච හොති, පටිච්චසමුප්පාදකුසලො ච හොති, ඨානාට්ඨානකුසලො ච හොති, එත්තාවතා ඛො, ආනන්ද, පණ්ඩිතො භික්ඛු වීමංසකොති අලං වචනායා’’ති (ම. නි. 3.124) එත්ථ සඞ්ඛාරවීමංසකො ආගතො. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ සත්ථුවීමංසකො අධිප්පෙතො. චෙතොපරියායන්ති චිත්තවාරං චිත්තපරිච්ඡෙදං. සමන්නෙසනාති එසනා පරියෙසනා උපපරික්ඛා. ඉති විඤ්ඤාණායාති එවං විජානනත්ථාය.

488. ද්වීසු ධම්මෙසු තථාගතො සමන්නෙසිතබ්බොති ඉධ කල්යාණමිත්තූපනිස්සයං දස්සෙති. මහා හි එස කල්යාණමිත්තූපනිස්සයො නාම. තස්ස මහන්තභාවො එවං වෙදිතබ්බො – එකස්මිං හි සමයෙ ආයස්මා ආනන්දො උපඩ්ඪං අත්තනො ආනුභාවෙන හොති, උපඩ්ඪං කල්යාණමිත්තානුභාවෙනාති චින්තෙත්වා අත්තනො ධම්මතාය නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි, – ‘‘උපඩ්ඪමිදං, භන්තෙ, බ්රහ්මචරියස්ස, යදිදං කල්යාණමිත්තතා කල්යාණසහායතා කල්යාණසම්පවඞ්කතා’’ති. භගවා ආහ – ‘‘මා හෙවං, ආනන්ද, මා හෙවං, ආනන්ද, සකලමෙවිදං, ආනන්ද, බ්රහ්මචරියං යදිදං කල්යාණමිත්තතා කල්යාණසහායතා, කල්යාණසම්පවඞ්කතා. කල්යාණමිත්තස්සෙතං, ආනන්ද, භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං කල්යාණසහායස්ස කල්යාණසම්පවඞ්කස්ස, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙස්සති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරිස්සති. කථඤ්චානන්ද, භික්ඛු කල්යාණමිත්තො…පෙ… අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොති. ඉධානන්ද, භික්ඛු සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති…පෙ… සම්මාසමාධිං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං එවං ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු කල්යාණමිත්තො…පෙ… බහුලීකරොති, තදමිනාපෙතං, ආනන්ද, පරියායෙන වෙදිතබ්බං. යථා සකලමෙවිදං බ්රහ්මචරියං යදිදං කල්යාණමිත්තතා කල්යාණසහායතා කල්යාණසම්පවඞ්කතා. මමඤ්හි, ආනන්ද, කල්යාණමිත්තං ආගම්ම ජාතිධම්මා සත්තා ජාතියා පරිමුච්චන්ති. ජරාධම්මා…පෙ… සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මා සත්තා සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසෙහි පරිමුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.2).

භික්ඛූනං බාහිරඞ්ගසම්පත්තිං කථෙන්තොපි ආහ – ‘‘බාහිරං, භික්ඛවෙ, අඞ්ගන්ති කරිත්වා නාඤ්ඤං එකඞ්ගම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං මහතො අත්ථාය සංවත්තති, යථයිදං, භික්ඛවෙ, කල්යාණමිත්තතා. කල්යාණමිත්තතා, භික්ඛවෙ, මහතො අත්ථාය සංවත්තතී’’ති (අ. නි. 1.113). මහාචුන්දස්ස කිලෙසසල්ලෙඛපටිපදං කථෙන්තොපි, ‘‘පරෙ පාපමිත්තා භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ කල්යාණමිත්තා භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො’’ති (ම. නි. 1.83) ආහ. මෙඝියත්ථෙරස්ස විමුත්තිපරිපාචනියධම්මෙ කථෙන්තොපි, ‘‘අපරිපක්කාය, මෙඝිය, චෙතොවිමුත්තියා පඤ්ච ධම්මා පරිපාකාය සංවත්තන්ති. කතමෙ පඤ්ච? ඉධ, මෙඝිය, භික්ඛු කල්යාණමිත්තො හොති’’ති (උදා. 31) කල්යාණමිත්තූපනිස්සයමෙව විසෙසෙසි. පියපුත්තස්ස රාහුලත්ථෙරස්ස අභිණ්හොවාදං දෙන්තොපි –

‘‘මිත්තෙ භජස්සු කල්යාණෙ, පන්තඤ්ච සයනාසනං;

විවිත්තං අප්පනිග්ඝොසං, මත්තඤ්ඤූ හොහි භොජනෙ.

චීවරෙ පිණ්ඩපාතෙ ච, පච්චයෙ සයනාසනෙ;

එතෙසු තණ්හං මාකාසි, මා ලොකං පුනරාගමී’’ති. (සු. නි. 340, 341) –

කල්යාණමිත්තූපනිස්සයමෙව සබ්බපඨමං කථෙසි. එවං මහා එස කල්යාණමිත්තූපනිස්සයො නාම. ඉධාපි තං දස්සෙන්තො භගවා ද්වීසු ධම්මෙසු තථාගතො සමන්නෙසිතබ්බොති දෙසනං ආරභි. පණ්ඩිතො භික්ඛු ද්වීසු ධම්මෙසු තථාගතං එසතු ගවෙසතූති අත්ථො. එතෙන භගවා අයං මහාජච්චොති වා, ලක්ඛණසම්පන්නොති වා, අභිරූපො දස්සනීයොති වා, අභිඤ්ඤාතො අභිලක්ඛිතොති වා, ඉමං නිස්සායාහං චීවරාදයො පච්චයෙ ලභිස්සාමීති වා, එවං චින්තෙත්වා මං නිස්සාය වසනකිච්චං නත්ථි. යො පන එවං සල්ලක්ඛෙති, ‘‘පහොති මෙ එස සත්ථා හුත්වා සත්ථුකිච්චං සාධෙතු’’න්ති, සො මං භජතූති සීහනාදං නදති. බුද්ධසීහනාදො කිර නාමෙස සුත්තන්තොති.

ඉදානි තෙ ද්වෙ ධම්මෙ දස්සෙන්තො චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යෙසූති ආහ. තත්ථ සත්ථු කායිකො සමාචාරො වීමංසකස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යො ධම්මො නාම. වාචසිකො සමාචාරො සොතවිඤ්ඤෙය්යො ධම්මො නාම. ඉදානි තෙසු සමන්නෙසිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො යෙ සංකිලිට්ඨාතිආදිමාහ. තත්ථ සංකිලිට්ඨාති කිලෙසසම්පයුත්තා. තෙ ච න චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා. යථා පන උදකෙ චලන්තෙ වා පුප්ඵුළකෙ වා මුඤ්චන්තෙ අන්තො මච්ඡො අත්ථීති විඤ්ඤායති, එවං පාණාතිපාතාදීනි වා කරොන්තස්ස, මුසාවාදාදීනි වා භණන්තස්ස කායවචීසමාචාරෙ දිස්වා ච සුත්වා ච තංසමුට්ඨාපකචිත්තං සංකිලිට්ඨන්ති විඤ්ඤායති. තස්මා එවමාහ. සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස හි කායවචීසමාචාරාපි සංකිලිට්ඨායෙව නාම. න තෙ තථාගතස්ස සංවිජ්ජන්තීති න තෙ තථාගතස්ස අත්ථි. න උපලබ්භන්තීති එවං ජානාතීති අත්ථො. නත්ථිතායෙව හි තෙ න උපලබ්භන්ති න පටිච්ඡන්නතාය. තථා හි භගවා එකදිවසං ඉමෙසු ධම්මෙසු භික්ඛුසඞ්ඝං පවාරෙන්තො ආහ – ‘‘හන්ද දානි, භික්ඛවෙ, පවාරෙමි වො, න ච මෙ කිඤ්චි ගරහථ කායිකං වා වාචසිකං වා’’ති. එවං වුත්තෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘න ඛො මයං, භන්තෙ, භගවතො කිඤ්චි ගරහාම කායිකං වා වාචසිකං වා. භගවා හි, භන්තෙ, අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජානෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො. මග්ගානුගා ච, භන්තෙ, එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡාසමන්නාගතා’’ති (සං. නි. 1.215). එවං පරිසුද්ධා තථාගතස්ස කායවචීසමාචාරා. උත්තරොපි සුදං මාණවො තථාගතස්ස කායවචීද්වාරෙ අනාරාධනීයං කිඤ්චි පස්සිස්සාමීති සත්ත මාසෙ අනුබන්ධිත්වා ලික්ඛාමත්තම්පි න අද්දස. මනුස්සභූතො වා එස බුද්ධභූතස්ස කායවචීද්වාරෙ කිං අනාරාධනීයං පස්සිස්සති? මාරොපි දෙවපුත්තො බොධිසත්තස්ස සතො මහාභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය ඡබ්බස්සානි ගවෙසමානො කිඤ්චි අනාරාධනීයං නාද්දස, අන්තමසො චෙතොපරිවිතක්කමත්තම්පි. මාරො කිර චින්තෙසි – ‘‘සචස්ස විතක්කිතමත්තම්පි අකුසලං පස්සිස්සාමි, තත්ථෙව නං මුද්ධනි පහරිත්වා පක්කමිස්සාමී’’ති. සො ඡබ්බස්සානි අදිස්වා බුද්ධභූතම්පි එකං වස්සං අනුබන්ධිත්වා කිඤ්චි වජ්ජං අපස්සන්තො ගමනසමයෙ වන්දිත්වා –

‘‘මහාවීර මහාපුඤ්ඤං, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

සබ්බවෙරභයාතීතං, පාදෙ වන්දාමි ගොතම’’න්ති. (සං. නි. 1.159) –

ගාථං වත්වා ගතො.

වීතිමිස්සාති කාලෙ කණ්හා, කාලෙ සුක්කාති එවං වොමිස්සකා. වොදාතාති පරිසුද්ධා නික්කිලෙසා. සංවිජ්ජන්තීති වොදාතා ධම්මා අත්ථි උපලබ්භන්ති. තථාගතස්ස හි පරිසුද්ධා කායසමාචාරාදයො. තෙනාහ – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස අරක්ඛෙය්යානි. කතමානි චත්තාරි? පරිසුද්ධකායසමාචාරො, භික්ඛවෙ, තථාගතො, නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිතං, යං තථාගතො රක්ඛෙය්ය, ‘මා මෙ ඉදං පරො අඤ්ඤාසී’ති. පරිසුද්ධවචීසමාචාරො… පරිසුද්ධමනොසමාචාරො… පරිසුද්ධාජීවො, භික්ඛවෙ, තථාගතො , නත්ථි තථාගතස්ස මිච්ඡාජීවො, යං තථාගතො රක්ඛෙය්ය, මා මෙ ඉදං පරො අඤ්ඤාසී’’ති (අ. නි. 7.58).

ඉමං කුසලං ධම්මන්ති ඉමං අනවජ්ජං ආජීවට්ඨමකසීලං. ‘‘අයමායස්මා සත්ථා කිං නු ඛො දීඝරත්තං සමාපන්නො අතිචිරකාලතො පට්ඨාය ඉමිනා සමන්නාගතො, උදාහු ඉත්තරසමාපන්නො හිය්යො වා පරෙ වා පරසුවෙ වා දිවසෙ සමාපන්නො’’ති එවං ගවෙසතූති අත්ථො. එකච්චෙන හි එකස්මිං ඨානෙ වසන්තෙන බහු මිච්ඡාජීවකම්මං කතං, තං තත්ථ කාලාතික්කමෙ පඤ්ඤායති, පාකටං හොති. සො අඤ්ඤතරං පච්චන්තගාමං වා සමුද්දතීරං වා ගන්ත්වා පණ්ණසාලං කාරෙත්වා ආරඤ්ඤකො විය හුත්වා විහරති. මනුස්සා සම්භාවනං උප්පාදෙත්වා තස්ස පණීතෙ පච්චයෙ දෙන්ති. ජනපදවාසිනො භික්ඛූ තස්ස පරිහාරං දිස්වා, ‘‘අතිදප්පිතො වතායං ආයස්මා, කො නු ඛො එසො’’ති පරිග්ගණ්හන්තා, ‘‘අසුකට්ඨානෙ අසුකං නාම මිච්ඡාජීවං කත්වා පක්කන්තභික්ඛූ’’ති ඤත්වා න සක්කා ඉමිනා සද්ධිං උපොසථො වා පවාරණා වා කාතුන්ති සන්නිපතිත්වා ධම්මෙන සමෙන උක්ඛෙපනීයාදීසු අඤ්ඤතරං කම්මං කරොන්ති. එවරූපාය පටිච්ඡන්නපටිපත්තියා අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා වීමංසාපෙතුං එවමාහ.

එවංජානාතීති දීඝරත්තං සමාපන්නො, න ඉත්තරසමාපන්නොති ජානාති. අනච්ඡරියං චෙතං. යං තථාගතස්ස එතරහි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තස්ස දීඝරත්තං ආජීවට්ඨමකසීලං පරිසුද්ධං භවෙය්ය. යස්ස බොධිසත්තකාලෙපි එවං අහොසි.

අතීතෙ කිර ගන්ධාරරාජා ච වෙදෙහරාජා ච ද්වෙපි සහායකා හුත්වා කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා රජ්ජානි පුත්තානං නිය්යාතෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා එකස්මිං අරඤ්ඤගාමකෙ පිණ්ඩාය චරන්ති. පච්චන්තො නාම දුල්ලභලොණො හොති. තතො අලොණං යාගුං ලභිත්වා එකිස්සාය සාලාය නිසීදිත්වා පිවන්ති. අන්තරන්තරෙ මනුස්සා ලොණචුණ්ණං ආහරිත්වා දෙන්ති. එකදිවසං එකො වෙදෙහිසිස්ස පණ්ණෙ පක්ඛිපිත්වා ලොණචුණ්ණං අදාසි . වෙදෙහිසි ගහෙත්වා උපඩ්ඪං ගන්ධාරිසිස්ස-සන්තිකෙ ඨපෙත්වා උපඩ්ඪං අත්තනො සන්තිකෙ ඨපෙසි. තතො ථොකං පරිභුත්තාවසෙසං දිස්වා, ‘‘මා ඉදං නස්සී’’ති පණ්ණෙන වෙඨෙත්වා තිණගහනෙ ඨපෙසි. පුන එකස්මිං දිවසෙ යාගුපානකාලෙ සතිං කත්වා ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ගන්ධාරිසිං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘ඉතො ථොකං ගණ්හථ ආචරියා’’ති ආහ. කුතො තෙ ලද්ධං වෙදෙහිසීති? තස්මිං දිවසෙ පරිභුත්තාවසෙසං ‘‘මා නස්සී’’ති මයා ඨපිතන්ති. ගන්ධාරිසි ගහෙතුං න ඉච්ඡති, අලොණකංයෙව යාගුං පිවිත්වා වෙදෙහං ඉසිං අවොච –

‘‘හිත්වා ගාමසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සොළස;

කොට්ඨාගාරානි ඵීතානි, සන්නිධිං දානි කුබ්බසී’’ති. (ජා. 1.7.76);

වෙදෙහිසි අවොච – ‘‘තුම්හෙ රජ්ජං පහාය පබ්බජිතා, ඉදානි කස්මා ලොණචුණ්ණමත්තසන්නිධිකාරණා පබ්බජ්ජාය අනුච්ඡවිකං න කරොථා’’ති? කිං මයා කතං වෙදෙහිසීති? අථ නං ආහ –

‘‘හිත්වා ගන්ධාරවිසයං, පහූතධනධාරියං;

පසාසනතො නික්ඛන්තො, ඉධ දානි පසාසසී’’ති. (ජා. 1.7.77);

ගන්ධාරො ආහ –

‘‘ධම්මං භණාමි වෙදෙහ, අධම්මො මෙ න රුච්චති;

ධම්මං මෙ භණමානස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති. (ජා. 1.7.78);

වෙදෙහො ආහ –

‘‘යෙන කෙනචි වණ්ණෙන, පරො ලභති රුප්පනං;

මහත්ථියම්පි චෙ වාචං, න තං භාසෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති. (ජා. 1.7.79);

ගන්ධාරො ආහ –

‘‘කාමං රුප්පතු වා මා වා, භුසංව විකිරීයතු;

ධම්මං මෙ භණමානස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති. (ජා. 1.7.80);

තතො වෙදෙහිසි යස්ස සකාපි බුද්ධි නත්ථි, ආචරියසන්තිකෙ විනයං න සික්ඛති, සො අන්ධමහිංසො විය වනෙ චරතීති චින්තෙත්වා ආහ –

‘‘නො චෙ අස්ස සකා බුද්ධි, විනයො වා සුසික්ඛිතො;

වනෙ අන්ධමහිංසොව, චරෙය්ය බහුකො ජනො.

යස්මා ච පනිධෙකච්චෙ, ආචෙරම්හි සුසික්ඛිතා;

තස්මා විනීතවිනයා, චරන්ති සුසමාහිතා’’ති. (ජා. 1.7.81-82);

එවඤ්ච පන වත්වා වෙදෙහිසි අජානිත්වා මයා කතන්ති ගන්ධාරිසිං ඛමාපෙසි. තෙ උභොපි තපං චරිත්වා බ්රහ්මලොකං අගමංසු. එවං තථාගතස්ස බොධිසත්තකාලෙපි දීඝරත්තං ආජීවට්ඨමකසීලං පරිසුද්ධං අහොසි.

