තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > මජ්ඣිමනිකාය (ටීකා) > මූලපණ්ණාස-ටීකා

139. සුත්තදෙසනාවත්ථුසඞ්ඛාතස්ස ¶ ¶ අත්ථස්ස උප්පත්ති අට්ඨුප්පත්ති, සා තස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකොති වුත්තොවායමත්ථො. ලාභසක්කාරපච්චයාති ලාභසක්කාරනිමිත්තං, භගවතො සඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නලාභසක්කාරහෙතු, අත්තනො වා ලාභසක්කාරුප්පාදනහෙතු. තිත්ථියපරිදෙවිතෙති තිත්ථියානං ‘‘කිං භො සමණොයෙව ගොතමො සමණො’’තිආදිනා විප්පලපනිමිත්තං. ‘‘මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජී’’ති වත්වා සමන්තපාසාදිකත්ථං තස්ස උප්පත්තිකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘චතුප්පමාණිකො හී’’තිආදිමාහ. චත්තාරි පමාණානි චතුප්පමාණානි, චතුප්පමාණානි එතස්ස අත්ථීති චතුප්පමාණිකො. ලොකොයෙව සඞ්ගම්ම සමාගම්ම වසනට්ඨෙන ලොකසන්නිවාසො, සත්තකායොති අත්ථො. පමිනාති උළාරතාදිවිසෙසං එතෙනාති පමාණං (අ. නි. ටී. 2.4.65) රූපං රූපකායො පමාණං එතස්සාති රූපප්පමාණො. තතො එව රූපෙ පසන්නොති රූපප්පසන්නො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො ¶ . ඝොසොති පවත්තථුතිඝොසො (අ. නි. ටී. 2.4.65). ලූඛන්ති පච්චයලූඛතා. ධම්මොති සීලාදයො ගුණධම්මා අධිප්පෙතා.

තෙසං ¶ පුග්ගලානං. ආරොහන්ති උච්චතං. සා ච ඛො තස්මිං තස්මිං කාලෙ පමාණයුත්තා දට්ඨබ්බා. පරිණාහන්ති නාතිකිසනාතිථූලතාවසෙන මිතපරිණාහං. සණ්ඨානන්ති තෙසං තෙසං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සුසණ්ඨිතතං. පාරිපූරින්ති සබ්බෙසං සරීරාවයවානං පරිපුණ්ණතං අවෙකල්ලතං. තත්ථ පමාණං ගහෙත්වාති තස්මිං රූපෙ රූපසම්පත්තියං පමාණභාවං උපාදාය. පසාදං ජනෙතීති අධිමොක්ඛං උප්පාදෙති.

පරවණ්ණනායාති ‘‘අමුකො එදිසො ච එදිසො චා’’ති යසගුණවචනෙන. පරථොමනායාති සම්මුඛාව පරස්ස සිලාඝුප්පාදනෙන අභිත්ථවනෙන. පරපසංසනායාති පරම්මුඛා පරස්ස ගුණසංකිත්තනෙන. පරවණ්ණහාරිකායාති පරම්පරවණ්ණහාරිකාය පරම්පරාය පරස්ස කිත්තිසද්දූපසංහාරෙන. තත්ථාති තස්මිං ථුතිඝොසෙ.

චීවරලූඛන්ති ථූලජිණ්ණබහුතුන්නකතාදිං චීවරස්ස ලූඛභාවං. පත්තලූඛන්ති අනෙකගන්ථිකාහතාදිං පත්තස්ස ලූඛභාවං. විවිධං වා දුක්කරකාරිකන්ති ධුතඞ්ගසෙවනාදිවසෙන පවත්තං නානාවිධං දුක්කරචරියං.

සීලං වා පස්සිත්වාති සීලපාරිපූරිවසෙන විසුද්ධං කායවචීසුචරිතං ඤාණචක්ඛුනා පස්සිත්වා. ඣානාදිඅධිගමසිද්ධං සමාධිං වා. විපස්සනාභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතං පඤ්ඤං වා.

භගවතො සරීරං දිස්වාති සම්බන්ධො. රූපප්පමාණොපි සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති අපරිමිතකාලසමුපචිතපුඤ්ඤානුභාවනිප්ඵන්නාය සබ්බසො අනවජ්ජාය සබ්බාකාරපරිපුණ්ණාවයවාය රූපකායසම්පත්තියා සමන්තපාසාදිකත්තා, යස්සා රුචිරභාවො විසුද්ධෙ විගතවලාහකෙ දෙවෙ පුණ්ණමාසියං පරිපුණ්ණකලාභාගමණ්ඩලං චන්දමණ්ඩලං අභිභවිත්වා අතිරොචති, පභස්සරභාවො සරදසමයං සංවද්ධිතදිගුණතෙජකිරණජාලසමුජ්ජලං සූරියමණ්ඩලං අභිභවති, සොම්මකිරණරසසමුජ්ජලභාවෙහි තදුභයෙහි අභිභුය්ය වත්තමානං එකස්මිං ඛණෙ දසසහස්සිලොකධාතුං විජ්ජොතනසමත්ථං මහාබ්රහ්මුනො පභාසමුදයං අභිවිහච්ච භාසතෙ තපතෙ විරොචති ච.

සතිපි ¶ අඞ්ගපරිච්චාගාදීනං දානපාරමිභාවෙ පරිච්චාගවිසෙසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව සුදුක්කරභාවදස්සනත්ථඤ්ච අඞ්ගපරිච්චාගාදිග්ගහණං, තත්ථාපි ච අඞ්ගපරිච්චාගතො විසුං නයනපරිච්චාගග්ගහණං, පරිච්චාගභාවසාමඤ්ඤෙපි රජ්ජපරිච්චාගතො ¶ පුත්තදාරපරිච්චාගග්ගහණඤ්ච කතං. ආදිනා නයෙනාති ආදි-සද්දෙන පුබ්බයොගපුබ්බචරියාදිහෙතුසම්පත්තියා, ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.157, 255) වුත්තාය ඵලසම්පත්තියා, ‘‘සො ධම්මං දෙසෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.255) වුත්තාය සත්තුපකාරකිරියාය ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති යථාවුත්තගුණානං අනඤ්ඤසාධාරණභාවතො අච්ඡරියබ්භුතභාවතො ච. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

‘‘චීවරලූඛං දිස්වා’’ති වත්වා තං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ භගවා’’තිආදි වුත්තං. සාණපංසුකූලචීවරෙනාති මතකළෙවරං පලිවෙඨෙත්වා ඡඩ්ඩිතෙන තුම්බමත්තෙ කිමී පප්ඵොටෙත්වා ගහිතෙන සාණපංසුකූලචීවරෙන. භාරියන්ති ගරුකං, දුක්කරන්ති අත්ථො. වධුයුවතීමජ්ඣිමිත්ථිවසෙන, බාලයොබ්බනපුරාණවසෙන වා තිවිධනාටකතා. හරෙණුයූසං මණ්ඩලකලායරසො. ‘‘යාපෙස්සති නාමා’’ති නාම-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධො. නාම-සද්දයොගෙන හි අනාගතකාලස්ස විය පයොගො, යාපෙති ඉච්චෙව අත්ථො. අප්පාණකන්ති නිරස්සාසං නිරොධිතස්සාසපස්සාසං.

සමාධිගුණන්ති සාධාරණතො වුත්තමත්ථං විවරති ඣානාදිග්ගහණෙන. මානදබ්බනිම්මදනෙන නිබ්බිසෙවනභාවාපාදනම්පි දමනමෙවාති වුත්තං ‘‘පාථිකපුත්තදමනාදීනී’’ති. ආදි-සද්දෙන සච්චකාළවකබකදමනාදීනං සඞ්ගහො. බාවෙරුන්ති එවංනාමකං විසයං. සරසම්පන්නොති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන සරෙන සමන්නාගතො. තෙන බ්රහ්මස්සරතාකරවීකභාණිතාදස්සනෙන ලක්ඛණහාරනයෙන අවසෙසලක්ඛණපාරිපූරිං විය තදවිනාභාවතො බුද්ධානං දෙසනාවිලාසඤ්ච විභාවෙති.

හතප්පභාති බුද්ධානුභාවෙන විගතතෙජා. කාළපක්ඛූපමෙති සත්තානං බ්යාමොහන්ධකාරාභිභවෙන කාළපක්ඛරත්තූපමෙ. සූරියෙති සූරියෙ උදයිත්වා ඔභාසෙන්තෙති අධිප්පායො.

සිඞ්ඝාටකෙති තිකොණරච්ඡායං. චතුක්කෙති සන්ධියං. පරිදෙවන්තීති අනුත්ථුනනවසෙන විප්පලපන්ති. සොකාධිකකතො හි වචීපලාපො පරිදෙවො. ලොකෙ උප්පජ්ජමානෙයෙව උප්පන්නාති අත්තනො දිට්ඨිවාදස්ස පුරාතනභාවං දීපෙන්ති.

සෙසපදෙසුපීති ¶ ¶ ‘‘ඉධ දුතියො සමණො’’තිආදීසු සෙසවාරෙසුපි (අ. නි. ටී. 2.4.241-242) යථා හි ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති (පාරා. 11; දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123) එත්ථ කතො නියමො ‘‘විවිච්ච අකුසලෙහී’’ති (පාරා. 11; දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123) එත්ථාපි කතොයෙව හොති සාවධාරණස්සෙව අත්ථස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා, එවමිධාපීති. තෙනාහ ‘‘දුතියාදයොපී’’තිආදි. සාමඤ්ඤඵලාධිගමවසෙන නිප්පරියායතො සමණභාවොති තෙසං වසෙනෙත්ථ චත්තාරො සමණා දෙසිතාති තමත්ථං සුත්තන්තරෙන සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි වුත්තං. පටිපත්තික්කමෙන දෙසනාක්කමෙන ච සකදාගාමිආදීනං දුතියාදිතා වුත්තාති සොතාපන්නස්ස පඨමතා අවුත්තසිද්ධාති න චොදිතා. ඵලට්ඨකසමණාව අධිප්පෙතා සමිතපාපසමණග්ගහණතො. කස්මා පනෙත්ථ මහාපරිනිබ්බානෙ විය මග්ගට්ඨා තදත්ථාය පටිපන්නා ච න ගහිතාති? වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො. තත්ථ හි මග්ගාධිගමත්ථාය විපස්සනාපි ඉතො බහිද්ධා නත්ථි, කුතො මග්ගඵලානීති දස්සෙන්තෙන භගවතා ‘‘ඤායස්ස ධම්මස්ස පදෙසවත්තී, ඉතො බහිද්ධා සමණොපි නත්ථී’’ති වුත්තං. ඉධ පන නිට්ඨානප්පත්තමෙව තංතංසමණභාවං ගණ්හන්තෙන ඵලට්ඨකසමණාව ගහිතා ‘‘මග්ගට්ඨතො ඵලට්ඨො සවිසෙසං දක්ඛිණෙය්යො’’ති. ස්වායමත්ථො ද්වීසු සුත්තෙසු දෙසනාභෙදෙනෙව විඤ්ඤායතීති.

රිත්තාති විවිත්තා. තුච්ඡාති නිස්සාරා පටිපන්නකසාරාභාවතො. පවදන්ති එතෙහීති පවාදා, දිට්ඨිගතිකානං නානාදිට්ඨිදීපකා සමයාති ආහ ‘‘චත්තාරො සස්සතවාදා’’තිආදි. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආගමිස්සති. තෙති යථාවුත්තසමණා. එත්ථාති ‘‘පරප්පවාදා’’ති වුත්තෙ බාහිරකසමයෙ.

යන්ති යස්මිං. භුම්මත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. ඤායො වුච්චති සහ විපස්සනාය අරියමග්ගො. තෙන හි නිබ්බානං ඤායති ගම්මති පටිවිජ්ඣතීති. සො එව නිබ්බානසම්පාපකහෙතුතාය ධම්මොති ආහ ‘‘ඤායස්ස ධම්මස්සා’’ති.

තෙසං පරප්පවාදසාසනානං අඛෙත්තතා ඛෙත්තතා ච අරියමග්ගස්ස අභාවභාවා සුපරිසුද්ධස්ස සීලස්ස සුපරිසුද්ධාය සමථවිපස්සනාය අභාවතො සාවතො ච. තදුභයඤ්ච දුරක්ඛාතස්වාක්ඛාතභාවහෙතුකං, සො ච අසම්මාසම්බුද්ධසම්මාසම්බුද්ධපවෙදිතතායාති පරාජිකාය ¶ සත්ථු විපත්තිහෙතුතාය සාසනස්ස අනිය්යානභාවොති දස්සෙති.

ඉදානි ¶ යථාවුත්තමත්ථං පරියායතො ච පාළියා ච සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනාහ භගවා’’තිආදිනා පාළිං දස්සෙත්වා උපමාපදෙසෙන තත්ථ සුත්තං විභාවෙන්තො ‘‘යස්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා එකච්චානං විසෙසතො සීහානං පුරිමං පාදද්වයං හත්ථකිච්චම්පි කරොති, තස්මා ආහ ‘‘සුරත්තහත්ථපාදො’’ති. සීහස්ස කෙසා නාම කෙසරායතනා ඛන්ධලොමා. ගොචරියහත්ථිකුලං නාම පකතිහත්ථිකුලං, යං ‘‘කාලාවක’’න්තිපි වුච්චති. ඝොටකො නාම අස්සඛළුඞ්කො. සිනෙරුපරිභණ්ඩෙ සිම්බලිරුක්ඛෙහි සඤ්ඡාදිතො පඤ්ඤාසයොජනො දහො සිම්බලිදහො, තං පරිවාරෙත්වා මහන්තං සිම්බලිවනං, තං සන්ධායාහ ‘‘සිම්බලිදහවනෙ’’ති. අඤ්ඤතිත්ථාවාසභූමියං ඉමෙසු සමණෙසු එකච්චො න උප්පජ්ජති, ඊදිසො පනෙත්ථ විකප්පො නත්ථි, සබ්බෙන සබ්බං න උප්පජ්ජන්තෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘එකසමණොපී’’ති ආහ. අරියමග්ගපරික්ඛතෙති අරියමග්ගුප්පත්තියා අභිසඞ්ඛතෙ, යදා සාසනිකානං සම්මාපටිපත්තියා අරියමග්ගො දිබ්බති, තදාති අත්ථො.

සම්මාති සුට්ඨු. සුට්ඨු නදනං නාම හෙතුයුත්තං සුට්ඨු කත්වා කථනන්ති ආහ ‘‘හෙතුනා’’ති. සො ච හෙතු අවිපරීතො එව ඉච්ඡිතබ්බොති ආහ ‘‘නයෙනා’’ති, ඤායෙනාති අත්ථො. එවංභූතො ච සො යථාධිප්පෙතත්ථං කරොති සාධෙතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කාරණෙනා’’ති. යදි තිරච්ඡානසීහස්ස නාදො සබ්බතිරච්ඡානඑකච්චමනුස්සාමනුස්සනාදතො සෙට්ඨත්තා සෙට්ඨනාදො, කිමඞ්ගං පන තථාගතසීහනාදොති ආහ ‘‘සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාද’’න්ති. යදි තිරච්ඡානසීහනාදස්ස සෙට්ඨනාදතා නිබ්භයතාය අප්පටිසත්තුතාය ඉච්ඡිතා, තථාගතසීහනාදස්සෙව අයමත්ථො සාතිසයොති ආහ ‘‘අභීතනාදං අප්පටිනාද’’න්ති. ඉදානිස්ස සෙට්ඨනාදභාවං කාරණෙන පටිපාදෙන්තො ‘‘ඉමෙසඤ්හී’’තිආදිමාහ. තෙන ‘‘සම්මා’’ති වුත්තමත්ථං සමත්ථෙති. තත්ථ අත්ථිතායාති ඉමිනා සීහනාදස්ස උත්තමත්ථතං දස්සෙති. භූතට්ඨො හි උත්තමට්ඨො. තාය එව භූතට්ඨතාය අභීතනාදතාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ සමණා…පෙ… නාම හොතී’’ති ආහ. අභූතඤ්හි වදතො කුතොචි ¶ භයං වා ආසඞ්කා වා සියාති ‘‘ඉධෙවා’’ති නියමස්ස අවිපරීතතං දස්සෙන්තො ‘‘අම්හාකම්පි…පෙ… අප්පටිනාදො නාම හොතී’’ති ආහ. යඤ්හි අඤ්ඤත්ථාපි අත්ථි, තං ඉධෙවාති අවධාරෙතුං න යුත්තන්ති.

140. ඛොති අවධාරණෙ. තෙන විජ්ජති එවාති දස්සෙති. යන්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තන්ති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙනා’’ති. තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො තබ්බිනිමුත්තස්ස කස්සචි දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතස්ස අභාවතො. පාරගමනසඞ්ඛාතං තරණං දිට්ඨිගතිකානං (අ. නි. ටී. 2.3.62) තත්ථ තත්ථෙව අපරාපරං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනවසෙන පිලවනන්ති ආහ ‘‘තරන්ති උප්පලවන්තී’’ති. උප්පාදෙතාති පූරණාදිකො. තිත්ථෙ ජාතාති තිත්ථියා, යථාවුත්තං වා දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතං ¶ තිත්ථං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා, තිත්ථිකා එව තිත්ථියා. අස්සසන්ති එත්ථ, එතෙනාති වා අස්සාසො, අවස්සයො.

පකතත්ථනිද්දෙසො යං-තං-සද්දොති තස්ස ‘‘භගවතා’’තිආදීහි පදෙහි සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තස්ස යෙන අභිසම්බුද්ධභාවෙන භගවා පකතො සත්ථුභාවෙන අධිගතො සුපාකටො ච, තං අභිසම්බුද්ධභාවං සද්ධිං ආගමනපටිපදාය අත්ථභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘යො සො…පෙ… අභිසම්බුද්ධො’’ති ආහ. සතිපි ඤාණදස්සනසද්දානං ඉධ පඤ්ඤාවෙවචනභාවෙ තෙන තෙන විසෙසෙන නෙසං සවිසයෙ විසෙසප්පවත්තිදස්සනත්ථං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.1) අසාධාරණවිසෙසවසෙන විජ්ජාත්තයවසෙන විජ්ජාභිඤ්ඤානාවරණවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමංසචක්ඛුවසෙන පටිවෙධදෙසනාඤාණවසෙන ච තෙ යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තෙසං තෙස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආසයානුසයං ජානතා ආසයානුසයඤාණෙන, සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පස්සතා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණෙහි. පුබ්බෙනිවාසාදීහීති පුබ්බෙනිවාසආසවක්ඛයඤාණෙහි. අනඤ්ඤසාධාරණපුඤ්ඤානුභාවනිබ්බත්තො අනුත්තරඤාණාධිගමලද්ධපුරාවත්තකො ච භගවතො රූපකායො අතික්කම්මෙව දෙවානං දෙවානුභාවං වත්තතීති ආහ ‘‘සබ්බසත්තානං…පෙ… පස්සතා’’ති. පටිවෙධපඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. තාය හි සබ්බසො ඤෙය්යධම්මෙසු සම්මොහස්ස විධමිතත්තා පච්ඡා පවත්තජානනං තස්ස ජානනං විය වුච්චති.

අරීනන්ති කිලෙසාරීනං, පඤ්චවිධමාරානං වා සාසනපච්චත්ථිකානං වා අඤ්ඤතිත්ථියානං, තෙසං හනනං පාටිහාරියෙහි අභිභවනං අප්පටිභානතාකරණං අජ්ඣුපෙක්ඛනං ¶ වා. කෙසිවිනයසුත්තඤ්චෙත්ථ (අ. නි. 4.111) නිදස්සනං. තථා ච ඨානාට්ඨානාදීනි වා ජානතා, යථාකම්මුපගෙ සත්තෙ පස්සතා, සවාසනානමාසවානං ඛීණත්තා අරහතා, අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යාදිතො අවිපරීතාවබොධෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන. අථ වා තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාය ජානතා, කායකම්මාදීනං ඤාණානුපරිවත්තනෙන නිසම්මකාරිතාය පස්සතා, රවාදීනම්පි (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.1) අභාවසාධිකාය පහානසම්පදාය අරහතා, ඡන්දාදීනං අහානිහෙතුභූතාය අක්ඛයපටිභානසාධිකාය සබ්බඤ්ඤුතාය සම්මාසම්බුද්ධෙන. එවං දසබලඅට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මවසෙනපි යොජනා වෙදිතබ්බා. යෙති චතුරො ධම්මෙ. අත්තනීති අම්හෙසු. න රාජරාජමහාමත්තාදීසු උපත්ථම්භං සම්පස්සමානා, න කායබලං සම්පස්සමානාති යොජනා.

