📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

මූලපණ්ණාස-ටීකා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

1. සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඞ්ගලභාවතො, සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සමාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා. අථ වා රතනත්තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්ඤවිසෙසනිබ්බත්තනත්ථං. තං අත්තනො යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස බලානුප්පදානත්ථං. අන්තරා ච තස්ස අසඞ්කොචනත්ථං. තදුභයං අනන්තරායෙන අට්ඨකථාය පරිසමාපනත්ථං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති ‘‘ඉති මෙ පසන්නමතිනො…පෙ… තස්සානුභාවෙනා’’ති. වත්ථුත්තයපූජාහි නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසංබුද්ධියා අපරිමෙය්යපභාවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති. භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. යථාහ –

‘‘පූජාරහෙ පූජයතො. බුද්ධෙ යදි ව සාවකෙ’’තිආදි (ධ. ප. 195; අප. 1.10.1), තථා –

‘‘යෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධෙ පසන්නා, අග්ගෙ තෙ පසන්නා, අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො හොතී’’තිආදි (ඉතිවු. 90, 91),

‘‘බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;

වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස.

ධම්මොති කිත්තයන්තස්ස…පෙ… කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස;

සඞ්ඝොති කිත්තයන්තස්ස…පෙ… කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්සා’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 90),

තථා –

‘‘යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා…පෙ…

භයං වා ඡම්භිතත්තං වා,

ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති ච. (සං. නි. 2.249);

තත්ථ යස්ස වත්ථුත්තයස්ස වන්දනං කත්තුකාමො, තස්ස ගුණාතිසයයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදිනා ගාථාත්තයමාහ. ගුණාතිසයයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතං පයොජනං සාධෙතීති. තත්ථ යස්සා දෙසනාය සංවණ්ණනං කත්තුකාමො. සා න විනයදෙසනා විය කරුණාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානා , අථ ඛො කරුණාපඤ්ඤාප්පධානාති තදුභයප්පධානමෙව තාව සම්මාසම්බුද්ධස්ස ථොමනං කාතුං තම්මූලකත්තා සෙසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධතීති අත්ථො. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබන්ධතීති අත්ථො . කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං.

තත්ථ කිඤ්චාපි පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිච්ඡනසභාවතාය, බ්යාපාදාරතීනං උජුවිපච්චනීකතාය ච පරසත්තසන්තානගතසන්තාපවිච්ඡෙදනාකාරප්පවත්තියා මෙත්තාමුදිතානම්පි චිත්තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්භති, තථාපි පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතා කරුණාව විසෙසෙන භගවතො චිත්තස්ස චිත්තපස්සද්ධි විය සීතිභාවනිමිත්තන්ති වුත්තං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්තාමුදිතානම්පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. අථ වා අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්ධනභූතා සාතිසයං නිරවසෙසඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සවිසයබ්යාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතා කරුණාව භගවතො අතිසයෙන හදයසීතලභාවහෙතූති ආහ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. අථ වා සතිපි මෙත්තාමුදිතානං සාතිසයෙ හදයසීතිභාවනිබන්ධනත්තෙ සකලබුද්ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්පි කාරණන්ති කරුණාව භගවතො ‘‘හදයසීතලභාවකාරණ’’න්ති වුත්තා. කරුණානිදානා හි සබ්බෙපි බුද්ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්බාපියමානසංසාරදුක්ඛසන්තාපස්ස හි භගවතො පරදුක්ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං අකිලන්තරූපස්සෙව නිරවසෙසබුද්ධකරධම්මසම්භරණනිරතස්ස සමධිගතධම්මාධිපතෙය්යස්ස ච සන්නිහිතෙසුපි සත්තසඞ්ඛාරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්තෙසු න ඊසකම්පි චිත්තසීතිභාවස්ස අඤ්ඤථත්තමහොසීති. එතස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ තීසුපි අවත්ථාසු භගවතො කරුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. පඤ්ඤාව ඤෙය්යාවරණප්පහානතො පකාරෙහි ධම්මසභාවජොතනට්ඨෙන පජ්ජොතොති පඤ්ඤාපජ්ජොතො. සවාසනප්පහානතො විසෙසෙන හතං සමුග්ඝාතිතං විහතං, පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන විහතං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතං. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මොහනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො, අවිජ්ජා, ස්වෙව විසයසභාවපටිච්ඡාදනතො අන්ධකාරසරික්ඛතාය තමො වියාති තමො, පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතො මොහතමො එතස්සාති පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං. සබ්බෙසම්පි හි ඛීණාසවානං සතිපි පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන අවිජ්ජන්ධකාරස්ස විහතභාවෙ සද්ධාවිමුත්තෙහි විය දිට්ඨිප්පත්තානං සාවකෙහි පච්චෙකසම්බුද්ධෙහි ච සවාසනප්පහානෙන සම්මාසම්බුද්ධානං කිලෙසප්පහානස්ස විසෙසො විජ්ජතීති සාතිසයෙන අවිජ්ජාපහානෙන භගවන්තං ථොමෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

අථ වා අන්තරෙන පරොපදෙසං අත්තනො සන්තානෙ අච්චන්තං අවිජ්ජන්ධකාරවිගමස්ස නිබ්බත්තිතත්තා, තථා සබ්බඤ්ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්ස සමධිගතත්තා, පරසන්තතියඤ්ච ධම්මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්මදෙව තස්ස පවත්තිතත්තා භගවාව විසෙසතො මොහතමවිගමෙන ථොමෙතබ්බොති ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො’’ති පදෙන භගවතො පටිවෙධපඤ්ඤා විය දෙසනාපඤ්ඤාපි සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

අථ වා භගවතො ඤාණස්ස ඤෙය්යපරියන්තිකත්තා සකලඤෙය්යධම්මසභාවාවබොධනසමත්ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන සබ්බඤෙය්යධම්මසභාවච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විධමිතත්තා අනඤ්ඤසාධාරණො භගවතො මොහතමවිනාසොති කත්වා වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. එත්ථ ච මොහතමවිධමනන්තෙ අධිගතත්තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචාරෙන සසන්තානෙ මොහතමවිධමනන්ති දට්ඨබ්බං. අභිනීහාරසම්පත්තියා සවාසනප්පහානමෙව හි කිලෙසානං ඤෙය්යාවරණප්පහානන්ති, පරසන්තානෙ පන මොහතමවිධමනස්ස කාරණභාවතො අනාවරණඤාණං ‘‘මොහතමවිධමන’’න්ති වුච්චතීති.