උත්තජ්ඣාපන්නො අයමායස්මා භික්ඛු යසපත්තොති අයමායස්මා අම්හාකං සත්ථා භික්ඛු ඤත්තං පඤ්ඤාතභාවං පාකටභාවං අජ්ඣාපන්නො නු ඛො, සයඤ්ච පරිවාරසම්පත්තිං පත්තො නු ඛො නොති. තෙන චස්ස පඤ්ඤාතජ්ඣාපන්නභාවෙන යසසන්නිස්සිතභාවෙන ච කිං එකච්චෙ ආදීනවා සන්දිස්සන්ති උදාහු නොති එවං සමන්නෙසන්තූති දස්සෙති. න තාව, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, යාව භික්ඛු න රාජරාජමහාමත්තාදීසු අභිඤ්ඤාතභාවං වා පරිවාරසම්පත්තිං වා ආපන්නො හොති, තාව එකච්චෙ මානාතිමානාදයො ආදීනවා න සංවිජ්ජන්ති උපසන්තූපසන්තො විය සොතාපන්නො විය සකදාගාමී විය ච විහරති. අරියො නු ඛො පුථුජ්ජනො නු ඛොතිපි ඤාතුං න සක්කා හොති.

යතොච ඛො, භික්ඛවෙති යදා පන ඉධෙකච්චො භික්ඛු ඤාතො හොති පරිවාරසම්පන්නො වා, තදා තිණ්හෙන සිඞ්ගෙන ගොගණං විජ්ඣන්තො දුට්ඨගොණො විය, මිගසඞ්ඝං අභිමද්දමානො දීපි විය ච අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ විජ්ඣන්තො අගාරවො අසභාගවුත්ති අග්ගපාදෙන භූමිං ඵුසන්තො විය චරති. එකච්චො පන කුලපුත්තො යථා යථා ඤාතො හොති යසස්සී, තථා තථා ඵලභාරභරිතො විය සාලි සුට්ඨුතරං ඔනමති, රාජරාජමහාමත්තාදීසු උපසඞ්කමන්තෙසු අකිඤ්චනභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා සමණසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා ඡින්නවිසාණඋසභො විය, චණ්ඩාලදාරකො විය ච සොරතො නිවාතො නීචචිත්තො හුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චෙව සදෙවකස්ස ච ලොකස්ස, හිතාය සුඛාය පටිපජ්ජති. එවරූපං පටිපත්තිං සන්ධාය ‘‘නාස්ස ඉධෙකච්චෙ ආදීනවා’’ති ආහ.

තථාගතො පන අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු තාදී, සො හි ලාභෙපි තාදී, අලාභෙපි තාදී, යසෙපි තාදී, අයසෙපි තාදී, පසංසායපි තාදී, නින්දායපි තාදී, සුඛෙපි තාදී, දුක්ඛෙපි තාදී, තස්මා සබ්බාකාරෙන නාස්ස ඉධෙකච්චෙ ආදීනවා සංවිජ්ජන්ති. අභයූපරතොති අභයො හුත්වා උපරතො, අච්චන්තූපරතො සතතූපරතොති අත්ථො. න වා භයෙන උපරතොතිපි අභයූපරතො. චත්තාරි හි භයානි කිලෙසභයං වට්ටභයං දුග්ගතිභයං උපවාදභයන්ති. පුථුජ්ජනො චතූහිපි භයෙහි භායති. සෙක්ඛා තීහි, තෙසඤ්හි දුග්ගතිභයං පහීනං, ඉති සත්ත සෙක්ඛා භයූපරතා, ඛීණාසවො අභයූපරතො නාම, තස්ස හි එකම්පි භයං නත්ථි. කිං පරවාදභයං නත්ථීති? නත්ථි. පරානුද්දයං පන පටිච්ච, ‘‘මාදිසං ඛීණාසවං පටිච්ච සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති උපවාදං රක්ඛති. මූලුප්පලවාපිවිහාරවාසී යසත්ථෙරො විය.

ථෙරො කිර මූලුප්පලවාපිගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. අථස්ස උපට්ඨාකකුලද්වාරං පත්තස්ස පත්තං ගහෙත්වා ථණ්ඩිලපීඨකං නිස්සාය ආසනං පඤ්ඤපෙසුං. අමච්චධීතාපි තංයෙව පීඨකං නිස්සාය පරතොභාගෙ නීචතරං ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි. එකො නෙවාසිකො භික්ඛු පච්ඡා පිණ්ඩාය පවිට්ඨො ද්වාරෙ ඨත්වාව ඔලොකෙන්තො ථෙරො අමච්චධීතරා සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිසින්නොති සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘අයං පංසුකූලිකො විහාරෙව උපසන්තූපසන්තො විය විහරති, අන්තොගාමෙ පන උපට්ඨායිකාහි සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිසීදතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘කිං නු ඛො මයා දුද්දිට්ඨ’’න්ති පුනප්පුනං ඔලොකෙත්වා තථාසඤ්ඤීව හුත්වා පක්කාමි. ථෙරොපි භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගන්ත්වා වසනට්ඨානං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිසීදි. නෙවාසිකොපි කතභත්තකිච්චො විහාරං ගන්ත්වා, ‘‘තං පංසුකූලිකං නිග්ගණ්හිත්වා විහාරා නික්කඩ්ඪිස්සාමී’’ති අසඤ්ඤතනීහාරෙන ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පරිභොගඝටතො උලුඞ්කෙන උදකං ගහෙත්වා මහාසද්දං කරොන්තො පාදෙ ධොවි. ථෙරො, ‘‘කො නු ඛො අයං අසඤ්ඤතචාරිකො’’ති ආවජ්ජන්තො සබ්බං ඤත්වා, ‘‘අයං මයි මනං පදොසෙත්වා අපායූපගො මා අහොසී’’ති වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා කණ්ණිකාමණ්ඩලසමීපෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. නෙවාසිකො දුට්ඨාකාරෙන ඝටිකං උක්ඛිපිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිට්ඨො ථෙරං අපස්සන්තො, ‘‘හෙට්ඨාමඤ්චං පවිට්ඨො භවිස්සතී’’ති ඔලොකෙත්වා තත්ථාපි අපස්සන්තො නික්ඛමිතුං ආරභි. ථෙරො උක්කාසි. ඉතරො උද්ධං ඔලොකෙන්තො දිස්වා අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො එවමාහ – ‘‘පතිරූපං තෙ, ආවුසො, පංසුකූලික එවං ආනුභාවසම්පන්නස්ස උපට්ඨායිකාය සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිසීදිතු’’න්ති. පබ්බජිතා නාම, භන්තෙ, මාතුගාමෙන සද්ධිං න එකමඤ්චෙ නිසීදන්ති, තුම්හෙහි පන දුද්දිට්ඨමෙතන්ති. එවං ඛීණාසවා පරානුද්දයාය උපවාදං රක්ඛන්ති.

ඛයා රාගස්සාති රාගස්ස ඛයෙනෙව. වීතරාගත්තා කාමෙ න පටිසෙවති, න පටිසඞ්ඛාය වාරෙත්වාති. තඤ්චෙති එවං තථාගතස්ස කිලෙසප්පහානං ඤත්වා තත්ථ තත්ථ ඨිතනිසින්නකාලාදීසුපි චතුපරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වාපි ඉතිපි සත්ථා වීතරාගො වීතදොසො වීතමොහො වන්තකිලෙසො පහීනමලො අබ්භා මුත්තපුණ්ණචන්දො විය සුපරිසුද්ධොති එවං තථාගතස්ස කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං කථයමානං තං වීමංසකං භික්ඛුං පරෙ එවං පුච්ඡෙය්යුං චෙති අත්ථො.

ආකාරාති කාරණානි. අන්වයාති අනුබුද්ධියො. සඞ්ඝෙ වා විහරන්තොති අප්පෙකදා අපරිච්ඡින්නගණනස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ විහරන්තො. එකො වා විහරන්තොති ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ , අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුන්ති, තෙමාසං පටිසල්ලීයිතුන්ති එවං පටිසල්ලානෙ චෙව පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩෙ ච එකකො විහරන්තො. සුගතාති සුට්ඨුගතා සුප්පටිපන්නා කාරකා යුත්තපයුත්තා. එවරූපාපි හි එකච්චෙ භික්ඛූ අත්ථි. දුග්ගතාති දුට්ඨුගතා දුප්පටිපන්නා කායදළ්හිබහුලා විස්සට්ඨකම්මට්ඨානා. එවරූපාපි එකච්චෙ අත්ථි. ගණමනුසාසන්තීති ගණබන්ධනෙන බද්ධා ගණාරාමා ගණබහුලිකා හුත්වා ගණං පරිහරන්ති. එවරූපාපි එකච්චෙ අත්ථි. තෙසං පටිපක්ඛභූතා ගණතො නිස්සටා විසංසට්ඨා විප්පමුත්තවිහාරිනොපි අත්ථි.

ආමිසෙසු සන්දිස්සන්තීති ආමිසගිද්ධා ආමිසචක්ඛුකා චතුපච්චයආමිසත්ථමෙව ආහිණ්ඩමානා ආමිසෙසු සන්දිස්සමානකභික්ඛූපි අත්ථි. ආමිසෙන අනුපලිත්තා චතූහි පච්චයෙහි විනිවත්තමානසා අබ්භා මුත්තචන්දසදිසා හුත්වා විහරමානාපි අත්ථි. නායමායස්මා තං තෙන අවජානාතීති අයං ආයස්මා සත්ථා තාය තාය පටිපත්තියා තං තං පුග්ගලං නාවජානාති, අයං පටිපන්නො කාරකො, අයං ගණතො නිස්සටො විසංසට්ඨො. අයං ආමිසෙන අනුපලිත්තො පච්චයෙහි විනිවත්තමානසො අබ්භා මුත්තො චන්දිමා වියාති එවමස්ස ගෙහසිතවසෙන උස්සාදනාපි නත්ථි. අයං දුප්පටිපන්නො අකාරකො කායදළ්හිබහුලො විස්සට්ඨකම්මට්ඨානො, අයං ගණබන්ධනබද්ධො, අයං ආමිසගිද්ධො ලොලො ආමිසචක්ඛුකොති එවමස්ස ගෙහසිතවසෙන අපසාදනාපි නත්ථීති අත්ථො. ඉමිනා කිං කථිතං හොති? තථාගතස්ස සත්තෙසු තාදිභාවො කථිතො හොති. අයඤ්හි –

‘‘වධකස්ස දෙවදත්තස්ස, චොරස්සඞ්ගුලිමාලිනො;

ධනපාලෙ රාහුලෙ ච, සබ්බෙසං සමකො මුනී’’ති. (මි. ප. 6.6.5);

489. තත්ර, භික්ඛවෙති තෙසු ද්වීසු වීමංසකෙසු. යො, ‘‘කෙ පනායස්මතො ආකාරා’’ති පුච්ඡායං ආගතො ගණ්ඨිවීමංසකො ච, යො ‘‘අභයූපරතො අයමායස්මා’’ති ආගතො මූලවීමංසකො ච. තෙසු මූලවීමංසකෙන තථාගතොව උත්තරි පටිපුච්ඡිතබ්බො. සො හි පුබ්බෙ පරස්සෙව කථාය නිට්ඨඞ්ගතො. පරො ච නාම ජානිත්වාපි කථෙය්ය අජානිත්වාපි. එවමස්ස කථා භූතාපි හොති අභූතාපි, තස්මා පරස්සෙව කථාය නිට්ඨං අගන්ත්වා තතො උත්තරි තථාගතොව පටිපුච්ඡිතබ්බොති අත්ථො.

බ්යාකරමානොති එත්ථ යස්මා තථාගතස්ස මිච්ඡාබ්යාකරණං නාම නත්ථි, තස්මා සම්මා මිච්ඡාති අවත්වා බ්යාකරමානොත්වෙව වුත්තං. එතං පථොහමස්මිඑතං ගොචරොති එස මය්හං පථො එස ගොචරොති අත්ථො. ‘‘එතාපාථො’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො මය්හං ආජීවට්ඨමකසීලං පරිසුද්ධං, ස්වාහං තස්ස පරිසුද්ධභාවෙන වීමංසකස්ස භික්ඛුනො ඤාණමුඛෙ එතාපාථො, එවං ආපාථං ගච්ඡාමීති වුත්තං හොති. නො ච තෙන තම්මයොති තෙනපි චාහං පරිසුද්ධෙන සීලෙන න තම්මයො, න සතණ්හො, පරිසුද්ධසීලත්තාව නිත්තණ්හොහමස්මීති දීපෙති.

උත්තරුත්තරිංපණීතපණීතන්ති උත්තරුත්තරිං චෙව පණීතතරඤ්ච කත්වා දෙසෙති. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගන්ති කණ්හං චෙව සුක්කඤ්ච, තඤ්ච ඛො සප්පටිභාගං සවිපක්ඛං කත්වා, කණ්හං පටිබාහිත්වා සුක්කන්ති සුක්කං පටිබාහිත්වා කණ්හන්ති එවං සප්පටිභාගං කත්වා කණ්හසුක්කං දෙසෙති. කණ්හං දෙසෙන්තොපි සඋස්සාහං සවිපාකං දෙසෙති, සුක්කං දෙසෙන්තොපි සඋස්සාහං සවිපාකං දෙසෙති. අභිඤ්ඤාය ඉධෙකච්චං ධම්මං ධම්මෙසු නිට්ඨං ගච්ඡතීති තස්මිං දෙසිතෙ ධම්මෙ එකච්චං පටිවෙධධම්මං අභිඤ්ඤාය තෙන පටිවෙධධම්මෙන දෙසනාධම්මෙ නිට්ඨං ගච්ඡති. සත්ථරි පසීදතීති එවං ධම්මෙ නිට්ඨං ගන්ත්වා භිය්යොසොමත්තාය සම්මාසම්බුද්ධො සො භගවාති සත්ථරි පසීදති. තෙන පන භගවතා යො ධම්මො අක්ඛාතො, සොපි ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො නිය්යානිකත්තා. ය්වාස්ස තං ධම්මං පටිපන්නො සඞ්ඝො, සොපි සුප්පටිපන්නො වඞ්කාදිදොසරහිතං පටිපදං පටිපන්නත්තාති එවං ධම්මෙ සඞ්ඝෙපි පසීදති. තඤ්චෙති තං එවං පසන්නං තත්ථ තත්ථ තිණ්ණං රතනානං වණ්ණං කථෙන්තං භික්ඛුං.

490. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි සත්ථුවීමංසනකාරණෙහි. ඉමෙහි පදෙහීති ඉමෙහි අක්ඛරසම්පිණ්ඩනපදෙහි. ඉමෙහි බ්යඤ්ජනෙහීති ඉමෙහි ඉධ වුත්තෙහි අක්ඛරෙහි. සද්ධා නිවිට්ඨාති ඔකප්පනා පතිට්ඨිතා. මූලජාතාති සොතාපත්තිමග්ගවසෙන සඤ්ජාතමූලා. සොතාපත්තිමග්ගො හි සද්ධාය මූලං නාම. ආකාරවතීති කාරණං පරියෙසිත්වා ගහිතත්තා සකාරණා. දස්සනමූලිකාති සොතාපත්තිමග්ගමූලිකා. සො හි දස්සනන්ති වුච්චති. දළ්හාති ථිරා. අසංහාරියාති හරිතුං න සක්කා. සමණෙන වාති සමිතපාපසමණෙන වා. බ්රාහ්මණෙන වාති බාහිතපාපබ්රාහ්මණෙන වා. දෙවෙන වාති උපපත්තිදෙවෙන වා. මාරෙන වාති වසවත්තිමාරෙන වා, සොතාපන්නස්ස හි වසවත්තිමාරෙනාපි සද්ධා අසංහාරියා හොති සූරම්බට්ඨස්ස විය.

සො කිර සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපන්නො හුත්වා ගෙහං ආගතො. අථ මාරො ද්වත්තිංසවරලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතං බුද්ධරූපං මාපෙත්වා තස්ස ඝරද්වාරෙ ඨත්වා – ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සාසනං පහිණි. සූරො චින්තෙසි, ‘‘අහං ඉදානෙව සත්ථු සන්තිකා ධම්මං සුත්වා ආගතො, කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපසඞ්කමිත්වා සත්ථුසඤ්ඤාය වන්දිත්වා අට්ඨාසි. මාරො ආහ – ‘‘යං තෙ මයා, සූරම්බට්ඨ, රූපං අනිච්චං…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්චන්ති කථිතං, තං අනුපධාරෙත්වාව සහසා මයා එවං වුත්තං. තස්මා ත්වං රූපං නිච්චං…පෙ… විඤ්ඤාණං නිච්චන්ති ගණ්හාහී’’ති. සූරො චින්තෙසි – ‘‘අට්ඨානමෙතං, යං බුද්ධා අනුපධාරෙත්වා අපච්චක්ඛං කත්වා කිඤ්චි කථෙය්යුං, අද්ධා අයං මය්හං විබාධනත්ථං මාරො ආගතො’’ති. තතො නං ත්වං මාරොති ආහ. සො මුසාවාදං කාතුං නාසක්ඛි, ආම මාරොස්මීති පටිජානි. කස්මා ආගතොසීති වුත්තෙ තව සද්ධාචාලනත්ථන්ති ආහ. කණ්හ පාපිම, ත්වං තාව එකකො තිට්ඨ, තාදිසානං මාරානං සතම්පි සහස්සම්පි මම සද්ධං චාලෙතුං අසමත්ථං, මග්ගෙන ආගතා සද්ධා නාම සිලාපථවියං පතිට්ඨිතසිනෙරු විය අචලා හොති, කිං ත්වං එත්ථාති අච්ඡරං පහරි. සො ඨාතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙවන්තරධායි. බ්රහ්මුනා වාති බ්රහ්මකායිකාදීසු අඤ්ඤතරබ්රහ්මුනා වා. කෙනචි වා ලොකස්මින්ති එතෙ සමණාදයො ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙනපි කෙනචි වා ලොකස්මිං හරිතුං න සක්කා. ධම්මසමන්නෙසනාති සභාවසමන්නෙසනා. ධම්මතාසුසමන්නිට්ඨොති ධම්මතාය සුසමන්නිට්ඨො, සභාවෙනෙව සුට්ඨු සමන්නෙසිතො හොතීති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

වීමංසකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. කොසම්බියසුත්තවණ්ණනා

491. එවංමෙ සුතන්ති කොසම්බියසුත්තං. තත්ථ කොසම්බියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණීආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු කොසම්බරුක්ඛාව උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා කොසම්බීති සඞ්ඛං අගමාසි. කුසම්බස්ස නාම ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තාතිපි එකෙ. ඝොසිතාරාමෙති ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ.