උප්පන්නපසාදොති අවෙච්චප්පසාදං වදති. වක්ඛති හි ‘‘චත්තාරි සොතාපන්නස්ස අඞ්ගානි කථිතානී’’ති ¶ (ම. නි. අට්ඨ. 1.140). කාමං අසෙක්ඛාපි අසෙක්ඛාය සමසික්ඛතාය සහධම්මිකා එව, චිණ්ණබ්රහ්මචරියතාය පන සහධම්මං චරන්තීති න වත්තබ්බාති අසෙක්ඛවාරො න ගහිතො. සබ්බෙපෙතෙති එතෙ යථාවුත්තා භික්ඛුආදයො සොතාපන්නාදයො ච පුථුජ්ජනා අරියා චාති සබ්බෙපි එතෙ තංතංසික්ඛාහි සමානධම්මත්තා සහධම්මත්තා ‘‘සහධම්මිකා’’ති වුච්චන්ති. ඉදානි නිබ්බත්තිතඅරියධම්මවසෙනෙව සහධම්මිකෙ දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. මග්ගදස්සනම්හීති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන සච්චපටිවෙධෙන ‘‘නව මග්ගඞ්ගානි, අට්ඨ බොජ්ඣඞ්ගානී’’තිආදිනා විවාදො නත්ථි. එකධම්මචාරිතායාති සමානධම්මචාරිතාය. න හි පටිවිද්ධසච්චානං ‘‘මයා ධම්මො සුදිට්ඨො, තයා දුද්දිට්ඨො’’තිආදිනා විවාදො අත්ථි. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සඞ්ඝාතා හි තෙ උත්තමපුරිසා. ඉමිනාති ‘‘සහධම්මිකා ඛො පනා’’තිආදිවචනෙන. තත්ථ පියමනාපග්ගහණෙන සීලෙසු පරිපූරකාරිතාපදෙසෙන එකදෙසෙන ගහිතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙති. යෙ හි සම්පන්නසීලා සුවිසුද්ධදස්සනා, තෙ විඤ්ඤූනං පියා මනාපාති. එත්තාවතාති ‘‘අත්ථි ඛො නො ආවුසො’’තිආදිනයප්පවත්තෙන රතනත්තයපසාදජොතනෙන අක්ඛාතා තෙසු තෙසු සුත්තපදෙසෙසු.

141. සත්ථරි පසාදොති පසාදග්ගහණෙන ‘‘භගවතා’’තිආදිනා වා පසාදනීයා ධම්මා ගහිතා. තෙන බුද්ධසුබුද්ධතං දස්සෙති, තථා ‘‘ධම්මෙ ¶ පසාදො’’ති ඉමිනා ධම්මසුධම්මතං, ඉතරෙන සඞ්ඝසුප්පටිපන්නතං. යෙන චිත්තෙන අඤ්ඤත්ථ අනුපලබ්භමානෙන සාසනෙයෙව සමණො ඉතො බහිද්ධා නත්ථීති අයමත්ථො, සම්මදෙව, පතිට්ඨාපිතොති වෙදිතබ්බං. තත්රායං යොජනා – යස්මා සම්මාසම්බුද්ධො අම්හාකං සත්ථා, තස්මා අත්ථි ඛො නො, ආවුසො, සත්ථරි පසාදො, සම්මාසම්බුද්ධත්තා චස්ස ස්වාඛාතො ධම්මොති අත්ථි ධම්මෙ පසාදො, තතො එව ච අත්ථි සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති සහධම්මිකා…පෙ… පබ්බජිතා චාති එවමෙත්ථ සත්ථරි පසාදෙන ධම්මෙ පසාදො, තෙන සඞ්ඝසුප්පටිපත්තීති අයඤ්ච නයො ලෙසෙනපි පරප්පවාදෙසු නත්ථීති ඉධෙව සමණො…පෙ… සමණෙහි අඤ්ඤෙහීති.

පටිවිද්ධසච්චානං පහීනානුරොධානං ගෙහස්සිතපෙමස්ස අසම්භවො එවාති ‘‘ඉදානී’’ති වුත්තං. යදි එවං ‘‘උපජ්ඣායෙන, භික්ඛවෙ, සද්ධිවිහාරිකම්හි පුත්තපෙමං උපට්ඨපෙතබ්බං’’තිආදිවචනං (මහාව. 65) කථන්ති? නයිදං ගෙහස්සිතපෙමං සන්ධාය වුත්තං, තංසදිසත්තා පන පෙමමුඛෙන වුත්තො මෙත්තාස්නෙහො. න හි භගවා භික්ඛූ සංකිලෙසෙ නියොජෙති. එවරූපං පෙමං සන්ධායාති පසාදාවහගුණාවහතො පූරණාදීසු භත්ති පසාදො න හොති, පසාදපතිරූපකා පන ලොභපවත්තීති දට්ඨබ්බා. ථෙරොති මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො. යෙන අට්ඨකථා පොත්ථකං ¶ ආරොපිතා. එකොව සත්ථා අනඤ්ඤසාධාරණගුණත්තා, අඤ්ඤථා අනච්ඡරියත්තා සත්ථුලක්ඛණමෙව න පරිපූරෙය්ය. විසුං කත්වාති අඤ්ඤෙහි විවෙචෙත්වා අත්තනො ආවෙණිකං කත්වා. ‘‘අම්හාකං සත්ථා’’ති බ්යාවදන්තානං අඤ්ඤෙසං සත්ථා න හොතීති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොති, තථා ච පදෙසවත්තිනිං තස්ස සත්ථුතං පටිජානන්තා පරිපුණ්ණලක්ඛණසත්ථුතං ඉච්ඡන්තානම්පි තතො විරුද්ධා සත්ථුභාවපරියෙසනෙන පරාජිතා හොන්ති. පරියත්තිධම්මෙති අධිකබ්රහ්මගුණසුත්තගෙය්යාදිප්පභෙදසමයෙ. තත්ථ අජසීල…පෙ… කුක්කුරසීලාදීසූති ඉදං යෙභුය්යෙන අඤ්ඤතිත්ථියානං තාදිසං වතසමාදානසබ්භාවතො වුත්තං, ආදි-සද්දෙන යමනියමචාතුයාමසංවරාදීනං සඞ්ගහොති. අධිප්පයාසොති අධිකං පයසති පයුජ්ජති එතෙනාති අධිප්පයාසො, සවිසෙසං අධිකත්තබ්බකිරියා (අ. නි. ටී. 2.3.117). තෙනාහ ‘‘අධිකප්පයොගො’’ති.

තස්ස ¶ පසාදස්ස පරියොසානභූතාති තස්ස සත්ථරි ධම්මෙ ච පසාදස්ස නිට්ඨානභූතා. නිට්ඨාති මොක්ඛො. සමයවාදීනඤ්හි තස්මිං තස්මිං සමයෙ තදුපදෙසකෙ ච පසාදො යාවදෙව මොක්ඛාධිගමනට්ඨො. දිට්ඨිගතිකා තථා තථා අත්තනො ලද්ධිවසෙන නිට්ඨං පරිකප්පෙන්ති යෙවාති ආහ ‘‘නිට්ඨං අපඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථී’’ති. බ්රාහ්මණානන්ති බ්රාහ්මණවාදීනං. තෙසං එකච්චෙ බ්රහ්මුනා සලොකතා නිට්ඨාති වදන්ති, එකච්චෙ තස්ස සමීපතා, එකච්චෙ තෙන සංයොගො නිට්ඨාති වදන්ති. තත්ථ යෙ සලොකතාවාදිනො සමීපතාවාදිනො ච, තෙ ද්වෙධාවාදිනො, ඉතරෙ අද්වෙධාවාදිනො. සබ්බෙපි තෙ අත්ථතො බ්රහ්මලොකුපපත්තියංයෙව නිට්ඨාසඤ්ඤිනො. තත්ථ හි නෙසං නිච්චාභිනිවෙසො යථා තං බකස්ස බ්රහ්මුනො. තෙන වුත්තං ‘‘බ්රහ්මලොකො නිට්ඨා’’ති. බ්රහ්මලොකොති පඨමජ්ඣානභූමි. මහාතාපසානන්ති වෙඛනසාදිතාපසානං. මහාබ්රහ්මා විය පඨමජ්ඣානභූමියං ආභස්සරෙසු එකො සබ්බසෙට්ඨො නත්ථීති ‘‘ආභස්සරා’’ති පුථුවචනං. පරිබ්බාජකානන්ති සඤ්චයාදිපරිබ්බාජකානං. අන්තො ච මනො ච එතස්ස නත්ථීති අනන්තමානසො. ආජීවකානඤ්හි සබ්බදාභාවතො අනන්තො, සුඛදුක්ඛාදිසමතික්කමනතො අමානසො. ඉමිනා අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි උපක්කිලිට්ඨචිත්තතං දස්සෙති.

පපඤ්චෙ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තණ්හාදිට්ඨියොව අධිප්පෙතා මමඞ්කාරඅහඞ්කාරවිගමස්ස අධිප්පෙතත්තා. යථා පඤ්චසු ඨානෙසු එකොව කිලෙසො ලොභො ආගතො, එවං ද්වීසු ඨානෙසු තයො කිලෙසා ආගතා ‘‘දොසො මොහො දිට්ඨී’’ති. ‘‘සදොසස්සා’’ති හි වුත්තට්ඨානෙ පටිඝං අකුසලමූලං ගහිතං, ‘‘පටිවිරුද්ධස්සා’’ති විරොධො, ‘‘සමොහස්සා’’ති මොහො අකුසලමූලං, ‘‘අවිද්දසුනො’’ති මල්යං, අසම්පජඤ්ඤං වා, ‘‘සඋපාදානස්සා’’ති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන ගහණං, ‘‘පපඤ්චාරාමස්සා’’ති පපඤ්චුප්පත්තිවසෙන.

ආකාරතොති ¶ පවත්තිආකාරතො. පදන්තරෙන රාගවිසෙසස්ස වුච්චමානත්තාආදිතො වුත්තං සරාගවචනං ඔළාරිකං රාගවිසයන්ති ආහ ‘‘පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙනා’’ති. ගහණවසෙනාති දළ්හග්ගහණවසෙන. ‘‘අනුරුද්ධපටිවිරුද්ධස්සා’’ති එකපදවසෙන පාළියං ආගතත්තා එකජ්ඣං පදුද්ධාරො කතො. තත්ථ පන ‘‘අනුරුද්ධස්සා’’ති සුභවසෙනාති එවමත්ථො වත්තබ්බො. න හි පටිවිරුජ්ඣනං සුභවසෙන හොති. පපඤ්චුප්පත්තිදස්සනවසෙනාති කිලෙසකම්මවිපාකානං අපරාපරුප්පත්තිපච්චයතාය ¶ සංසාරස්ස පපඤ්චනං පපඤ්චො, තස්ස උප්පත්තිහෙතුභාවදස්සනවසෙන. තණ්හා හි භවුප්පත්තියා විසෙසපච්චයො. තණ්හාපච්චයා උපාදානදස්සනවසෙනාති තණ්හාපච්චයස්ස උපාදානස්ස දස්සනවසෙන, යදවත්ථා තණ්හා උපාදානස්ස පච්චයො, තදවත්ථාදස්සනවසෙන. ඵලෙන හි හෙතුවිසෙසකිත්තනමෙතන්ති. එවං විද්ධංසෙථාති කාමරාගභවතණ්හාදිවසෙන ලොභං කස්මා එවං විප්පකිරෙථ. තණ්හාකරණවසෙනාති තණ්හායනකරණවසෙන සුභාකාරග්ගහණවසෙන. සුභන්ති හි ආරම්මණෙ පවත්තො රාගො ‘‘සුභ’’න්ති වුත්තො.

142. වදන්ති එතෙනාති වාදො, දිට්ඨිවාදො. දිට්ඨිවසෙන හි ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, අසස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති ච දිට්ඨිගතිකා පඤ්ඤපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියො’’ති (ම. නි. 1.142). තණ්හාරහිතාය දිට්ඨියා අභාවතො තණ්හාවසෙනෙව ච අත්තනො සස්සතභාවාභිනිවෙසොති කත්වා වුත්තං ‘‘තණ්හාදිට්ඨිවසෙනා’’ති. අල්ලීනාති නිස්සිතා. උපගතාති අවිස්සජ්ජනවසෙන එකිභාවමිව ගතා. අජ්ඣොසිතාති තාය දිට්ඨියා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපිතා විය තදන්තොගධා. තෙනාහ ‘‘අනුපවිට්ඨා’’ති. යථා ගහට්ඨානං කාමජ්ඣොසානං විවාදමූලං, එවං පබ්බජිතානං දිට්ඨජ්ඣොසානන්ති ආහ ‘‘විභවදිට්ඨියා තෙ පටිවිරුද්ධා’’ති. දිට්ඨිවිරොධෙන හි දිට්ඨිගතිකවිරොධො.

ඛණිකසමුදයො උප්පාදක්ඛණොති ආහ ‘‘දිට්ඨීනං නිබ්බත්තී’’ති. දිට්ඨිනිබ්බත්තිග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ යථා දිට්ඨීනං පටිච්චසමුප්පන්නතා විභාවිතා, එවං දිට්ඨිවත්ථුනොපීති උභයෙසම්පි අනිච්චතා දුක්ඛතා අනත්තතා ච විභාවිතාති දට්ඨබ්බං. යානි පටිසම්භිදානයෙන (පටි. ම. 1.122) ‘‘පච්චයසමුදයො අට්ඨ ඨානානී’’ති වුත්තානි, තානි දස්සෙන්තො ‘‘ඛන්ධාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං ආරම්මණට්ඨෙන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 3.81; 4.345). අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං උපනිස්සයාදිවසෙන පච්චයභාවතො. යථාහ – ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො’’තිආදි (ම. නි. 1.2, 461; සං. නි. 3.1, 7). ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථා චාහ ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා (දී. නි. 1.118-130), ඵුස්ස ඵුස්ස පටිසංවෙදියන්තී’’ති (දී. නි. 1.144) ච ¶ . සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛාති ¶ (සු. නි. 880), පථවිං පථවිතො සඤ්ඤත්වා’’ති (ම. නි. 1.2) ච ආදි. විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වා, සච්චං මුසාති ද්වයධම්මමාහූ’’ති (සු. නි. 892; මහානි. 121) ‘‘තක්කී හොති වීමංසී’’ති (දී. නි. 1.34) ච ආදි. අයොනිසොමනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථාහ භගවා ‘‘තස්සෙව අයොනිසො මනසිකරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජති, අත්ථි මෙ අත්තාති අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’තිආදි (ම. නි. 1.19). සමුට්ඨාති එතෙනාති සමුට්ඨානං, තස්ස භාවො සමුට්ඨානට්ඨො, තෙන. ඛණිකත්ථඞ්ගමො ඛණිකනිරොධො. පච්චයත්ථඞ්ගමො අවිජ්ජාදීනං අච්චන්තනිරොධො. සො පන යෙන හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘සොතාපත්තිමග්ගො’’ති ආහ. චත්තාරො හි අරියමග්ගා යථාරහං තස්ස තස්ස සඞ්ඛාරගතස්ස අච්චන්තනිරොධහෙතු, ඛණිකනිරොධො පන අහෙතුකො.

ආනිසංසන්ති උදයං. සො පන දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකවසෙන දුවිධො. තත්ථ සම්පරායිකො දුග්ගතිපරිකිලෙසතායආදීනවපක්ඛිකො එවාති ඉතරං දස්සෙන්තො ‘‘යං සන්ධායා’’තිආදිමාහ. ආදීනවම්පි දිට්ඨධම්මිකමෙව දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨිග්ගහණමූලකං උපද්දව’’න්තිආදිමාහ. සොතිආදීනවො. ආදීනන්ති ආදි-සද්දෙන නග්ගියානසනසඞ්කටිවතාදීනං සඞ්ගහො. නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණන්ති වුච්චමානෙ දස්සනමග්ගො එව දිට්ඨීනං නිස්සරණං සියා, තස්ස පන අත්ථඞ්ගමපරියායෙන ගහිතත්තා සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටං නිබ්බානං දිට්ඨීහිපි නිස්සටන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘දිට්ඨීනං නිස්සරණං නාම නිබ්බාන’’න්ති. ඉමිනාතිආදීසු වත්තබ්බං අනුයොගවත්තෙ වුත්තනයමෙව.

143. දිට්ඨිච්ඡෙදනං දස්සෙන්තොති සබ්බුපාදානපරිඤ්ඤාදස්සනෙන සබ්බසො දිට්ඨීනං සමුච්ඡෙදවිධිං දස්සෙන්තො. වුත්තායෙවාති –

‘‘උපාදානානි චත්තාරි, තානි අත්ථවිභාගතො;

ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා, කමතො ච විභාවයෙ’’ති. (විසුද්ධි. 2.645) –

ගාථං උද්දිසිත්වා අත්ථවිභාගාදිවසෙන වුත්තායෙව. කාමං ඉතො බාහිරකානං ‘‘ඉමානි උපාදානානි එත්තකානි චත්තාරි, න ඉතො භිය්යො’’ති ඊදිසං ඤාණං නත්ථි, කෙවලං පන කෙචි ‘‘කාමා පහාතබ්බා’’ති වදන්ති, කෙචි ‘‘නත්ථි පරො ලොකොති ච, මිච්ඡා’’ති වදන්ති, අපරෙ ‘‘සීලබ්බතෙන සුද්ධීති ¶ ච, මිච්ඡා’’ති වදන්ති, අත්තදිට්ඨියා පන මිච්ඡාභාවං සබ්බසො න ජානන්ති එව. යත්තකං පන ජානන්ති, තස්සපි අච්චන්තප්පහානං න ජානන්ති, තථාපි සබ්බස්ස පරිඤ්ඤෙය්යස්ස ¶ පරිඤ්ඤෙය්යං පඤ්ඤපෙමඉච්චෙව තිට්ඨන්ති. එවංභූතානං පන නෙසං තත්ථ යාදිසී පටිපත්ති, තං දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සන්තීති සංවිජ්ජන්ති. තෙන තෙසං දිට්ඨිගතිකානං විජ්ජමානතාය අවිච්ඡෙදතං දස්සෙති. එකෙති එකච්චෙ. සමණබ්රාහ්මණාති පබ්බජ්ජුපගමනෙන සමණා, ජාතිමත්තෙන ච බ්රාහ්මණා. සබ්බෙසන්ති අනවසෙසානං උපාදානානං සමතික්කමං පහානං. සම්මා න පඤ්ඤපෙන්තීති යෙසං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙසම්පි සම්මා පරිඤ්ඤං න පඤ්ඤපෙන්ති. ඉදානි තං අත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කෙචී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හොතික-කුටීචක-බහූදක-හංස-පරමහංස-කාජක-තිදණ්ඩ-මොනවත-සෙව-පාරුපක-පඤ්චමරත්තික- සොමකාරක-මුගබ්බත-චරබාක-තාපස-නිගන්ථා-ජීවක-ඉසි-පාරායනික-පඤ්චාතපික-කාපිල- කාණාද-සංසාරමොචක-අග්ගිභත්තික-මගවතික-ගොවතික-කුක්කුරවතික-කාමණ්ඩලුක- වග්ගුලිවතික-එකසාටක-ඔදකසුද්ධික-සරීරසන්තාපක-සීලසුද්ධික-ඣානසුද්ධික-චතුබ්බිධ- සස්සතවාදාදයො ඡන්නවුති තණ්හාපාසෙන ඩංසනතො, අරියධම්මස්ස වා විබාධනතො පාසණ්ඩා. වත්ථුපටිසෙවනං කාමන්ති බ්යාපාරස්ස වත්ථුනො පටිසෙවනසඞ්ඛාතං කාමං. ථෙය්යෙන සෙවන්තීති පටිහත්ථආදිසමඤ්ඤාය ලොකස්ස වචනවසෙන සෙවන්ති. තීණි කාරණානීති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තානි දිට්ඨිවිසෙසභූතානි වට්ටකාරණානි.

අත්ථසල්ලාපිකාති අත්ථස්ස සල්ලාපිකා, ද්වින්නං අධිප්පෙතත්ථසල්ලාපවිභාවිනීති අධිප්පායො. ද්වින්නඤ්හි වචනං සල්ලාපො. තෙනාහ ‘‘පථවී කිරා’’තිආදි.