කිං පන කාරණං අවිජ්ජාසමුග්ඝාතොයෙවෙකො පහානසම්පත්තිවසෙන භගවතො ථොමනානිමිත්තං ගය්හති, න පන සාතිසයං නිරවසෙසකිලෙසප්පහානන්ති? තප්පහානවචනෙනෙව තදෙකට්ඨතාය සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතස්ස ජොතිතභාවතො. න හි සො තාදිසො කිලෙසො අත්ථි, යො නිරවසෙසඅවිජ්ජාප්පහානෙන න පහීයතීති.

අථ වා විජ්ජා විය සකලකුසලධම්මසමුප්පත්තියා නිරවසෙසාකුසලධම්මනිබ්බත්තියා සංසාරප්පවත්තියා ච අවිජ්ජා පධානකාරණන්ති තබ්බිඝාතවචනෙන සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතො වුත්තොයෙව හොතීති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

නරා ච අමරා ච නරාමරා, සහ නරාමරෙහීති සනරාමරො, සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො. තස්ස ගරූති සනරාමරලොකගරු, තං සනරාමරලොකගරුං. එතෙන දෙවමනුස්සානං විය තදවසිට්ඨසත්තානම්පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතාය භගවතො උපකාරිතං දස්සෙති. න චෙත්ථ පධානාප්පධානභාවො චොදෙතබ්බො. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො, අඤ්ඤො අත්ථක්කමො. එදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්පි අප්පධානං විය නිද්දිසීයති යථා ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති (චූළව. 336). කාමඤ්චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරොකාසවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්ස පන අධිප්පෙතත්තා ගරුකරණසමත්ථස්සෙව යුජ්ජනතො සත්තලොකස්ස වසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. සො හි ලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානි තබ්බිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්චති. අමරග්ගහණෙන චෙත්ථ උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා.

අථ වා සමූහත්ථො ලොකසද්දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්ඤාපීයතීති. සහ නරෙහීති සනරා, සනරා ච තෙ අමරා චාති සනරාමරා, තෙසං ලොකොති සනරාමරලොකොති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අමරසද්දෙන චෙත්ථ විසුද්ධිදෙවාපි සඞ්ගය්හන්ති. තෙ හි මරණාභාවතො පරමත්ථතො අමරා. නරාමරානංයෙව ච ගහණං උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157). තථා හි සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තූපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමගාරවට්ඨානං. තෙන වුත්තං ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්ති.

සොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්යජනුපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො සොභනං, තථා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්බිත-ඛලිතානුකඩ්ඪන-නිප්පීළනුක්කුටික-කුටිලාකුලතාදි-දොසරහිත-මවහසිත-රාජහංස- වසභවාරණ-මිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්ච විපුලනිම්මලකරුණා-සතිවීරියාදි-ගුණවිසෙසසහිතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධිං අනවජ්ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා සයම්භුඤාණෙන සකලමපි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්තො ඤාණෙන සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො, ලොකනිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පටිපන්නොති සුගතො. ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’තිආදිනා (මහානි. 38; චූළනි. 27) නයෙන අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. අථ වා සුන්දරං ඨානං සම්මාසම්බොධිං, නිබ්බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො. යස්මා වා භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං වෙනෙය්යානං යථාරහං කාලයුත්තමෙව ච ධම්මං භාසති, තස්මා සම්මා ගදති වදතීති සුගතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. ඉති සොභනගමනතාදීහි සුගතො, තං සුගතං.

පුඤ්ඤපාපකම්මෙහි උපපජ්ජනවසෙන ගන්තබ්බතො ගතියො, උපපත්තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිවසෙන පඤ්චවිධා. තාහි සකලස්සපි භවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්තිතත්තා භගවා පඤ්චහිපි ගතීහි සුට්ඨු මුත්තො විසංයුත්තොති ආහ ‘‘ගතිවිමුත්ත’’න්ති. එතෙන භගවතො කත්ථචිපි ගතියා අපරියාපන්නතං දස්සෙති, යතො භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්චති. තෙනෙවාහ –

‘‘යෙන දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

තංතංගතිසංවත්තනකානඤ්හි කම්මකිලෙසානං අග්ගමග්ගෙන බොධිමූලෙයෙව සුප්පහීනත්තා නත්ථි භගවතො ගතිපරියාපන්නතාති අච්චන්තමෙව භගවා සබ්බභවයොනිගති-විඤ්ඤාණට්ඨිති-සත්තාවාස-සත්තනිකායෙහි පරිමුත්තො, තං ගතිවිමුත්තං. වන්දෙති නමාමි, ථොමෙමීති වා අත්ථො.

අථ වා ගතිවිමුත්තන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුප්පත්තියා භගවන්තං ථොමෙති. එත්ථ හි ද්වීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා අත්තහිතසම්පත්තිතො පරහිතපටිපත්තිතො ච. තෙසු අත්තහිතසම්පත්ති අනාවරණඤාණාධිගමතො සවාසනානං සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තප්පහානතො අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිතො ච වෙදිතබ්බා, පරහිතපටිපත්ති ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනතො විරුද්ධෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයතො ඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච. සා පනෙත්ථ ආසයතො පයොගතො ච දුවිධා පරහිතපටිපත්ති, තිවිධා ච අත්තහිතසම්පත්ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන ආසයතො පරහිතපටිපත්ති, සම්මාගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පයොගතො පරහිතපටිපත්ති, ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්ත’’න්ති එතෙහි චතුසච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අවසිට්ඨට්ඨෙන තෙන ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන චාපි සබ්බාපි අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්ති පකාසිතා හොතීති.