පුබ්බෙ කිර අද්දිලරට්ඨං නාම අහොසි. තතො කොතූහලකො නාම දලිද්දො ඡාතකභයෙන සපුත්තදාරො කෙදාරපරිච්ඡින්නං සුභික්ඛං රට්ඨං ගච්ඡන්තො පුත්තං වහිතුං අසක්කොන්තො ඡඩ්ඩෙත්වා අගමාසි. මාතා නිවත්තිත්වා තං ගහෙත්වා ගතා. තෙ එකං ගොපාලකගාමකං පවිසිංසු, ගොපාලකානඤ්ච තදා පහතපායසො පටියත්තො හොති, තතො පායසං ලභිත්වා භුඤ්ජිංසු. අථ සො පුරිසො පහූතපායසං භුඤ්ජිත්වා ජිරාපෙතුං අසක්කොන්තො රත්තිභාගෙ කාලං කත්වා තත්ථෙව සුනඛියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා කුක්කුරො ජාතො. සො ගොපාලකස්ස පියො අහොසි මනාපො, ගොපාලකො ච පච්චෙකබුද්ධං උපට්ඨාසි. පච්චෙකබුද්ධොපි භත්තකිච්චාවසානෙ කුක්කුරස්ස එකං පිණ්ඩං දෙති. සො පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහං උප්පාදෙත්වා ගොපාලකෙන සද්ධිං පණ්ණසාලම්පි ගච්ඡති.

සො ගොපාලකෙ අසන්නිහිතෙ භත්තවෙලාය සයමෙව ගන්ත්වා කාලාරොචනත්ථං පණ්ණසාලද්වාරෙ භුස්සති, අන්තරාමග්ගෙපි චණ්ඩමිගෙ දිස්වා භුස්සිත්වා පලාපෙති. සො පච්චෙකබුද්ධෙ මුදුකෙන චිත්තෙන කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. තත්රස්ස ඝොසකදෙවපුත්තොත්වෙව නාමං අහොසි. සො දෙවලොකතො චවිත්වා කොසම්බියං එකස්මිං කුලඝරෙ නිබ්බත්ති. තං අපුත්තකො සෙට්ඨි තස්ස මාතාපිතූනං ධනං දත්වා පුත්තං කත්වා අග්ගහෙසි. අථ සො අත්තනො පුත්තෙ ජාතෙ සත්තක්ඛත්තුං මාරාපෙතුං උපක්කමි. සො පුඤ්ඤවන්තතාය සත්තසුපි ඨානෙසු මරණං අප්පත්වා අවසානෙ එකාය සෙට්ඨිධීතාය වෙය්යත්තියෙන ලද්ධජීවිකො අපරභාගෙ පිතුඅච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං පත්වා ඝොසිතසෙට්ඨි නාම ජාතො. අඤ්ඤෙපි කොසම්බියං කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති ද්වෙ සෙට්ඨිනො සන්ති. ඉමෙහි සද්ධිං තයො අහෙසුං.

තෙන ච සමයෙන තෙසං සහායකානං සෙට්ඨීනං කුලූපකා පඤ්චසතා ඉසයො පබ්බතපාදෙ වසිංසු. තෙ කාලෙන කාලං ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං ආගච්ඡන්ති. අථෙකස්මිං වාරෙ ගිම්හසමයෙ මනුස්සපථං ආගච්ඡන්තා නිරුදකමහාකන්තාරං අතික්කමිත්වා කන්තාරපරියොසානෙ මහන්තං නිග්රොධරුක්ඛං දිස්වා චින්තෙසුං – ‘‘යාදිසො අයං රුක්ඛො, අද්ධා එත්ථ මහෙසක්ඛාය දෙවතාය භවිතබ්බං, සාධු වතස්ස, සචෙ නො පානීයං වා භොජනීයං වා දදෙය්යා’’ති. දෙවතා ඉසීනං අජ්ඣාසයං විදිත්වා ඉමෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමීති අත්තනො ආනුභාවෙන විටපන්තරතො නඞ්ගලසීසමත්තං උදකධාරං පවත්තෙසි. ඉසිගණො රජතක්ඛන්ධසදිසං උදකවට්ටිං දිස්වා අත්තනො භාජනෙහි උදකං ගහෙත්වා පරිභොගං කත්වා චින්තෙසි – ‘‘දෙවතාය අම්හාකං පරිභොගඋදකං දින්නං, ඉදං පන අගාමකං මහාඅරඤ්ඤං, සාධු වතස්ස, සචෙ නො ආහාරම්පි දදෙය්යා’’ති. දෙවතා ඉසීනං උපසංකප්පනවසෙන දිබ්බානි යාගුඛජ්ජකාදීනි දත්වා සන්තප්පෙසි. ඉසයො චින්තයිංසු – ‘‘දෙවතාය අම්හාකං පරිභොගඋදකම්පි භොජනම්පි සබ්බං දින්නං, සාධු වතස්ස, සචෙ නො අත්තානං දස්සෙය්යා’’ති.

දෙවතා තෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා උපඩ්ඪකායං දස්සෙසි. තෙ ආහංසු – ‘‘දෙවතෙ, මහතී තෙ සම්පත්ති, කිං කම්මං කත්වා ඉමං සම්පත්තිං අධිගතාසී’’ති? භන්තෙ, නාතිමහන්තං පරිත්තකං කම්මං කත්වාති. උපඩ්ඪඋපොසථකම්මං නිස්සාය හි දෙවතාය සා සම්පත්ති ලද්ධා.

අනාථපිණ්ඩිකස්ස කිර ගෙහෙ අයං දෙවපුත්තො කම්මකාරො අහොසි. සෙට්ඨිස්ස හි ගෙහෙ උපොසථදිවසෙසු අන්තමසො දාසකම්මකාරෙ උපාදාය සබ්බො ජනො උපොසථිකො හොති. එකදිවසං අයං කම්මකාරො එකකොව පාතො උට්ඨාය කම්මන්තං ගතො. මහාසෙට්ඨි නිවාපං ලභනමනුස්සෙ සල්ලක්ඛෙන්තො එතස්සෙවෙකස්ස අරඤ්ඤං ගතභාවං ඤත්වා අස්ස සායමාසත්ථාය නිවාපං අදාසි. භත්තකාරිකා දාසී එකස්සෙව භත්තං පචිත්වා අරඤ්ඤතො ආගතස්ස භත්තං වඩ්ඪෙත්වා අදාසි, කම්මකාරො ආහ – ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමස්මිං කාලෙ ගෙහං එකසද්දං අහොසි, අජ්ජ අතිවිය සන්නිසින්නං, කිං නු ඛො එත’’න්ති ? තස්ස සා ආචික්ඛි – ‘‘අජ්ජ ඉමස්මිං ගෙහෙ සබ්බෙ මනුස්සා උපොසථිකා, මහාසෙට්ඨි තුය්හෙවෙකස්ස නිවාපං අදාසී’’ති. එවං අම්මාති? ආම සාමීති. ඉමස්මිං කාලෙ උපොසථං සමාදින්නස්ස උපොසථකම්මං හොති න හොතීති මහාසෙට්ඨිං පුච්ඡ අම්මාති? තාය ගන්ත්වා පුච්ඡිතො මහාසෙට්ඨි ආහ – ‘‘සකලඋපොසථකම්මං න හොති, උපඩ්ඪකම්මං පන හොති, උපොසථිකො හොතූ’’ති . කම්මකාරො භත්තං අභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො හුත්වා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා නිපජ්ජි. තස්ස ආහාරපරික්ඛීණකායස්ස රත්තිං වාතො කුප්පි. සො පච්චූසසමයෙ කාලං කත්වා උපඩ්ඪඋපොසථකම්මනිස්සන්දෙන මහාවට්ටනිඅටවියං නිග්රොධරුක්ඛෙ දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො තං පවත්තිං ඉසීනං ආරොචෙසි.

ඉසයො තුම්හෙහි මයං බුද්ධො, ධම්මො, සඞ්ඝොති අසුතපුබ්බං සාවිතා, උප්පන්නො නු ඛො ලොකෙ බුද්ධොති? ආම, භන්තෙ, උප්පන්නොති. ඉදානි කුහිං වසතීති? සාවත්ථිං නිස්සාය ජෙතවනෙ, භන්තෙති. ඉසයො තිට්ඨථ තාව තුම්හෙ මයං සත්ථාරං පස්සිස්සාමාති හට්ඨතුට්ඨා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන කොසම්බිනගරං සම්පාපුණිංසු. මහාසෙට්ඨිනො, ‘‘ඉසයො ආගතා’’ති පච්චුග්ගමනං කත්වා, ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ ඉසිගණස්ස මහාදානං අදංසු. ඉසයො භුඤ්ජිත්වාව ගච්ඡාමාති ආපුච්ඡිංසු. තුම්හෙ, භන්තෙ, අඤ්ඤස්මිං කාලෙ එකම්පි මාසං ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි මාසෙ වසිත්වා ගච්ඡථ. ඉමස්මිං පන වාරෙ හිය්යො ආගන්ත්වා අජ්ජෙව ගච්ඡාමාති වදථ, කිමිදන්ති? ආම ගහපතයො බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, න ඛො පන සක්කා ජීවිතන්තරායො විදිතුං, තෙන මයං තුරිතා ගච්ඡාමාති. තෙන හි, භන්තෙ, මයම්පි ගච්ඡාම, අම්හෙහි සද්ධිංයෙව ගච්ඡථාති. තුම්හෙ අගාරියා නාම මහාජටා, තිට්ඨථ තුම්හෙ, මයං පුරෙතරං ගමිස්සාමාති නික්ඛමිත්වා එකස්මිං ඨානෙ ද්වෙපි දිවසානි අවසිත්වා තුරිතගමනෙනෙව සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනවිහාරෙ සත්ථු සන්තිකමෙව අගමංසු. සත්ථු මධුරධම්මකථං සුත්වා සබ්බෙව පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු.

තෙපි තයො සෙට්ඨිනො පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි සප්පිමධුඵාණිතාදීනි චෙව පට්ටුන්නදුකූලාදීනි ච ආදාය කොසම්බිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනසාමන්තෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තිණ්ණම්පි සහායකානං මධුරධම්මකථං කථෙසි. තෙ බලවසොමනස්සජාතා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං අදංසු. පුන නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙති එවං අඩ්ඪමාසං දානං දත්වා, ‘‘අම්හාකං ජනපදං ආගමනාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති පාදමූලෙ නිපජ්ජිංසු. භගවා, ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති ආහ. එත්තාවතා පටිඤ්ඤා දින්නා නාම හොතීති ගහපතයො සල්ලක්ඛෙත්වා දින්නා නො භගවතා පටිඤ්ඤාති දසබලං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ ඨානෙ විහාරං කාරෙත්වා අනුපුබ්බෙන කොසම්බිං පත්වා, ‘‘ලොකෙ බුද්ධො උප්පන්නො’’ති කථයිංසු. තයොපි ජනා අත්තනො අත්තනො ආරාමෙ මහන්තං ධනපරිච්චාගං කත්වා භගවතො වසනත්ථාය විහාරෙ කාරාපයිංසු. තත්ථ කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතො කුක්කුටාරාමො නාම අහොසි. පාවාරිකසෙට්ඨිනා අම්බවනෙ කාරිතො පාවාරිකම්බවනො නාම අහොසි. ඝොසිතෙන කාරිතො ඝොසිතාරාමො නාම අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ’’ති.

භණ්ඩනජාතාතිආදීසු කලහස්ස පුබ්බභාගො භණ්ඩනං නාම, තං ජාතං එතෙසන්ති භණ්ඩනජාතා. හත්ථපරාමාසාදිවසෙන මත්ථකං පත්තො කලහො ජාතො එතෙසන්ති කලහජාතා. විරුද්ධභූතං වාදන්ති විවාදං, තං ආපන්නාති විවාදාපන්නා. මුඛසත්තීහීති වාචාසත්තීහි. විතුදන්තාති විජ්ඣන්තා. තෙ න චෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤාපෙන්ති න ච සඤ්ඤත්තිං උපෙන්තීති තෙ අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච දස්සෙත්වා නෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං ජානාපෙන්ති. සචෙපි සඤ්ඤාපෙතුං ආරභන්ති, තථාපි සඤ්ඤත්තිං න උපෙන්ති, ජානිතුං න ඉච්ඡන්තීති අත්ථො. නිජ්ඣත්තියාපි එසෙව නයො. එත්ථ ච නිජ්ඣත්තීති සඤ්ඤත්තිවෙවචනමෙවෙතං. කස්මා පනෙතෙ භණ්ඩනජාතා අහෙසුන්ති? අප්පමත්තකෙන කාරණෙන.

ද්වෙ කිර භික්ඛූ එකස්මිං ආවාසෙ වසන්ති විනයධරො ච සුත්තන්තිකො ච. තෙසු සුත්තන්තිකො භික්ඛු එකදිවසං වච්චකුටිං පවිට්ඨො ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වාව නික්ඛමි. විනයධරො පච්ඡා පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා තං භික්ඛුං පුච්ඡි, ආවුසො, තයා ඉදං උදකං ඨපිතන්ති? ආම, ආවුසොති. ත්වමෙත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසීති? ආම න ජානාමීති. හොති, ආවුසො, එත්ථ ආපත්තීති. සචෙ හොති දෙසෙස්සාමීති. සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අසතියා කතං, නත්ථි තෙ ආපත්තීති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි.

විනයධරො අත්තනො නිස්සිතකානං, ‘‘අයං සුත්තන්තිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා – ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ ‘අනාපත්තී’ති වත්වා ඉදානි ‘ආපත්තී’ති වදති, මුසාවාදී එසො’’ති. තෙ ගන්ත්වා, ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

භගවන්තං එතදවොචාති එතං, ‘‘ඉධ, භන්තෙ, කොසම්බියං භික්ඛූ භණ්ඩනජාතා’’තිආදිවචනං අවොච. තඤ්ච ඛො නෙව පියකම්යතාය න භෙදාධිප්පායෙන, අථ ඛො අත්ථකාමතාය හිතකාමතාය. සාමග්ගිකාරකො කිරෙස භික්ඛු, තස්මාස්ස එතදහොසි – ‘‘යථා ඉමෙ භික්ඛූ විවාදං ආරද්ධා, න සක්කා මයා, නාපි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා සමග්ගා කාතුං, අප්පෙව නාම සදෙවකෙ ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලො භගවා සයං වා ගන්ත්වා, අත්තනො වා සන්තිකං පක්කොසාපෙත්වා එතෙසං භික්ඛූනං ඛන්තිමෙත්තාපටිසංයුත්තං සාරණීයධම්මදෙසනං කථෙත්වා සාමග්ගිං කරෙය්යා’’ති අත්ථකාමතාය හිතකාමතාය ගන්ත්වා අවොච.

492. ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සාරණීයාති හෙට්ඨා කලහභණ්ඩනවසෙන දෙසනා ආරද්ධා. ඉමස්මිං ඨානෙ ඡ සාරණීයා ධම්මා ආගතාති එවමිදං කොසම්බියසුත්තං යථානුසන්ධිනාව ගතං හොති. තත්ථ සාරණීයාති සරිතබ්බයුත්තා අද්ධානෙ අතික්කන්තෙපි න පමුස්සිතබ්බා. යො තෙ ධම්මෙ පූරෙති, තං සබ්රහ්මචාරීනං පියං කරොන්තීති පියකරණා. ගරුං කරොන්තීති ගරුකරණා. සඞ්ගහායාති සඞ්ගහණත්ථාය. අවිවාදායාති අවිවාදනත්ථාය. සාමග්ගියාති සමග්ගභාවත්ථාය . එකීභාවායාති එකීභාවත්ථාය නින්නානාකරණාය. සංවත්තන්තීති භවන්ති. මෙත්තං කායකම්මන්ති මෙත්තචිත්තෙන කත්තබ්බං කායකම්මං. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි එසෙව නයො. ඉමානි භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි, ගිහීසුපි ලබ්භන්තියෙව. භික්ඛූනඤ්හි මෙත්තචිත්තෙන ආභිසමාචාරිකධම්මපූරණං මෙත්තං කායකම්මං නාම. ගිහීනං චෙතියවන්දනත්ථාය බොධිවන්දනත්ථාය සඞ්ඝනිමන්තනත්ථාය ගමනං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙ භික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගමනං පත්තපටිග්ගහණං ආසනපඤ්ඤාපනං අනුගමනන්ති එවමාදිකං මෙත්තං කායකම්මං නාම.

භික්ඛූනං මෙත්තචිත්තෙන ආචාරපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදං, කම්මට්ඨානකථනං ධම්මදෙසනා තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං මෙත්තං වචීකම්මං නාම. ගිහීනඤ්ච, ‘‘චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම, බොධිවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම, ධම්මස්සවනං කරිස්සාම, පදීපමාලාපුප්ඵපූජං කරිස්සාම, තීණි සුචරිතානි සමාදාය වත්තිස්සාම, සලාකභත්තාදීනි දස්සාම, වස්සාවාසිකං දස්සාම, අජ්ජ සඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ දස්සාම, සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ඛාදනීයාදීනි සංවිදහථ, ආසනානි පඤ්ඤාපෙථ, පානීයං උපට්ඨපෙථ, සඞ්ඝං පච්චුග්ගන්ත්වා ආනෙථ, පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා ඡන්දජාතා උස්සාහජාතා වෙය්යාවච්චං කරොථා’’තිආදිකථනකාලෙ මෙත්තං වචීකම්මං නාම.