යො තිත්ථියානං අත්තනො සත්ථරි ධම්මෙ සහධම්මිකෙසු ච පසාදො වුත්තො, තස්ස අනායතනගතත්තා අප්පසාදකභාවදස්සනං පසාදපච්ඡෙදො. තථාපවත්තො වාදො පසාදපච්ඡෙදවාදො වුත්තො. එවරූපෙති ඊදිසෙ වුත්තනයෙන කිලෙසානං අනුපසමසංවත්තනිකෙ. ධම්මෙති ධම්මපතිරූපකෙ. විනයෙති විනයපතිරූපකෙ. තිත්ථියා හි කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා ලොකං වඤ්චෙන්තා ධම්මං කථෙමාති ‘‘සත්තිමෙ කායා අකටා අකටවිධා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.174) යං කිඤ්චි කථෙත්වා තථා ‘‘විනයං පඤ්ඤපෙමා’’ති ¶ ගොසීලවග්ගුලිවතාදීනි පඤ්ඤපෙත්වා තාදිසං සාවකෙ සික්ඛාපෙත්වා ‘‘ධම්මවිනයො’’ති කථෙන්ති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘ධම්මවිනයෙ’’ති. තෙනාහ ‘‘උභයෙනපි අනිය්යානිකං සාසනං දස්සෙතී’’ති. පරිත්තම්පි නාම පුඤ්ඤං කාතුකාමං මච්ඡෙරමලාභිභූතතාය නිවාරෙන්තස්ස අන්තරායං තස්ස කරොතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බතා සම්පරායෙ ච දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා, කිමඞ්ගං පන සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණාවහෙ ජිනචක්කෙ පහාරදායිනො තිත්ථකරස්ස තදොවාදකරස්ස චාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අනිය්යානිකසාසනම්හි හී’’තිආදිමාහ. යථා සො පසාදො ¶ සම්පරායෙ න සම්මග්ගතො අත්තනො පවත්තිවසෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘කඤ්චි කාලං ගන්ත්වාපි පච්ඡා විනස්සති යෙවා’’ති ආහ, අවෙච්චප්පසාදො විය අච්චන්තිකො න හොතීති අත්ථො.

සම්පජ්ජමානා යථාවිධිපටිපත්තියා තිරච්ඡානයොනිං ආවහති. කම්මසරික්ඛකෙන හි විපාකෙනෙව භවිතබ්බං. සබ්බම්පි කාරණභෙදන්ති සබ්බම්පි යථාවුත්තං තිත්ථකරානං සාවකානං අපායදුක්ඛාවහං මිච්ඡාපටිපත්තිසඞ්ඛාතං කාරණවිසෙසං. සො පනෙස පසාදො න නිය්යාති මිච්ඡත්තපක්ඛිකත්තා සුරාපීතසිඞ්ගාලෙ පසාදො විය. සුරං පරිස්සාවෙත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං සුරාජල්ලිකං. බ්රාහ්මණා නාම ධනලුද්ධාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඉමං වඤ්චෙස්සාමී’’ති. කංසසතාති කහාපණසතා.

144. තස්සාති පසාදස්ස. සබ්බොපි ලොභො කාමුපාදානන්තෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගෙන කාමුපාදානස්ස පහානපරිඤ්ඤ’’න්ති. එවරූපෙති ඊදිසෙ සබ්බසො කිලෙසානං උපසමසංවත්තනිකෙ. යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානානං අපායෙසු අපතනවසෙන ධාරණට්ඨෙන ධම්මෙ. සබ්බසො විනයනට්ඨෙන විනයෙ. තත්ථ භවදුක්ඛනිස්සරණාය සංවත්තනෙ.

නමස්සමානො අට්ඨාසි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පච්චෙකබොධිපාරමීනං පූරණෙන තත්ථ බුද්ධසාසනෙ පරිචයෙන ච භගවති පසන්නචිත්තතාය ච. ‘‘උලූකා’’ත්යාදිගාථා රුක්ඛදෙවතාය භාසිතා. කාලුට්ඨිතන්ති සායන්හකාලෙ දිවාවිහාරතො උට්ඨිතං. දුග්ගතෙසො න ගච්ඡතීති දුග්ගතිං එසො න ගමිස්සති. මොරජිකො මුරජවාදකො. මහාභෙරිවාදකවත්ථුආදීනිපි සිතපාතුකරණං ආදිං කත්වා විත්ථාරෙතබ්බානි.

පරමත්ථෙති ¶ ලොකුත්තරධම්මෙ. කිං පන වත්තබ්බන්ති ධම්මෙපි පරමත්ථෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා සුණන්තානං. සාමණෙරවත්ථූති පබ්බජිතදිවසෙයෙව සප්පෙන දට්ඨො හුත්වා කාලං කත්වා දෙවලොකං උපපන්නසාමණෙරවත්ථු.

ඛීරොදනන්ති ඛීරෙන සද්ධිං සම්මිස්සං ඔදනං. තිම්බරුසකන්ති තින්දුකඵලං. තිපුසසදිසා එකා වල්ලිජාති තිම්බරුසං, තස්ස ඵලං තිම්බරුසකන්ති ච වදන්ති. කක්කාරිකන්ති ඛුද්දකඑලාළුකං. මහාතිපුසන්ති ච වදන්ති. වල්ලිපක්කන්ති ඛුද්දකතිපුසවල්ලියා ඵලං. හත්ථපතාපකන්ති මන්දාමුඛි. අම්බකඤ්ජිකන්ති අම්බිලකඤ්ජිකං. ඛළයාගුන්තිපි වදන්ති. දොණිනිම්මජ්ජනින්ති සතෙලං තිලපිඤ්ඤාකං. විධුපනන්ති චතුරස්සබීජනිං ¶ . තාලවණ්ටන්ති තාලපත්තෙහි කතමණ්ඩලබීජනිං. මොරහත්ථන්ති මොරපිඤ්ඡෙහි කතං මකසබීජනිං.

වුත්තනයානුසාරෙනෙවාති යස්මා ඉධාපි යථාවුත්තං සබ්බම්පි කාරණභෙදං එකතො කත්වා දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’න්තිආදිමාහ, තස්මා තත්ථ අනිය්යානිකසාසනෙ වුත්තනයස්ස අනුස්සරණවසෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

145. පරිඤ්ඤන්ති පහානපරිඤ්ඤං. තෙසං පච්චයං දස්සෙතුන්ති උපාදානානං පරිඤ්ඤා නාම පහානපරිඤ්ඤා. තෙසං අච්චන්තනිරොධො අධිප්පෙතො, සො ච පච්චයනිරොධෙන හොතීති තෙසං පච්චයං මූලකාරණතො පභුති දස්සෙතුං. අයන්ති ඉදානි වුච්චමානො එත්ථ ‘‘ඉමෙ චා’’තිආදිපාඨෙ ‘‘කිං නිදානා’’තිආදිසමාසපදානං අත්ථො. සබ්බපදෙසූති ‘‘තණ්හාසමුදයා’’තිආදීසු සබ්බෙසු පදෙසු. ඉමිනා එව ච සබ්බග්ගහණෙන ‘‘ඵස්සනිදානා’’තිආදීනම්පි පදානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඉමෙ අඤ්ඤතිත්ථියා උපාදානානම්පි සමුදයං න ජානන්ති, කුතො නිරොධං, තථාගතො පන තෙසං තප්පච්චයපච්චයානම්පි සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච යාථාවතො ජානාති, තස්මා – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139) යථාරද්ධසීහනාදං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ච, භික්ඛවෙ, චත්තාරො උපාදානා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.145) නයෙන දෙසනං පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන ඔතාරෙන්තො වට්ටං දස්සෙත්වා ‘‘යතො ච ඛො’’තිආදිනා විවට්ටං දස්සෙන්තො අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හි, තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා පන භගවා’’තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළසීහනාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

146. අපරාපරන්ති ¶ ¶ පුනප්පුනං. විසාලීභූතතායාති ගාවුතන්තරං ගාවුතන්තරං පුථුභූතතාය. තත්රාති තස්සං විසාලීභූතතායං. ඡඩ්ඩිතමත්තෙති විස්සට්ඨමත්තෙ. ඌමිභයාදීහීති ඌමිකුම්භීලආවට්ටසංසුකාභයෙහි. උදකප්පවාහෙනාගතස්සපි ච උස්මා න විගච්ඡති, උස්මා ච නාම ඊදිසස්ස සවිඤ්ඤාණකතාය භවෙය්යාති ‘‘සියා ගබ්භො’’ති චින්තෙසි. තථා හීතිආදි තත්ථ කාරණචින්තා. පුඤ්ඤවන්තතාය දුග්ගන්ධං නාහොසි, සඋසුමතාය පූතිකභාවො. දාරකානං පුඤ්ඤූපනිස්සයතො අඞ්ගුට්ඨකතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති, ඛීරභත්තඤ්ච ලභි. චරිමකභවෙ බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු විය උදරච්ඡවියා අච්ඡවිප්පසන්නතාය නිච්ඡවි වියාති කත්වා ආහ ‘‘නිච්ඡවී අහෙසු’’න්ති. තෙසන්ති ද්වින්නං දාරකානං. මාතාපිතරොති පොසකමාතාපිතරො. අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු රජ්ජසම්පත්තියා දායකස්ස කම්මස්ස කතත්තා, අසම්භින්නෙ එව රාජකුලෙ උප්පන්නත්තා ච. කුමාරස්ස පුඤ්ඤානුභාවසඤ්චොදිතා දෙවතාධිග්ගහිතාති කෙචි.

පුරස්ස අපරෙති පුරස්ස අපරදිසාය ගාවුතමත්තෙ ඨානෙ ජීවකම්බවනං විය සපාකාරමන්දිරකෙ. අචිරපක්කන්තොති එත්ථ න දෙසන්තරපක්කමනං අධිප්පෙතං, අථ ඛො සාසනතො අපක්කමනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘විබ්භමිත්වා’’තිආදිමාහ. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමස්මා ධම්මවිනයා’’ති. පරිසතීති පරිසායං, ජනසමූහෙති අත්ථො. ජනසමූහගතො පන ‘‘පරිසමජ්ඣෙ’’ති වුත්තො. භාවනාමනසිකාරෙන විනා පකතියාව මනුස්සෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බො ධම්මොති මනුස්සධම්මො, මනුස්සත්තභාවාවහො වා ධම්මො මනුස්සධම්මො, අනුළාරං පරිත්තකුසලං. යං අසතිපි බුද්ධුප්පාදෙ වත්තති, යඤ්ච සන්ධායාහ ‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජතී’’ති. ‘‘අම්හාකං බුද්ධො’’ති බුද්ධෙ මමත්තකාරිනො බුද්ධමාමකා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

අලං ¶ අරියාය අරියභාවායාති අලමරියො, රූපායතනං ජානාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය පස්සති චාති ඤාණදස්සනං, දිබ්බචක්ඛු. සම්මසනුපගෙ ච පන ධම්මෙ ලක්ඛණත්තයඤ්ච තථා ජානාති ¶ පස්සති චාති ඤාණදස්සනං, විපස්සනා. නිබ්බානං, චත්තාරි වා සච්චානි අසම්මොහපටිවෙධතො ජානාති පස්සති චාති ඤාණදස්සනං, මග්ගො. ඵලං පන නිබ්බානවසෙනෙව යොජෙතබ්බං. පච්චවෙක්ඛණා මග්ගාධිගතස්ස අත්ථස්ස පච්චක්ඛතො ජානනට්ඨෙන ඤාණදස්සනං, සබ්බඤ්ඤුතා අනාවරණතාය සමන්තචක්ඛුතාය ච ඤාණදස්සනං. ලොකුත්තරමග්ගො අධිප්පෙතො, තස්මිඤ්හි පටිසිද්ධෙ සබ්බෙසම්පි බුද්ධගුණානං අසම්භවොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තඤ්හි සො භගවතො පටිසෙධෙතී’’ති.

සුඛුමං ධම්මන්තරං නාම ඣානවිපස්සනාදිකං ආචරියානුග්ගහෙන ගහිතං නාම නත්ථි. තක්කපරියාහතන්ති ‘‘ඉති භවිස්සති, එවං භවිස්සතී’’ති තංතංදස්සෙතබ්බමත්ථතක්කනෙන විතක්කනමත්තෙන පරිතො ආහතං පරිවත්තිතං කත්වා. තෙනාහ ‘‘තක්කෙත්වා’’තිආදි. ලොකියපඤ්ඤං අනුජානාති උපනිසින්නපරිසාය අනුකූලධම්මකථනතොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සමණො ගොතමො’’තිආදි. පටිභාතීති පටිභානං, ‘‘ඉති වක්ඛාමී’’ති එවංපවත්තං කථනචිත්තං, තතො පටිභානතො ජානනං පටිභානං, ආගමාභාවතො සයමෙව උපට්ඨිතත්තා සයංපටිභානං. තෙනාහ ‘‘ඉමිනාස්ස ධම්මෙසු පච්චක්ඛභාවං පටිබාහතී’’ති. සුඵුසිතන්ති නිබ්බිවරං. අඵුසිතත්තෙ හි සුඛෙන වචීඝොසො න නිච්ඡරති. දන්තාවරණන්ති ඔට්ඨද්වයං. ජිව්හාපි ථද්ධතාය සුඛෙන වචීඝොසො න නිච්ඡරතීති ආහ ‘‘මුදුකා ජිව්හා’’ති. කරවීකරුතමඤ්ජුතාය මධුරො සරො. එලං වුච්චති දොසො, එලං ගළතීති එලගළා, න එලගළා අනෙලගළා, නිද්දොසා, න රුජ්ඣතීති අත්ථො. සබ්බමෙතං රඤ්ජනස්සෙව කාරණං දස්සෙන්තො වදති.

පඤ්ච ධම්මාති ගම්භීරඤාණචරියභූතානං ඛන්ධාදීනං උග්ගහණ-සවන-ධාරණ-පරිචය-යොනිසොමනසිකාරෙ සන්ධායාහ. තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති එත්ථ සම්මා-සද්දො උභයත්ථාපි යොජෙතබ්බො ‘‘සම්මා තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායා’’ති. යො හි සම්මා ධම්මං පටිපජ්ජති, තස්සෙව සම්මා දුක්ඛක්ඛයො හොති. යො පන වුත්තනයෙන තක්කරො, තස්ස නිය්යානං අත්ථතො ධම්මස්සෙව නිය්යානන්ති ආහ ‘‘සො ධම්මො…පෙ… නිය්යාති ගච්ඡතී’’ති.

147. කොධනොති ¶ කුජ්ඣනසීලො. යස්මා පන සුනක්ඛත්තො කොධවසෙන කුරූරො ඵරුසවචනො ච, තස්මා ආහ ‘‘කොධනොති චණ්ඩො ඵරුසො චා’’ති. තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථීති තස්මිං අත්තභාවෙ උප්පජ්ජනාරහානං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි. තං බුද්ධා ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්ති යථා තං සුදින්නලාළුදායිආදිකෙ. උපනිස්සයෙ සතිපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගෙ වා ඵලෙ වා අසති ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්ති යථා තං ධනියූපසෙනත්ථෙරාදිකෙ. සමුච්ඡින්නොපනිස්සයෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යථා ‘‘මක්ඛලි මොඝපුරිසො මනුස්සඛිප්පං ¶ මඤ්ඤෙ’’ති (අ. නි. 1.311) තථා සුනක්ඛත්තොපීති ආහ ‘‘ඉමස්ස පනා’’තිආදි. අස්සාති එතෙන. කත්තරි හිදං සාමිවචනං. කොධෙනාති කොධහෙතුනා.

භගවතොති සම්පදානවචනං කුද්ධපදාපෙක්ඛාය. පුබ්බෙති භික්ඛුකාලෙ. සද්දං සොතුකාමොති සො කිර දිබ්බචක්ඛුනා තාවතිංසභවනෙ දෙවතානං රූපං පස්සන්තො ඔට්ඨචලනං පස්සති, න පන සද්දං සුණාති, තස්මා තාසං සද්දං සොතුකාමො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘සද්දං සොතුකාමො…පෙ… පුච්ඡී’’ති. සො ච අතීතෙ එකං සීලවන්තං භික්ඛුං කණ්ණසක්ඛලියං පහරිත්වා බධිරමකාසි, තස්මා පරිකම්මං කරොන්තොපි අභබ්බොව දිබ්බසොතාධිගමාය. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපනිස්සයො නත්ථීති ඤත්වා පරිකම්මං න කථෙසී’’ති. චින්තෙසීති අත්තනො මිච්ඡාපරිවිතක්කිතෙන අයොනිසො උම්මුජ්ජන්තො චින්තෙසි.

නිය්යානිකත්තාවබොධනතො අභෙදොපචාරෙන ‘‘දෙසනාධම්මො නිය්යානිකො’’ති වුත්තො. නිය්යානො වා අරියමග්ගො බොධෙතබ්බො එතස්ස අත්ථීති නිය්යානිකො දෙසනාධම්මො. අත්තනි අත්ථිතං දස්සෙති කිච්චසිද්ධිදස්සනෙන තත්ථ තත්ථ පාකටීකතත්තා, න පටිඤ්ඤාමත්තෙන. තථා හි යථාපරාධං තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා යථාධම්මං වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපඤ්ච අවිපරීතධම්මදෙසනාය දෙවමනුස්සෙහි යථාභිසඞ්ඛතපඤ්හානං තදජ්ඣාසයානුකූලං ඨානසො විස්සජ්ජනෙන ච භගවතො සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරභාවෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විඤ්ඤූනං පාකටං, තථා තත්ථ තත්ථ යමකපාටිහාරියකරණාදීසු ඉද්ධිවිධඤාණාදීනීති. තෙනාහ ‘‘මය්හඤ්චා’’තිආදි. අන්වෙති යථාගහිතසඞ්කෙතස්ස අනුගමනවසෙන එති ¶ ජානාතීති අන්වයො. තෙනාහ ‘‘අනුබුජ්ඣතීති අත්ථො’’ති. සඞ්කෙතානුගමනඤ්චෙත්ථ ‘‘යථාපරාධං තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා’’තිආදිනා වුත්තනයමෙව. එවං යොජනා වෙදිතබ්බාති යථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන යොජනා කතා, එවං ‘‘එවරූපම්පි නාම මය්හං ඉද්ධිවිධඤාණසඞ්ඛාතං උත්තරිමනුස්සධම්ම’’න්තිආදිනා තත්ථ තත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

උත්තරිමනුස්සධම්මාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

148. යදිපි ආදිතො අභිඤ්ඤාත්තයවසෙන දෙසනාය ආගතත්තා චෙතොපරියඤාණානන්තරං උපරි තිස්සො අභිඤ්ඤා වත්තබ්බා සියුන්ති වත්තබ්බං සියා, අත්ථතො පන විජ්ජාත්තයං යථාවුත්තඅභිඤ්ඤාත්තයමෙවාති ¶ කත්වා ‘‘තිස්සො විජ්ජා වත්තබ්බා සියු’’න්ති වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘තාසු වුත්තාසු උපරි දසබලඤාණං න පරිපූරතී’’ති වුත්තං, නනු ඉමානි ඤාණානි සෙසාභිඤ්ඤා විය අත්තනො විසයස්ස අභිජානනට්ඨං උපාදාය අභිඤ්ඤාසු වත්තබ්බානි, අකම්පියට්ඨං පන උපත්ථම්භනට්ඨඤ්ච උපාදාය බලඤාණෙසු යථා සම්මාසතිආදයො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගෙසූති? නයිදමෙවං. තත්ථ හි ධම්මානං ධම්මකිච්චවිසෙසවිභාවනපරාය දෙසනාය වුත්තං, ඉධ පන සත්ථු ගුණවිසෙසවිභාවනපරාය දෙසනාය තථා වත්තුං න සක්කා අත්ථතො අනඤ්ඤත්තා, එකච්චානං පුථුජ්ජනානං එවං චිත්තං උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘කිමිදං භගවා හෙට්ඨා වුත්තගුණෙ පුනපි ගණ්හන්තො ගුණාධිකදස්සනං කරොතී’’ති. තස්මා සුවුත්තමෙතං ‘‘උපරි දසබලඤාණං න පරිපූරතී’’ති.

අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානීති කස්මා වුත්තං (අ. නි. ටී. 3.10.21), නනු චෙතානි සාවකානම්පි එකච්චානං උප්පජ්ජන්තීති? කාමං උප්පජ්ජන්ති, යාදිසානි පන බුද්ධානං ඨානාට්ඨානඤාණාදීනි, න තාදිසානි තදඤ්ඤෙසං කදාචිපි උප්පජ්ජන්තීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානීති. තෙනාහ ‘‘තථාගතස්සෙව බලානී’’ති. ඉමමෙව හි යථාවුත්තලෙසං අපෙක්ඛිත්වා තදභාවතො ආසයානුසයඤාණාදීසු එව අසාධාරණගුණසමඤ්ඤා නිරුළ්හා. කාමං ඤාණබලානං ඤාණසම්භාරො විසෙසපච්චයො, පුඤ්ඤසම්භාරොපි පන නෙසං පච්චයො එව ¶ , ඤාණසම්භාරස්සපි වා පුඤ්ඤසම්භාරභාවතො ‘‘පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානී’’ති වුත්තං.