අථ වා තීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා – හෙතුතො ඵලතො උපකාරතො ච. තත්ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පඨමපදෙන දස්සිතා. ඵලං චතුබ්බිධං ඤාණසම්පදා පහානසම්පදා ආනුභාවසම්පදා රූපකායසම්පදා චාති. තාසු ඤාණපහානසම්පදා දුතියපදෙන සච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන පකාසිතා හොන්ති, ආනුභාවසම්පදා පන තතියපදෙන, රූපකායසම්පදා යථාවුත්තකායගමනසොභනත්ථෙන සුගතසද්දෙන ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවතො. උපකාරො අනන්තරං අබාහිරං කරිත්වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්තිධම්මදෙසනා. සො සම්මාගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධියා මූලං දස්සෙති. මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්මාසම්බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධිං දස්සෙති . අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චතීති. සම්මාගමනත්ථෙන සුගතසද්දෙන සම්මාසම්බොධියා පටිපත්තිං දස්සෙති ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගසස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසාදි අන්තද්වයරහිතාය කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතාය මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පකාසනතො සුගතසද්දස්ස. ඉතරෙහි සම්මාසම්බොධියා පධානාප්පධානභෙදං පයොජනං දස්සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්තසන්තාරණඤ්හෙත්ථ පධානං පයොජනං, තදඤ්ඤමප්පධානං. තෙසු පධානෙන පරහිතපටිපත්තිං දස්සෙති, ඉතරෙන අත්තහිතසම්පත්තිං, තදුභයෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං දස්සෙති. තෙන ච අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං උත්තමවන්දනීයභාවං අත්තනො ච වන්දනකිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එත්ථ ච කරුණාගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා හොති, පඤ්ඤාගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිද්ධො හි අත්ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්තිආදිනා විපඤ්චීයතීති. කරුණාගහණෙන ච උපගමනං නිරුපක්කිලෙසං දස්සෙති, පඤ්ඤාගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාගහණෙන ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති ලොකවොහාරවිසයත්තා කරුණාය, පඤ්ඤාගහණෙන සමඤ්ඤාය අනතිධාවනං සභාවානවබොධෙන හි ධම්මානං සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වා සත්තාදිපරාමසනං හොතීති. තථා කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්සෙති, පඤ්ඤාගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං චතුසච්චඤාණං චතුපටිසම්භිදාඤාණං චතුවෙසාරජ්ජඤාණං.

කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, සත්තසත්තතිඤාණවත්ථූනීති එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්ඤාපභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්සෙති. තථා කරුණාගහණෙන චරණසම්පත්තිං, පඤ්ඤාගහණෙන විජ්ජාසම්පත්තිං. කරුණාගහණෙන අත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාගහණෙන ධම්මාධිපතිතා. කරුණාගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්ඤාගහණෙන අත්තනාථභාවො. තථා කරුණාගහණෙන පුබ්බකාරිභාවො, පඤ්ඤාගහණෙන කතඤ්ඤුතා. තථා කරුණාගහණෙන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාගහණෙන අනත්තන්තපතා. කරුණාගහණෙන වා බුද්ධකරධම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාගහණෙන බුද්ධභාවසිද්ධි. තථා කරුණාගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්ඤාගහණෙන සයං තරණං. තථා කරුණාගහණෙන සබ්බසත්තෙසු අනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාගහණෙන සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තතා දස්සිතා හොති.

සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි තන්නිදානභාවතො, පඤ්ඤා පරියොසානං තතො උත්තරි කරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති. තථා කරුණාගහණෙන සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො, සා ච ඣානත්තයසම්පයොගිනීති. පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, යදිදං නයග්ගාහණං. අඤ්ඤථා කො නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං;

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො.

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ;

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.305; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. 3.122 පකිණ්ණකකථා);

තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පති අනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්තං.

2. එවං සඞ්ඛෙපෙන සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං ‘‘බුද්ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධොති කත්තුනිද්දෙසො. බුද්ධභාවන්ති කම්මනිද්දෙසො. භාවෙත්වා සච්ඡිකත්වාති ච පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසො . යන්ති අනියමතො කම්මනිද්දෙසො. උපගතොති අපරකාලකිරියානිද්දෙසො. වන්දෙති කිරියානිද්දෙසො. තන්ති නියමනං. ධම්මන්ති වන්දනකිරියාය කම්මනිද්දෙසො. ගතමලං අනුත්තරන්ති ච තබ්බිසෙසනං.

තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා නිද්දෙසනයෙන (මහානි. 192; චූළනි. 97) අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන ඤෙය්යවිසෙසස්ස කම්මභාවෙන අග්ගහණතො කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භුඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්ධස්තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ. අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. 97; පටි. ම. 3.161).

අපි-සද්දො සම්භාවනෙ. තෙන ‘‘එවං ගුණවිසෙසයුත්තො සොපි නාම භගවා’’ති වක්ඛමානගුණෙ ධම්මෙ සම්භාවනං දීපෙති. බුද්ධභාවන්ති සම්මාසම්බොධිං. භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා ච. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. උපගතොති පත්තො, අධිගතොති අත්ථො. එතස්ස ‘‘බුද්ධභාව’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ගතමලන්ති විගතමලං, නිද්දොසන්ති අත්ථො. වන්දෙති පණමාමි, ථොමෙමි වා. අනුත්තරන්ති උත්තරරහිතං, ලොකුත්තරන්ති අත්ථො. ධම්මන්ති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායතො ච සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – එවං විවිධගුණගණසමන්නාගතො බුද්ධොපි භගවා යං අරියමග්ගසඞ්ඛාතං ධම්මං භාවෙත්වා, ඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං පන සච්ඡිකත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතො, තමෙතං බුද්ධානම්පි බුද්ධභාවහෙතුභූතං සබ්බදොසමලරහිතං අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන අනුත්තරං පටිවෙධසද්ධම්මං නමාමීති. පරියත්තිසද්ධම්මස්සාපි තප්පකාසනත්තා ඉධ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අථ වා ‘‘අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගච්ඡි, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පරියත්තිධම්මස්සපි සච්ඡිකිරියාසම්මසනපරියායො ලබ්භතීති සොපි ඉධ වුත්තො එවාති දට්ඨබ්බං. තථා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා සච්චිකත්වා’’ති ච වුත්තත්තා බුද්ධකරධම්මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්බභාගෙ අධිසීලසික්ඛාදයොපි ඉධ ධම්මසද්දෙන සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බං. තාපි හි මලපටිපක්ඛතාය ගතමලා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරා චාති. තථා හි සත්තානං සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසපෙසලජ්ඣාසයො පඤ්ඤාවිසෙසපරිධොතනිම්මලානං දානදමසංයමාදීනං උත්තමධම්මානං සතසහස්සාධිකානි කප්පානං චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවසෙසානං භාවනාපච්චක්ඛකරණෙහි කම්මාදීසු අධිගතවසීභාවො අච්ඡරියාචින්තෙය්යමහානුභාවො අධිසීලාධිචිත්තානං පරමුක්කංසපාරමිප්පත්තො භගවා පච්චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති.