භික්ඛූනං පාතොව උට්ඨාය සරීරපටිජග්ගනං චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි ච කත්වා විවිත්තාසනෙ නිසීදිත්වා, ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ සුඛී හොන්තු, අවෙරා අබ්යාපජ්ඣා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම. ගිහීනං ‘‘අය්යා සුඛී හොන්තු, අවෙරා අබ්යාපජ්ඣා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා ච පරම්මුඛා ච. තත්ථ නවකානං චීවරකම්මාදීසු සහායභාවූපගමනං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. ථෙරානං පන පාදධොවනවන්දනබීජනදානාදිභෙදම්පි සබ්බං සාමීචිකම්මං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. උභයෙහිපි දුන්නික්ඛිත්තානං දාරුභණ්ඩාදීනං තෙසු අවමඤ්ඤං අකත්වා අත්තනා දුන්නික්ඛිත්තානං විය පටිසාමනං පරම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. දෙවත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරොති එවං පග්ගය්හ වචනං සම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම. විහාරෙ අසන්තං පන පරිපුච්ඡන්තස්ස, කුහිං අම්හාකං දෙවත්ථෙරො, අම්හාකං තිස්සත්ථෙරො කදා නු ඛො ආගමිස්සතීති එවං මමායනවචනං පරම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම. මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානි පන නයනානි උම්මීලෙත්වා සුප්පසන්නෙන මුඛෙන ඔලොකනං සම්මුඛා මෙත්තං මනොකම්මං නාම. දෙවත්ථෙරො, තිස්සත්ථෙරො අරොගො හොතු අප්පාබාධොති සමන්නාහරණං පරම්මුඛා මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ලාභාති චීවරාදයො ලද්ධපච්චයා. ධම්මිකාති කුහනාදිභෙදං මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියවත්තෙන උප්පන්නා. අන්තමසො පත්තපරියාපන්නමත්තම්පීති පච්ඡිමකොටියා පත්තෙ පරියාපන්නං පත්තස්ස අන්තොගතං ද්වත්තිකටච්ඡුභික්ඛාමත්තම්පි. අප්පටිවිභත්තභොගීති එත්ථ ද්වෙ පටිවිභත්තානි නාම ආමිසපටිවිභත්තං පුග්ගලපටිවිභත්තඤ්ච. තත්ථ, ‘‘එත්තකං දස්සාමි, එත්තකං න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං ආමිසපටිවිභත්තං නාම. ‘‘අසුකස්ස දස්සාමි, අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං පන පුග්ගලපටිවිභත්තං නාම. තදුභයම්පි අකත්වා යො අප්පටිවිභත්තං භුඤ්ජති, අයං අප්පටිවිභත්තභොගී නාම.

සීලවන්තෙහිසබ්රහ්මචාරීහි සාධාරණභොගීති එත්ථ සාධාරණභොගිනො ඉදං ලක්ඛණං, යං යං පණීතං ලබ්භති, තං තං නෙව ලාභෙන ලාභං ජිගීසනාමුඛෙන ගිහීනං දෙති, න අත්තනා පරිභුඤ්ජති; පටිග්ගණ්හන්තොව සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති ගහෙත්වා ගණ්ඩිං පහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං සඞ්ඝසන්තකං විය පස්සති. ඉදං පන සාරණීයධම්මං කො පූරෙති, කො න පූරෙතීති? දුස්සීලො තාව න පූරෙති. න හි තස්ස සන්තකං සීලවන්තා ගණ්හන්ති. පරිසුද්ධසීලො පන වත්තං අඛණ්ඩෙන්තො පූරෙති.

තත්රිදං වත්තං – යො හි ඔදිස්සකං කත්වා මාතු වා පිතු වා ආචරියුපජ්ඣායාදීනං වා දෙති, සො දාතබ්බං දෙති, සාරණීයධම්මො පනස්ස න හොති, පලිබොධජග්ගනං නාම හොති. සාරණීයධම්මො හි මුත්තපලිබොධස්සෙව වට්ටති, තෙන පන ඔදිස්සකං දෙන්තෙන ගිලානගිලානුපට්ඨාකආගන්තුකගමිකානඤ්චෙව නවපබ්බජිතස්ස ච සඞ්ඝාටිපත්තග්ගහණං අජානන්තස්ස දාතබ්බං. එතෙසං දත්වා අවසෙසං ථෙරාසනතො පට්ඨාය ථොකං ථොකං අදත්වා යො යත්තකං ගණ්හාති, තස්ස තත්තකං දාතබ්බං. අවසිට්ඨෙ අසති පුන පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය යං යං පණීතං, තං තං දත්වා සෙසං පරිභුඤ්ජිතබ්බං, ‘‘සීලවන්තෙහී’’ති වචනතො දුස්සීලස්ස අදාතුම්පි වට්ටති.

අයං පන සාරණීයධම්මො සුසික්ඛිතාය පරිසාය සුපූරො හොති, නො අසික්ඛිතාය පරිසාය. සුසික්ඛිතාය හි පරිසාය යො අඤ්ඤතො ලභති, සො න ගණ්හාති, අඤ්ඤතො අලභන්තොපි පමාණයුත්තමෙව ගණ්හාති, න අතිරෙකං. අයඤ්ච පන සාරණීයධම්මො එවං පුනප්පුනං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං ලද්ධං දෙන්තස්සාපි ද්වාදසහි වස්සෙහි පූරති, න තතො ඔරං. සචෙ හි ද්වාදසමෙපි වස්සෙ සාරණීයධම්මපූරකො පිණ්ඩපාතපූරං පත්තං ආසනසාලායං ඨපෙත්වා නහායිතුං ගච්ඡති, සඞ්ඝත්ථෙරො ච කස්සෙසො පත්තොති? සාරණීයධම්මපූරකස්සාති වුත්තෙ – ‘‘ආහරථ න’’න්ති සබ්බං පිණ්ඩපාතං විචාරෙත්වා භුඤ්ජිත්වා ච රිත්තපත්තං ඨපෙති. අථ සො භික්ඛු රිත්තපත්තං දිස්වා, ‘‘මය්හං අසෙසෙත්වාව පරිභුඤ්ජිංසූ’’ති දොමනස්සං උප්පාදෙති, සාරණීයධම්මො භිජ්ජති, පුන ද්වාදස වස්සානි පූරෙතබ්බො හොති, තිත්ථියපරිවාසසදිසො හෙස. සකිං ඛණ්ඩෙ ජාතෙ පුන පූරෙතබ්බොව. යො පන, ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ පත්තගතං අනාපුච්ඡාව සබ්රහ්මචාරී පරිභුඤ්ජන්තී’’ති සොමනස්සං ජනෙති, තස්ස පුණ්ණො නාම හොති.

එවං පූරිතසාරණීයධම්මස්ස පන නෙව ඉස්සා, න මච්ඡරියං හොති, සො මනුස්සානං පියො හොති, සුලභපච්චයො; පත්තගතමස්ස දීයමානම්පි න ඛීයති, භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං ලභති, භයෙ වා ඡාතකෙ වා සම්පත්තෙ දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – ලෙණගිරිවාසී තිස්සත්ථෙරො කිර මහාගිරිගාමං උපනිස්සාය වසති. පඤ්ඤාස මහාථෙරා නාගදීපං චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡන්තා ගිරිගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා නික්ඛමිංසු. ථෙරො පවිසන්තො තෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ලද්ධං, භන්තෙ’’ති? විචරිම්හා, ආවුසොති. සො අලද්ධභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘යාවාහං, භන්තෙ, ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති. මයං, ආවුසො, පඤ්ඤාස ජනා පත්තතෙමනමත්තම්පි න ලභිම්හාති. නෙවාසිකා නාම, භන්තෙ, පටිබලා හොන්ති, අලභන්තාපි භික්ඛාචාරමග්ගසභාවං ජානන්තීති. ථෙරා ආගමිංසු. ථෙරො ගාමං පාවිසි. ධුරගෙහෙයෙව මහාඋපාසිකා ඛීරභත්තං සජ්ජෙත්වා ථෙරං ඔලොකයමානා ඨිතා ථෙරස්ස ද්වාරං සම්පත්තස්සෙව පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. සො තං ආදාය ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති සඞ්ඝත්ථෙරමාහ. ථෙරො, ‘‘අම්හෙහි එත්තකෙහි කිඤ්චි න ලද්ධං, අයං සීඝමෙව ගහෙත්වා ආගතො, කිං නු ඛො’’ති සෙසානං මුඛං ඔලොකෙසි. ථෙරො ඔලොකනාකාරෙනෙව ඤත්වා – ‘‘ධම්මෙන සමෙන ලද්ධපිණ්ඩපාතො, නික්කුක්කුච්චා ගණ්හථ භන්තෙ’’තිආදිතො පට්ඨාය සබ්බෙසං යාවදත්ථං දත්වා අත්තනාපි යාවදත්ථං භුඤ්ජි.

අථ නං භත්තකිච්චාවසානෙ ථෙරා පුච්ඡිංසු – ‘‘කදා, ආවුසො, ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣී’’ති? නත්ථි මෙ, භන්තෙ, ලොකුත්තරධම්මොති. ඣානලාභීසි, ආවුසොති? එතම්පි මෙ, භන්තෙ, නත්ථීති. නනු, ආවුසො, පාටිහාරියන්ති? සාරණීයධම්මො මෙ, භන්තෙ, පූරිතො, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය සචෙපි භික්ඛුසතසහස්සං හොති, පත්තගතං න ඛීයතීති. සාධු සාධු, සප්පුරිස, අනුච්ඡවිකමිදං තුය්හන්ති. ඉදං තාව පත්තගතං න ඛීයතීති එත්ථ වත්ථු.

අයමෙව පන ථෙරො චෙතියපබ්බතෙ ගිරිභණ්ඩමහාපූජාය දානට්ඨානං ගන්ත්වා, ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ කිං වරභණ්ඩ’’න්ති පුච්ඡති. ද්වෙ සාටකා, භන්තෙති. එතෙ මය්හං පාපුණිස්සන්තීති. තං සුත්වා අමච්චො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘එකො දහරො එවං වදතී’’ති. ‘‘දහරස්සෙවං චිත්තං, මහාථෙරානං පන සුඛුමසාටකා වට්ටන්තී’’ති වත්වා, ‘‘මහාථෙරානං දස්සාමී’’ති ඨපෙසි. තස්ස භික්ඛුසඞ්ඝෙ පටිපාටියා ඨිතෙ දෙන්තස්ස මත්ථකෙ ඨපිතාපි තෙ සාටකා හත්ථං නාරොහන්ති, අඤ්ඤෙව ආරොහන්ති. දහරස්ස දානකාලෙ පන හත්ථං ආරුළ්හා. සො තස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා අමච්චස්ස මුඛං ඔලොකෙත්වා දහරං නිසීදාපෙත්වා දානං දත්වා සඞ්ඝං විස්සජ්ජෙත්වා දහරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා, ‘‘කදා, භන්තෙ, ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිත්ථා’’ති ආහ. සො පරියායෙනපි අසන්තං අවදන්තො, ‘‘නත්ථි මය්හං, මහාරාජ, ලොකුත්තරධම්මො’’ති ආහ. නනු, භන්තෙ, පුබ්බෙව අවචුත්ථාති? ආම, මහාරාජ, සාරණීයධම්මපූරකො අහං, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති. සාධු සාධු, භන්තෙ, අනුච්ඡවිකමිදං තුම්හාකන්ති වන්දිත්වා පක්කාමි. ඉදං භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති එත්ථ වත්ථු.

බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ පන භාතරගාමවාසිනො නාගත්ථෙරියා අනාරොචෙත්වාව පලායිංසු. ථෙරී පච්චූසකාලෙ, ‘‘අතිවිය අප්පනිග්ඝොසො ගාමො, උපධාරෙථ තාවා’’ති දහරභික්ඛුනියො ආහ. තා ගන්ත්වා සබ්බෙසං ගතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරියා ආරොචෙසුං. සා සුත්වා, ‘‘මා තුම්හෙ තෙසං ගතභාවං චින්තයිත්ථ, අත්තනො උද්දෙසපරිපුච්ඡායොනිසොමනසිකාරෙසුයෙව යොගං කරොථා’’ති වත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය පාරුපිත්වා අත්තද්වාදසමා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ද්වාදසන්නම්පි භික්ඛුනීනං පිණ්ඩපාතං දත්වා, ‘‘අය්යෙ, අඤ්ඤත්ථ මා ගච්ඡථ, නිච්චං ඉධෙව එථා’’ති ආහ. ථෙරියා පන කනිට්ඨභාතා නාගත්ථෙරො නාම අත්ථි. සො, ‘‘මහන්තං භයං, න සක්කා ඉධ යාපෙතුං, පරතීරං ගමිස්සාමාති අත්තද්වාදසමොව අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛන්තො ථෙරිං දිස්වා ගමිස්සාමී’’ති භාතරගාමං ආගතො. ථෙරී, ‘‘ථෙරා ආගතා’’ති සුත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා, කිං අය්යාති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සා, ‘‘අජ්ජ එකදිවසං විහාරෙයෙව වසිත්වා ස්වෙව ගමිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරා විහාරං අගමංසු.

ථෙරී පුනදිවසෙ රුක්ඛමූලෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො, ‘‘වට්ටිස්සති ථෙරී’’ති වත්වා තුණ්හී අට්ඨාසි. ධම්මිකො තාතා පිණ්ඩපාතො කුක්කුච්චං අකත්වා පරිභුඤ්ජථාති. වට්ටිස්සති ථෙරීති. සා පත්තං ගහෙත්වා ආකාසෙ ඛිපි, පත්තො ආකාසෙ අට්ඨාසි. ථෙරො, ‘‘සත්තතාලමත්තෙ ඨිතම්පි භික්ඛුනීභත්තමෙව, ථෙරීති වත්වා භයං නාම සබ්බකාලං න හොති, භයෙ වූපසන්තෙ අරියවංසං කථයමානො, ‘භො පිණ්ඩපාතික භික්ඛුනීභත්තං භුඤ්ජිත්වා වීතිනාමයිත්ථා’ති චිත්තෙන අනුවදියමානො සන්ථම්භෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථ ථෙරියො’’ති මග්ගං ආරුහි.

රුක්ඛදෙවතාපි, ‘‘සචෙ ථෙරො ථෙරියා හත්ථතො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිස්සති, න නං නිවත්තෙස්සාමි, සචෙ පන න පරිභුඤ්ජිස්සති, නිවත්තෙස්සාමී’’ති චින්තයමානා ඨත්වා ථෙරස්ස ගමනං දිස්වා රුක්ඛා ඔරුය්හ පත්තං, භන්තෙ, දෙථාති පත්තං ගහෙත්වා ථෙරං රුක්ඛමූලංයෙව ආනෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පිණ්ඩපාතං දත්වා කතභත්තකිච්චං පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා ද්වාදස භික්ඛුනියො, ද්වාදස ච භික්ඛූ සත්ත වස්සානි උපට්ඨහි. ඉදං දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තීති එත්ථ වත්ථු, තත්ර හි ථෙරී සාරණීයධම්මපූරිකා අහොසි.

අඛණ්ඩානීතිආදීසු යස්ස සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු ආදිම්හි වා අන්තෙ වා සික්ඛාපදං භින්නං හොති, තස්ස සීලං පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය ඛණ්ඩං නාම. යස්ස පන වෙමජ්ඣෙ භින්නං, තස්ස මජ්ඣෙ ඡිද්දසාටකො විය ඡිද්දං නාම හොති. යස්ස පන පටිපාටියා ද්වෙ තීණි භින්නානි, තස්ස පිට්ඨියං වා කුච්ඡියං වා උට්ඨිතෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරවණ්ණා ගාවී විය සබලං නාම හොති. යස්ස පන අන්තරන්තරා භින්නානි, තස්ස අන්තරන්තරා විසභාගබින්දුචිත්රා ගාවී විය කම්මාසං නාම හොති. යස්ස පන සබ්බෙන සබ්බං අභින්නානි, තස්ස තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි නාම හොන්ති. තානි පනෙතානි තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවකරණතො භුජිස්සානි. බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි පසත්ථත්තා විඤ්ඤුප්පසත්ථානි. තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තා, ‘‘ඉදං නාම ත්වං ආපන්නපුබ්බො’’ති කෙනචි පරාමට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච අපරාමට්ඨානි. උපචාරසමාධිං වා අප්පනාසමාධිං වා සංවත්තයන්තීති සමාධිසංවත්තනිකානීති වුච්චන්ති. සීලසාමඤ්ඤගතොවිහරතීති තෙසු තෙසු දිසාභාගෙසු විහරන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සමානභාවූපගතසීලො විහරති . සොතාපන්නාදීනඤ්හි සීලං සමුද්දන්තරෙපි දෙවලොකෙපි වසන්තානං අඤ්ඤෙසං සොතාපන්නාදීනං සීලෙන සමානමෙව හොති, නත්ථි මග්ගසීලෙ නානත්තං, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

යායං දිට්ඨීති මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාදිට්ඨි. අරියාති නිද්දොසා. නිය්යාතීති නිය්යානිකා. තක්කරස්සාති යො තථාකාරී හොති. දුක්ඛක්ඛයායාති සබ්බදුක්ඛක්ඛයත්ථං. දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතොති සමානදිට්ඨිභාවං උපගතො හුත්වා විහරති. අග්ගන්ති ජෙට්ඨකං. සබ්බගොපානසියො සඞ්ගණ්හාතීති සඞ්ගාහිකං. සබ්බගොපානසීනං සඞ්ඝාටං කරොතීති සඞ්ඝාටනිකං. සඞ්ඝාටනියන්ති අත්ථො. යදිදං කූටන්ති යමෙතං කූටාගාරකණ්ණිකාසඞ්ඛාතං කූටං නාම. පඤ්චභූමිකාදිපාසාදා හි කූටබද්ධාව තිට්ඨන්ති. යස්මිං පතිතෙ මත්තිකං ආදිං කත්වා සබ්බෙ පතන්ති. තස්මා එවමාහ. එවමෙව ඛොති යථා කූටං කූටාගාරස්ස, එවං ඉමෙසම්පි සාරණීයධම්මානං යා අයං අරියා දිට්ඨි, සා අග්ගා ච සඞ්ගාහිකා ච සඞ්ඝාටනියා චාති දට්ඨබ්බා.

493. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, යායං දිට්ඨීති එත්ථ, භික්ඛවෙ, යායං සොතාපත්තිමග්ගදිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති වුත්තා, සා කථං කෙන කාරණෙන නිය්යාතීති අත්ථො. පරියුට්ඨිතචිත්තොව හොතීති එත්තාවතාපි පරියුට්ඨිතචිත්තොයෙව නාම හොතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. සුප්පණිහිතං මෙ මානසන්ති මය්හං චිත්තං සුට්ඨු ඨපිතං. සච්චානං බොධායාති චතුන්නං සච්චානං බොධත්ථාය. අරියන්තිආදීසු තං ඤාණං යස්මා අරියානං හොති, න පුථුජ්ජනානං, තස්මා අරියන්ති වුත්තං. යෙසං පන ලොකුත්තරධම්මොපි අත්ථි, තෙසංයෙව හොති, න අඤ්ඤෙසං, තස්මා ලොකුත්තරන්ති වුත්තං. පුථුජ්ජනානං පන අභාවතො අසාධාරණං පුථුජ්ජනෙහීති වුත්තං. එස නයො සබ්බවාරෙසු.

494. ලභාමි පච්චත්තං සමථන්ති අත්තනො චිත්තෙ සමථං ලභාමීති අත්ථො. නිබ්බුතියම්පි එසෙව නයො. එත්ථ ච සමථොති එකග්ගතා. නිබ්බුතීති කිලෙසවූපසමො.

495. තථාරූපාය දිට්ඨියාති එවරූපාය සොතාපත්තිමග්ගදිට්ඨියා.

496. ධම්මතායාති සභාවෙන. ධම්මතා එසාති සභාවො එස. වුට්ඨානං පඤ්ඤායතීති සඞ්ඝකම්මවසෙන වා දෙසනාය වා වුට්ඨානං දිස්සති. අරියසාවකො හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො ගරුකාපත්තීසු කුටිකාරසදිසං, ලහුකාපත්තීසු සහසෙය්යාදිසදිසං අචිත්තකාපත්තිංයෙව ආපජ්ජති, තම්පි අසඤ්චිච්ච, නො සඤ්චිච්ච, ආපන්නං න පටිච්ඡාදෙති. තස්මා අථ ඛො නං ඛිප්පමෙවාතිආදිමාහ. දහරොති තරුණො. කුමාරොති න මහල්ලකො. මන්දොති චක්ඛුසොතාදීනං මන්දතාය මන්දො. උත්තානසෙය්යකොති අතිදහරතාය උත්තානසෙය්යකො, දක්ඛිණෙන වා වාමෙන වා පස්සෙන සයිතුං න සක්කොතීති අත්ථො. අඞ්ගාරං අක්කමිත්වාති ඉතො චිතො ච පසාරිතෙන හත්ථෙන වා පාදෙන වා ඵුසිත්වා. එවං ඵුසන්තානං පන මනුස්සානං න සීඝං හත්ථො ඣායති, තථා හි එකච්චෙ හත්ථෙන අඞ්ගාරං ගහෙත්වා පරිවත්තමානා දූරම්පි ගච්ඡන්ති. දහරස්ස පන හත්ථපාදා සුඛුමාලා හොන්ති, සො ඵුට්ඨමත්තෙනෙව දය්හමානො චිරීති සද්දං කරොන්තො ඛිප්පං පටිසංහරති, තස්මා ඉධ දහරොව දස්සිතො. මහල්ලකො ච දය්හන්තොපි අධිවාසෙති, අයං පන අධිවාසෙතුං න සක්කොති. තස්මාපි දහරොව දස්සිතො. දෙසෙතීති ආපත්තිපටිග්ගාහකෙ සභාගපුග්ගලෙ සති එකං දිවසං වා රත්තිං වා අනධිවාසෙත්වා රත්තිං චතුරඞ්ගෙපි තමෙ සභාගභික්ඛුනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා දෙසෙතියෙව.

497. උච්චාවචානීති උච්චනීචානි. කිං කරණීයානීති කිං කරොමීති එවං වත්වා කත්තබ්බකම්මානි. තත්ථ උච්චකම්මං නාම චීවරස්ස කරණං රජනං චෙතියෙ සුධාකම්මං උපොසථාගාරචෙතියඝරබොධිඝරෙසු කත්තබ්බකම්මන්ති එවමාදි. අවචකම්මං නාම පාදධොවනමක්ඛනාදිඛුද්දකකම්මං, අථ වා චෙතියෙ සුධාකම්මාදි උච්චකම්මං නාම. තත්ථෙව කසාවපචනඋදකානයනකුච්ඡකරණ නිය්යාසබන්ධනාදි අවචකම්මං නාම. උස්සුක්කං ආපන්නො හොතීති උස්සුක්කභාවං කත්තබ්බතං පටිපන්නො හොති. තිබ්බාපෙක්ඛො හොතීති බහලපත්ථනො හොති. ථම්බඤ්චආලුම්පතීති තිණඤ්ච ආලුම්පමානා ඛාදති. වච්ඡකඤ්ච අපචිනාතීති වච්ඡකඤ්ච අපලොකෙති. තරුණවච්ඡා හි ගාවී අරඤ්ඤෙ එකතො ආගතං වච්ඡකං එකස්මිං ඨානෙ නිපන්නං පහාය දූරං න ගච්ඡති, වච්ඡකස්ස ආසන්නට්ඨානෙ චරමානා තිණං ආලුම්පිත්වා ගීවං උක්ඛිපිත්වා එකන්තං වච්ඡකමෙව ච විලොකෙති, එවමෙව සොතාපන්නො උච්චාවචානි කිං කරණීයානි කරොන්තො තන්නින්නො හොති, අසිථිලපූරකො තිබ්බච්ඡන්දො බහලපත්ථනො හුත්වාව කරොති.

තත්රිදං වත්ථු – මහාචෙතියෙ කිර සුධාකම්මෙ කරියමානෙ එකො අරියසාවකො එකෙන හත්ථෙන සුධාභාජනං, එකෙන කුච්ඡං ගහෙත්වා සුධාකම්මං කරිස්සාමීති චෙතියඞ්ගණං ආරුළ්හො. එකො කායදළ්හිබහුලො භික්ඛු ගන්ත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ අට්ඨාසි. ථෙරො අඤ්ඤස්මිං සති පපඤ්චො හොතීති තස්මා ඨානා අඤ්ඤං ඨානං ගතො. සොපි භික්ඛු තත්ථෙව අගමාසි. ථෙරො පුන අඤ්ඤං ඨානන්ති එවං කතිපයට්ඨානෙ ආගතං, – ‘‘සප්පුරිස මහන්තං චෙතියඞ්ගණං කිං අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ ඔකාසං න ලභථා’’ති ආහ. න ඉතරො පක්කාමීති.

498. බලතාය සමන්නාගතොති බලෙන සමන්නාගතො. අට්ඨිං කත්වාති අත්ථිකභාවං කත්වා, අත්ථිකො හුත්වාති අත්ථො. මනසිකත්වාති මනස්මිං කරිත්වා. සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වාති අප්පමත්තකම්පි වික්ඛෙපං අකරොන්තො සකලචිත්තෙන සමන්නාහරිත්වා. ඔහිතසොතොති ඨපිතසොතො. අරියසාවකා හි පියධම්මස්සවනා හොන්ති, ධම්මස්සවනග්ගං ගන්ත්වා නිද්දායමානා වා යෙන කෙනචි සද්ධිං සල්ලපමානා වා වික්ඛිත්තචිත්තා වා න නිසීදන්ති, අථ ඛො අමතං පරිභුඤ්ජන්තා විය අතිත්තාව හොන්ති ධම්මස්සවනෙ, අථ අරුණං උග්ගච්ඡති. තස්මා එවමාහ.

500. ධම්මතාසුසමන්නිට්ඨා හොතීති සභාවො සුට්ඨු සමන්නෙසිතො හොති. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියායාති කරණවචනං , සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකතඤාණෙනාති අත්ථො. එවං සත්තඞ්ගසමන්නාගතොති එවං ඉමෙහි සත්තහි මහාපච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි සමන්නාගතො. අයං තාව ආචරියානං සමානකථා. ලොකුත්තරමග්ගො හි බහුචිත්තක්ඛණිකො නාම නත්ථි.

විතණ්ඩවාදී පන එකචිත්තක්ඛණිකො නාම මග්ගො නත්ථි, ‘‘එවං භාවෙය්ය සත්ත වස්සානී’’ති හි වචනතො සත්තපි වස්සානි මග්ගභාවනා හොන්ති. කිලෙසා පන ලහු ඡිජ්ජන්තා සත්තහි ඤාණෙහි ඡිජ්ජන්තීති වදති. සො සුත්තං ආහරාති වත්තබ්බො, අද්ධා අඤ්ඤං සුත්තං අපස්සන්තො, ‘‘ඉදමස්ස පඨමං ඤාණං අධිගතං හොති, ඉදමස්ස දුතියං ඤාණං…පෙ… ඉදමස්ස සත්තමං ඤාණං අධිගතං හොතී’’ති ඉමමෙව ආහරිත්වා දස්සෙස්සති. තතො වත්තබ්බො කිං පනිදං සුත්තං නෙය්යත්ථං නීතත්ථන්ති. තතො වක්ඛති – ‘‘නීතත්ථත්ථං, යථාසුත්තං තථෙව අත්ථො’’ති. සො වත්තබ්බො – ‘‘ධම්මතා සුසමන්නිට්ඨා හොති සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියායාති එත්ථ කො අත්ථො’’ති? අද්ධා සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියායත්ථොති වක්ඛති. තතො පුච්ඡිතබ්බො, ‘‘මග්ගසමඞ්ගී ඵලං සච්ඡිකරොති, ඵලසමඞ්ගී’’ති. ජානන්තො, ‘‘ඵලසමඞ්ගී සච්ඡිකරොතී’’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො, – ‘‘එවං සත්තඞ්ගසමන්නාගතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො සොතාපත්තිඵලසමන්නාගතො හොතීති ඉධ මග්ගං අභාවෙත්වා මණ්ඩූකො විය උප්පතිත්වා අරියසාවකො ඵලමෙව ගණ්හිස්සති. මා සුත්තං මෙ ලද්ධන්ති යං වා තං වා අවච. පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තෙන නාම ආචරියසන්තිකෙ වසිත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අත්ථරසං විදිත්වා වත්තබ්බං හොතී’’ති. ‘‘ඉමානි සත්ත ඤාණානි අරියසාවකස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණානෙව, ලොකුත්තරමග්ගො බහුචිත්තක්ඛණිකො නාම නත්ථි, එකචිත්තක්ඛණිකොයෙවා’’ති සඤ්ඤාපෙතබ්බො. සචෙ සඤ්ජානාති සඤ්ජානාතු. නො චෙ සඤ්ජානාති, ‘‘ගච්ඡ පාතොව විහාරං පවිසිත්වා යාගුං පිවාහී’’ති උය්යොජෙතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

කොසම්බියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තවණ්ණනා

501. එවංමෙ සුතන්ති බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තං. තත්ථ පාපකං දිට්ඨිගතන්ති ලාමකා සස්සතදිට්ඨි. ඉදං නිච්චන්ති ඉදං සහ කායෙන බ්රහ්මට්ඨානං අනිච්චං ‘‘නිච්ච’’න්ති වදති. ධුවාදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. තත්ථ ධුවන්ති ථිරං. සස්සතන්ති සදා විජ්ජමානං. කෙවලන්ති අඛණ්ඩං සකලං. අචවනධම්මන්ති අචවනසභාවං. ඉදඤ්හි න ජායතීතිආදීසු ඉමස්මිං ඨානෙ කොචි ජායනකො වා ජීයනකො වා මීයනකො වා චවනකො වා උපපජ්ජනකො වා නත්ථීති සන්ධාය වදති. ඉතො ච පනඤ්ඤන්ති ඉතො සහ කායකා බ්රහ්මට්ඨානා උත්තරි අඤ්ඤං නිස්සරණං නාම නත්ථීති එවමස්ස ථාමගතා සස්සතදිට්ඨි උප්පන්නා හොති. එවංවාදී පන සො උපරි තිස්සො ඣානභූමියො චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි නිබ්බානන්ති සබ්බං පටිබාහති. අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය ගතො සමන්නාගතො අඤ්ඤාණී අන්ධීභූතො. යත්ර හි නාමාති යො නාම.

502. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, මාරො පාපිමාති මාරො කථං භගවන්තං අද්දස? සො කිර අත්තනො භවනෙ නිසීදිත්වා කාලෙන කාලං සත්ථාරං ආවජ්ජෙති – ‘‘අජ්ජ සමණො ගොතමො කතරස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා වසතී’’ති. ඉමස්මිං පන කාලෙ ආවජ්ජන්තො, ‘‘උක්කට්ඨං නිස්සාය සුභගවනෙ විහරතී’’ති ඤත්වා, ‘‘කත්ථ නු ඛො ගතො’’ති ඔලොකෙන්තො බ්රහ්මලොකං ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘සමණො ගොතමො බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති, යාව තත්ථ ධම්මකථං කථෙත්වා බ්රහ්මගණං මම විසයා නාතික්කමෙති, තාව ගන්ත්වා ධම්මදෙසනායං විඡන්දං කරිස්සාමී’’ති සත්ථු පදානුපදිකො ගන්ත්වා බ්රහ්මගණස්ස අන්තරෙ අදිස්සමානෙන කායෙන අට්ඨාසි. සො, ‘‘සත්ථාරා බකබ්රහ්මා අපසාදිතො’’ති ඤත්වා බ්රහ්මුනො උපත්ථම්භො හුත්වා අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, මාරො පාපිමා’’ති.

බ්රහ්මපාරිසජ්ජං අන්වාවිසිත්වාති එකස්ස බ්රහ්මපාරිසජ්ජස්ස සරීරං පවිසිත්වා. මහාබ්රහ්මානං පන බ්රහ්මපුරොහිතානං වා අන්වාවිසිතුං න සක්කොති. මෙතමාසදොති මා එතං අපසාදයිත්ථ. අභිභූති අභිභවිත්වා ඨිතො ජෙට්ඨකො. අනභිභූතොති අඤ්ඤෙහි අනභිභූතො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසවචනෙ නිපාතො. දස්සනවසෙන දසො, සබ්බං පස්සතීති දීපෙති. වසවත්තීති සබ්බජනං වසෙ වත්තෙති. ඉස්සරොති ලොකෙ ඉස්සරො. කත්තා නිම්මාතාති ලොකස්ස කත්තා ච නිම්මාතා ච, පථවීහිමවන්තසිනෙරුචක්කවාළමහාසමුද්දචන්දිමසූරියා ච ඉමිනා නිම්මිතාති දීපෙති.

සෙට්ඨො සජිතාති අයං ලොකස්ස උත්තමො ච සජිතා ච. ‘‘ත්වං ඛත්තියො නාම හොහි, ත්වං බ්රාහ්මණො නාම, වෙස්සො නාම, සුද්දො නාම, ගහට්ඨො නාම, පබ්බජිතො නාම, අන්තමසො ඔට්ඨො හොහි, ගොණො හොහී’’ති එවං සත්තානං විසජ්ජෙතා අයන්ති දස්සෙති. වසී පිතා භූතභබ්යානන්ති අයං චිණ්ණවසිතාය වසී, අයං පිතා භූතානඤ්ච භබ්යානඤ්චාති වදති. තත්ථ අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා අන්තොඅණ්ඩකොසෙ චෙව අන්තොවත්ථිම්හි ච භබ්යා නාම, බහි නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය භූතා. සංසෙදජා පඨමචිත්තක්ඛණෙ භබ්යා, දුතියතො පට්ඨාය භූතා. ඔපපාතිකා පඨමඉරියාපථෙ භබ්යා, දුතියතො පට්ඨාය භූතාති වෙදිතබ්බා. තෙ සබ්බෙපි එතස්ස පුත්තාති සඤ්ඤාය, ‘‘පිතා භූතභබ්යාන’’න්ති ආහ.