පකතිහත්ථිකුලන්ති (සං. නි. 2.22) ගිරිචරනදීචරවනචරාදිප්පභෙදා ගොචරියකාලාවකනාමා සබ්බාපි බලෙන පාකතිකා හත්ථිජාති. දසන්නං පුරිසානන්ති ථාමමජ්ඣිමානං දසන්නං පුරිසානං. එකස්ස තථාගතස්ස කායබලන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. එකස්සාති ච තථා හෙට්ඨාකථායං ආගතත්තා දෙසනාසොතෙන වුත්තං. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්ති එත්ථ නාරා වුච්චන්ති රස්මියො, තා බහූ නානාවිධා ඉතො උප්පජ්ජන්තීති නාරායනං, වජිරං, තස්මා නාරායනසඞ්ඝාතබලන්ති වජිරසඞ්ඝාතබලන්ති අත්ථො. ඤාණබලං පන පාළියං ආගතමෙව, න කායබලං විය අට්ඨකථාරුළ්හමෙවාති අධිප්පායො. ‘‘සංයුත්තකෙ ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි සත්තසත්තති ඤාණානී’’ති වුත්තං (විභ. මූලටී. 760), තත්ථ පන නිදානවග්ගෙ සත්තසත්තති ආගතානි චතුචත්තාරීසඤ්ච, තෙසත්තති පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.73 මාතිකා) සුතමයාදීනි ආගතානි දිස්සන්ති, න සංයුත්තකෙ. අඤ්ඤානිපීති එතෙන ඤාණවත්ථුවිභඞ්ගෙ එකකාදිවසෙන වුත්තානි, අඤ්ඤත්ථ ච ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1076) බ්රහ්මජාලාදීසු (දී. නි. 1.36) ච ‘‘තයිදං තථාගතො පජානාති, ඉමානි දිට්ඨිට්ඨානානි එවං ගහිතානී’’තිආදිනා වුත්තානි අනෙකානි ඤාණප්පභෙදානි සඞ්ගණ්හාති. යාථාවපටිවෙධතො සයඤ්ච ¶ අකම්පියං පුග්ගලඤ්ච තංසමඞ්ගිං නෙය්යෙසු අධිබලං කරොතීති ආහ ‘‘අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙන චා’’ති.

උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං, (අ. නි. ටී. 2.4.8) සෙට්ඨං ඨානං. සබ්බඤ්ඤුතපටිජානනවසෙන අභිමුඛං ගච්ඡන්ති, අට්ඨ වා පරිසා උපසඞ්කමන්තීති ආසභා, පුබ්බබුද්ධා. ඉදං පනාති බුද්ධානං ඨානං සබ්බඤ්ඤුතමෙව වදති. තිට්ඨමානොවාති අවදන්තොපි (සං. නි. ටී. 2.2.22) තිට්ඨමානොව පටිජානාති නාමාති අත්ථො. උපගච්ඡතීති අනුජානාති.

අට්ඨසු පරිසාසූති ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං…පෙ… තත්ර වත මං භයං වා සාරජ්ජං වා ඔක්කමිස්සතීති නිමිත්තමෙතං, සාරිපුත්ත, න සමනුපස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.151) වුත්තාසු අට්ඨසු පරිසාසු. අභීතනාදං ¶ නදතීති පරතො දස්සිතඤාණයොගෙන දසබලොහන්ති අභීතනාදං නදති. සීහනාදසුත්තෙන ඛන්ධවග්ගෙ (සං. නි. 3.78) ආගතෙන.

‘‘දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) සුත්තසෙසෙන සප්පුරිසූපස්සයාදීනං ඵලසම්පත්තිපවත්ති, පුරිමසප්පුරිසූපස්සයාදිං උපනිස්සාය පච්ඡිමසප්පුරිසූපස්සයාදීනං සම්පත්තිපවත්ති වා වුත්තාති ආදි-සද්දෙන තත්ථ ච චක්ක-සද්දස්ස ගහණං වෙදිතබ්බං. විචක්කසණ්ඨානා අසනි එව අසනිවිචක්කං. උරචක්කාදීසූති ආදි-සද්දෙන ආණාසමූහාදීසුපි චක්ක-සද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. ‘‘සඞ්ඝභෙදං කරිස්සාම චක්කභෙද’’න්තිආදීසු (පාරා. 409; චූළව. 343) හි ආණා ‘‘චක්ක’’න්ති වුත්තා, ‘‘දෙවචක්කං අසුරචක්ක’’න්තිආදීසු (අ. නි. ටී. 2.4.8) සමූහොති. පටිවෙධනිට්ඨත්තා අරහත්තමග්ගඤාණං පටිවෙධොති ‘‘ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාමා’’ති වුත්තං. තෙන පටිලද්ධස්සපි දෙසනාඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති පරස්ස බුජ්ඣනමත්තෙන හොතීති ‘‘අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්ති…පෙ… ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාමා’’ති වුත්තං. තතො පරං පන යාව පරිනිබ්බානා දෙසනාඤාණප්පවත්ති තස්සෙව පවත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස ඨානන්ති වෙදිතබ්බං පවත්තිතචක්කස්ස චක්කවත්තිනො චක්කරතනස්ස ඨානං විය.

‘‘තිට්ඨතී’’ති වුත්තං, කිං භූමියං පුරිසො විය? නොති ආහ ‘‘තදායත්තවුත්තිතායා’’ති. ඨානන්ති චෙත්ථ අත්තලාභො ධරමානතා ච, න ගතිනිවත්තීති ආහ ‘‘උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චා’’ති ¶ . යත්ථ පනෙතං දසබලඤාණං විත්ථාරිතං, තං දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මෙ පනා’’තිආදිමාහ. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

සමාදියන්තීති සමාදානානි, තානි පන සමාදියිත්වා කතානි හොන්තීති ආහ ‘‘සමාදියිත්වා කතාන’’න්ති. කම්මමෙව වා කම්මසමාදානන්ති එතෙන සමාදානසද්දස්ස අපුබ්බත්ථාභාවං දස්සෙති මුත්තගතසද්දෙ ගතසද්දස්ස විය. ගතීති නිරයාදිගතියො. උපධීති අත්තභාවො. කාලොති කම්මස්ස විපච්චනාරහකාලො. පයොගොති විපාකුප්පත්තියා පච්චයභූතා කිරියා.

අගතිගාමිනින්ති නිබ්බානගාමිනිං. වක්ඛති හි ‘‘නිබ්බානඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිබ්බානගාමිඤ්ච මග්ගං නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්ති (ම. නි. 1.153). බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව ¶ පාණං ඝාතෙන්තෙසු කාමං සබ්බෙසං චෙතනා තස්සෙවෙකස්ස ජීවිතින්ද්රියාරම්මණා, තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු (විභ. අට්ඨ. 811) හි එකො ආදරෙන ඡන්දජාතො කරොති, එකො ‘‘එහි ත්වම්පි කරොහී’’ති පරෙහි නිප්පීළිතො කරොති, එකො සමානච්ඡන්දො විය හුත්වා අප්පටිබාහමානො විචරති. තෙසු එකො තෙනෙව කම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, එකො තිරච්ඡානයොනියං, එකො පෙත්තිවිසයෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙ එව – ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස තිරච්ඡානයොනියං, එස පෙත්තිවිසයෙ’’ති ජානාති. නිරයෙ නිබ්බත්තමානම්පි – ‘‘එස මහානිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස උස්සදනිරයෙ’’ති ජානාති. තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තමානම්පි – ‘‘එස අපාදකො භවිස්සති, එස ද්විපාදකො, එස චතුප්පදො, එස බහුප්පදො’’ති ජානාති. පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තමානම්පි – ‘‘එස නිජ්ඣාමතණ්හිකො භවිස්සති, එස ඛුප්පිපාසිකො, එස පරදත්තූපජීවී’’ති ජානාති. තෙසු ච කම්මෙසු – ‘‘ඉදං කම්මං පටිසන්ධිමාකඩ්ඪිස්සති, ඉදං අඤ්ඤෙන දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කං භවිස්සතී’’ති ජානාති.

තථා සකලගාමවාසිකෙසු එකතො පිණ්ඩපාතං දදමානෙසු කාමං සබ්බෙසම්පි චෙතනා පිණ්ඩපාතාරම්මණාව, තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු හි එකො ආදරෙන කරොතීති සෙසං පුරිමසදිසං, තස්මා තෙසු කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, කෙචි මනුස්සලොකෙ, තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති – ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස දෙවලොකෙ, තත්ථාපි එස ඛත්තියකුලෙ, එස බ්රාහ්මණකුලෙ, එස වෙස්සකුලෙ, එස සුද්දකුලෙ, එස පරනිම්මිතවසවත්තීසු, එස නිම්මානරතීසු, එස තුසිතෙසු, එස යාමෙසු, එස ¶ තාවතිංසෙසු, එස චාතුමහාරාජිකෙසු, එස භුම්මදෙවෙසූ’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ හීනපණීතසුවණ්ණදුබ්බණ්ණඅප්පපරිවාරමහාපරිවාරතාදිභෙදං තං තං විසෙසං ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති.

තථා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තෙසුයෙව – ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන එස කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං න සක්ඛිස්සති, එස මහාභූතමත්තමෙව වවත්ථපෙස්සති, එස රූපපරිග්ගහෙයෙව ඨස්සති, එස අරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස නාමරූපපරිග්ගහෙයෙව ¶ , එස පච්චයපරිග්ගහෙ එව, එස ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය එව, එස පඨමඵලෙයෙව, එස දුතියඵලෙ එව, එස තතියඵලෙ එව, එස අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ජානාති. කසිණපරිකම්මං කරොන්තෙසුපි – ‘‘ඉමස්ස පරිකම්මමත්තමෙව භවිස්සති, එස නිමිත්තං උප්පාදෙස්සති, එස අප්පනං එව පාපුණිස්සති, එස ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති ජානාති. තෙනාහ ‘‘ඉමස්ස චෙතනා’’තිආදි.

කාමනතො, කාමෙතබ්බතො, කාමපටිසංයුත්තතො ච කාමො ධාතු කාමධාතු. ආදි-සද්දෙන බ්යාපාදධාතු-රූපධාතු-ආදීනං සඞ්ගහො. විලක්ඛණතායාති විසදිසසභාවතාය. ඛන්ධායතනධාතුලොකන්ති අනෙකධාතුං නානාධාතුං ඛන්ධලොකං ආයතනලොකං ධාතුලොකං යථාභූතං පජානාතීති යොජනා. ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාම. තෙසුපි එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො (විභ. 33). එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො (විභ. 34-61). එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො (විභ. 62-91). එකවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො (විභ. 92-120). එකවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 121-149) එවං තාව ඛන්ධලොකස්ස, ‘‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාම. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමකා’’තිආදිනා (විභ. 156-171) ආයතනලොකස්ස, ‘‘අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම, තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමකා’’තිආදිනා (විභ. 172-188) ධාතුලොකස්ස අනෙකසභාවං නානාසභාවඤ්ච පජානාති. න කෙවලං උපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සෙව, අථ ඛො අනුපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සපි – ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො, ඉමස්ස කාළො, ඉමස්ස මට්ඨො, ඉමස්ස සකණ්ටකො, ඉමස්ස බහලත්තචො, ඉමස්ස තනුත්තචො, ඉමස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං, ඉමස්ස පුප්ඵං නීලං පීතං ලොහිතං ඔදාතං සුගන්ධං දුග්ගන්ධං, ඉමස්ස ඵලං ඛුද්දකං මහන්තං දීඝං රස්සං වට්ටං සුසණ්ඨානං දුස්සණ්ඨානං මුදුකං ඵරුසං සුගන්ධං දුග්ගන්ධං මධුරං තිත්තකං කටුකං ¶ අම්බිලං කසාවං, ඉමස්ස කණ්ටකො තිඛිණො කුණ්ඨො උජුකො ¶ කුටිලො තම්බො කාළො ඔදාතො හොතී’’තිආදිනා පජානාති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධාදීනං එව හි එතං බලං, න අඤ්ඤෙසං.

නානාධිමුත්තිකතන්ති නානාඅජ්ඣාසයතං. අධිමුත්ති නාම අජ්ඣාසයධාතු අජ්ඣාසයසභාවො. සො පන හීනපණීතතාසාමඤ්ඤෙන පාළියං ද්විධාව වුත්තොපි හීනපණීතාදිභෙදෙන අනෙකවිධොති ආහ ‘‘හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාව’’න්ති. තත්ථ තත්ථ යෙ යෙ සත්තා යංයංඅධිමුත්තිකා, තෙ තෙ තංතදධිමුත්තිකෙ එව සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති ධාතුසභාගතො. යථා ගූථාදීනං ධාතුසභාවො එසො, යං ගූථාදීහි එව සංසන්දන්ති සමෙන්ති, එවං (පුග්ගලානං අජ්ඣාසයස්සෙවෙස සභාවො, යං) (විභ. මූලටී. 813) හීනජ්ඣාසයා දුස්සීලාදීහි එව සංසන්දන්ති සමෙන්ති, සම්පන්නසීලාදයො ච සම්පන්නසීලාදීහෙව. තං නෙසං නානාධිමුත්තිකතං භගවා යථාභූතං පජානාතීති.

වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති පච්චයවිසෙසෙන සාමත්ථියතො අධිකතං අනධිකතඤ්ච. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසෙ (විභ. 814; පටි. ම. 1.113) ‘‘ආසයං ජානාති අනුසයං ජානාතී’’ති ආසයාදිජානනං කස්මා නිද්දිට්ඨන්ති? ආසයජානනාදිනා යෙහි ඉන්ද්රියෙහි පරොපරෙහි සත්තා කල්යාණපාපාසයාදිකා හොන්ති, තෙසං ජානනස්ස විභාවනතො. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසයඤාණානං විසුං අසාධාරණතා, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තනානාධිමුත්තිකතාඤාණානං විසුං බලතා ච සිද්ධා හොති. තත්ථ ආසයන්ති යත්ථ සත්තා නිවසන්ති, තං තෙසං නිවාසට්ඨානං දිට්ඨිගතං වා යථාභූතඤාණං වා ආසයො.අනුසයො අප්පහීනභාවෙන ථාමගතො කිලෙසො. තං පන භගවා සත්තානං ආසයං ජානන්තො තෙසං තෙසං දිට්ඨිගතානං, විපස්සනාමග්ගඤාණානඤ්ච අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති. වුත්තං හෙතං –

‘‘කාමං සෙවන්තංයෙව භගවා ජානාති ‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’ති. කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති. බ්යාපාදං, අබ්යාපාදං, ථිනමිද්ධං, ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තංයෙව ¶ ජානාති ‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’ති’’ (පටි. ම. 1.113).

පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානන්ති රූපාවචරානං පඨමාදීනං පච්චනීකඣාපනට්ඨෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣානට්ඨෙන ච ඣානානං. චතුක්කනයෙන හෙතං වුත්තං. අට්ඨන්නං විමොක්ඛානන්ති එත්ථ පටිපාටියා ¶ සත්ත අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චනතො ආරම්මණෙ ච අධිමුච්චනතො විමොක්ඛා නාම, අට්ඨමො පන සබ්බසො සඤ්ඤාවෙදයිතෙහි විමුත්තත්තා අපගමවිමොක්ඛො නාම. චතුක්කනයපඤ්චකනයෙසු පඨමඣානසමාධි සවිතක්කසවිචාරො නාම, පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධි අවිතක්කවිචාරමත්තො, නයද්වයෙපි උපරි තීසු ඣානෙසු සමාධි අවිතක්කඅවිචාරො, සමාපත්තීසු පටිපාටියා අට්ඨන්නං සමාධීතිපි නාමං, සමාපත්තීතිපි චිත්තෙකග්ගතාසබ්භාවතො, නිරොධසමාපත්තියා තදභාවතො න සමාධීති නාමං. හානභාගියධම්මන්ති අප්පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිඅනුපක්ඛන්දනං. විසෙසභාගියධම්මන්ති පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං දුතියජ්ඣානාදිපක්ඛන්දනං. ඉති සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිදුතියජ්ඣානාදිපක්ඛන්දනානි හානභාගියවිසෙසභාගියධම්මාති දස්සිතානි, තෙහි පන ඣානානං තංසභාවතා ධම්ම-සද්දෙන වුත්තා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති. වොදානන්ති පගුණතාසඞ්ඛාතං වොදානං. තඤ්හි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨහිත්වා දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමස්ස පච්චයත්තා ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. යෙ (අ. නි. ටී. 3.10.21) පන ‘‘නිරොධතො ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨානන්ති පාළි නත්ථී’’ති වදන්ති, තෙ ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමාය පාළියා (පට්ඨා. 1.1.417) පටිසෙධෙතබ්බා. යො සමාපත්තිලාභී සමානො එව ‘‘න ලභාමහ’’න්ති, කම්මට්ඨානං සමානං එව ‘‘න කම්මට්ඨාන’’න්ති සඤ්ඤී හොති, සො සම්පත්තිංයෙව සමානං ‘‘විපත්තී’’ති පච්චෙතීති වෙදිතබ්බො.

149. අප්පනන්ති නිගමනං. න තථා දට්ඨබ්බන්ති යථා පරවාදිනා වුත්තං, තථා න දට්ඨබ්බං. සකසකකිච්චමෙව ජානාතීති ඨානාට්ඨානජානනාදිං සකං සකංයෙව කිච්චං කාතුං ජානාති, යථාසකමෙව විසයං පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. තම්පීති තෙහි දසබලඤාණෙහි ජානිතබ්බම්පි. කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙවාති ¶ කම්මන්තරස්සවිපාකන්තරමෙව ජානාති, චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තධම්මෙ නිරයාදිනිබ්බානගාමිනිපටිපදාභූතෙ කම්මන්ති ගහෙත්වා ආහ ‘‘කම්මපරිච්ඡෙදමෙවා’’ති. ධාතුනානත්තඤ්ච ධාතුනානත්තකාරණඤ්ච ධාතුනානත්තකාරණන්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. තඤ්හි ඤාණං තදුභයම්පි ජානාති, ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 812) තථා චෙව සංවණ්ණිතං. සච්චපරිච්ඡෙදමෙවාති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන සච්චානං පරිච්ඡින්දනමෙව. අප්පෙතුං න සක්කොති අට්ඨමනවමබලානි විය තංසදිසං ඉද්ධිවිධඤාණං විය විකුබ්බිතුං. එතෙනස්ස බලසදිසතඤ්ච නිවාරෙති. ඣානාදිඤාණං විය වා අප්පෙතුං විකුබ්බිතුඤ්ච. යදිපි හි ‘‘ඣානාදිපච්චවෙක්ඛණාඤාණං සත්තමබල’’න්ති තස්ස සවිතක්කසවිචාරතා වුත්තා, තථාපි ‘‘ඣානාදීහි විනා පච්චවෙක්ඛණා නත්ථී’’ති ¶ ඣානාදිසහගතං ඤාණං තදන්තොගධං කත්වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඣානාදිකිච්චං විය න සබ්බං බලකිච්චං කාතුං සක්කොතීති දස්සෙතුං ‘‘ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොතී’’ති වුත්තං, න පන කස්සචි බලස්ස ඣානඉද්ධිභාවතොති දට්ඨබ්බං. එවං කිච්චවිසෙසවසෙනපි දසබලඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි විතක්කත්තිකභූමන්තරවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. පටිපාටියාතිආදිතො පට්ඨාය පටිපාටියා.