එත්ථ ච ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන විජ්ජාසම්පදාය ධම්මං ථොමෙති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන විමුත්තිසම්පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්පදාය, දුතියෙන විමොක්ඛසම්පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියෙන සමාපත්තිසම්පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයෙඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්පාදෙඤාණභාවෙන. පුරිමෙන වා විජ්ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්පත්තියා, දුතියෙන නිරොධසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන නිය්යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්ස්සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්මං ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා බුද්ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්වාක්ඛාතතාය ධම්මං ථොමෙති. ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්ඡිමෙන එහිපස්සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්යිකතාය, පච්ඡිමෙන පච්චත්තං වෙදිතබ්බතාය ධම්මං ථොමෙති. ‘‘ගතමල’’න්ති ඉමිනා සංකිලෙසාභාවදීපනෙන ධම්මස්ස පරිසුද්ධතං දස්සෙති, ‘‘අනුත්තර’’න්ති එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන විපුලපරිපුණ්ණතං. පඨමෙන වා පහානසම්පදං ධම්මස්ස දස්සෙති, දුතියෙන සභාවසම්පදං. භාවෙතබ්බතාය වා ධම්මස්ස ගතමලභාවො යොජෙතබ්බො . භාවනාගුණෙන හි සො දොසානං සමුග්ඝාතකො හොතීති. සච්ඡිකාතබ්බභාවෙන අනුත්තරභාවො යොජෙතබ්බො. සච්ඡිකිරියානිබ්බත්තිතො හි තදුත්තරිකරණීයාභාවතො අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරොති. තථා ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන සහ පුබ්බභාගසීලාදීහි සෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්ති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සහ අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අසෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්තීති.

3. එවං සඞ්ඛෙපෙනෙව සබ්බධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ‘‘සුගතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුගතස්සාති සම්බන්ධනිද්දෙසො, තස්ස ‘‘පුත්තාන’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ඔරසානන්ති පුත්තවිසෙසනං. මාරසෙනමථනානන්ති ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණනිද්දෙසො. තෙන කිලෙසප්පහානමෙව භගවතො ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණං අනුජානාතීති දස්සෙති. අට්ඨන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. තෙන සතිපි තෙසං සත්තවිසෙසභාවෙන අනෙකසහස්සසඞ්ඛාභාවෙ ඉමං ගණනපරිච්ඡෙදං නාතිවත්තන්තීති දස්සෙති මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවානාතිවත්තනතො. සමූහන්ති සමුදායනිද්දෙසො. අරියසඞ්ඝන්ති ගුණවිසිට්ඨසඞ්ඝාටභාවනිද්දෙසො. තෙන අසභිපි අරියපුග්ගලානං කායසාමග්ගියං අරියසඞ්ඝභාවං දස්සෙති දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවතො.

තත්ථ උරසි භවා ජාතා සංවද්ධා ච ඔරසා. යථා හි සත්තානං ඔරසපුත්තා අත්තජාතතාය පිතු සන්තකස්ස දායජ්ජස්ස විසෙසෙන භාගිනො හොන්ති, එවමෙව තෙපි අරියපුග්ගලා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මස්සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්තකස්ස විමුත්තිසුඛස්ස අරියධම්මරතනස්ස ච එකන්තභාගිනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්කමමානා ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා භගවතො උරෙන වායාමජනිතාභිජාතිතාය නිප්පරියායෙන ‘‘ඔරසපුත්තා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති. සාවකෙහි පවත්තියමානාපි හි ධම්මදෙසනා ‘‘භගවතො ධම්මදෙසනා’’ඉච්චෙව වුච්චති තංමූලිකත්තා ලක්ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච.

යදිපි අරියසාවකානං අරියමග්ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්තරාය කරණත්ථං දෙවපුත්තමාරො, මාරවාහිනී වා න එකන්තෙන අපසාදෙති, තෙහි පන අපසාදෙතබ්බතාය කාරණෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා එව නාම හොන්තීති ආහ – ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘මාරමාරසෙනමථනාන’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්තමාරස්සපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ‘‘සෙනා’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදි (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68, 149). සා ච තෙහි දියඩ්ඪසහස්සභෙදා අනන්තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරණෙහි ඔධිසො විමථිතා විහතා විද්ධස්තා චාති මාරසෙනමථනා, අරියසාවකා. එතෙන තෙසං භගවතො අනුජාතපුත්තතං දස්සෙති.

ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා, අරියානං සඞ්ඝොති අරියසඞ්ඝො, අරියො ච සො සඞ්ඝො චාති වා අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්ධධම්මරතනානම්පි සමධිගමො සඞ්ඝරතනාධීනොති අරියසඞ්ඝස්ස බහූපකාරතං දස්සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්දෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස පභවසම්පදං දස්සෙති, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන පහානසම්පදං සකලසංකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන ඤාණසම්පදං මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවදීපනතො. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන පභාවසම්පදං දස්සෙති සබ්බසඞ්ඝානං අග්ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති අරියසඞ්ඝස්ස විසුද්ධනිස්සයභාවදීපනං, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති සම්මාඋජුඤායසාමීචිප්පටිපන්නභාවදීපනං, ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති ආහුනෙය්යාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස ලොකුත්තරසරණගමනසබ්භාවං දීපෙති. ලොකුත්තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන අභිනීහාරසම්පදාසිද්ධං පුබ්බභාගෙ සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්මාපටිපන්නා මාරං මාරපරිසං වා අභිවිජිනන්ති. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන පටිවිද්ධස්තවිපක්ඛෙ සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මෙ දස්සෙති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන මග්ගඵලධම්මානං පකාසිතත්තා. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං දස්සෙති. සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බගුණානං ආදි, සපුබ්බභාගපටිපදා සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො මජ්ඣෙ, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙ අරියසඞ්ඝගුණා පකාසිතා හොන්ති.