පථවීගරහකාති යථා ත්වං එතරහි, ‘‘අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති පථවිං ගරහසි ජිගුච්ඡසි, එවං තෙපි පථවීගරහකා අහෙසුං, න කෙවලං ත්වංයෙවාති දීපෙති. ආපගරහකාතිආදීසුපි එසෙව නයො. හීනෙ කායෙ පතිට්ඨිතාති චතූසු අපායෙසු නිබ්බත්තා. පථවීපසංසකාති යථා ත්වං ගරහසි, එවං අගරහිත්වා, ‘‘නිච්චා ධුවා සස්සතා අච්ඡෙජ්ජා අභෙජ්ජා අක්ඛයා’’ති එවං පථවීපසංසකා පථවියා වණ්ණවාදිනො අහෙසුන්ති වදති. පථවාභිනන්දිනොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පථවියා අභිනන්දිනො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. පණීතෙ කායෙ පතිට්ඨිතාති බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තා. තං තාහන්ති තෙන කාරණෙන තං අහං. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. උපාතිවත්තිත්ථොති අතික්කමිත්ථ. ‘‘උපාතිවත්තිතො’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. දණ්ඩෙන පටිප්පණාමෙය්යාති චතුහත්ථෙන මුග්ගරදණ්ඩෙන පොථෙත්වා පලාපෙය්ය. නරකපපාතෙති සතපොරිසෙ මහාසොබ්භෙ. විරාධෙය්යාති හත්ථෙන ගහණයුත්තෙ වා පාදෙන පතිට්ඨානයුත්තෙ වා ඨානෙ ගහණපතිට්ඨානානි කාතුං න සක්කුණෙය්ය. නනු ත්වං භික්ඛු පස්සසීති භික්ඛු නනු ත්වං ඉමං බ්රහ්මපරිසං සන්නිපතිතං ඔභාසමානං විරොචමානං ජොතයමානං පස්සසීති බ්රහ්මුනො ඔවාදෙ ඨිතානං ඉද්ධානුභාවං දස්සෙති. ඉති ඛො මං, භික්ඛවෙ, මාරො පාපිමා බ්රහ්මපරිසං උපනෙසීති, භික්ඛවෙ , මාරො පාපිමා නනු ත්වං භික්ඛු පස්සසි බ්රහ්මපරිසං යසෙන ච සිරියා ච ඔභාසමානං විරොචමානං ජොතයමානං, යදි ත්වම්පි මහාබ්රහ්මුනො වචනං අනතික්කමිත්වා යදෙව තෙ බ්රහ්මා වදති, තං කරෙය්යාසි, ත්වම්පි එවමෙවං යසෙන ච සිරියා ච විරොචෙය්යාසීති එවං වදන්තො මං බ්රහ්මපරිසං උපනෙසි උපසංහරි. මා ත්වං මඤ්ඤිත්ථොති මා ත්වං මඤ්ඤි. මාරො ත්වමසි පාපිමාති පාපිම ත්වං මහාජනස්ස මාරණතො මාරො නාම, පාපකං ලාමකං මහාජනස්ස අයසං කරණතො පාපිමා නාමාති ජානාමි.

503. කසිණං ආයුන්ති සකලං ආයුං. තෙ ඛො එවං ජානෙය්යුන්ති තෙ එවං මහන්තෙන තපොකම්මෙන සමන්නාගතා, ත්වං පන පුරිමදිවසෙ ජාතො, කිං ජානිස්සසි, යස්ස තෙ අජ්ජාපි මුඛෙ ඛීරගන්ධො වායතීති ඝට්ටෙන්තො වදති. පථවිං අජ්ඣොසිස්සසීති පථවිං අජ්ඣොසාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා තණ්හාමානදිට්ඨීහි ගණ්හිස්සසි. ඔපසායිකො මෙ භවිස්සසීති මය්හං සමීපසයො භවිස්සසි, මං ගච්ඡන්තං අනුගච්ඡිස්සසි, ඨිතං උපතිට්ඨිස්සසි, නිසින්නං උපනිසීදිස්සසි, නිපන්නං උපනිපජ්ජිස්සසීති අත්ථො. වත්ථුසායිකොති මම වත්ථුස්මිං සයනකො. යථාකාමකරණීයො බාහිතෙය්යොති මයා අත්තනො රුචියා යං ඉච්ඡාමි, තං කත්තබ්බො, බාහිත්වා ච පන ජජ්ඣරිකාගුම්බතොපි නීචතරො ලකුණ්ඩටකතරො කාතබ්බො භවිස්සසීති අත්ථො.

ඉමිනා එස භගවන්තං උපලාපෙති වා අපසාදෙති වා. උපලාපෙති නාම සචෙ ඛො ත්වං, භික්ඛු, තණ්හාදීහි පථවිං අජ්ඣොසිස්සසි, ඔපසායිකො මෙ භවිස්සසි, මයි ගච්ඡන්තෙ ගමිස්සසි, තිට්ඨන්තෙ ඨස්සසි, නිසින්නෙ නිසීදිස්සසි, නිපන්නෙ නිපජ්ජිස්සසි, අහං තං සෙසජනං පටිබාහිත්වා විස්සාසිකං අබ්භන්තරිකං කරිස්සාමීති එවං තාව උපලාපෙති නාම. සෙසපදෙහි පන අපසාදෙති නාම. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සචෙ ත්වං පථවිං අජ්ඣොසිස්සසි, වත්ථුසායිකො මෙ භවිස්සසි, මම ගමනාදීනි ආගමෙත්වා ගමිස්සසි වා ඨස්සසි වා නිසීදිස්සසි වා නිපජ්ජිස්සසි වා, මම වත්ථුස්මිං මය්හං ආරක්ඛං ගණ්හිස්සසි, අහං පන තං යථාකාමං කරිස්සාමි බාහිත්වා ච ජජ්ඣරිකාගුම්බතොපි ලකුණ්ඩකතරන්ති එවං අපසාදෙති නාම. අයං පන බ්රහ්මා මානනිස්සිතො, තස්මා ඉධ අපසාදනාව අධිප්පෙතා. ආපාදීසුපි එසෙව නයො.

අපිචතෙ අහං බ්රහ්මෙති ඉදානි භගවා, ‘‘අයං බ්රහ්මා මානනිස්සිතො ‘අහං ජානාමී’ති මඤ්ඤති, අත්තනො යසෙන සම්මත්තො සරීරං ඵුසිතුම්පි සමත්ථං කිඤ්චි න පස්සති, ථොකං නිග්ගහෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ ගතිඤ්ච පජානාමීති නිප්ඵත්තිඤ්ච පජානාමි. ජුතිඤ්චාති ආනුභාවඤ්ච පජානාමි. එවං මහෙසක්ඛොති එවං මහායසො මහාපරිවාරො.

යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්තීති යත්තකෙ ඨානෙ චන්දිමසූරියා විචරන්ති. දිසා භන්ති විරොචනාති දිසාසු විරොචමානා ඔභාසන්ති, දිසා වා තෙහි විරොචමානා ඔභාසන්ති. තාව සහස්සධා ලොකොති තත්තකෙන පමාණෙන සහස්සධා ලොකො, ඉමිනා චක්කවාළෙන සද්ධිං චක්කවාළසහස්සන්ති අත්ථො. එත්ථ තෙ වත්තතෙ වසොති එත්ථ චක්කවාළසහස්සෙ තුය්හං වසො වත්තති. පරොපරඤ්ච ජානාසීති එත්ථ චක්කවාළසහස්සෙ පරොපරෙ උච්චනීචෙ හීනප්පණීතෙ සත්තෙ ජානාසි. අථො රාගවිරාගිනන්ති න කෙවලං, ‘‘අයං ඉද්ධො අයං පකතිමනුස්සො’’ති පරොපරං, ‘‘අයං පන සරාගො අයං වීතරාගො’’ති එවං රාගවිරාගිනම්පි ජනං ජානාසි. ඉත්ථංභාවඤ්ඤථාභාවන්ති ඉත්ථංභාවොති ඉදං චක්කවාළං. අඤ්ඤථාභාවොති ඉතො සෙසං එකූනසහස්සං. සත්තානං ආගතිං ගතින්ති එත්ථ චක්කවාළසහස්සෙ පටිසන්ධිවසෙන සත්තානං ආගතිං, චුතිවසෙන ගතිං ච ජානාසි. තුය්හං පන අතිමහන්තොහමස්මීති සඤ්ඤා හොති, සහස්සිබ්රහ්මා නාම ත්වං, අඤ්ඤෙසං පන තයා උත්තරි ද්විසහස්සානං තිසහස්සානං චතුසහස්සානං පඤ්චසහස්සානං දසසහස්සානං සතසහස්සානඤ්ච බ්රහ්මානං පමාණං නත්ථි, චතුහත්ථාය පිලොතිකාය පටප්පමාණං කාතුං වායමන්තො විය මහන්තොස්මීති සඤ්ඤං කරොසීති නිග්ගණ්හාති.

504. ඉධූපපන්නොති ඉධ පඨමජ්ඣානභූමියං උපපන්නො. තෙන තං ත්වං න ජානාසීති තෙන කාරණෙන තං කායං ත්වං න ජානාසි. නෙව තෙ සමසමොති ජානිතබ්බට්ඨානං පත්වාපි තයා සමසමො න හොමි. අභිඤ්ඤායාති අඤ්ඤාය. කුතො නීචෙය්යන්ති තයා නීචතරභාවො පන මය්හං කුතො.

හෙට්ඨූපපත්තිකො කිරෙස බ්රහ්මා අනුප්පන්නෙ බුද්ධුප්පාදෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානභූමියං වෙහප්ඵලබ්රහ්මලොකෙ පඤ්චකප්පසතිකං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා හෙට්ටූපපත්තිකං කත්වා තතියජ්ඣානං පණීතං භාවෙත්වා සුභකිණ්හබ්රහ්මලොකෙ චතුසට්ඨිකප්පං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ දුතියජ්ඣානං භාවෙත්වා ආභස්සරෙසු අට්ඨකප්පං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ පඨමජ්ඣානං භාවෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකො හුත්වා නිබ්බත්ති, සො පඨමකාලෙ අත්තනා කතකම්මඤ්ච නිබ්බත්තට්ඨානඤ්ච අඤ්ඤාසි, කාලෙ පන ගච්ඡන්තෙ උභයං පමුස්සිත්වා සස්සතදිට්ඨිං උප්පාදෙසි. තෙන නං භගවා, ‘‘තෙන තං ත්වං න ජානාසි…පෙ… කුතො නීචෙය්ය’’න්ති ආහ.

අථ බ්රහ්මා චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො මය්හං ආයුඤ්ච නිබ්බත්තට්ඨානඤ්ච පුබ්බෙකතකම්මඤ්ච ජානාති, හන්ද නං පුබ්බෙ කතකම්මං පුච්ඡාමී’’ති සත්ථාරං අත්තනො පුබ්බෙකතකම්මං පුච්ඡි. සත්ථා කථෙසි.

පුබ්බෙ කිරෙස කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා, ‘‘ජාතිජරාබ්යාධිමරණස්ස අන්තං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛම්ම ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානලාභී හුත්වා ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා ඣානරතියා වීතිනාමෙති. තදා ච කාලෙන කාලං සත්ථවාහා පඤ්චහි සකටසතෙහි මරුකන්තාරං පටිපජ්ජන්ති. මරුකන්තාරෙ පන දිවා න සක්කා ගන්තුං, රත්තිං ගමනං හොති. අථ පුරිමසකටස්ස අග්ගයුගෙ යුත්තබලිබද්දා ගච්ඡන්තා නිවත්තිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛාව අහෙසුං. ඉතරසකටානි තථෙව නිවත්තිත්වා අරුණෙ උග්ගතෙ නිවත්තිතභාවං ජානිංසු. තෙසඤ්ච තදා කන්තාරං අතික්කමනදිවසො අහොසි. සබ්බං දාරුදකං පරික්ඛීණං, තස්මා, ‘‘නත්ථි දානි අම්හාකං ජීවිත’’න්ති චින්තෙත්වා ගොණෙ චක්කෙසු බන්ධිත්වා මනුස්සා සකටපච්ඡායායං පවිසිත්වා නිපජ්ජිංසු . තාපසොපි කාලස්සෙව පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසින්නො ගඞ්ගං ඔලොකයමානො අද්දස ගඞ්ගං මහතා උදකොඝෙන වුය්හමානං පවත්තිතමණික්ඛන්ධං විය ආගච්ඡන්තිං. දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ එවරූපස්ස මධුරොදකස්ස අලාභෙන කිලිස්සමානා සත්තා’’ති. සො එවං ආවජ්ජන්තො මරුකන්තාරෙ තං සත්ථං දිස්වා, ‘‘ඉමෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති, ‘‘ඉතො මහා උදකක්ඛන්ධො ඡිජ්ජිත්වා මරුකන්තාරෙ සත්ථාභිමුඛො ගච්ඡතූ’’ති අභිඤ්ඤාචිත්තෙන අධිට්ඨාසි. සහචිත්තුප්පාදෙන මාතිකාරුළ්හං විය උදකං තත්ථ අගමාසි. මනුස්සා උදකසද්දෙන වුට්ඨාය උදකං දිස්වා හත්ථතුට්ඨා න්හායිත්වා පිවිත්වා ගොණෙපි පායෙත්වා සොත්ථිනා ඉච්ඡිතට්ඨානං අගමංසු. සත්ථා තං බ්රහ්මුනො පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො –

‘‘යං ත්වං අපායෙසි බහූ මනුස්සෙ,

පිපාසිතෙ ඝම්මනි සම්පරෙතෙ;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං,

සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමී’’ති. (ජා. 1.7.71) –

ඉමං ගාථමාහ.

අපරස්මිං සමයෙ තාපසො ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා ආරඤ්ඤකං ගාමං නිස්සාය වසති. තෙන ච සමයෙන චොරා තං ගාමං පහරිත්වා හත්ථසාරං ගහෙත්වා ගාවියො ච කරමරෙ ච ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. ගාවොපි සුනඛාපි මනුස්සාපි මහාවිරවං විරවන්ති. තාපසො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ආවජ්ජන්තො, ‘‘මනුස්සානං භයං උප්පන්න’’න්ති ඤත්වා, ‘‘මයි පස්සන්තෙ ඉමෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අභිඤ්ඤාචිත්තෙන චොරානං පටිපථෙ චතුරඞ්ගිනිසෙනං මාපෙසි කම්මසජ්ජං ආගච්ඡන්තිං. චොරා දිස්වා, ‘‘රාජා’’ති තෙ මඤ්ඤමානා විලොපං ඡඩ්ඩෙත්වා පක්කමිංසු. තාපසො ‘‘යං යස්ස සන්තකං, තං තස්සෙව හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි, තං තථෙව අහොසි. මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණි. සත්ථා ඉදම්පි තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො –

‘‘යං එණිකූලස්මිං ජනං ගහීතං,

අමොචයී ගය්හක නීයමානං;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං,

සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමී’’ති. (ජා. 1.7.72) –

ඉමං ගාථමාහ. එත්ථ එණිකූලස්මින්ති ගඞ්ගාතීරෙ.

පුන එකස්මිං සමයෙ උපරිගඞ්ගාවාසිකං කුලං හෙට්ඨාගඞ්ගාවාසිකෙන කුලෙන සද්ධිං මිත්තසන්ථවං කත්වා නාවාසඞ්ඝාටං බන්ධිත්වා බහුං ඛාදනීයභොජනීයඤ්චෙව ගන්ධමාලාදීනි ච ආරොපෙත්වා ගඞ්ගාසොතෙන ආගච්ඡති. මනුස්සා ඛාදමානා භුඤ්ජමානා නච්චන්තා ගායන්තා දෙවවිමානෙන ගච්ඡන්තා විය බලවසොමනස්සා අහෙසුං. ගඞ්ගෙය්යකො නාගො දිස්වා කුපිතො, ‘‘ඉමෙ මයි සඤ්ඤම්පි න කරොන්ති, ඉදානි නෙ සමුද්දමෙව පාපෙස්සාමී’’ති මහන්තං අත්තභාවං මාපෙත්වා උදකං ද්විධා භින්දිත්වා උට්ඨාය ඵණං කත්වා සුස්සූකාරං කරොන්තො අට්ඨාසි. මහාජනො දිස්වා භීතො විස්සරමකාසි. තාපසො පණ්ණසාලාය නිසින්නො සුත්වා, ‘‘ඉමෙ ගායන්තා නච්චන්තා සොමනස්සජාතා ආගච්ඡන්ති, ඉදානි පන භයරවං රවිංසු, කිං නු ඛො’’ති ආවජ්ජන්තො නාගරාජං දිස්වා, ‘‘මයි පස්සන්තෙ ඉමෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා අත්තභාවං විජහිත්වා සුපණ්ණවණ්ණං මාපෙත්වා නාගරාජස්ස දස්සෙසි. නාගරාජා භීතො ඵණං සංහරිත්වා උදකං පවිට්ඨො. මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණි. සත්ථා ඉදම්පි තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො –

‘‘ගඞ්ගාය සොතස්මිං ගහීතනාවං,

ලුද්දෙන නාගෙන මනුස්සකප්පා;

අමොචයිත්ථ බලසා පසය්හ,

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං;

සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමී’’ති. (ජා. 1.7.73) –

ඉමං ගාථමාහ.

අපරස්මිං සමයෙ එස ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කෙසවො නාම තාපසො අහොසි. තෙන සමයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො කප්පො නාම මාණවො කෙසවස්ස බද්ධචරො අන්තෙවාසිකො හුත්වා ආචරියස්ස කිංකාරපටිස්සාවී මනාපචාරී බුද්ධිසම්පන්නො අත්ථචරො අහොසි. කෙසවො තං විනා වත්තිතුං නාසක්ඛි, තං නිස්සායෙව ජීවිකං කප්පෙසි. සත්ථා ඉදම්පි තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො –

‘‘කප්පො ච තෙ බද්ධචරො අහොසි,

සම්බුද්ධිමන්තං වතිනං අමඤ්ඤි;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං,

සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමී’’ති. (ජා. 1.7.74) –

ඉමං ගාථමාහ.