අනුපදවණ්ණනං කත්වා වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. කිලෙසාවරණං නියතමිච්ඡාදිට්ඨි, කිලෙසාවරණස්ස අභාවො ආසවක්ඛයාධිගමස්ස ඨානං, තබ්භාවො අට්ඨානං, අනධිගමස්ස පන තදුභයං යථාක්කමං අට්ඨානඤ්ච ඨානඤ්චාති තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘ලොකිය…පෙ… දස්සනතො චා’’ති ආහ. තත්ථ ලොකියසම්මාදිට්ඨියා ඨිති ආසවක්ඛයාධිගමස්ස ඨානං කිලෙසාවරණාභාවස්ස කාරණත්තා. සා හි තස්මිං සති න හොති, අසති ච හොති. එතෙන තස්සා අට්ඨිතියා තස්ස අට්ඨානතා වුත්තා එව. නෙසං වෙනෙය්යසත්තානං. ධාතුවෙමත්තදස්සනතොති කාමධාතුආදීනං පවත්තිභෙදදස්සනතො. යදග්ගෙන ධාතුවෙමත්තං ජානාති, තදග්ගෙන චරියාවිසෙසම්පි ජානාති. ධාතුවෙමත්තදස්සනතොති වා ධම්මධාතුවෙමත්තදස්සනතො. සබ්බාපි හි චරියා ¶ ධම්මධාතුපරියාපන්නා එවාති. පයොගං අනාදියිත්වාපි සන්තතිමහාමත්තාදීනං (ධ. ප. 142) විය. දිබ්බචක්ඛුඤාණානුභාවතො පත්තබ්බෙනාති එත්ථ දිබ්බචක්ඛුනා පරස්ස හදයවත්ථුසන්නිස්සයලොහිතවණ්ණදස්සනමුඛෙන තදා පවත්තමානචිත්තජානනත්ථං පරිකම්මකරණං නාම සාවකානං, තඤ්ච ඛො ආදිකම්මිකානං, යතො දිබ්බචක්ඛුආනුභාවතො චෙතොපරියඤාණස්ස පත්තබ්බතා සියා, බුද්ධානං පන යදිපි ආසවක්ඛයඤාණාධිගමතො පගෙව දිබ්බචක්ඛුඤාණාධිගමො, තථාපි තථා පරිකම්මකරණං නත්ථි විජ්ජාත්තයසිද්ධියා සිජ්ඣනතො. සෙසාභිඤ්ඤාත්තයෙ චෙතොපරියඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණාධිගමෙන පත්තන්ති ච වත්තබ්බතං ලභතීති තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පුන එවරූපිං වාචං න වක්ඛාමීති චිත්තං උප්පාදෙන්තො තං වාචං පජහති නාම. වාචාය පන සො අත්ථො පාකටො හොතීති ‘‘වදන්තො’’ති වුත්තං. දිට්ඨිං න ගණ්හිස්සාමීති දිට්ඨිග්ගාහපටික්ඛෙපො. දිට්ඨියා අනුප්පාදනං පජහනමෙවාති ආහ ‘‘පජහන්තො’’ති. සො අරියූපවාදී නිරයෙ ඨපිතොයෙව, නාස්ස නිරයූපපත්තියා කොචි විබන්ධො එකංසිකො අයමත්ථොති අධිප්පායො.

අස්සාති ¶ එකංසිකභාවස්ස. සික්ඛාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාහි, තදත්ථාය විපස්සනාය ච විනා අඤ්ඤාරාධනස්ස අසම්භවතො ‘‘ලොකියලොකුත්තරා සීලසමාධිපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා’’ති වත්වා පුන ආසන්නතරෙ සීලාදිකෙ දස්සෙන්තො ‘‘ලොකුත්තරවසෙනෙව විනිවත්තෙතුම්පි වට්ටතී’’ති ආහ, තස්මා අග්ගමග්ගපරියාපන්නා සීලාදයො වෙදිතබ්බා. අග්ගමග්ගට්ඨස්ස හි දිට්ඨෙව ධම්මෙ එකංසිකා අඤ්ඤාරාධනා, ඉතරෙසං අනෙකංසිකාති. සම්පජ්ජනං සම්පදා, නිප්ඵත්තීති අත්ථො, තස්මා එවංසම්පදන්ති එවංඅවිරජ්ඣනකනිප්ඵත්තිකන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉමම්පි කාරණ’’න්තිආදි. තත්ථ කාරණන්ති යුත්ති. තත්රායං යුත්තිනිද්ධාරණා ‘‘නිරයූපගො අරියූපවාදී තදාදායස්ස අවිජ්ජමානතො සෙය්යථාපි මිච්ඡාදිට්ඨී’’ති. එත්ථ ච ‘‘තං වාචං අප්පහායා’’තිආදිවචනෙන තදාදායස්ස අප්පහානෙන ච අරියූපවාදො අන්තරායිකො අනත්ථාවහො ච, පහානෙන පන අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපනෙන අනන්තරායිකො අත්ථාවහො ච යථා තං වුට්ඨිතා දෙසිතා ච ආපත්තීති දස්සෙති.

150. බ්යාමොහභයවසෙන ¶ (අ. නි. ටී. 2.4.8) සරණපරියෙසනං සාරජ්ජනං සාරදො, බ්යාමොහභයං, විගතො සාරදො එතස්සාති විසාරදො, තස්ස භාවො වෙසාරජ්ජං. තං පන ඤාණසම්පදං පහානසම්පදං දෙසනාවිසෙසසම්පදං ඛෙමං නිස්සාය පවත්තං චතුබ්බිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. තෙනාහ ‘‘චතූසු ඨානෙසූ’’තිආදි. දස්සිතධම්මෙසූති වුත්තධම්මෙසු. වචනමත්තමෙව හි තෙසං, න පන දස්සනං තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස අභාවතො. භගවතා එව වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති පරස්ස වචනවසෙන දස්සිතධම්මෙසු. ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718) විය ධම්ම-සද්දො හෙතුපරියායොති ආහ ‘‘සහධම්මෙනාති සහෙතුනා’’ති. හෙතූති ච උපපත්තිසාධනහෙතු වෙදිතබ්බො, න කාරකො සම්පාපකො ච. අප්පමාණන්ති අනිදස්සනං. නිදස්සනඤ්හි අන්වයතො බ්යතිරෙකතො පමාණඞ්ගතාය ‘‘පමාණ’’න්ති වුච්චති. නිමිත්තන්ති චොදනාය කාරණං. තත්ථ චොදකො චොදනං කරොතීති කාරණං, ධම්මො චොදනං කරොති එතෙනාති කාරණං. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලොපී’’තිආදි. ඛෙමන්ති කෙනචි අප්පටිබන්ධියභාවෙන අනුපද්දුතතං.

අන්තරායො ¶ එතෙසං අත්ථි, අන්තරායෙවා යුත්තාති අන්තරායිකා. එවංභූතා පන තෙ යස්මා අන්තරායකරා නාම හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා’’ති. අසඤ්චිච්ච වීතික්කමො න තථා සාවජ්ජොති කත්වා වුත්තං ‘‘සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා’’ති. සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධාතිආදි නිදස්සනමත්තං ඉතරෙසම්පි චතුන්නං ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුත්තධම්මානං තබ්භාවෙ බ්යභිචාරාභාවතො. ඉධ පන මෙථුනධම්මො අධිප්පෙතොති ඉදං අට්ඨුප්පත්තිවසෙන වුත්තං අරිට්ඨසික්ඛාපදං (පාචි. 417-422) විය. යස්මා තඞ්ඛණම්පි කාමෙසු (අ. නි. ටී. 2.4.8) ආදීනවං දිස්වා විරත්තො (අ. නි. ටී. 2.4.8) හොති චෙ, විසෙසං අධිගච්ඡති, න කාමෙසු ආසත්තො, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙථුනං…පෙ… අන්තරායො හොතී’’ති. තත්ථ යස්ස කස්සචීති න කෙවලං පබ්බජිතස්සෙව, අථ ඛො යස්ස කස්සචි. තථා හි වුත්තං ‘‘මෙථුනමනුයුත්තස්ස, මුස්සතෙවාපි සාසන’’න්ති. තස්මිං අනිය්යානිකධම්මෙති තස්මිං පරෙන පරිකප්පිතඅනිය්යානිකධම්මනිමිත්තං. නිමිත්තත්ථෙ හි ඉදං කම්මසංයොගෙ භුම්මං.

චතුවෙසාරජ්ජඤාණවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

151. පුරිසස්ස ¶ සූරතරභාවො නාම සඞ්ගාමෙ පාකටො හොති, න ගෙහෙ නිසින්නකාලෙ, එවං වෙසාරජ්ජඤාණස්ස ආනුභාවො පණ්ඩිතපරිසාසු යත්ථ කත්ථචීති දස්සෙන්තො ‘‘වෙසාරජ්ජඤාණස්ස බලදස්සනත්ථ’’න්ති ආහ. සන්නිපතිත්වා නිසින්නට්ඨානන්ති ඨානසීසෙන සන්නිපතිතඛත්තියපරිසමෙව දස්සෙති. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති අතිදෙසෙන ආවිභාවිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘මාරකායිකාන’’න්තිආදි වුත්තං සදිසත්ථවිසයත්තා අතිදෙසස්ස. යථා හි ඛත්තියානං සමූහො ඛත්තියපරිසාති අයමත්ථො ලබ්භති, න එවං ‘‘මාරපරිසා’’ති එත්ථ, මාරස්ස පරිසාති පන මාරපරිසාති අයමත්ථො අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘මාරකායිකානං…පෙ… න මාරාන’’න්ති. මාරකායිකානන්ති මාරපක්ඛියානං. උග්ගට්ඨානදස්සනවසෙනාති සාරජ්ජිතබ්බට්ඨානදස්සනවසෙන, එවං උග්ගා ඛත්තියා අත්තනො පුඤ්ඤතෙජෙනාති අධිප්පායො. බ්රාහ්මණා තීසු වෙදෙසූති ඉදං ඉතරෙසං අවිසයදස්සනවසෙන වුත්තං. වෙදෙ සජ්ඣායන්තාපි හි ඛත්තියා වෙස්සා ච තදත්ථවිචාරණාය යෙභුය්යෙන අසමත්ථා එවාති. කස්මා පනෙත්ථ යාමාදිපරිසා න ගහිතාති? භුසං කාමාභිගිද්ධතාය යොනිසොමනසිකාරවිරහතො. යාමාදයො හි උළාරුළාරෙ කාමෙ පටිසෙවන්තා තත්ථාභිගිද්ධතාය ධම්මස්සවනාය සභාවෙන චිත්තම්පි න උප්පාදෙන්ති, මහාබොධිසත්තානං පන බුද්ධානඤ්ච ¶ ආනුභාවෙන ආකඩ්ඪියමානා කදාචි තෙසං පයිරුපාසනාදීනි කරොන්ති තාදිසෙ මහාසමයෙ. තෙනෙව හි විමානවත්ථුදෙසනාපි තන්නිමිත්තා බහුලා නාහොසි. මනුස්සානං වසෙනායං කතා.

පරචක්කවාළෙසු ච මනුස්සානං විසෙසාධිගමො නත්ථීති පුච්ඡති ‘‘කිං පන භගවා අඤ්ඤානි චක්කවාළානිපි ගච්ඡතී’’ති. ඉතරො යදිපි තෙසං අරියධම්මාධිගමො නත්ථි, වාසනාය පන තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘ආමගච්ඡතී’’ති ආහ. කෙයූරං නානාවිධරතනපරිසිබ්බිතසුවණ්ණජාලවිනද්ධං භුජාභරණං. අඞ්ගදං නානාගන්ධගන්ධිතං, කෙවලං වා සුවණ්ණමයං බාහුවලයං. ඡින්නස්සරාති ද්විධාභූතස්සරා (දී. නි. ටී. 2.172) ගග්ගරස්සරාති ගග්ගරිකාය විය ගග්ගරායමානඛරස්සරා (දී. නි. ටී. 2.172; අ. නි. ටී. 3.8.69). භාසන්තරන්ති තෙසං භාසං (දී. නි. ටී. 2.172; අ. නි. ටී. 3.8.69) සන්ධායාහ. ‘‘වීමංසා ¶ උප්පජ්ජතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං විවරිතුං ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදි වුත්තං.

සඞ්ගම්මාති සමාගන්ත්වා. ආදිතො ලාපො ආලාපො, වචනපටිවචනවසෙන සමං ලාපො සල්ලාපො. සම්මා, සමඤ්ඤා වා කථා සංකථා, සංකථාව සාකච්ඡා.

152. යවන්ති තාය සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා විය හොන්තීති යොනි. සා පන අත්ථතො අණ්ඩාදිඋප්පත්තිට්ඨානවිසිට්ඨො ඛන්ධානං භාගසො පවත්තිවිසෙසොති ආහ ‘‘ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනි නාමා’’ති. අණ්ඩෙ ජාතාති පඨමාය ජාතියා වසෙන වුත්තං, දුතියාය පන අණ්ඩතො, අණ්ඩෙ වා භිජ්ජමානෙ ජාතාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්තී’’ති. විනාති එතෙහි අණ්ඩාදීහි බාහිරපච්චයෙහි විනා. උප්පතිත්වා වියාති උප්පජ්ජනවසෙන පතිත්වා විය. බාහිරපච්චයනිරපෙක්ඛත්තායෙව වා උපපතනෙ සාධුකාරිනො උපපාතිකා, තෙ එව ඉධ ඔපපාතිකාති වුත්තා. ආදි-සද්දෙන ගබ්භමලෙ නිබ්බත්තමහාපදුමකුමාරාදීනං සඞ්ගහො. නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතානං නිච්චං දුක්ඛාතුරතාය කාමසෙවනා නත්ථි ¶ , තස්මා තෙ ගබ්භසෙය්යකා න හොන්ති, ජාලවන්තතාය න තාසං කුච්ඡියං ගබ්භො සණ්ඨාති, තස්මා තෙ ඔපපාතිකායෙව සංසෙදජත්තායපි අසම්භවතො. නෙරයිකා වියාති නිදස්සනාපදෙසෙන තෙසම්පි ඔපපාතිකත්තං දීපෙති. අවසෙසාති නිජ්ඣාමතණ්හිකනෙරයිකෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා විනිපාතිකා. යක්ඛානං චාතුමහාරාජිකතාය ඔපපාතිකභාවෙ එව ආපන්නෙ තං නිවත්තෙතුං ‘‘එවං යක්ඛාපී’’ති වුත්තං. තථා හි තෙ න භුම්මදෙවා න ච විනිපාතිකාති.

153. ගන්තබ්බාති ¶ උපපජ්ජිතබ්බා. යථා හි කම්මභවො පරමත්ථතො අසතිපි කාරකෙ පච්චයසාමග්ගියා සිද්ධො තංසමඞ්ගිනා සන්තානලක්ඛණෙන සත්තෙන කතොති වොහරීයති, තථා උපපත්තිභවලක්ඛණා ගතියො පරමත්ථතො අසතිපි ගමකෙ තංතංකම්මවසෙන යෙසං තානි කම්මානි, තෙහි ගන්තබ්බාති වොහරීයන්තීති. එවං සද්දත්ථතො ගතිං දස්සෙත්වා අත්ථුද්ධාරනයෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. යෙසු නිරයාදිභෙදෙසු උපපත්තිභවෙසු ගති-සද්දො නිරූළ්හො, තතො අඤ්ඤත්ථාපි ගතිසද්දප්පවත්ති අත්ථි, තං එකෙන ගති-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ ‘‘ගතිගතී’’ති යථා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛං, (සං. නි. 4.327) රූපරූප’’න්ති (විසුද්ධි. 2.449) ච. උප්පාදාවත්ථාය ගමනං උපගමනන්ති ‘‘නිබ්බත්තිගතී’’ති වුත්තා. ගතින්ති චිත්තගතිං. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣාසයගති නාමා’’ති, අජ්ඣාසයප්පවත්තීති අත්ථො. තදට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.503) පන ‘‘ගතින්ති නිප්ඵත්ති’’න්ති අත්ථො වුත්තො. බ්රහ්මනිමන්තනසුත්තෙ (ම. නි. 1.503) හි අයං පාළීති. ජුතින්ති ආනුභාවං. විභවොති විනාසො. සො හි විගමොති අත්ථෙන ගති. තෙනෙව නිබ්බානං අරහතො ගතීති (පරි. 339) අනුපාදිසෙසනිබ්බානං අරහතො ගති විගමො විභවොති අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. ද්වෙයෙව ගතියොති ද්වෙව නිප්ඵත්තියොති අත්ථොති ආහ ‘‘අයං නිප්ඵත්තිගති නාමා’’ති.

යස්ස උප්පජ්ජති, තං බ්රූහෙන්තො එව උප්පජ්ජතීති අයො, සුඛං. නත්ථි එත්ථ අයොති නිරයො. තතො එව රමිතබ්බං අස්සාදෙතබ්බං තත්ථ නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිරතිඅත්ථෙන නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයො’’ති. තිරියං අඤ්චිතාති දෙවමනුස්සාදයො විය උද්ධං දීඝා අහුත්වා තිරියං දීඝාභි අත්ථො. පකට්ඨතො සුඛතො අයනං අපගමො පෙච්චභාවො, තං පෙච්චභාවං පත්තානං විසයොති ¶ පෙතයොනිමෙව වදති. මනසො උස්සන්නත්තාති සතිසූරභාවබ්රහ්මචරියයොග්යතාදිගුණවසෙන උපචිතමානසතාය උක්කට්ඨගුණචිත්තතායාති අත්තො. අයං පනත්ථො නිප්පරියායතො ජම්බුදීපවාසීවසෙන වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ඨානෙහි ජම්බුදීපිකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති දෙවෙ ච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි? සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති (අ. නි. 9.21). තෙහි පන සමානරූපාදිතාය සද්ධිං පරිත්තදීපවාසීහි ඉතරමහාදීපවාසිනොපි ¶ මනුස්සාතෙව පඤ්ඤායිංසු. ලොකියා පන ‘‘මනුනො අපච්චභාවෙන මනුස්සා’’ති වදන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පරමත්ථදීපනියං විමානවත්ථුසංවණ්ණනායං (වි. ව. අට්ඨ. 3) වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බො. ආනුභාවෙහීති දෙවානුභාවසඞ්ඛාතෙහි ඉද්ධිවිසෙසෙහි. තත්ථ කාමා දෙවා කාමගුණෙහි චෙව ඉද්ධිවිසෙසෙහි ච ඉතරෙ ඉද්ධිවිසෙසෙහෙව දිබ්බන්ති කීළන්ති ජොතන්ති, සරණන්ති වා ගම්මන්ති, අභිත්ථවියන්තීති වා දෙවාති.

තිරච්ඡානයොනිඤ්චාතිආදීසූති එත්ථ තිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයග්ගහණෙන ඛන්ධානං එව ගහණං තෙසං තාදිසස්ස පරිච්ඡින්නස්ස ඔකාසස්ස අභාවතො. යත්ථ වා තෙ අරඤ්ඤසමුද්දපබ්බතාදිකෙ නිබද්ධවාසං වසන්ති, තාදිසස්ස ඨානස්ස වසෙන ඔකාසොපි ගහෙතබ්බො. නිරයූපගාදීහි සත්තෙහි මග්ගිතබ්බතො මග්ගො පටිපජ්ජිතබ්බා පටිපදා චාති තං තං කම්මමෙව වුත්තන්ති ආහ ‘‘උභයෙනපී’’තිආදි. යථා ච පටිපන්නොති ඉමිනා තස්ස කම්මස්ස කතූපචිතාකාරමාහ. එත්ථ ච නිරයගාමිඤ්ච මග්ගං නිරයගාමිනිඤ්ච පටිපදන්ති ඉමිනා සාධාරණතො නිරයසංවත්තනියං කම්මං වත්වා පුන තං තං සන්තානපතිතතාය අසාධාරණතං දස්සෙතුං ‘‘යථාපටිපන්නො’’තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විනිපතන්තීති විවසා, විරූපං වා නිපතන්ති. කස්මා පනෙත්ථ පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘නිබ්බානඤ්චාහ’’න්තිආදිමාහාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘ඉදං පනා’’තිආදි. න හි භගවා අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතං විභාවෙන්තො සාවසෙසං කත්වා දෙසනං දෙසෙති.

154. ඤාණප්පවත්තාකාරන්ති ඤාණස්ස පවත්තිආකාරං, ඤාණස්ස වා පවත්තිපකාරං. එකන්තදුක්ඛාති එකන්තෙන දුක්ඛා අච්චන්තදුක්ඛා. තා පන සබ්බකාලං දුක්ඛා සුඛාලයෙනපි අසම්මිස්සාති ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිච්චදුක්ඛා නිරන්තරදුක්ඛා’’ති. බහලාති අතනුකා, මහන්තාති අත්ථො ¶ . තිබ්බාති වා තිඛිණා. ඛරාති කක්ඛළා. කටුකාති වා අනිට්ඨා. කස්සති ඛණීයතීති කාසු, ආවාටො. කසීයති චීයතීති කාසු, රාසි. ඵුනන්තීති ද්වීහි හත්ථෙහි අඞ්ගාරානි උක්ඛිපිත්වා පටිවාතං ඔඵුනන්ති, තෙන තෙසං සකලසරීරං ඩය්හති. තෙනාහ ‘‘පරිදඩ්ඪගත්තා’’ති. පුරිසප්පමාණං පොරිසං. එකපථෙනෙවාති එකමග්ගභූතෙනෙව. අනුක්කමනීයෙනාති උක්කමිතුං අපක්කමිතුං අසක්කුණෙය්යෙන.