4. එවං ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තංනිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතිජනනට්ඨෙන රතනං, බුද්ධධම්මසඞ්ඝා. තෙසඤ්හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්ජෙන්තස්ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. යථාහ –

‘‘යස්මිං මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති…පෙ… උජුගතචිත්තො ඛො මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50);

චිත්තිකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාදීසු එව ලබ්භන්තීති.

වන්දනාව වන්දනාමයං යථා ‘‘දානමයං සීලමය’’න්ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60). වන්දනා චෙත්ථ කායවාචාචිත්තෙහි තිණ්ණං රතනානං ගුණනින්නතා, ථොමනා වා. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො පුඤ්ඤං, අත්තනො සන්තානං පුනාතීති වා. සුවිහතන්තරායොති සුට්ඨු විහතන්තරායො. එතෙන අත්තනො පසාදසම්පත්තියා රතනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා තං පුඤ්ඤං අත්ථප්පකාසනස්ස උපඝාතකඋපද්දවානං විහනනෙ සමත්ථන්ති දස්සෙති. හුත්වාති පුබ්බකාලකිරියා. තස්ස ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාති යං රතනත්තයවන්දනාමයං පුඤ්ඤං, තස්ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

5. එවං රතනත්තයස්ස නිපච්චකාරෙ පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්සා ධම්මදෙසනාය අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො, තස්සා තාව ගුණාභිත්ථවනවසෙන උපඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්දකපමාණෙහි සුත්තන්තෙහි ලක්ඛිතස්ස. යථා හි දීඝාගමෙ දීඝපමාණානි සුත්තානි, යථා ච සංයුත්තඞ්ගුත්තරාගමෙසු ද්වීසු ඛුද්දකපමාණානි, න එවං ඉධ. ඉධ පන පමාණතො මජ්ඣිමානි සුත්තානි. තෙන වුත්තං ‘‘මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්දකපමාණෙහි සුත්තන්තෙහි ලක්ඛිතස්සති අත්ථො’’ති. එතෙන ‘‘මජ්ඣිමො’’ති අයං ඉමස්ස අත්ථානුගතසමඤ්ඤාති දස්සෙති. නනු ච සුත්තානි එව ආගමො, කස්ස පන සුත්තෙහි අඞ්කනන්ති? සච්චමෙතං පරමත්ථතො, සුත්තානි පන උපාදාය පඤ්ඤත්තො ආගමො. යථෙව හි අත්ථබ්යඤ්ජනසමුදායෙ ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො, එවං සුත්තසමුදායෙ අයං ‘‘ආගමො’’ති වොහාරො. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. ආගමිස්සන්ති එත්ථ, එතෙන එතස්මා වා අත්තත්ථපරත්ථාදයොති ආගමො, ආදිකල්යාණාදිගුණසම්පත්තියා උත්තමට්ඨෙන තංතංඅභිපත්ථිතසමිද්ධිහෙතුතාය පණ්ඩිතෙහි වරිතබ්බතො වරො, ආගමො ච සො වරො චාති ආගමවරො. ආගමසම්මතෙහි වා වරොති ආගමවරො, මජ්ඣිමො ච සො ආගමවරො චාති මජ්ඣිමාගමවරො, තස්ස.

බුද්ධානං අනුබුද්ධානං බුද්ධානුබුද්ධා, බුද්ධානං සච්චපටිවෙධං අනුගම්ම පටිවිද්ධසච්චා අග්ගසාවකාදයො අරියා. තෙහි අත්ථසංවණ්ණනාගුණසංවණ්ණනානං වසෙන සංවණ්ණිතස්ස. අථ වා බුද්ධා ච අනුබුද්ධා ච බුද්ධානුබුද්ධාති යොජෙතබ්බං. සම්මාසම්බුද්ධෙනෙව හි විනයසුත්තාභිධම්මානං පකිණ්ණකදෙසනාදිවසෙන යො පඨමං අත්ථො විභත්තො, සො එව පච්ඡා තස්ස තස්ස සංවණ්ණනාවසෙන සඞ්ගීතිකාරෙහි සඞ්ගහං ආරොපිතොති. පරවාදමථනස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියානං වාදනිම්මථනස්ස, තෙසං දිට්ඨිගතභඤ්ජනස්සාති අත්ථො. අයඤ්හි ආගමො මූලපරියායසුත්තසබ්බාසවසුත්තාදීසු දිට්ඨිගතිකානං දිට්ඨිගතදොසවිභාවනතො සච්චකසුත්තං (ම. නි. 1.353) උපාලිසුත්තාදීසු (ම. නි. 2.56) සච්චකාදීනං මිච්ඡාවාදනිම්මථනදීපනතො විසෙසතො ‘‘පරවාදමථනො’’ති ථොමිතොති. සංවණ්ණනාසු චායං ආචරියස්ස පකති, යා තංතංසංවණ්ණනාසු ආදිතො තස්ස තස්ස සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස විසෙසගුණකිත්තනෙන ථොමනා. තථා හි සුමඞ්ගලවිලාසිනීසාරත්ථපකාසිනීමනොරථපූරණීසු අට්ඨසාලිනීආදීසු ච යථාක්කමං ‘‘සද්ධාවහගුණස්ස, ඤාණප්පභෙදජනනස්ස, ධම්මකථිකපුඞ්ගවානං විචිත්තපටිභානජනනස්ස, තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි ඔගාළ්හස්ස අභිණ්හසො නානානයවිචිත්තස්ස අභිධම්මස්සා’’තිආදිනා ථොමනා කතා.

6. අත්ථො කථීයති එතායාති අත්ථකථා, සා එව අට්ඨකථා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා යථා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො’’ති (පටි. ම. 1.17; 2.8) ආදිතොතිආදිම්හි පඨමසඞ්ගීතියං. ඡළභිඤ්ඤතාය පරමෙන චිත්තිස්සරියභාවෙන සමන්නාගතත්තා ඣානාදීසු පඤ්චවිධවසිතාසබ්භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්සපාදයො. තෙසං සතෙහි පඤ්චහි. යාති යා අට්ඨකථා. සඞ්ගීතාති අත්ථං පකාසෙතුං යුත්තට්ඨානෙ ‘‘අයං එතස්ස අත්ථො, අයං එතස්ස අත්ථො’’ති සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා. අනුසඞ්ගීතා ච යසත්ථෙරාදීහි පච්ඡාපි දුතියතතියසඞ්ගීතීසු. ඉමිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමනසුද්ධිං දස්සෙති.