එවං බ්රහ්මුනො නානත්තභාවෙසු කතකම්මං සත්ථා පකාසෙසි. සත්ථරි කථෙන්තෙයෙව බ්රහ්මා සල්ලක්ඛෙසි, දීපසහස්සෙ උජ්ජලිතෙ රූපානි විය සබ්බකම්මානිස්ස පාකටානි අහෙසුං. සො පසන්නචිත්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අද්ධා පජානාසි මමෙතමායුං,

අඤ්ඤම්පි ජානාසි තථා හි බුද්ධො;

තථා හි තායං ජලිතානුභාවො,

ඔභාසයං තිට්ඨති බ්රහ්මලොක’’න්ති. (ජා. 1.7.75);

අථස්ස භගවා උත්තරි අසමසමතං පකාසෙන්තො පථවිං ඛො අහං බ්රහ්මෙතිආදිමාහ. තත්ථ පථවියා පථවත්තෙන අනනුභූතන්ති පථවියා පථවිසභාවෙන අනනුභූතං අප්පත්තං. කිං පන තන්ති? නිබ්බානං. තඤ්හි සබ්බස්මා සඞ්ඛතා නිස්සටත්තා පථවිසභාවෙන අප්පත්තං නාම. තදභිඤ්ඤායාති තං නිබ්බානං ජානිත්වා සච්ඡිකත්වා. පථවිං නාපහොසින්ති පථවිං තණ්හාදිට්ඨිමානගාහෙහි න ගණ්හිං. ආපාදීසුපි එසෙව නයො. විත්ථාරො පන මූලපරියායෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සචෙ ඛො තෙ, මාරිස, සබ්බස්ස සබ්බත්තෙනාති ඉදමෙව බ්රහ්මා අත්තනො වාදිතාය සබ්බන්ති අක්ඛරං නිද්දිසිත්වා අක්ඛරෙ දොසං ගණ්හන්තො ආහ. සත්ථා පන සක්කායං සන්ධාය ‘‘සබ්බ’’න්ති වදති, බ්රහ්මා සබ්බසබ්බං සන්ධාය. ත්වං ‘‘සබ්බ’’න්ති වදසි, ‘‘සබ්බස්ස සබ්බත්තෙන අනනුභූත’’න්ති වදසි, යදි සබ්බං අනනුභූතං නත්ථි, අථස්ස අනනුභූතං අත්ථි. මා හෙව තෙ රිත්තකමෙවඅහොසිතුච්ඡකමෙව අහොසීති තුය්හං වචනං රිත්තකං මා හොතු, තුච්ඡකං මා හොතූති සත්ථාරං මුසාවාදෙන නිග්ගණ්හාති.

සත්ථා පන එතස්මා බ්රහ්මුනා සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන වාදීතරො, තස්මා අහං සබ්බඤ්ච වක්ඛාමි, අනනුභූතඤ්ච වක්ඛාමි, සුණාහි මෙති තස්ස වාදමද්දනත්ථං කාරණං ආහරන්තො විඤ්ඤාණන්තිආදිමාහ. තත්ථ විඤ්ඤාණන්ති විජානිතබ්බං. අනිදස්සනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආපාථං අනුපගමනතො අනිදස්සනං නාම, පදද්වයෙනපි නිබ්බානමෙව වුත්තං. අනන්තන්ති තයිදං උප්පාදවයඅන්තරහිතත්තා අනන්තං නාම. වුත්තම්පි හෙතං –

‘‘අන්තවන්තානි භූතානි, අසම්භූතං අනන්තකං;

භූතෙ අන්තානි දිස්සන්ති, භූතෙ අන්තා පකාසිතා’’ති.

සබ්බතොපභන්ති සබ්බසො පභාසම්පන්නං. නිබ්බානතො හි අඤ්ඤො ධම්මො සපභතරො වා ජොතිවන්තතරො වා පරිසුද්ධතරො වා පණ්ඩරතරො වා නත්ථි. සබ්බතො වා තථා පභූතමෙව, න කත්ථචි නත්ථීති සබ්බතොපභං. පුරත්ථිමදිසාදීසු හි අසුකදිසාය නාම නිබ්බානං නත්ථීති න වත්තබ්බං. අථ වා පභන්ති තිත්ථස්ස නාමං, සබ්බතො පභමස්සාති සබ්බතොපභං. නිබ්බානස්ස කිර යථා මහාසමුද්දස්ස යතො යතො ඔතරිතුකාමා හොන්ති, තං තදෙව තිත්ථං, අතිත්ථං නාම නත්ථි. එවමෙවං අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු යෙන යෙන මුඛෙන නිබ්බානං ඔතරිතුකාමා හොන්ති, තං තදෙව තිත්ථං. නිබ්බානස්ස අතිත්ථං නාම කම්මට්ඨානං නත්ථි. තෙන වුත්තං සබ්බතොපභන්ති. තං පථවියා පථවත්තෙනාති තං නිබ්බානං පථවියා පථවීසභාවෙන තතො පරෙසං ආපාදීනං ආපාදිසභාවෙන ච අනනුභූතං. ඉති යං තුම්හාදිසානං විසයභූතං සබ්බතෙභූමකධම්මජාතං තස්ස සබ්බත්තෙන තං විඤ්ඤාණං අනිදස්සනං අනන්තං සබ්බතොපතං අනනුභූතන්ති වාදං පතිට්ඨපෙසි.

තතො බ්රහ්මා ගහිතගහිතං සත්ථාරා විස්සජ්ජාපිතො කිඤ්චි ගහෙතබ්බං අදිස්වා ලළිතකං කාතුකාමො හන්ද චරහි තෙ, මාරිස, අන්තරධායාමීති ආහ. තත්ථ අන්තරධායාමීති අදිස්සමානකපාටිහාරියං කරොමීති ආහ. සචෙ විසහසීති යදි සක්කොසි මය්හං අන්තරධායිතුං, අන්තරධායසි , පාටිහාරියං කරොහීති. නෙවස්සු මෙ සක්කොති අන්තරධායිතුන්ති මය්හං අන්තරධායිතුං නෙව සක්කොති. කිං පනෙස කාතුකාමො අහොසීති? මූලපටිසන්ධිං ගන්තුකාමො අහොසි. බ්රහ්මානඤ්හි මූලපටිසන්ධිකඅත්තභාවො සුඛුමො, අඤ්ඤෙසං අනාපාථො, අභිසඞ්ඛතකායෙනෙව තිට්ඨන්ති. සත්ථා තස්ස මූලපටිසන්ධිං ගන්තුං න අදාසි. මූලපටිසන්ධිං වා අගන්ත්වාපි යෙන තමෙන අත්තානං අන්තරධාපෙත්වා අදිස්සමානකො භවෙය්ය, සත්ථා තං තමං විනොදෙසි, තස්මා අන්තරධායිතුං නාසක්ඛි. සො අසක්කොන්තො විමානෙ නිලීයති, කප්පරුක්ඛෙ නිලීයති, උක්කුටිකො නිසීදති. බ්රහ්මගණො කෙළිමකාසි – ‘‘එස ඛො බකො බ්රහ්මා විමානෙ නිලීයති, කප්පරුක්ඛෙ නිලීයති, උක්කුටිකො නිසීදති, බ්රහ්මෙ ත්වං අන්තරහිතොම්හී’’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙසි නාමාති. සො බ්රහ්මගණෙන උප්පණ්ඩිතො මඞ්කු අහොසි.

එවං වුත්තෙ අහං, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, එතෙන බ්රහ්මුනා, ‘‘හන්ද චරහි තෙ, මාරිස, අන්තරධායාමී’’ති එවං වුත්තෙ තං අන්තරධායිතුං අසක්කොන්තං දිස්වා අහං එතදවොචං. ඉමං ගාථමභාසින්ති කස්මා භගවා ගාථමභාසීති? සමණස්ස ගොතමස්ස ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථිභාවො වා නත්ථිභාවො වා කථං සක්කා ජානිතුන්ති එවං බ්රහ්මගණස්ස වචනොකාසො මා හොතූති අන්තරහිතොව ගාථමභාසි.

තත්ථ භවෙවාහං භයං දිස්වාති අහං භවෙ භයං දිස්වායෙව. භවඤ්ච විභවෙසිනන්ති ඉමඤ්ච කාමභවාදිතිවිධම්පි සත්තභවං විභවෙසිනං විභවං ගවෙසමානං පරියෙසමානම්පි පුනප්පුනං භවෙයෙව දිස්වා. භවං නාභිවදින්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කිඤ්චි භවං න අභිවදිං, න ගවෙසින්ති අත්ථො. නන්දිඤ්ච න උපාදියින්ති භවතණ්හං න උපගඤ්ඡිං, න අග්ගහෙසින්ති අත්ථො. ඉති චත්තාරි සච්චානි පකාසෙන්තො සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙසනානුසාරෙන විපස්සනාගබ්භං ගාහාපෙත්වා දසමත්තානි බ්රහ්මසහස්සානි මග්ගඵලාමතපානං පිවිංසු.

අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතාති අච්ඡරියජාතා අබ්භුතජාතා තුට්ඨිජාතා ච අහෙසුං. සමූලං භවං උදබ්බහීති බොධිමණ්ඩෙ අත්තනො තාය තාය දෙසනාය අඤ්ඤෙසම්පි බහූනං දෙවමනුස්සානං සමූලකං භවං උදබ්බහි, උද්ධරි උප්පාටෙසීති අත්ථො.

505. තස්මිං පන සමයෙ මාරො පාපිමා කොධාභිභූතො හුත්වා, ‘‘මයි විචරන්තෙයෙව සමණෙන ගොතමෙන ධම්මකථං කථෙත්වා දසමත්තානි බ්රහ්මසහස්සානි මම වසං අතිවත්තිතානී’’ති කොධාභිභූතතාය අඤ්ඤතරස්ස බ්රහ්මපාරිසජ්ජස්ස සරීරෙ අධිමුච්චි, තං දස්සෙතුං අථ ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සචෙ ත්වං එවං අනුබුද්ධොති සචෙ ත්වං එවං අත්තනාව චත්තාරි සච්චානි අනුබුද්ධො. මා සාවකෙ උපනෙසීති ගිහිසාවකෙ වා පබ්බජිතසාවකෙ වා තං ධම්මං මා උපනයසි. හීනෙ කායෙ පතිට්ඨිතාති චතූසු අපායෙසු පතිට්ඨිතා. පණීතෙ කායෙ පතිට්ඨිතාති බ්රහ්මලොකෙ පතිට්ඨිතා. ඉදං කෙ සන්ධාය වදති? බාහිරපබ්බජ්ජං පබ්බජිතෙ තාපසපරිබ්බාජකෙ. අනුප්පන්නෙ හි බුද්ධුප්පාදෙ කුලපුත්තා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කස්සචි කිඤ්චි අවිචාරෙත්වා එකචරා හුත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිංසු, තෙ සන්ධාය එවමාහ. අනක්ඛාතං කුසලඤ්හි මාරිසාති පරෙසං අනක්ඛාතං අනොවදනං ධම්මකථාය අකථනං කුසලං එතං සෙය්යො. මා පරං ඔවදාහීති කාලෙන මනුස්සලොකං, කාලෙන දෙවලොකං, කාලෙන බ්රහ්මලොකං, කාලෙන නාගලොකං ආහිණ්ඩන්තො මා විචරි, එකස්මිං ඨානෙ නිසින්නො ඣානමග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙහීති. අනාලපනතායාති අනුල්ලපනතාය. බ්රහ්මුනො ච අභිනිමන්තනතායාති බකබ්රහ්මුනො ච ඉදඤ්හි, මාරිස, නිච්චන්තිආදිනා නයෙන සහ කායකෙන බ්රහ්මට්ඨානෙන නිමන්තනවචනෙන. තස්මාති තෙන කාරණෙන. ඉමස්ස වෙය්යාකරණස්ස බ්රහ්මනිමන්තනිකංත්වෙව අධිවචනං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති ජාතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. මාරතජ්ජනීයසුත්තවණ්ණනා

506. එවංමෙ සුතන්ති මාරතජ්ජනීයසුත්තං. තත්ථ කොට්ඨමනුපවිට්ඨොති කුච්ඡිං පවිසිත්වා අන්තානං අන්තො අනුපවිට්ඨො, පක්කාසයට්ඨානෙ නිසින්නො. ගරුගරො වියාති ගරුකගරුකො විය ථද්ධො පාසාණපුඤ්ජසදිසො. මාසාචිතංමඤ්ඤෙති මාසභත්තං භුත්තස්ස කුච්ඡි විය මාසපූරිතපසිබ්බකො විය තින්තමාසො විය චාති අත්ථො. විහාරං පවිසිත්වාති සචෙ ආහාරදොසෙන එස ගරුභාවො, අබ්භොකාසෙ චඞ්කමිතුං න සප්පායන්ති චඞ්කමා ඔරොහිත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා පකතිපඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. පච්චත්තං යොනිසො මනසාකාසීති, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ආවජ්ජමානො අත්තනොයෙව උපායෙන මනසි අකාසි. සචෙ පන ථෙරො අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙත්වා, ‘‘යං හිය්යො වා පරෙ වා පරසුවෙ වා පරිභුත්තං අවිපක්කමත්ථි, අඤ්ඤො වා කොචි විසභාගදොසො, සබ්බං ජීරතු ඵාසුකං හොතූ’’ති හත්ථෙන කුච්ඡිං පරාමසිස්ස, මාරො පාපිමා විලීයිත්වා අගමිස්ස. ථෙරො පන තථා අකත්වා යොනිසො මනසි අකාසි. මා තථාගතං විහෙසෙසීති යථා හි පුත්තෙසු විහෙසිතෙසු මාතාපිතරො විහෙසිතාව හොන්ති, සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකෙසු විහෙසිතෙසු ආචරියුපජ්ඣායා විහෙසිතාව, ජනපදෙ විහෙසිතෙ රාජා විහෙසිතොව හොති, එවං තථාගතසාවකෙ විහෙසිතෙ තථාගතො විහෙසිතොව හොති. තෙනාහ – ‘‘මා තථාගතං විහෙසෙසී’’ති.

පච්චග්ගළෙ අට්ඨාසීති පතිඅග්ගළෙව අට්ඨාසි. අග්ගළං වුච්චති කවාටං, මුඛෙන උග්ගන්ත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා බහිපණ්ණසාලාය කවාටං නිස්සාය අට්ඨාසීති අත්ථො.

507. භූතපුබ්බාහං පාපිමාති කස්මා ඉදං දෙසනං ආරභි? ථෙරො කිර චින්තෙසි – ‘‘ආකාසට්ඨකදෙවතානං තාව මනුස්සගන්ධො යොජනසතෙ ඨිතානං ආබාධං කරොති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘යොජනසතං ඛො රාජඤ්ඤ මනුස්සගන්ධො දෙවෙ උබ්බාධතී’ති (දී. නි. 2.415). අයං පන මාරො නාගරිකො පරිචොක්ඛො මහෙසක්ඛො ආනුභාවසම්පන්නො දෙවරාජා සමානො මම කුච්ඡියං පවිසිත්වා අන්තානං අන්තො පක්කාසයොකාසෙ නිසින්නො අතිවිය පදුට්ඨො භවිස්සති. එවරූපං නාම ජෙගුච්ඡං පටිකූලං ඔකාසං පවිසිත්වා නිසීදිතුං සක්කොන්තස්ස කිමඤ්ඤං අකරණීයං භවිස්සති, කිං අඤ්ඤං ලජ්ජිස්සති, ත්වං මම ඤාතිකොති පන වුත්තෙ මුදුභාවං අනාපජ්ජමානො නාම නත්ථි, හන්දස්ස ඤාතිකොටිං පටිවිජ්ඣිත්වා මුදුකෙනෙව නං උපායෙන විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඉමං දෙසනමාරභි.

සො මෙ ත්වං භාගිනෙය්යො හොසීති සො ත්වං තස්මිං කාලෙ මය්හං භාගිනෙය්යො හොසි. ඉදං පවෙණිවසෙන වුත්තං. දෙවලොකස්මිං පන මාරස්ස පිතු වංසො පිතාමහස්ස වංසො රජ්ජං කරොන්තො නාම නත්ථි, පුඤ්ඤවසෙන දෙවලොකෙ දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො, යාවතායුකං ඨත්වා චවති. අඤ්ඤො එකො අත්තනා කතෙන කම්මෙන තස්මිං ඨානෙ අධිපති හුත්වා නිබ්බත්තති. ඉති අයං මාරොපි තදා තතො චවිත්වා පුන කුසලං කත්වා ඉමස්මිං කාලෙ තස්මිං අධිපතිට්ඨානෙ නිබ්බත්තොති වෙදිතබ්බො.

විධුරොති විගතධුරො, අඤ්ඤෙහි සද්ධිං අසදිසොති අත්ථො. අප්පකසිරෙනාති අප්පදුක්ඛෙන. පසුපාලකාති අජෙළකපාලකා. පථාවිනොති මග්ගපටිපන්නා. කායෙ උපචිනිත්වාති සමන්තතො චිතකං බන්ධිත්වා. අග්ගිං දත්වා පක්කමිංසූති එත්තකෙන සරීරං පරියාදානං ගමිස්සතීති චිතකස්ස පමාණං සල්ලක්ඛෙත්වා චතූසු දිසාසු අග්ගිං දත්වා පක්කමිංසු. චිතකො පදීපසිඛා විය පජ්ජලි, ථෙරස්ස උදකලෙණං පවිසිත්වා නිසින්නකාලො විය අහොසි. චීවරානි පප්ඵොටෙත්වාති සමාපත්තිතො වුට්ඨාය විගතධූමෙ කිංසුකවණ්ණෙ අඞ්ගාරෙ මද්දමානො චීවරානි විධුනිත්වා. සරීරෙ පනස්ස උසුමමත්තම්පි නාහොසි, චීවරෙසු අංසුමත්තම්පි නජ්ඣායි, සමාපත්තිඵලං නාමෙතං.