නනු ච දිබ්බචක්ඛුඤාණං පච්චුප්පන්නවණ්ණාරම්මණං, තෙන කථං රූපන්තරසමඞ්ගිං නිරයෙ නිබ්බත්තසත්තං ‘‘අයං සො’’ති ජානාතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. යථාකම්මූපගඤාණෙන ‘‘අයං සො’’ති සල්ලක්ඛෙති, තස්ස පන දිබ්බචක්ඛුආනුභාවෙන පත්තබ්බත්තා ‘‘දිබ්බචක්ඛුබලං නාම එතන්ති වුත්තං.

පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘ගූථකූපො විය තිරච්ඡානයොනි දට්ඨබ්බා’’තිආදිනා අඞ්ගාරකාසුපමායං වුත්තනයෙනෙව. දුක්ඛා වෙදනා බහුලා එතාසූති දුක්ඛබහුලා. බහලපත්තපලාසොති අවිරළතනුවිපුලපණ්ණො. සුඛපරිභොගං මහාපාසාදං දස්සෙතුං ‘‘දීඝපාසාදො’’ති වුත්තං චතුරස්සපාසාදාදීනං ඛුද්දකත්තා. උණ්ණාමයඅත්ථරණෙනාති උණ්ණාමයලොහිතඅත්ථරණෙන. උත්තරං උපරිභාගං ඡාදෙතීති උත්තරච්ඡදො, විතානං. තං පන ලොහිතවිතානං ඉධාධිප්පෙතන්ති ‘‘රත්තවිතානෙනා’’ති වුත්තං.

අපරභාගයොජනාති පාළියං ‘‘අපරෙන සමයෙනා’’ති වුත්තස්ස අපරභාගස්ස යොජනා. සා පන එකදෙසෙන පුරිමභාගෙ වුත්තෙ එව සුවිඤ්ඤෙය්යා හොතීති ‘‘යථා සො’’තිආදිමාහ. මග්ගාරුළ්හමෙවාති මග්ගං උපගතමත්තමෙව.

නියමාභාවාති ‘‘දිබ්බචක්ඛුනාව පස්සතී’’ති නියමස්ස අභාවා. ‘‘දිබ්බචක්ඛුනාපි පස්සිස්සතී’’ති ඉදං න අනුත්තරසුඛානුභවනස්ස දිබ්බචක්ඛුගොචරත්තා වුත්තං, අනාගතස්ස පන තස්ස දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩභූතෙන අනාගතංසඤාණෙන දස්සනමෙවාති කාරණූපචාරෙන වුත්තං. පාළියං පන ‘‘චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාමි’’ච්චෙව වුත්තං. ‘‘අත්ථතො පන නානා හොතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘දෙවලොකසුඛං හී’’තිආදිං වත්වා ¶ යථාදස්සිතඋපමාහිපි අයමත්ථො පාකටො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘උපමායම්පී’’තිආදිමාහ. ගොත්රභුඤාණුප්පාදතො පට්ඨාය නිරොධං පස්සිත්වා උප්පන්නමග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණවසෙන චෙව පරතො ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනවසෙන ච අරියසාවකො නිරොධෙ ¶ සයිතො විය හොති තදපස්සයෙනෙව පවත්තනතොති ආහ ‘‘නිරොධසයනවරගත’’න්ති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානා…පෙ… පස්සතී’’ති.

ඤාණපවත්තාකාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

155. පුච්ඡානුසන්ධිආදිඅනුසන්ධිත්තයතො අඤ්ඤත්තා ‘‘පාටියෙක්කං අනුසන්ධිවසෙනා’’ති වුත්තං. න කෙවලං ‘‘දුක්කරකාරිකාය සුද්ධි හොතී’’ති එවංලද්ධිකො එව, අථ ඛො දුක්කරචාරීසු අභිප්පසන්නොති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. චතුකුණ්ඩිකොති ද්වීහි පාදෙහි හත්ථෙහීති චතූහි අඞ්ගෙහි කුණ්ඩනකො ආහිණ්ඩනකො. ඡමානිකිණ්ණන්ති භූමියං ඛිත්තං. භක්ඛසන්ති ආහාරං.

මච්ඡරියමලාදිපාපධම්මවිගමනතො මෙත්තාදිගුණානුබ්රූහනතො ච බ්රහ්මං සෙට්ඨං චරියන්ති බ්රහ්මචරියං, දානං. තථා හි තං භගවතා පණ්ඩිතපඤ්ඤත්තං වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි යථාරහං බ්රහ්මචරියපරියායො නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බො. කින්ති කීදිසං. වතන්ති සමාදින්නවතං. සුචිණ්ණස්සාති සුට්ඨු චිණ්ණස්ස පුඤ්ඤස්ස. ඉද්ධීති ආනුභාවො. ජුතීති වත්ථාභරණොභාසසමුජ්ජලා සරීරප්පභා. බලවීරියූපපත්තීති කායබලෙන චෙව උස්සාහෙන ච සමන්නාගමො.

තෙන පාණි කාමදදොති තෙන අද්ධිකානං උපගච්ඡන්තානං හත්ථං පසාරෙත්වා අසය්හසෙට්ඨිනො දානට්ඨානදස්සනමයෙන පුඤ්ඤෙන ඉදානි මය්හං හත්ථො කප්පරුක්ඛො විය කාමදදො ඉච්ඡිතිච්ඡිතදායී, කාමදදො හොන්තො ච මධුස්සවො ඉට්ඨවත්ථුවිස්සජ්ජනකො ජාතො. තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙනාති තෙන මම යථාවුත්තකායවෙය්යාවටියකම්මසඞ්ඛාතෙන සෙට්ඨචරියෙන. පුඤ්ඤන්ති පුඤ්ඤඵලං. තම්පි හි පුජ්ජසභාවතො, උත්තරපදලොපෙන වා ‘‘එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80) ‘‘පුඤ්ඤ’’න්ති වුච්චති.

පඤ්ච ¶ සික්ඛාපදානි සමාහටානි පඤ්චසික්ඛාපදං යථා ‘‘තිභවං, තිසකට’’න්ති ච. බ්රහ්මචරියස්මින්ති ¶ ධම්මදෙසනාය. සා හි විනෙය්යානං බ්රහ්මභාවාවහනතො බ්රහ්මං සෙට්ඨං චරියං, බ්රහ්මුනො වා භගවතො වාචසිකං චරියන්ති ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුච්චති.

සහස්සං මච්චුහායිනන්ති සහස්සමත්තා අරහත්තසමධිගමෙන මච්චුවිසයාතික්කමෙන මච්චුපහායිනො ජාතා. බ්රහ්මචාරී භවිස්සාමාති එත්ථ යෙන බ්රහ්මචරියෙන තෙ බ්රහ්මචාරිනොති වුච්චන්ති, තං බ්රහ්මචරියං නිද්ධාරෙත්වා ආහ ‘‘මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා’’ති.

නාතික්කමාමාති න අතිචරාම අගමනීයට්ඨානෙපි ඉතරත්ථාපි න වීතික්කමාම. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාමා’’ති. අම්හන්ති අම්හාකං.

අත්තදමනවසෙනාති යථාපටිඤ්ඤං අරහන්තානං අනුකරණාකාරෙන පවත්තචිත්තදමනවසෙන, මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං දමනෙනාති අත්ථො. සිඛාප්පත්තසෙට්ඨචරියතාය අරියමග්ගො බ්රහ්මචරියං. බ්රහ්මං සෙට්ඨං චරති එතෙනාති බ්රහ්මචරියං, සත්ථුසාසනං.

අතරමානානන්ති න තරමානානං දෙසකාලං උදික්ඛන්තානං. ඵලාසාව සමිජ්ඣතීති සුදුල්ලභඵලෙපි ආසා සම්මාපයොගමන්වාය සමිජ්ඣති එව. විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මීති විසෙසෙන නිප්ඵන්නපණීතජ්ඣාසයො පරිපුණ්ණඋළාරමනොරථො. සො හි සෙට්ඨමනොසමාචාරතාය බ්රහ්මචරියපරියායෙන වුත්තො.

ඉදමෙව සුත්තං ආගතට්ඨානන්ති අධිප්පායො තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ඉදමෙව සුත්තපදං ‘‘වීරියං බ්රහ්මචරිය’’න්ති ආගතට්ඨානන්ති අත්ථො. වීරියඤ්හි තස්මිං විසයෙ උත්තමං පරමුක්කංසගතං තාදිසචරියාහෙතු චාති බ්රහ්මචරියන්ති ඉධ වුත්තං. චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති චතුබ්බිධදුක්කරකිරියාය සාධකස්ස චතුබ්බිධස්ස අත්තනො පවත්තිආකාරස්ස වසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතං.

කොචි ඡින්නභින්නපටපිලොතිකධරො දසන්තයුත්තස්ස වත්ථස්ස අභාවතො නිච්චෙලොති වත්තබ්බතං ලභෙය්යාති තං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘නග්ගො’’ති. එවං අකාසිං, එවම්පි සත්තපීළා මා අහොසීති අධිප්පායො. යථා ¶ ‘‘අභිහටං න සාදියාමී’’තිආදි (ම. නි. 1.155) භික්ඛාපරියෙසනෙ උක්කට්ඨචාරිතාදස්සනං, එවං ‘‘නඑහි භද්දන්තිකාදිභාවොපී’’ති ගහෙතබ්බං. පුරිසන්තරගතායාති පුරිසසමීපගතාය. සංකිත්තීයන්ති එතායාති සංකිත්ති, ගාමවාසිආදීහි සමුදායවසෙන කරියමානකිරියා. ඉධ පන භත්තසංකිත්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සංකිත්තෙත්වා කතභත්තෙසූ’’ති. දදන්ති ¶ තායාති දත්ති. එකාහං අන්තරභූතං එතස්ස අත්ථීති එකාහිකං. එස නයො සෙසපදෙසුපි. එකාහවාරෙනාති එකාහිකවාරෙන. ‘‘එකාහික’’න්තිආදිනා වුත්තවිධිමෙව පටිපාටියා පවත්තභාවං දස්සෙතුං පුන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉති එවරූප’’න්තිආදි.

එරකතිණාදීනි වාති එරකතිණාදීනි ගන්ථිත්වා කතනිවාසනානි ඡවදුස්සානි, නිහීනදුස්සානීති අත්ථො. තන්තාවුතානන්ති තන්තං පසාරෙත්වා වීතානං. පකතිකණ්ටකෙති සලාකකණ්ටකෙ.

156. නෙකවස්සගණසඤ්ජාතන්ති අනෙකවස්සසමූහසඤ්ජාතං. නනු ච ඉදානෙව ‘‘සායතතියකම්පි උදකොරොහනානුයොගමනුයුත්තො’’ති වුත්තං, ‘‘නෙකවස්සගණිකං රජොජල්ලං කායෙ සන්නිචිත’’න්ති ච, තදුභයං එකස්මිං කථං සම්භවතීති ආහ ‘‘ඉදං අත්තනො රජොජල්ලකවතසමාදානකාලං සන්ධාය වදතී’’ති. එතෙනෙව ‘‘අචෙලකො හොමී’’ති වුත්තඅචෙලකපටිඤ්ඤා, ‘‘සාණානිපි ධාරෙමී’’තිආදිනා වුත්තඡන්නකපටිඤ්ඤා, තත්ථාපි සාණ-මසාණ-ඡවදුස්සාදි-නිවත්ථ-පටිඤ්ඤා ච අවිරුද්ධාති දට්ඨබ්බා තස්මිං තස්මිං කාලෙ තථා තථා පටිපන්නත්තා. තෙති අචෙලකා. සඞ්ඝාතන්ති සබ්බසො ඝාතං. තෙනාහ ‘‘වධ’’න්ති. සීලවා නාම නත්ථි ‘‘අනභිසන්ධිකම්පි පාපං හොතී’’ති එවං ලද්ධිකත්තා. සීලං අධිට්ඨායාති ඉදං පටික්කමනකිරියං සන්ධාය වුත්තං.

පාසණ්ඩපරිග්ගහණත්ථායාති පාසණ්ඩෙසු අසාරසාරභාවවීමංසනත්ථාය. තං පබ්බජ්ජන්ති ආජීවකපබ්බජ්ජං. විකටභොජනෙති විකතභොජනෙ විරූපභොජනෙ. තෙනාහ ‘‘අපකතිභොජනෙ’’ති.

157. භිංසනකතස්මින්ති භාවසාධනභාවී ඉදං පදන්ති ආහ ‘‘භිංසනකතස්මිං භිංසනකකිරියායා’’ති. ‘‘භිංසනකත්තස්මි’’න්ති වත්තබ්බෙ එකස්ස ත-කාරස්ස ¶ ලොපො දට්ඨබ්බො. යෙභුය්යග්ගහණං ලොමවන්තවසෙනපි යොජෙතබ්බං, න ලොමවසෙනාති ආහ ‘‘බහුතරානං වා’’තිආදි.

සු-සද්දෙ උ-කාරස්ස ඔ-කාරං කත්වා පාළියං ‘‘සොතත්තො’’ති වුත්තන්ති තදත්ථං විවරන්තො ‘‘සුතත්තො’’ති ආහ. සුට්ඨු අවතත්තොති වා සොතත්තො. සොසින්නොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සුද්ධිවසනත්ථායාති සංසාරසුද්ධිගවෙසනත්ථාය.

විහාරස්මින්ති ¶ පච්චත්තෙ භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘විහාරො එව හි ‘විහාරස්මි’න්ති වුත්තො’’ති. තෙනෙව චාති තෙනෙව විභත්තිවිපල්ලාසවසෙන. එවං අත්ථොති අයං එවං ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. දුක්ඛප්පත්තොති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සුඛදුක්ඛෙ ලාභාලාභාදිකෙ ච. තුලිතොති තුලාසදිසො.

දුක්කරකාරිකාදිසුද්ධිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

158. සුජ්ඣිතුන්ති සංසාරතො සුජ්ඣිතුං.

159. ආසීතිකපබ්බානීති ආසීතිකපිට්ඨිපබ්බානි, ‘‘කාළපබ්බානී’’ති වදන්ති. පබ්බානං මජ්ඣෙ. උන්නතුන්නතානීති මංසෙ මිලාතෙ ද්වින්නං සන්ධීනං අන්තරෙ වාතෙනුද්ධුමාතධමනීජාලතාය උන්නතානි උන්නතානීති. ආනිසදන්ති ආනිසදට්ඨානං. නිසින්නට්ඨානන්ති පංසූහි, වාලිකාහි වා නිචිතං නිසින්නට්ඨානං. සරපොඞ්ඛෙනාති සරස්ස පොඞ්ඛප්පදෙසෙන, සරපොඞ්ඛසඤ්ඤිතෙන වා මග්ගෙන. අක්කන්තන්ති අක්කන්තට්ඨානං. තක්කගොළිකසදිසානං, සරීරඝංසනත්ථං කත කුරුවින්දගොළකානං වා ආවළි වට්ටනාහාරො. වංසතොති පිට්ඨිවංසතො. මණ්ඩලෙති භිත්තිපාදානං මත්ථකෙ ඨපිතමණ්ඩලකෙ සීසග්ගෙන පතිට්ඨහන්ති. න එවං ඵාසුළියොති යථා යථා වුත්තගොපානසියො පපතා තිට්ඨන්ති, න එවං බොධිසත්තස්ස ඵාසුකාපි පපතා ඨිතා.

ඔක්ඛායිකාති අවක්ඛායිකා, හෙට්ඨා හුත්වා නින්නභාවෙන පඤ්ඤායමානා. එවරූපාති යථාවුත්තරූපා, නින්නතරාති අත්ථො. යාව පිට්ඨිකණ්ටකංඅල්ලීනා ¶ හොතීති මය්හං උදරච්ඡවි යාව පිට්ඨිකණ්ටකං, තාව තං ආහච්ච ඨිතත්තා අල්ලීනා හොති උදරියස්ස පරික්ඛයෙන අන්තානඤ්ච සුට්ඨුමිලාතතාය. භාරියභාරියාති ගරුතරා. සහඋදරච්ඡවිං පිට්ඨිකණ්ටකං, සහපිට්ඨිකණ්ටකං උදරච්ඡවින්ති යොජනා. නෙව නික්ඛමති ආහාරසන්නිස්සයආපොධාතුයා සබ්බසො විසුක්ඛත්තා. පූතිමූලානීති ලොමමූලානං පරිබ්රූහනකෙ මංසෙ ලොහිතෙ ච පරික්ඛීණෙ තානි සුක්ඛානි ඨානතො භට්ඨානි අභාවෙනෙව ‘‘පූතිමූලානී’’ති වුත්තානි. තෙනාහ ‘‘තස්ස පනා’’තිආදි.

අධිගතාති ඉදානි අධිගතා. යථා එතරහි විපස්සනාපඤ්ඤාය අධිගතත්තාති ඉමිනා කිඤ්චාපි ¶ මහාබොධිසත්තා පරිපාකගතඤාණා වසීභූතජ්ඣානාභිඤ්ඤා විපස්සනාය පරිකම්මං කරොන්ති, යථා ච නෙසං චරිමභවෙ විපස්සනාචාරො, න තථා තදාති දස්සෙති. එතදෙවාති යං යෙන වුත්තං අත්ථජාතං, එතදෙව එත්ථ එතස්මිං පාඨපදෙසෙ යුත්තං පුබ්බෙනාපරං අවිරුජ්ඣනතො. ඉතරථාති භික්ඛූහි වුත්තප්පකාරෙන අනනුරූපො සියා ‘‘ඉමිස්සා’’ති වුත්තාය අඤ්ඤත්තෙ.

160. සංසාරෙනාති අපරාපරං චවනුපපජ්ජනවසෙන භවෙසු සංසරණෙන. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.619; දී. නි. අට්ඨ. 2.95; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; බු. වං. අට්ඨ. 58; චූළනි. අට්ඨ. 6; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117; විසුද්ධි. මහාටී. 1.127; අ. නි. ටී. 2.4.9; සාරත්ථ. ටී. 1.1);

බහුකන්ති බහුකාලං බහුක්ඛත්තුං. උපපජ්ජිත්වාති තත්ථ තත්ථ භවෙ නිබ්බත්තිත්වා. ආවාසෙනාති තස්මිං තස්මිං සත්තාවාසෙ ආවසනෙන නිබ්බත්තිත්වා ජීවනෙන. ඛන්ධායෙව වුත්තා තෙසංයෙව පවත්තිවිසෙසස්ස තෙන තෙන ¶ පරියායෙන වුත්තත්තා. බහුයාගෙති අජසූකරගොමාය්වාදිකෙ බහුවිධෙ මහායඤ්ඤෙ. බහුඅග්ගීති වාචාපෙය්යාදිවසෙන අන්තමසො පාකයඤ්ඤාදිවසෙන ච බහුකෙපි අග්ගී පරිචරණෙන.

161. බාලදාරකොපි ‘‘දහරො’’ති වුච්චතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘යුවා’’ති වුත්තං. අතික්කන්තපඨමවයා සත්තා සභාවෙන පලිතසිරා හොන්තීති පඨමවයෙ ඨිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘සුසුකාළකෙසො’’ති ¶ වුත්තං. ජරාජිණ්ණොති ජරාය ජිණ්ණො, න අකාලිකෙන ජරාය අභිභූතො. උක්කංසගතබුද්ධතාය වුද්ධො. තෙනාහ ‘‘වඩ්ඪිත්වා ඨිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගො’’ති, ආරොහපරිණාහවසෙන වුද්ධිරහිතොති අත්ථො. ජාතිමහල්ලකොති ජාතියා මහල්ලකො, න භොගපරිවාරාදීහීති අත්ථො. අද්ධගතොති එත්ථ අද්ධ-සද්දො දීඝකාලවාචීති ආහ ‘‘බහුඅද්ධානං ගතො’’ති. වයොතිආදිපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පච්ඡිමවය’’න්ති. පදසතම්පි…පෙ… සමත්ථතාති පදසතම්පි පදසහස්සම්පි සොතපථමාගච්ඡන්තමෙව උග්ගහණසමත්ථතා පරිග්ගහෙතුං සමත්ථතා. අයඤ්ච ගතියා බ්යාපාරොති සක්කා විඤ්ඤාතුං ගහණමත්තභාවතො. තදෙවාති පදසතම්පි පදසහස්සම්පි. ආධාරණං අපිලාපනවසෙන හදයෙ ධාරණං. උපනිබන්ධනං යථා න පමුට්ඨං හොති, තථා උපෙච්ච අපරාපරං නිබන්ධනං. අයං පන සතියා බ්යාපාරොති සක්කා විඤ්ඤාතුං. පාළියඤ්ච ‘‘පරමාය ගතියා ච සතියා ච ධිතියා චා’’ති වුත්තං, පරතො ච ‘‘එවං අධිමත්තගතිමන්තො’’ති වුත්තං. සමත්ථවීරියං ධිති නාමාති විසිට්ඨවිසයං දස්සෙන්තො යථාවුත්තසතිසමායොගං තස්ස දීපෙති. තස්සාති යථාවුත්තගතිසතිධිතීහි සුභධාතවචීපරිචිතස්ස පරියත්තිධම්මස්ස ආගමවසෙන අත්ථදස්සනසමත්ථතා යුත්තිවසෙන කාරණදස්සනසමත්ථතා.