7. සීහස්ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්බපණ්ණිදීපෙ ඛත්තියානං, තෙසං නිවාසතාය තම්බපණ්ණිදීපස්ස ච සීහළභාවො වෙදිතබ්බො. ආභතාති ජම්බුදීපතො ආනීතා. අථාති පච්ඡා. අපරභාගෙ හි නිකායන්තරලද්ධීහි අසඞ්කරත්ථං සීහළභාසාය අට්ඨකථා ඨපිතාති. තෙන මූලට්ඨකථා සබ්බසාධාරණා න හොතීති ඉදං අත්ථප්පකාසනං එකන්තෙන කරණීයන්ති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘දීපවාසීනමත්ථායා’’ති. තත්ථ දීපවාසීනන්ති ජම්බුදීපවාසීනං, සීහළදීපවාසීනං වා අත්ථාය සීහළභාසාය ඨපිතාති යොජනා.

8. අපනෙත්වානාති කඤ්චුකසදිසං සීහළභාසං අපනෙත්වා. තතොති අට්ඨකථාතො. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති, මනොරමං භාසන්ති මාගධභාසං. සා හි සභාවනිරුත්තිභූතා පණ්ඩිතානං මනං රමයතීති. තෙනෙවාහ ‘‘තන්තිනයානුච්ඡවික’’න්ති, පාළිගතියා අනුලොමිකං පාළිභාසායානුවිධායිනින්ති අත්ථො. විගතදොසන්ති අසභාවනිරුත්තිභාසන්තරරහිතං.

9. සමයං අවිලොමෙන්තොති සිද්ධන්තං අවිරොධෙන්තො. එතෙන අත්ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්ධත්තා එව හි ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසීයිස්සන්ති. ථෙරවංසදීපානන්ති ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරා, මහාකස්සපාදයො. තෙහි ආගතා ආචරියපරම්පරා ථෙරවංසො, තප්පරියාපන්නා හුත්වා ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස සමුජ්ජලනතො ථෙරවංසදීපා, මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්ඡීයතීති විනිච්ඡයො, ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදනී කථා. සුට්ඨු නිපුණො සණ්හො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා. අථ වා විනිච්ඡිනොතීති විනිච්ඡයො, යථාවුත්තත්ථවිසයං ඤාණං. සුට්ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති යොජෙතබ්බං. එතෙන මහාකස්සපාදිථෙරපරම්පරාභතො, තතො එව ච අවිපරීතො සණ්හො සුඛුමො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයොති තස්ස පමාණභූතතං දස්සෙති.

10. සුජනස්සචාති ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ‘‘න කෙවලං ජම්බුදීපවාසීනමෙව අත්ථාය, අථ ඛො සාධුජනතොසනත්ථඤ්චා’’ති දස්සෙති. තෙන ච ‘‘තම්බපණ්ණිදීපවාසීනම්පි අත්ථායා’’ති අයමත්ථො සිද්ධො හොති උග්ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්පි බහුකාරත්තා. චිරට්ඨිතත්ථන්ති චිරට්ඨිතිඅත්ථං, චිරකාලට්ඨිතියාති අත්ථො. ඉදඤ්හි අත්ථප්පකාසනං අවිපරීතපදබ්යඤ්ජනසුනික්ඛෙපස්ස අත්ථසුනයස්ස ච උපායභාවතො සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතියා සංවත්තති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය අනන්තරධානාය සංවත්තන්ති. කතමෙ ද්වෙ? සුන්නික්ඛිත්තඤ්ච පදබ්යඤ්ජනං අත්ථො ච සුනීතො’’ති (අ. නි. 2.20).

11. යං අත්ථවණ්ණනං කත්තුකාමො, තස්සා මහත්තං පරිහරිතුං ‘‘සීලකථා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘න තං ඉධ විචාරයිස්සාමී’’ති. අථ වා යං අට්ඨකථං කත්තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්ධිමග්ගො ගහෙතබ්බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්තො තත්ථ විචාරිතධම්මෙ උද්දෙසවසෙන දස්සෙති ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා. තත්ථ සීලකථාති චාරිත්තවාරිත්තාදිවසෙන සීලස්ස විත්ථාරකථා. ධුතධම්මාති පිණ්ඩපාතිකඞ්ගාදයො තෙරස කිලෙසධුනනකධම්මා. කම්මට්ඨානානි සබ්බානීති පාළියං ආගතානි අට්ඨතිංස, අට්ඨකථායං ද්වෙති නිරවසෙසානි යොගකම්මස්ස භාවනාය පවත්තිට්ඨානානි. චරියාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහිතො. ඣානානි චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි, සමාපත්තියො චතස්සො අරූපසමාපත්තියො. අට්ඨපි වා පටිලද්ධමත්තානි ඣානානි, සමාපජ්ජනවසීභාවප්පත්තියා සමාපත්තියො. ඣානානි වා රූපාරූපාවචරජ්ඣානානි, සමාපත්තියො ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියො.

12. ලොකියලොකුත්තරභෙදා ඡ අභිඤ්ඤායො සබ්බා අභිඤ්ඤායො. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 751) ආගතනයෙන එකවිධාදිනා පඤ්ඤාය සංකලෙත්වා සම්පිණ්ඩෙත්වා නිච්ඡයො පඤ්ඤාසඞ්කලනනිච්ඡයො.

13. පච්චයධම්මානං හෙතාදීනං පච්චයුප්පන්නධම්මානං හෙතුපච්චයාදිභාවො පච්චයාකාරො, තස්ස දෙසනා පච්චයාකාරදෙසනා, පටිච්චසමුප්පාදකථාති අත්ථො. සා පන නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරරහිතතාය සුට්ඨු පරිසුද්ධා, ඝනවිනිබ්භොගස්ස සුදුක්කරතාය නිපුණා සණ්හසුඛුමා, එකත්තනයාදිසහිතා ච තත්ථ විචාරිතාති ආහ ‘‘සුපරිසුද්ධනිපුණනයා’’ති. පටිසම්භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්සජ්ජෙත්වාව විචාරිතත්තා අවිමුත්තතන්තිමග්ගා.