508. අක්කොසථාති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසථ. පරිභාසථාති වාචාය පරිභාසථ. රොසෙථාති ඝට්ටෙථ. විහෙසෙථාති දුක්ඛාපෙථ. සබ්බමෙතං වාචාය ඝට්ටනස්සෙව අධිවචනං. යථා තං දූසී මාරොති යථා එතෙසං දූසී මාරො. ලභෙථ ඔතාරන්ති ලභෙථ ඡිද්දං, කිලෙසුප්පත්තියා ආරම්මණං පච්චයං ලභෙය්යාති අත්ථො. මුණ්ඩකාතිආදීසු මුණ්ඩෙ මුණ්ඩාති සමණෙ ච සමණාති වත්තුං වට්ටෙය්ය, ඉමෙ පන හීළෙන්තා මුණ්ඩකා සමණකාති ආහංසු. ඉබ්භාති ගහපතිකා. කිණ්හාති කණ්හා, කාළකාති අත්ථො. බන්ධුපාදාපච්චාති එත්ථ බන්ධූති බ්රහ්මා අධිප්පෙතො . තඤ්හි බ්රාහ්මණා පිතාමහොති වොහරන්ති. පාදානං අපච්චා පාදාපච්චා, බ්රහ්මුනො පිට්ඨිපාදතො ජාතාති අධිප්පායො. තෙසං කිර අයං ලද්ධි – ‘‘බ්රාහ්මණා බ්රහ්මුනො මුඛතො නික්ඛන්තා, ඛත්තියා උරතො, වෙස්සා නාභිතො, සුද්දා ජාණුතො, සමණා පිට්ඨිපාදතො’’ති.

ඣායිනොස්මා ඣායිනොස්මාති ඣායිනො මයං ඣායිනො මයන්ති. මධුරකජාතාති ආලසියජාතා. ඣායන්තීති චින්තයන්ති. පජ්ඣායන්තීතිආදීනි උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතානි. මූසිකං මග්ගයමානොති සායං ගොචරත්ථාය සුසිරරුක්ඛතො නික්ඛන්තං රුක්ඛසාඛාය මූසිකං පරියෙසන්තො. සො කිර උපසන්තූපසන්තො විය නිච්චලොව තිට්ඨති, සම්පත්තකාලෙ මූසිකං සහසා ගණ්හාති. කොත්ථූති සිඞ්ගාලො, සොණොතිපි වදන්ති. සන්ධිසමලසඞ්කටිරෙති සන්ධිම්හි ච සමලෙ ච සඞ්කටිරෙ ච. තත්ථ සන්ධි නාම ඝරසන්ධි. සමලො නාම ගූථනිද්ධමනපනාළි. සඞ්කටිරං නාම සඞ්කාරට්ඨානං. වහච්ඡින්නොති කන්තාරතො නික්ඛන්තො ඡින්නවහො. සන්ධිසමලසඞ්කටිරෙති සන්ධිම්හි වා සමලෙ වා සඞ්කටිරෙ වා. සොපි හි බද්ධගත්තො විය නිච්චලො ඣායති.

නිරයං උපපජ්ජන්තීති සචෙ මාරො මනුස්සානං සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා එවං කරෙය්ය, මනුස්සානං අකුසලං න භවෙය්ය, මාරස්සෙව භවෙය්ය. සරීරෙ පන අනධිමුච්චිත්වා විසභාගවත්ථුං විප්පටිසාරාරම්මණං දස්සෙති, තදා කිර සො භික්ඛූ ඛිප්පං ගහෙත්වා මච්ඡෙ අජ්ඣොත්ථරන්තෙ විය, ජාලං ගහෙත්වා මච්ඡෙ ගණ්හන්තෙ විය, ලෙපයට්ඨිං ඔඩ්ඩෙත්වා සකුණෙ බන්ධන්තෙ විය, සුනඛෙහි සද්ධිං අරඤ්ඤෙ මිගවං චරන්තෙ විය, මාතුගාමෙ ගහෙත්වා ආපානභූමියං නිසින්නෙ විය, නච්චන්තෙ විය, ගායන්තෙ විය, භික්ඛුනීනං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු විසභාගමනුස්සෙ නිසින්නෙ විය, ඨිතෙ විය ච කත්වා දස්සෙසි. මනුස්සා අරඤ්ඤගතාපි වනගතාපි විහාරගතාපි විප්පටිසාරාරම්මණං පස්සිත්වා ආගන්ත්වා අඤ්ඤෙසං කථෙන්ති – ‘‘සමණා එවරූපං අස්සමණකං අනනුච්ඡවිකං කරොන්ති, එතෙසං දින්නෙ කුතො කුසලං, මා එතෙසං කිඤ්චි අදත්ථා’’ති. එවං තෙ මනුස්සා දිට්ඨදිට්ඨට්ඨානෙ සීලවන්තෙ අක්කොසන්තා අපුඤ්ඤං පසවිත්වා අපායපූරකා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘නිරයං උපපජ්ජන්තී’’ති.

509. අන්වාවිට්ඨාති ආවට්ටිතා. ඵරිත්වා විහරිංසූති න කෙවලං ඵරිත්වා විහරිංසු. කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඔවාදෙ ඨත්වා ඉමෙ චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.

510. ආගතිංවා ගතිං වාති පටිසන්ධිවසෙන ආගමනට්ඨානං වා, චුතිවසෙන ගමනට්ඨානං වා න ජානාමි. සියා චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තන්ති සොමනස්සවසෙන අඤ්ඤථත්තං භවෙය්ය. සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්තීති ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා හි පුබ්බෙ විප්පටිසාරකරං ආරම්මණං දස්සෙති, එවමිධාපි පසාදකරං. සො කිර තදා මනුස්සානං දස්සනට්ඨානෙ භික්ඛූ ආකාසෙ ගච්ඡන්තෙ විය, ඨිතෙ විය පල්ලඞ්කෙන නිසින්නෙ විය, ආකාසෙ සූචිකම්මං කරොන්තෙ විය, පොත්ථකං වාචෙන්තෙ විය, ආකාසෙ චීවරං පසාරෙත්වා කායං උතුං ගණ්හාපෙන්තෙ විය, නවපබ්බජිතෙ ආකාසෙන චරන්තෙ විය, තරුණසාමණෙරෙ ආකාසෙ ඨත්වා පුප්ඵානි ඔචිනන්තෙ විය කත්වා දස්සෙසි. මනුස්සා අරඤ්ඤගතාපි වනගතාපි විහාරගතාපි පබ්බජිතානං තං පටිපත්තිං දිස්වා ආගන්ත්වා අඤ්ඤෙසං කථෙන්ති – ‘‘භික්ඛූසු අන්තමසො සාමණෙරාපි එවංමහිද්ධිකො මහානුභාවා, එතෙසං දින්නං මහප්ඵලං නාම හොති, එතෙසං දෙථ සක්කරොථා’’ති. තතො මනුස්සා භික්ඛුසඞ්ඝං චතූහි පච්චයෙහි සක්කරොන්තා බහුං පුඤ්ඤං කත්වා සග්ගපථපූරකා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්තී’’ති.

511. එථ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අසුභානුපස්සිනො කායෙ විහරථාති භගවා සකලජම්බුදීපං ආහිණ්ඩන්තො අන්තමසො ද්වින්නම්පි තිණ්ණම්පි භික්ඛූනං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා –

‘‘අසුභසඤ්ඤාපරිචිතෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චෙතසා බහුලං විහරතො මෙථුනධම්මසමාපත්තියා චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති.

ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාපරිචිතෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චෙතසා බහුලං විහරතො රසතණ්හාය චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති.

සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤාපරිචිතෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චෙතසා බහුලං විහරතො ලොකචිත්රෙසු චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති.

අනිච්චසඤ්ඤාපරිචිතෙන , භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චෙතසා බහුලං විහරතො ලාභසක්කාරසිලොකෙ චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාතී’’ති (අ. නි. 7.49) එවං ආනිසංසං දස්සෙත්වා –

එථ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අසුභානුපස්සී කායෙ විහරථ, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤිනො සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤිනො සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චානුපස්සිනොති. ඉමානි චත්තාරි කම්මට්ඨානානි කථෙසි. තෙපි භික්ඛූ ඉමෙසු චතූසු කම්මට්ඨානෙසු කම්මං කරොන්තා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සබ්බාසවෙ ඛෙපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, ඉමානිපි චත්තාරි කම්මට්ඨානානි රාගසන්තානි දොසමොහසන්තානි රාගපටිඝාතානි දොසමොහපටිඝාතානි චාති.

512. සක්ඛරං ගහෙත්වාති අන්තොමුට්ඨියං තිට්ඨනපමාණං පාසාණං ගහෙත්වා. අයඤ්හි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි භික්ඛූ අක්කොසාපෙත්වාපි, බ්රාහ්මණගහපතිකානං වසෙන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ලාභසක්කාරං උප්පාදාපෙත්වාපි, ඔතාරං අලභන්තො ඉදානි සහත්ථා උපක්කමිතුකාමො අඤ්ඤතරස්ස කුමාරස්ස සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා එවරූපං පාසාණං අග්ගහෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සක්ඛරං ගහෙත්වා’’ති.

සීසං වො භින්දීති සීසං භින්දි, මහාචම්මං ඡිජ්ජිත්වා මංසං ද්වෙධා අහොසි. සක්ඛරා පනස්ස සීසකටාහං අභින්දිත්වා අට්ඨිං ආහච්චෙව නිවත්තා. නාගාපලොකිතං අපලොකෙසීති පහාරසද්දං සුත්වා යථා නාම හත්ථිනාගො ඉතො වා එත්තො වා අපලොකෙතුකාමො ගීවං අපරිවත්තෙත්වා සකලසරීරෙනෙව නිවත්තිත්වා අපලොකෙති. එවං සකලසරීරෙනෙව නිවත්තිත්වා අපලොකෙසි. යථා හි මහාජනස්ස අට්ඨීනි කොටියා කොටිං ආහච්ච ඨිතානි, පච්චෙකබුද්ධානං අඞ්කුසලග්ගානි, න එවං බුද්ධානං. බුද්ධානං පන සඞ්ඛලිකානි විය එකාබද්ධානි හුත්වා ඨිතානි, තස්මා පච්ඡතො අපලොකනකාලෙ න සක්කා හොති ගීවං පරිවත්තෙතුං. යථා පන හත්ථිනාගො පච්ඡාභාගං අපලොකෙතුකාමො සකලසරීරෙනෙව පරිවත්තති, එවං පරිවත්තිතබ්බං හොති. තස්මා භගවා යන්තෙන පරිවත්තිතා සුවණ්ණපටිමා විය සකලසරීරෙනෙව නිවත්තිත්වා අපලොකෙසි , අපලොකෙත්වා ඨිතො පන, ‘‘න වායං දූසී මාරො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති ආහ. තස්සත්ථො, අයං දූසී මාරො පාපං කරොන්තො නෙව පමාණං අඤ්ඤාසි, පමාණාතික්කන්තමකාසීති.

සහාපලොකනායාති කකුසන්ධස්ස භගවතො අපලොකනෙනෙව සහ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව. තම්හා ච ඨානා චවීති තම්හා ච දෙවට්ඨානා චුතො, මහානිරයං උපපන්නොති අත්ථො. චවමානො හි න යත්ථ කත්ථචි ඨිතො චවති, තස්මා වසවත්තිදෙවලොකං ආගන්ත්වා චුතො, ‘‘සහාපලොකනායා’’ති ච වචනතො න භගවතො අපලොකිතත්තා චුතොති වෙදිතබ්බො, චුතිකාලදස්සනමත්තමෙව හෙතං. උළාරෙ පන මහාසාවකෙ විරද්ධත්තා කුදාරියා පහටං වියස්ස ආයු තත්ථෙව ඡිජ්ජිත්වා ගතන්ති වෙදිතබ්බං. තයො නාමධෙය්යා හොන්තීති තීණි නාමානි හොන්ති. ඡඵස්සායතනිකොති ඡසු ඵස්සායතනෙසු පාටියෙක්කාය වෙදනාය පච්චයො.

සඞ්කුසමාහතොති අයසූලෙහි සමාහතො. පච්චත්තවෙදනියොති සයමෙව වෙදනාජනකො. සඞ්කුනා සඞ්කු හදයෙ සමාගච්ඡෙය්යාති අයසූලෙන සද්ධිං අයසූලං හදයමජ්ඣෙ සමාගච්ඡෙය්ය. තස්මිං කිර නිරයෙ උපපන්නානං තිගාවුතො අත්තභාවො හොති, ථෙරස්සාපි තාදිසො අහොසි. අථස්ස හි නිරයපාලා තාලක්ඛන්ධපමාණානි අයසූලානි ආදිත්තානි සම්පජ්ජලිතානි සජොතිභූතානි සයමෙව ගහෙත්වා පුනප්පුනං නිවත්තමානා, – ‘‘ඉමිනා තෙ ඨානෙන චින්තෙත්වා පාපං කත’’න්ති පූවදොණියං පූවං කොට්ටෙන්තො විය හදයමජ්ඣං කොට්ටෙත්වා, පණ්ණාස ජනා පාදාභිමුඛා පණ්ණාස ජනා සීසාභිමුඛා කොට්ටෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං ගච්ඡන්තා පඤ්චහි වස්සසතෙහි උභො අන්තෙ පත්වා පුන නිවත්තමානා පඤ්චහි වස්සසතෙහි හදයමජ්ඣං ආගච්ඡන්ති. තං සන්ධාය එවං වුත්තං.

වුට්ඨානිමන්ති විපාකවුට්ඨානවෙදනං. සා කිර මහානිරයෙ වෙදනාතො දුක්ඛතරා හොති, යථා හි සිනෙහපානසත්තාහතො පරිහාරසත්තාහං දුක්ඛතරං, එවං මහානිරයදුක්ඛතො උස්සදෙ විපාකවුට්ඨානවෙදනා දුක්ඛතරාති වදන්ති. සෙය්යථාපි මච්ඡස්සාති පුරිසසීසඤ්හි වට්ටං හොති, සූලෙන පහරන්තස්ස පහාරො ඨානං න ලභති පරිගලති, මච්ඡසීසං ආයතං පුථුලං, පහාරො ඨානං ලභති , අවිරජ්ඣිත්වා කම්මකාරණා සුකරා හොති, තස්මා එවරූපං සීසං හොති.

513. විධුරං සාවකමාසජ්ජාති විධුරං සාවකං ඝට්ටයිත්වා. පච්චත්තවෙදනාති සයමෙව පාටියෙක්කවෙදනාජනකා. ඊදිසො නිරයො ආසීති ඉමස්මිං ඨානෙ නිරයො දෙවදූතසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. කණ්හ-දුක්ඛං නිගච්ඡසීති කාළක-මාර, දුක්ඛං වින්දිස්සසි. මජ්ඣෙ සරස්සාති මහාසමුද්දස්ස මජ්ඣෙ උදකං වත්ථුං කත්වා නිබ්බත්තවිමානානි කප්පට්ඨිතිකානි හොන්ති, තෙසං වෙළුරියස්ස විය වණ්ණො හොති, පබ්බතමත්ථකෙ ජලිතනළග්ගික්ඛන්ධො විය ච නෙසං අච්චියො ජොතන්ති, පභස්සරා පභාසම්පන්නා හොන්ති, තෙසු විමානෙසු නීලභෙදාදිවසෙන නානත්තවණ්ණා අච්ඡරා නච්චන්ති. යො එතමභිජානාතීති යො එතං විමානවත්ථුං ජානාතීති අත්ථො. එවමෙත්ථ විමානපෙතවත්ථුකෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයීති ඉදං පාසාදකම්පනසුත්තෙන දීපෙතබ්බං. යො වෙජයන්තං පාසාදන්ති ඉදං චූළතණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තෙන දීපෙතබ්බං. සක්කං සො පරිපුච්ඡතීති ඉදම්පි තෙනෙව දීපෙතබ්බං. සුධම්මායාභිතො සභන්ති සුධම්මසභාය සමීපෙ, අයං පන බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මසභාව, න තාවතිංසභවනෙ. සුධම්මසභාවිරහිතො හි දෙවලොකො නාම නත්ථි.

බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරන්ති බ්රහ්මලොකෙ මහාමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදීහි සාවකෙහි සද්ධිං තස්ස තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නස්ස භගවතො ඔභාසං. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මාය දෙවසභාය සන්නිපතිත්වා, – ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවංමහිද්ධිකො. යො ඉධ ආගන්තුං සක්කුණෙය්යා’’ති චින්තෙන්තස්සෙව බ්රහ්මගණස්ස චිත්තමඤ්ඤාය තත්ථ ගන්ත්වා බ්රහ්මගණස්ස මත්ථකෙ නිසින්නො තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා මහාමොග්ගල්ලානාදීනං ආගමනං චින්තෙසි. තෙපි ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා පච්චෙකං දිසාසු නිසීදිංසු, සකලබ්රහ්මලොකො එකොභාසො අහොසි. සත්ථා චතුසච්චප්පකාසනං ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ අනෙකානි බ්රහ්මසහස්සානි මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨහිංසු. තං සන්ධායිමා ගාථා වුත්තා, සො පනායමත්ථො අඤ්ඤතරබ්රහ්මසුත්තෙන දීපෙතබ්බො.

විමොක්ඛෙනඅඵස්සයීති ඣානවිමොක්ඛෙන ඵුසි. වනන්ති ජම්බුදීපං. පුබ්බවිදෙහානන්ති පුබ්බවිදෙහානඤ්ච දීපං. යෙ ච භූමිසයා නරාති භූමිසයා නරා නාම අපරගොයානකා ච උත්තරකුරුකා ච. තෙපි සබ්බෙ ඵුසීති වුත්තං හොති. අයං පන අත්ථො නන්දොපනන්දදමනෙන දීපෙතබ්බො. වත්ථු විසුද්ධිමග්ගෙ ඉද්ධිකථාය විත්ථාරිතං. අපුඤ්ඤං පසවීති අපුඤ්ඤං පටිලභි. ආසං මා අකාසි භික්ඛූසූති භික්ඛූ විහෙසෙමීති එතං ආසං මා අකාසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මාරතජ්ජනීයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මූලපණ්ණාසට්ඨකථා නිට්ඨිතා.