දළ්හං (අ. නි. ටී. 3.9.38) ථිරං ධනු එතස්සාති දළ්හධන්වා, සො එව ඉධ ‘‘දළ්හධම්මා’’ති වුත්තො. පටිසත්තුවිධමනත්ථං ධනුං ගණ්හාතීති ධනුග්ගහො, සො එව උසුං සරං අසති ඛිපතීති ඉස්සාසොති ආහ ‘‘ධනුං ගහෙත්වා ඨිතො ඉස්සාසො’’ති. ද්විසහස්සපලං ලොහාදිභාරං වහිතුං සමත්ථං ද්විසහස්සථාමං. තෙනාහ ‘‘ද්විසහස්සථාමං නාමා’’තිආදි. දණ්ඩෙති ධනුදණ්ඩෙ. යාව කණ්ඩප්පමාණාති දීඝතො යත්තකං කණ්ඩස්ස පමාණං, තත්තකෙ ¶ ධනුදණ්ඩෙ උක්ඛිත්තමත්තෙ ආරොපිතො චෙව හොති ජියාදණ්ඩො, සො ච භාරො පථවිතො මුච්චති, එවං ඉදං ‘‘ද්විසහස්සථාමං නාම ධනූති දට්ඨබ්බං. උග්ගහිතසිප්පොති උග්ගහිතධනුසිප්පො. කතහත්ථොති ථිරතරං ලක්ඛෙසු අවිරජ්ඣනසරක්ඛෙපො. ඊදිසො පන තත්ථ වසීභූතො කතහත්ථො නාම හොතීති ආහ ‘‘චිණ්ණවසීභාවො’’ති. කතං රාජකුලාදීසු උපෙච්ච අසනං එතෙන සො කතූපාසනොති ආහ ‘‘රාජකුලාදීසු දස්සිතසිප්පො’’ති. එවං කතන්ති එවං අන්තොසුසිරකරණාදිනා සල්ලහුකං කතං.

ඔලොකෙතීති උදික්ඛති. එවං සන්තෙපි තෙසං වාරො පඤ්ඤායතීති තෙසං භික්ඛූනං ‘‘අයං පඨමං පුච්ඡති, අයං දුතිය’’න්තිආදිනා පුච්ඡනවාරො තාදිසස්ස පඤ්ඤවතො පඤ්ඤායති සුඛුමස්ස අන්තරස්ස ලබ්භනතො. බුද්ධානං පන වාරොති ඊදිසෙ ඨානෙ බුද්ධානං දෙසනාවාරො අඤ්ඤෙසං නපඤ්ඤායනතො බුද්ධානංයෙව පඤ්ඤායති. ඉදානි තමෙව පඤ්ඤායනතං යුත්තිතො දස්සෙන්තො ‘‘විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡාය’’න්තිආදිමාහ. අච්ඡරාසඞ්ඝාටමත්තෙ ඛණෙ අනෙක-කොටිසහස්ස-චිත්තපවත්තිසම්භවතො ¶ ‘‘විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡායං අතික්කමනතො පුරෙතරංයෙව භගවා…පෙ… කථෙතී’’ති වත්වා තතො ලහුතරාපි සත්ථු දෙසනාපවත්ති අත්ථෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘තිට්ඨන්තු වා තාව එතෙ’’තිආදිමාහ. ඉදානි තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං. සොළස පදානි කථෙතීති එතෙන ලොකියජනස්ස එකපදුච්චාරණක්ඛණෙ භගවා අට්ඨවීසසතපදානි කථෙතීති දස්සෙති. ඉදානි තස්සපි කාරණං දස්සෙතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං.

ධම්මොති පාළි. පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං, තදත්ථො. අත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, අක්ඛරං. තඤ්හි පදවාක්යක්ඛරභාවෙහි පරිච්ඡිජ්ජමානං තං තං අත්ථං බ්යඤ්ජෙති පකාසෙති. තෙනාහ ‘‘ධම්මපදබ්යඤ්ජනන්ති පාළියා පදබ්යඤ්ජනං, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනකං අක්ඛර’’න්ති. එතෙන අපරාපරෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි සුචිරම්පි කාලං කථෙන්තස්ස තථාගතස්ස න කදාචි තෙසං පරියාදානං අත්ථීති දස්සෙති. පඤ්හං බ්යාකරොන්ති එතෙනාති පඤ්හබ්යාකරණං, තථාපවත්තපටිභානං. අපරික්ඛයපටිභානා හි බුද්ධා භගවන්තො, යතො වුත්තං ¶ ‘‘නත්ථි ධම්මදෙසනාය හානී’’ති (දී. නි. ටී. 3.141, 305; විභ. මූලටී. 1.සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා). තෙනාහ ‘‘ඉමිනා කිං දස්සෙතී’’තිආදි. තථා ආසන්නපරිනිබ්බානස්සපි භගවතො දෙසනාය ඉතරාය ච විසෙසාතාවොති පඨමබුද්ධවචනම්පි මජ්ඣිමබුද්ධවචනම්පි පච්ඡිමබුද්ධවචනම්පි සදිසමෙව. ආසීතිකවස්සතො පරං පඤ්චමො ආයුකොට්ඨාසො.

162. කාමඤ්චෙත්ථ භගවතා නාගසමාලත්ථෙරස්ස අච්ඡරියඅබ්භුතපවෙදනමුඛෙන අත්තනො ලොමානං හට්ඨභාවස්ස පවෙදිතත්තා ‘‘ලොමහංසනපරියායො’’ති නාමං ගහිතං, තථාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදි-අනඤ්ඤසාධාරණඤාණානුභාව-විභාවනාදිවසෙන සොළසසමූහතො සීහනාදස්ස නදනෙන දෙසනාය පවත්තිතත්තා ‘‘මහාසීහනාදො’’ත්වෙව සඞ්ගීතිකාරමහාථෙරෙහි නාමං ඨපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

163. තතො ¶ පරන්ති තිණ්ණං ජනානං උපරි සඞ්ඝො චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මෙහි පටිකම්මප්පත්තත්තා. ගාමං ගතොති වුච්චති ගාමං උද්දිස්ස ගතත්තා, එවං සාවත්ථිං පවිසිතුං විහාරතො නික්ඛන්තා ‘‘පවිසිංසූ’’ති වුත්තා. පරිඤ්ඤන්ති පහානපරිඤ්ඤං. සා හි සමතික්කමො, න ඉතරා. රූපවෙදනාසුපීති ‘‘රූපානං පරිඤ්ඤං, වෙදනානං පරිඤ්ඤ’’න්ති එත්ථාපි. කාමං සබ්බෙසං තිත්ථියානං කාමාදිපරිඤ්ඤාපඤ්ඤාපනහෙතුභූතො සමයො නත්ථි, යෙසං පන අත්ථි, තෙ උපාදාය ‘‘සකසමයං ජානන්තා’’ති වුත්තං. ‘‘යතො යතො ඛො භො අයං භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්තාවතා ඛො භො කාමානං පරිඤ්ඤා හොතී’’ති එවං සරූපතො පඨමජ්ඣානං විභාවෙතුං අසක්කොන්තාපි කෙවලං අච්චන්තප්පහානසඤ්ඤාය කාමානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං පඨමජ්ඣානං වදමානා. තං කිස්ස හෙතු? තාදිසස්ස ආගමාධිගමස්සාභාවතො. රූපවෙදනාපරිඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. වුච්චෙථාති වුච්චෙය්ය. දුතියපදෙපීති ‘‘අනුසාසනියා වා අනුසාසනි’’න්ති එවං වුත්තවාක්යෙපි. තෙ කිර භික්ඛූ.

165. න ¶ චෙව සම්පායිස්සන්තීති න චෙව සම්මදෙව පකාරෙහි ගමෙස්සන්ති ඤාපෙස්සන්ති. තෙනාහ ‘‘සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති. යස්මා අවිසයෙ පඤ්හො පුච්ඡිතො හොති, තස්මා ආපජ්ජිස්සන්තීති යොජනා. සදෙවකෙති අරූපදෙවග්ගහණං. තෙ හි ලොකියදෙවෙහි දීඝායුකතාදිනා උක්කට්ඨා. සමාරකෙති කාමාවචරදෙවග්ගහණං. සබ්රහ්මකෙති රූපාවචරබ්රහ්මග්ගහණං. සස්සමණබ්රාහ්මණියාති එත්ථ සමණග්ගහණෙන පබ්බජිතෙ, බ්රාහ්මණග්ගහණෙන ජාතිබ්රාහ්මණෙ, පුන දෙවග්ගහණෙන සම්මුතිදෙවෙ, මනුස්සග්ගහණෙන අවසිට්ඨමනුස්සකායං පරියාදියති. ලොකපජාග්ගහණෙන පන පයොජනං අට්ඨකථායං දස්සිතමෙව. අඤ්ඤථා ආරාධනං නාම නත්ථීති ඉමිනා කාමරූපවෙදනාසු අස්සාදාදීනං යාථාවතො අවබොධො එව ඉතො බාහිරකානං නත්ථි, කුතො පවෙදනාති දස්සෙති.

166. චිත්තාරාධනන්ති යාථාවපවෙදනෙන පරෙසං චිත්තස්ස පරිතොසනං. බන්ධනට්ඨෙන ගුණාති කාමරාගසංයොජනස්ස පච්චයභාවෙන වත්ථුකාමෙසුපි බන්ධනට්ඨො වුත්තො, කොට්ඨාසට්ඨො වා ගුණට්ඨො දට්ඨබ්බො. තරයන්තීති තරමානා යන්ති ගච්ඡන්ති. අතීතාදිභින්නපඨමාදිවයා එව චිත්තතා රාසිභාවෙන වයොගුණාති ගහිතාති ආහ ‘‘රාසට්ඨො ගුණට්ඨො’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණතංද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි ¶ විජානිතබ්බා. සොතවිඤ්ඤෙය්යාතිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉට්ඨාරම්මණභූතාති සභාවෙනෙව ඉට්ඨාරම්මණජාතිකා, ඉට්ඨාරම්මණභාවං වා පත්තා. කමනීයාති කාමෙතබ්බා. මනවඩ්ඪනකාති මනොහරා. එතෙන පරිකප්පනතොපි ඉට්ඨභාවං ගණ්හාති. පියජාතිකාති පියායිතබ්බසභාවා. කාමූපසංහිතාති කාමරාගෙන උපෙච්ච සන්ධානියා සම්බද්ධා (අ. නි. ටී. 3.6.63) කාතබ්බාති ආහ ‘‘ආරම්මණං කත්වා’’ති.

167. සඤ්ඤං ඨපෙත්වාති ‘‘ඉමස්මිං අඞ්ගුලිකාදිපබ්බෙ ගහිතෙ සතං හොති, ඉමස්මිං සහස්ස’’න්තිආදිනා සඤ්ඤාණං කත්වා ගණනා. අච්ඡිද්දගණනාති ‘‘එකං ද්වෙ’’තිආදිනා නවන්තවිධිනා නිරන්තරගණනා. පිණ්ඩගණනාති සඞ්කලනපටුප්පාදනාදිනා පිණ්ඩිත්වා ගණනා. තෙනාහ ‘‘ඛෙත්තං ඔලොකෙත්වා’’තිආදි. කසනං කසීති කසිග්ගහණෙන සබ්බො කසිපටිබද්ධො ¶ ජීවිකූපායො ගහිතොති ආහ ‘‘කසීති කසිකම්ම’’න්ති. ජඞ්ඝවණිජ්ජාති ජඞ්ඝසත්ථවසෙන වණිජ්ජං ආහ, ථලවණිජ්ජාති සකටසත්ථවසෙන. ආදි-සද්දෙන නාවාපණාදිවසෙන වොහාරං. වණිප්පථොති වණිජමග්ගො, දානග්ගහණවසෙන සංවොහාරොති අත්ථො. උසූනං අසනකම්මං ඉස්සත්තං, ධනුසිප්පෙන ජීවිකා, ඉධ පන ඉස්සත්තං වියාති ඉස්සත්තං, සබ්බආවුධජීවිකාති ආහ ‘‘ආවුධං ගහෙත්වා උපට්ඨානකම්ම’’න්ති. පොරොහිච්චාමච්චකම්මාදි රාජකම්මං.ආදි-සද්දෙන රථසිප්පඛත්තවිජ්ජාසිප්පාදි-වුත්තාවසෙසං මහාසිප්පං ඛුද්දකසිප්පඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. සීතස්ස පුරක්ඛතොති සීතස්ස පුරතො කතො. යො හි සීතකාලෙ ජීවිකාහෙතු සීතලපදෙසං පක්ඛන්දති, සො වාළමිගාදීහි විය සීතෙන පරිපාතියමානො තෙන පුරතො කතො විය හොති. තෙනාහ ‘‘සීතෙන බාධියමානො’’ති. උණ්හස්ස පුරක්ඛතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සරිත්වාති සංසප්පිත්වා. ඝට්ටියමානොති හිංසියමානො බාධියමානො. ආබාධනං ආබාධො, පීළාති අත්ථො. කාමහෙතුන්ති වා භාවනපුංසකනිද්දෙසො යථා ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’ති (අ. නි. 4.70). තථා සෙසපදද්වයෙපි. තෙනෙවාහ ‘‘කාමානමෙව හෙතූ’’ති. කාමානං හෙතූති එත්ථ පුරිමපදාවධාරණමයුත්තං තදඤ්ඤපච්චයපටික්ඛෙපාපත්තිතො, තථා උත්තරපදාවධාරණං කාමානං කදාචි අහෙතුභාවස්සපි සම්භවතො, තස්මා ‘‘උප්පජ්ජතියෙවා’’ති වුත්තං.

උට්ඨහතොති ඉමිනා උට්ඨානවීරියං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ආජීවසමුට්ඨාපකවීරියෙනා’’ති. තං වීරියන්ති ආජීවිකසමුට්ඨාපකවීරියං. පුබ්බෙනාපරං ඝටෙන්තස්සාති ආරම්භතො පට්ඨාය නිරන්තරං පවත්තෙන්තස්ස. චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන සොචතීති චිත්තසන්තාපෙන අන්තො නිජ්ඣායති. කායෙ උප්පන්නදුක්ඛෙනාති තස්සෙව සොකස්ස වසෙන කායෙ උප්පන්නදුක්ඛෙන. සොකුද්දෙසෙන තං තං විප්පලපෙන්තො වා පරිදෙවති. උරං තාළෙත්වාති වක්ඛප්පදෙසං පහරිත්වා. ‘‘මොඝ’’න්තිආදි පරිදෙවනාකාරදස්සනඤ්චෙව ¶ සම්මොහාපජ්ජනාකාරදස්සනඤ්ච. මෙති වත්වා පුන නොති පුථුවචනං අත්තනො උභයථාපි වොහරිතබ්බතො, බ්යාමූළ්හවචනං වා සොකවසෙන.

168. ඉධ ¶ කාමග්ගහණෙන විසෙසතො වත්ථුකාමා ගහිතාති කාමාදිග්ගහණං කතං, නානන්තරියතාය පන කිලෙසකාමොපි ගහිතො එව. අසිචම්මන්ති එත්ථ චම්මග්ගහණෙන න කෙවලං චම්මමයස්ස, චම්මපරිසිබ්බිතස්සෙව වා ගහණං, අථ ඛො සබ්බස්සපි ආවුධබාධකස්ස ගහණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ඛෙටකඵලකාදීනී’’ති ආහ. ආදි-සද්දෙන සරාදිසඞ්ගහො. ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වාති ධනුඤ්චෙව ඛුරප්පතූණිඤ්ච සන්නය්හිත්වා, ධනුදණ්ඩස්ස ජියාය තථාභාවකරණාදිපි (අ. නි. ටී. 3.5.76) ධනුනො සන්නය්හනන්ති. ද්වින්නං සෙනානං බ්යූහසංවිධානෙන වා උභතොබ්යූළ්හං. විජ්ජොතලන්තෙසූති නිසිතපීතඵලතාය විජ්ජොතනවසෙන පරිවත්තමානෙසු.

පාකාරසමීපාතිසඞ්ඛාරතාය පාකාරපාදා උපකාරියො, යා ‘‘උද්දාපා’’ති වුච්චන්ති. සතදන්තෙනාති අනෙකසතදන්තකෙන, යස්ස තිඛිණදන්තානි අනෙකසතානි මූලානි හොන්ති. අතිභාරතාය දසවීසමත්තාපි ජනා උක්ඛිපිතුං න සක්කොන්ති, යන්තවසෙන පන උක්ඛිපිත්වා බන්ධිත්වා ඨපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘අට්ඨදන්තාකාරෙනා’’තිආදි. ඔමද්දන්තීති ඔට්ඨපෙන්ති.

169. සන්ධිම්පි ඡින්දන්ති චොරිකාය ජීවිතුකාමා. නිල්ලොපන්ති නිස්සෙසවිලොපං, එකං පරිත්තං ගාමං පරිවාරෙත්වා තත්ථ කිඤ්චිපි ගය්හූපගං අසෙසෙත්වා කරමරග්ගහණං. තෙනාහ ‘‘මහාවිලොප’’න්ති. පන්ථදුහනකම්මං අටවිමග්ගෙ ඨත්වා අද්ධිකානං විලුම්පනං. පහාරසාධනත්ථං (අ. නි. ටී. 2.2.1) දණ්ඩප්පහාරස්ස සුඛසිද්ධිඅත්ථං. කඤ්ජිතො නිබ්බත්තං කඤ්ජියං, ආරනාලං. යං ‘‘බිලඞ්ග’’න්තිපි වුච්චති, තං යත්ථ සිඤ්චති, සා කඤ්ජියඋක්ඛලිකා. බිලඞ්ගථාලිකසදිසකරණං බිලඞ්ගථාලියං. සීසකපාලං උප්පාටෙත්වාති අයොගුළපවෙසනප්පමාණං ඡිද්දං කත්වා. සඞ්ඛමුණ්ඩකම්මකාරණන්ති සඞ්ඛං විය මුණ්ඩකම්මකාරණං.

රාහුමුඛකම්මකාරණන්ති රාහුමුඛගත-සූරියසදිස-කම්මකාරණං. ජොතිමාලිකන්ති ජොතිමාලවන්තං කම්මකාරණං. හත්ථපජ්ජොතිකන්ති හත්ථපජ්ජොතනකම්මකාරණං. එරකවත්තකම්මකාරණන්ති එරකවත්තසදිසෙ සරීරතො බද්ධෙ උප්පාටනකම්මකාරණං. චීරකවාසිකකම්මකාරණන්ති සරීරතො උප්පාටිතබද්ධචීරකාහි නිවාසාපනකම්මකාරණං. තං කරොන්තා යථා ගීවතො පට්ඨාය බද්ධෙ කන්තිත්වා කටියමෙව ඨපෙන්ති, එවං ගොප්ඵකතො පට්ඨාය ¶ කන්තිත්වා කටියමෙව ඨපෙන්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘කටිතො පට්ඨාය කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙසු ඨපෙන්තී’’ති වුත්තං. එණෙය්යකකම්මකාරණන්ති එණීමිගසදිසකම්මකාරණං ¶ . අයවලයානි දත්වාති අයවලයානි පටිමුඤ්චිත්වා. අයසූලානි කොට්ටෙන්තීති කප්පරජණ්ණුකකොටීසු අයසූලානි පවෙසෙන්ති. න්ති තං තථාකතකම්මකාරණං සත්තං.

බළිසමංසිකන්ති බළිසෙහි මංසුප්පාටනකම්මකාරණං. කහාපණිකන්ති කහාපණමත්තසො ඡින්දනකම්මකාරණං. කොට්ටෙන්තීති ඡින්දන්ති. ඛාරාපතච්ඡිකන්ති තච්ඡෙත්වා ඛාරාවසිඤ්චනකම්මකාරණං. පලිඝපරිවත්තිකන්ති පලිඝස්ස විය පරිවත්තනකම්මකාරණං. එකාබද්ධං කරොන්ති අයසූලස්ස කොට්ටනෙන. පලාලපීඨකන්ති පලාලපීඨස්ස විය සරීරස්ස සංවෙල්ලනකම්මකාරණං. කාරණිකාති ඝාතනකාරකා. පලාලවට්ටිං විය කත්වාති යථා පලාලපීඨං කරොන්තා පලාලවට්ටිං කත්වා සංවෙල්ලනවසෙන නං (අ. නි. ටී. 2.2.1) වෙඨෙන්ති, එවං කරොන්තීති අත්ථො. ඡාතකෙහීති බුභුක්ඛිතෙහි කොලෙය්යකසුනඛෙහි. බලවන්තො හි තෙ ජවයොග්ගා සූරා ච හොන්ති. කම්මවසෙන සම්පරෙති එත්ථාති සම්පරායො, පරලොකො. තත්ථ භවොති සම්පරායිකො.