14. ඉතිපන සබ්බන්ති ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ, පන-සද්දො වචනාලඞ්කාරෙ, එතං සබ්බන්ති අත්ථො. ඉධාති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය. න තං විචාරයිස්සාමි පුනරුත්තිභාවතොති අධිප්පායො.

15. ඉදානි තස්සෙව අවිචාරණස්ස එකන්තකාරණං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘මජ්ඣෙ ඨත්වා’’ති එතෙන මජ්ඣට්ඨභාවදීපනෙන විසෙසතො චතුන්නං ආගමානං සාධාරණට්ඨකථා විසුද්ධිමග්ගො, න සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්ඨකථාති දස්සෙති. ‘‘විසෙසතො’’ති ච ඉදං විනයාභිධම්මානම්පි විසුද්ධිමග්ගො යථාරහං අත්ථවණ්ණනා හොති එවාති කත්වා වුත්තං.

16. ඉච්චෙවාති ඉති එව. තම්පීති විසුද්ධිමග්ගම්පි. එතායාති පපඤ්චසූදනියා. එත්ථ ච ‘‘සීහළදීපං ආභතා’’තිආදිනා අට්ඨකථාකරණස්ස නිමිත්තං දස්සෙති, ‘‘දීපවාසීනමත්ථාය, සුජනස්ස ච තුට්ඨත්ථං, චිරට්ඨිතත්ථඤ්ච ධම්මස්සා’’ති එතෙන පයොජනං, ‘‘මජ්ඣිමාගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන පිණ්ඩත්ථං, ‘‘අපනෙත්වාන තතොහං සීහළභාස’’න්තිආදිනා, ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා ච කරණප්පකාරං. සීලකථාදීනං අවිචාරණම්පි හි ඉධ කරණප්පකාරො එවාති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානකථාවණ්ණනා

1. විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති පඨමං තාව පණ්ණාසවග්ගසුත්තාදිවසෙන මජ්ඣිමාගමස්ස විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති යං වුත්තං ‘‘මජ්ඣිමාගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති, තස්මිං වචනෙ. යා මජ්ඣිමාගමපරියායෙන මජ්ඣිමසඞ්ගීති වුත්තා, සා පණ්ණාසාදිතො එදිසාති දස්සෙති ‘‘මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාමා’’තිආදිනා. තත්ථාති වා ‘‘එතාය අට්ඨකථාය විජානාථ මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා අත්ථ’’න්ති එත්ථ යස්සා මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා අත්ථං විජානාථාති වුත්තං, සා මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාම පණ්ණාසාදිතො එදිසාති දස්සෙති. පඤ්ච දසකා පණ්ණාසා, මූලෙ ආදිම්හි පණ්ණාසා, මූලභූතා වා පණ්ණාසා මූලපණ්ණාසා. මජ්ඣෙ භවා මජ්ඣිමා, මජ්ඣිමා ච සා පණ්ණාසා චාති මජ්ඣිමපණ්ණාසා. උපරි උද්ධං පණ්ණාසා උපරිපණ්ණාසා. පණ්ණාසත්තයසඞ්ගහාති පණ්ණාසත්තයපරිගණනා.

අයං සඞ්ගහො නාම ජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො , ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ජාතිසඞ්ගහො. ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො. යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො. ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං කිරියාසඞ්ගහො. ‘‘හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471) අයං ගණනසඞ්ගහො. අයමෙව ච ඉධාධිප්පෙතො. තෙන වුත්තං ‘‘පණ්ණාසත්තයසඞ්ගහාති පණ්ණාසත්තයපරිගණනා’’ති.

වග්ගතොති සමූහතො, සො පනෙත්ථ දසකවසෙන වෙදිතබ්බො. යෙභුය්යෙන හි සාසනෙ දසකෙ වග්ගවොහාරො. තෙනෙවාහ ‘‘එකෙකාය පණ්ණාසාය පඤ්ච පඤ්ච වග්ගෙ කත්වා’’ති. පන්නරසවග්ගසමායොගාති පන්නරසවග්ගසංයොගාති අත්ථො. කෙචි පන සමායොගසද්දං සමුදායත්ථං වදන්ති. පදතොති එත්ථ අට්ඨක්ඛරො ගාථාපාදො ‘‘පද’’න්ති අධිප්පෙතො, තස්මා ‘‘අක්ඛරතො ඡ අක්ඛරසතසහස්සානි චතුරාසීතුත්තරසතාධිකානි චතුචත්තාලීස සහස්සානි ච අක්ඛරානී’’ති පාඨෙන භවිතබ්බන්ති වදන්ති. යස්මා පන නවක්ඛරො යාව ද්වාදසක්ඛරො ච ගාථාපාදො සංවිජ්ජති, තස්මා තාදිසානම්පි ගාථානං වසෙන අඩ්ඪතෙය්යගාථාසතං භාණවාරො හොතීති කත්වා ‘‘අක්ඛරතො සත්ත අක්ඛරසතසහස්සානි චත්තාලීසඤ්ච සහස්සානි තෙපඤ්ඤාසඤ්ච අක්ඛරානී’’ති වුත්තං. එවඤ්හි පදභාණවාරගණනාහි අක්ඛරගණනා සංසන්දති, නෙතරථා. භාණවාරොති ච ද්වත්තිංසක්ඛරානං ගාථානං වසෙන අඩ්ඪතෙය්යගාථාසතං, අයඤ්ච අක්ඛරගණනා භාණවාරගණනා ච පදගණනානුසාරෙන ලද්ධාති වෙදිතබ්බා. ඉමමෙව හි අත්ථං ඤාපෙතුං සුත්තගණනානන්තරං භාණවාරෙ අගණෙත්වා පදානි ගණිතානි. තත්රිදං වුච්චති –

‘‘භාණවාරා යථාපි හි, මජ්ඣිමස්ස පකාසිතා;

උපඩ්ඪභාණවාරො ච, තෙවීසතිපදාධිකො.

සත්ත සතසහස්සානි, අක්ඛරානං විභාවයෙ;

චත්තාලීස සහස්සානි, තෙපඤ්ඤාසඤ්ච අක්ඛර’’න්ති.

අනුසන්ධිතොති දෙසනානුසන්ධිතො. එකස්මිං එව හි සුත්තෙ පුරිමපච්ඡිමානං දෙසනාභාගානං සම්බන්ධො අනුසන්ධානතො අනුසන්ධි. එත්ථ ච අත්තජ්ඣාසයානුසන්ධි පරජ්ඣාසයානුසන්ධීති දුවිධො අජ්ඣාසයානුසන්ධි. සො පන කත්ථචි දෙසනාය විප්පකතාය ධම්මං සුණන්තානං පුච්ඡාවසෙන, කත්ථචි දෙසෙන්තස්ස සත්ථු සාවකස්ස ධම්මපටිග්ගාහකානඤ්ච අජ්ඣාසයවසෙන, කත්ථචි දෙසෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස වසෙන හොතීති සමාසතො තිප්පකාරො. තෙන වුත්තං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධිඅජ්ඣාසයානුසන්ධියථානුසන්ධිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධො අනුසන්ධී’’ති. සඞ්ඛෙපෙනෙව ච චතුබ්බිධො අනුසන්ධි වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච ‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, ඔරිමං තීරං, කිං පාරිමං තීරං, කො මජ්ඣෙ සංසීදො, කො ථලෙ උස්සාදො, කො මනුස්සග්ගාහො, කො අමනුස්සග්ගාහො, කො ආවත්තග්ගාහො, කො අන්තොපූතිභාවො’ති’’ (සං. නි. 4.241)? එවං පුච්ඡන්තානං විස්සජ්ජෙන්තෙන භගවතා පවත්තිතදෙසනාවසෙන පුච්ඡානුසන්ධී වෙදිතබ්බො. ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්තා… වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං අනත්තා, අනත්තකතානි කම්මානි කමත්තානං ඵුසිස්සන්තී’ති. අථ ඛො භගවා තස්ස භික්ඛුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය භික්ඛූ ආමන්තෙසි ඨානං ඛො පනෙතං, භික්ඛවෙ, විජ්ජති, යං ඉධෙකච්චො මොඝපුරිසො අවිද්වා අවිජ්ජාගතො තණ්හාධිපතෙය්යෙන චෙතසා සත්ථුසාසනං අතිධාවිතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්තා…පෙ… ඵුසිස්සන්තී’ති. තං කිං මඤ්ඤථ , භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති (ම. නි. 3.90) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා භගවතා පවත්තිතදෙසනාවසෙන පරජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බො.

‘‘තස්ස මය්හං බ්රාහ්මණ එතදහොසි ‘යංනූනාහං යා තා රත්තියො අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා චාතුද්දසී පඤ්චදසී අට්ඨමී ච පක්ඛස්ස, තථාරූපාසු රත්තීසු යානි තානි ආරාමචෙතියානි වනචෙතියානි රුක්ඛචෙතියානි භිංසනකානි සලොමහංසානි, තථාරූපෙසු සෙනාසනෙසු විහරෙය්යං අප්පෙව නාමාහං භයභෙරවං පස්සෙය්ය’න්ති’’ (ම. නි. 1.49) එවං භගවතා, ‘‘තත්රාවුසො ලොභො ච පාපකො දොසො ච පාපකො ලොභස්ස ච පහානාය දොසස්ස ච පහානාය අත්ථි මජ්ඣිමා පටිපදා, චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 1.33) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව පවත්තිතදෙසනාවසෙන අත්තජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. යෙන පන ධම්මෙන ආදිම්හි දෙසනා උට්ඨිතා, තස්ස අනුරූපධම්මවසෙන වා පටිපක්ඛධම්මවසෙන වා යෙසු සුත්තෙසු උපරි දෙසනා ආගච්ඡති, තෙසං වසෙන යථානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තෙ (ම. නි. 1.65) හෙට්ඨා සීලෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි අභිඤ්ඤා ආගතා. වත්ථුසුත්තෙ (ම. නි. 1.70) හෙට්ඨා කිලෙසෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි බ්රහ්මවිහාරා ආගතා. කොසම්බකසුත්තෙ (ම. නි. 1.491) හෙට්ඨා භණ්ඩනෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි සාරණීයධම්මා ආගතා. කකචූපමෙ (ම. නි. 1.222) හෙට්ඨා අක්ඛන්තියා වසෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි කකචූපමා ආගතාති.

විත්ථාරතො පනෙත්ථාති එවං සඞ්ඛෙපතො තිවිධො චතුබ්බිධො ච අනුසන්ධි එත්ථ එතස්මිං මජ්ඣිමනිකායෙ තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ යථාරහං විත්ථාරතො විභජිත්වා විඤ්ඤායමානා නවසතාධිකානි තීණි අනුසන්ධිසහස්සානි හොන්ති. යථා චෙතං පණ්ණාසාදිවිභාගවචනං මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා සරූපදස්සනත්ථං හොති, එවං පක්ඛෙපදොසපරිහරණත්ථඤ්ච හොති. එවඤ්හි පණ්ණාසාදීසු වවත්ථිතෙසු තබ්බිනිමුත්තං කිඤ්චි සුත්තං යාව එකං පදම්පි ආනෙත්වා ඉමං මජ්ඣිමසඞ්ගීතියාති කස්සචි වත්තුං ඔකාසො න සියාති.

එවං පණ්ණාසවග්ගසුත්තභාණවාරානුසන්ධිබ්යඤ්ජනතො මජ්ඣිමසඞ්ගීතිං වවත්ථපෙත්වා ඉදානි නං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණෙතුකාමො අත්තනො සංවණ්ණනාය තස්සා පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙනෙව පවත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පණ්ණාසාසු මූලපණ්ණාසා ආදී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති, මහාවිසයත්තා පූජනීයත්තා ච මහතී සඞ්ගීතීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති, තස්සා පවත්තිතකාලො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලො, තස්මිං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං, යො ලොකියෙහි ‘‘උපොග්ඝාතො’’ති වුච්චති, ස්වායමෙත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකො ගන්ථො වෙදිතබ්බො, න පන ‘‘සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අජ්ඣාසයාදිදෙසනුප්පත්තිහෙතු. තෙනෙවාහ ‘‘එවං මෙ සුතන්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදී’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ යස්සං පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා විත්ථාරතො වත්තබ්බා. සුමඞ්ගලවිලාසිනියං (දී. නි. ටී. 1.නිදානකථාවණ්ණනා) පන අත්තනා විත්ථාරිතත්තා තත්ථෙව ගහෙතබ්බාති ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය මහන්තතං පරිහරන්තො ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිමාහ.

නිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.