170. ඡන්දරාගො විනීයති චෙව පහීයති ච එත්ථාති නිබ්බානං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානඤ්චාති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානඤ්හී’’ති. තත්ථ ආගම්මාති ඉදං යො ඡන්දරාගං විනෙති පජහති, තස්ස ආරම්මණං සන්ධාය වුත්තං. තීහි පරිඤ්ඤාහීති ඉමිනා ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාහි පරිජානිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කො පන වාදො පහානපරිඤ්ඤායාති දස්සෙති? තථභාවායාති පරිජානනකභාවාය.

171. අපරිත්තෙනාති අහීනෙන. විපුලෙනාති මහතා. යදි වණ්ණසම්පත්තිදස්සනත්ථං, වණ්ණදසකං කස්මා න ගහිතන්ති ආහ ‘‘මාතුගාමස්ස හී’’තිආදි. භොජනසම්පදාදීනං අලාභෙපීති දස්සනත්ථං ‘‘දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්තස්සපී’’ති වුත්තං. ථොකං ථොකං වණ්ණායතනං පසීදති මංසස්ස පරිබ්රූහනතො ථනමංසානි වඩ්ඪන්ති ජායන්ති. වණ්ණෙති හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙන්තො විය හොතීති වණ්ණො. සො එව සාමග්ගොපභොගාදිනා නිභාතීති නිභා. තෙනාහ ‘‘වණ්ණනිභාති වණ්ණොයෙවා’’ති.

භොග්ගන්ති ¶ අතිවිය වඞ්කතාය භොග්ගං. තාදිසං පන සරීරං භග්ගං විය හොතීති ආහ ‘‘භග්ග’’න්ති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවමෙව දීපෙතී’’ති. දන්තානං ඡින්නභින්නතාය එකච්චානං පතනෙන ච ඛණ්ඩිතදන්තං. කෙසානං සෙතවණ්ණතාය පලිතන්ති ආහ ‘‘පණ්ඩරකෙස’’න්ති. කෙසානං මත්තසො සියනෙ ඛල්ලාටවොහාරොති බහුසො සියනං සන්ධායාහ ‘‘මහාඛල්ලාටසීස’’න්ති. වස්සසතිකකාලෙ ¶ උප්පජ්ජනතිලකානි සන්ධායාහ ‘‘තිලකාහතගත්ත’’න්ති. තානි පන කානිචි සෙතානි හොන්ති කානිචි කාළානීති ආහ ‘‘සෙතකාළතිලකෙහී’’ති. බ්යාධිකන්ති සඤ්චාතබ්යාධිං. බාළ්හගිලානන්ති මාරණන්ති කගෙලඤ්ඤෙන ගිලානං.

173. තස්මිං සමයෙති තස්මිං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ. න චෙතෙතීති න අභිසන්දහති. බ්යාබාධනට්ඨෙන බ්යාබාධො, බ්යාබාධොව බ්යාබජ්ඣං, නත්ථි එත්ථ බ්යාබජ්ඣන්ති අබ්යාබජ්ඣං, දුක්ඛරහිතං. තෙනාහ ‘‘නිද්දුක්ඛමෙවා’’ති.

174. අනිච්චාදිආකාරොති අනිච්චාකාරො දුක්ඛාකාරො විපරිණාමාකාරො චලාදිආකාරො ච.

මහාදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

175. සක්කෙසූති ¶ එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සතිපට්ඨානසුත්තවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති තං එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සො හී’’ති ආහ. තත්ථ යෙන රාජකුමාරා සක්යා නාම ජාතා, යතො තෙසං නිවාසට්ඨානතාය ජනපදො තථා වුච්චති, තං වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සක්යානං පන උප්පත්ති අම්බට්ඨසුත්තෙ ආගතාවා’’ති. කපිලවත්ථූති වුත්තං පුරිමසඤ්ඤාවසෙන.

නානප්පකාරකන්ති ‘‘ලොභධම්මා’’ති බහුවචනස්ස නිමිත්තං වදති. ලොභො හි තෙන තෙන අවත්ථාවිසෙසෙන පවත්තිආකාරභෙදෙන ‘‘ඡන්දො රාගොතණ්හා ආසත්ති අපෙක්ඛා’’තිආදිනා අනෙකප්පභෙදො, ලුබ්භනලක්ඛණෙන පන ‘‘ලොභො’’ත්වෙව වුච්චති. තෙනාහ ‘‘නානප්පකාරකං ලොභංයෙවා’’ති. තථා ‘‘දොසො පටිඝො කොධො උපනාහො ¶ විරොධො’’තිආදිනා, ‘‘මුය්හනං අසමපෙක්ඛනං අපච්චවෙක්ඛණා දුම්මෙජ්ඣං බාල්ය’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 390) ච දොසමොහානං නානප්පකාරතං සන්ධායාහ ‘‘ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො’’ති. පරියාදියිත්වාති පරිතො සබ්බසො ආදාය. ගහෙත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘ගහණෙ ආගත’’න්ති. පරියාදියතීති පරික්ඛීණොති. දී-සද්දඤ්හි සද්දවිදූ ඛයත්ථං වදන්ති.

එකදාති ආමෙඩිතලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘එකෙකස්මිං කාලෙ’’ති. ලොභදොසමොහාති පඨමමග්ගෙන පහීනාවසෙසා ලොභදොසමොහා. නිරවසෙසා පහීයන්ති, අඤ්ඤථා දුතියමග්ගෙන කිං කතං සියාති අධිප්පායො. සමුදාචාරප්පත්තං පන දිස්වා ‘‘අප්පහීනං මෙ අත්ථී’’තිපි ජානාති. එවං කථං නිරවසෙසප්පහානසඤ්ඤාති ආහ ‘‘අප්පහීනකං…පෙ… සඤ්ඤී හොතී’’ති. එවං පඨමමග්ගෙනෙව සමුච්ඡින්නසංසයස්ස ‘‘කො සු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනොති එවං සන්ධෙහො කථං උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා ‘‘පණ්ණත්තියා අකොවිදත්තා’’ති කාරණමාහ. විනයකුක්කුච්චං විය හි පණ්ණත්තියං අකුසලතාය අරියානම්පි කත්ථචි විමතිමත්තං උප්පජ්ජති යථා තං සබ්බසො අප්පහීනසම්මොහානන්ති. අත්තනො අවිසයෙ අනභිජානනං පණ්ණත්තිකොසල්ලෙන කිමෙත්ථ පයොජනං, පච්චවෙක්ඛණාමත්තෙන අයමත්ථො සිජ්ඣතීති දස්සෙන්තො ‘‘කිං තස්ස පච්චවෙක්ඛණා නත්ථී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘නත්ථී’’ති න සක්කා වත්තුන්ති කත්වා ‘‘අත්ථී’’ති වත්වා තත්ථ ලබ්භමානවිභාගං දස්සෙන්තො ‘‘සා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාති ¶ පච්චවෙක්ඛණා. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසං අරියානං. යථා පරිපුණ්ණා න හොති, න එවං සබ්බසො න හොතීති ආහ ‘‘ඉමාසු පනා’’තිආදි.

176. අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘තව සන්තානෙ’’ති. අප්පහීනොති අනවසෙසතො අප්පහීනො. දුවිධෙති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ. කිලෙසකාමොපි හි යදග්ගෙන අස්සාදීයති, තදග්ගෙන පරිභුඤ්ජීයති.

177. අස්සාදීයතීති අස්සාදො, සුඛං. අප්පො අප්පමත්තකො අස්සාදො එතෙසූති අප්පස්සාදා. තෙනාහ ‘‘පරිත්තසුඛා’’ති. පරියෙසනදුක්ඛාදිහෙතුකං ¶ දිට්ඨධම්මිකං තත්ථ දුච්චරිතචරණෙන සම්පරායිකඤ්ච දුක්ඛමෙත්ථ කාමෙසු බහුකන්ති බහුදුක්ඛා. බහුපායාසාති බහුපරික්කිලෙසා. තෙ පන පරික්කිලෙසා වක්ඛමානනයෙන බහූයෙවෙත්ථ දිට්ඨධම්මිකාපීති ආහ ‘‘දිට්ඨධම්මික…පෙ… බහූ’’ති. තෙ ච පරික්කිලෙසා යස්මා තංසමඞ්ගිනො හිතපටිපත්තියා අන්තරායකරා ඉධ චෙව පරලොකෙ ච ආදීනවකාරණඤ්ච පවත්තන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘දිට්ඨධම්මික…පෙ… බහූ’’ති. එවං චෙපීති එවං ‘‘අප්පස්සාදා කාමා’’තිආදිනා ආකාරෙන. නයෙනාති ධම්මෙන. කාරණෙනාති යුත්තියා. සුට්ඨු දිට්ඨං හොතීති සම්බන්ධො. විපස්සනාපඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. සා චත්තාරිපි සච්චානි විසෙසතො පස්සතීති විපස්සනාති අධිප්පෙතා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨාමග්ගද්වයඤාණෙනාති අත්ථො’’ති. පීතිසුඛන්ති පීතිසුඛවන්තං ඣානද්වයං. ද්වෙ මග්ගෙති හෙට්ඨාමග්ගෙ. ආවට්ටනසීලො ආභුජනසීලො න හොතීති අනාවට්ටී නෙව හොති සබ්බසො අප්පහීනකාමරාගඡන්දො. තෙනාහ ‘‘කස්මා’’තිආදි. ඔරොධනාටකා පජහනපඤ්ඤාති ආදීනවානුපස්සනාඤාණමාහ.

179. අස්සාදොපි කථිතො, ‘‘අප්පස්සාදා’’ති හි ඉමිනා යාවතකො කාමෙසු අස්සාදො, තං සබ්බං අනවසෙසතො පරිග්ගහෙත්වා චස්ස පරිත්තභාවො දස්සිතොති ආදීනවොපි කථිතො සඞ්ඛෙපෙනෙව සෙසස්සආදීනවස්ස දස්සිතත්තා. තං කථෙතුන්ති තං නිස්සරණං ‘‘එකන්තසුඛපටිසංවෙදී’’ති ඉමිනා කථෙතුං. ඉමෙහි අන්තෙහීති ‘‘පඤ්චිමෙ, මහානාම, කාමගුණා’’තිආදිනා කාමගුණදස්සනමුඛෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගං ‘‘උබ්භට්ඨකා හොන්ති ආසනපටික්ඛිත්තා’’තිආදිනා අත්තකිලමථානුයොගඤ්ච දස්සෙත්වා ඉමෙහි ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තං මම සාසනන්ති, ඵලසමාපත්තිපරියොසානත්තා සාසනසම්පත්තියා ‘‘උපරිඵලසමාපත්තිසීසෙන සකලසාසනං දස්සෙතු’’න්ති ආහ. ගිජ්ඣසදිසො කූටොති මජ්ඣෙපදලොපීසමාසො යථා ‘‘සාකපත්ථිවො’’ති (පාණිනි. 2.1.60). දුතියෙ පනෙත්ථ ගිජ්ඣවන්තතාය ගිජ්ඣා කූටෙ එතස්සාති ¶ ගිජ්ඣකූටො. උද්ධංයෙව තිට්ඨනකා නිසජ්ජාය වුට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය එකට්ඨානෙනෙව තිට්ඨනකා. තෙනාහ ‘‘අනිසින්නා’’ති. නිගණ්ඨස්සාති නාටපුත්තස්ස. නත්ථි එතස්ස පරිසෙසන්ති අපරිසෙසං. එවං සඞ්ඛාභවචනමත්තමස්සාති ආහ ‘‘අපරිසෙසසඞ්ඛාත’’න්ති. නිච්චට්ඨෙන ¶ සතත-සද්දෙන අභිණ්හප්පවත්ති ජොතිතා සියාති ‘‘සමිත’’න්ති වුත්තං. තෙන නිරන්තරප්පවත්තිං දස්සෙතීති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

180. යං කරොති, තං ජානාතීති දුක්ඛස්ස නිජ්ජරණඛෙපනං නාම විඤ්ඤූනං කිච්චං, විඤ්ඤුනා ච පුරිසෙන කතාකතං ජානිතබ්බං, තස්මා තුම්හෙහි පුරාණානං කම්මානං බ්යන්තිභාවං කරොන්තෙහි පඨමං තාව එත්තකානි පුරාණානි කම්මානීති ජානිතබ්බානි, තතො ‘‘එත්තකං කාලං කතෙන තපසා එත්තකානි තානි බ්යන්තිකතානි, ඉදානි එත්තකානි කාතබ්බානී’’තිආදිනා අයං විධි පුරිසෙන විය අත්තනා කාතබ්බකිච්චං පරිච්ඡින්දිතබ්බන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තුම්හෙහිපි තථා ඤාතබ්බං සියා’’ති. සුද්ධන්තන්ති සුද්ධකොට්ඨාසං, ආයතිං අනවස්සවසිද්ධං කම්මක්ඛයං, තතො වා දුක්ඛක්ඛයන්ති අත්ථො. සුද්ධන්තං පත්තො අත්ථීති පුච්ඡතීති ඉමිනා අකුසලානං පහානං, කුසලානං භාවනා ච සබ්බෙන සබ්බං නිගණ්ඨසමයෙ නත්ථි සබ්බසො විසුද්ධිභාවනාය අභාවතො, තස්මා කුතො දුක්ඛක්ඛයස්ස සම්භවොති දස්සෙති.

එවං අජානනභාවෙ සතීති ‘‘අහුවම්හෙව මය’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරස්ස අජානනෙ සති, තස්මිං තුම්හෙහි අඤ්ඤායමානෙති අත්ථො. ලුද්දාති ඝොරා. තෙ පන යස්මා කායවාචාහි නිහීනමෙව කරොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘ලුද්දාචාරා’’ති. ලොහිතපාණිත්වෙව වුච්චති තජ්ජාකිරියාචරණතො. මාගවිකකෙවට්ටචොරඝාතකාදයො මාගවිකාදයො. කක්ඛළකම්මාති ඵරුසකම්මා. තෙ නිගණ්ඨෙසු පබ්බජන්තීති පුබ්බෙ මහාදුක්ඛසංවත්තනියකම්මස්ස කතත්තා හි තුම්හෙ එතරහි ඊදිසං මහාදුක්ඛං පච්චනුභවථාති දස්සෙති.

වාදෙති දිට්ඨියං, සමයෙති අත්ථො. සුඛෙන සුඛන්ති එත්ථ සුඛෙනාති පටිපත්තිසුඛෙන, සුඛාය පටිපත්තියාති අත්ථො. සුඛන්ති විමොක්ඛසුඛං, ඉධ ලොකෙ සුඛං අධිගච්ඡන්තා කසිවණිජ්ජාදිදුක්ඛපටිපත්තියාව අධිගච්ඡන්ති, එවං මොක්ඛසුඛම්පීති අධිප්පායො. සරීරාවයවසම්පත්තියාපි බිම්බිනො සාරොති බිම්බිසාරො. තෙ නිගණ්ඨා…පෙ… සන්ධාය වදන්ති, න පන භගවතො අච්චන්තසන්තපණීතං නිබ්බානසුඛපටිවෙදනං ජානන්ති. සහසාති රවා. අප්පටිසඞ්ඛාති න පටිසඞ්ඛාය අවිචාරෙත්වා. තෙනාහ ‘‘සාහසං කත්වා’’තිආදි.

අඤ්ඤාහි ¶ ¶ වෙදනාහි අවොමිස්සං එකන්තං සුඛං එකන්තසුඛං, තස්ස පටිසංවෙදී. තෙනාහ ‘‘නිරන්තරසුඛපටිසංවෙදී’’ති. කථාපතිට්ඨාපනත්ථන්ති ‘‘එකන්තසුඛපටිසංවෙදී’’ති එවං ආරද්ධකථාය පතිට්ඨාපනත්ථං. රාජවාරෙති රාජානං උද්දිස්ස ආගතදෙසනාවාරෙ. සුඛං පුච්ඡිතුං හොතීති ‘‘යදි සත්ත රත්තින්දිවානි නප්පහොති, කිං ඡ රත්තින්දිවානි පහොතී’’තිආදිනා පුච්ඡනසුඛං හොති. ‘‘අහං ඛො’’තිආදිනා පවත්තො සුද්ධවාරො සුද්ධනිස්සන්දස්ස ඵලසමාපත්තිසුඛස්ස වසෙන ආගතත්තා. අනච්ඡරියං හොති, සත්ත රත්තින්දිවානි පහොන්තස්ස එකස්මිං රත්තින්දිවෙ කිං වත්තබ්බන්ති. උත්තානත්ථමෙව වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා.

චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

181. වුත්තානුසාරෙනාති ¶ ‘‘කුරූසු, සක්කෙසූ’’ති ච එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන, ‘‘භග්ගා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා’’තිආදිනා නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. වත්ථුපරිග්ගහදිවසෙති නගරමාපනත්ථං වත්ථුවිජ්ජාචරියෙන නගරට්ඨානස්ස පරිග්ගණ්හනදිවසෙ. අථාති පච්ඡා. නගරෙ නිම්මිතෙති තත්ථ අනන්තරායෙන නගරෙ මාපිතෙ. තමෙව සුසුමාරගිරණං සුභනිමිත්තං කත්වා ‘‘සුසුමාරගිරි’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. සුසුමාරසණ්ඨානත්තා සුසුමාරො නාම එකො ගිරි, සො තස්ස නගරස්ස සමීපෙ, තස්මා තං සුසුමාරගිරි එතස්ස අත්ථීති ‘‘සුසුමාරගිරී’’ති වුච්චතීති කෙචි. භෙසකළාති වුච්චති ඝම්මණ්ඩගච්ඡං, කෙචි ‘‘සෙතරුක්ඛ’’න්ති වදන්ති, තෙසං බහුලතාය පන තං වනං භෙසකළාවනන්තෙව පඤ්ඤායිත්ථ. භෙසො නාම එකො යක්ඛො අයුත්තකාරී, තස්ස තතො ගළිතට්ඨානතාය තං වනං භෙසගළාවනං නාම ජාතන්ති කෙචි. අභයදින්නට්ඨානෙ ජාතං විරූළ්හං, සංවද්ධන්ති අත්ථො.

ඉච්ඡාපෙතීති යං කිඤ්චි අත්තනි ගරහිතබ්බං වත්තුං සබ්රහ්මචාරීනං ඉච්ඡං උප්පාදෙති, තදත්ථාය තෙසං අත්තානං විස්සජ්ජෙතීති අත්ථො. පඨමං දින්නො හිතූපදෙසො ඔවාදො, අපරාපරං දින්නො අනුසාසනී. පච්චුප්පන්නාතීතවිසයො ¶ වා ඔවාදො, අනාගතවිසයො අනුසාසනී. ඔතිණ්ණවත්ථුකො ඔවාදො, ඉතරො අනුසාසනී. සො චාති එවං පවාරෙතා සො භික්ඛු. දුක්ඛං වචො එතස්මිං විප්පටිකූලග්ගාහෙ විපච්චනීකසාතෙ අනාදරෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛෙන වත්තබ්බො’’ති. උපරි ආගතෙහීති ‘‘පාපිච්ඡො හොතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.181) ආගතෙහි සොළසහි පාපධම්මෙහි. පකාරෙහි ආවහං පදක්ඛිණං, තතො පදක්ඛිණතො ගහණසීලො පදක්ඛිණග්ගාහී, න පදක්ඛිණග්ගාහී අප්පදක්ඛිණග්ගාහී. වාමතොති අපසබ්යතො, වුත්තවිපරියායතොති අධිප්පායො.

අසන්තසම්භාවනපත්ථනානන්ති අසන්තෙහි අවිජ්ජමානෙහි ගුණෙහි සම්භාවනස්ස පත්ථනාභූතානං. පටි-සද්දො පච්චත්තිකපරියායො, ඵරණං වායමනං ඉධ තථාවට්ඨානන්ති ආහ ‘‘පටිප්ඵරතීති පටිවිරුද්ධො පච්චනීකො හුත්වා තිට්ඨතී’’ති. අපසාදෙතීති ඛිපෙති තජ්ජෙති. තථාභූතො ¶ ච පරං ඝට්ටෙන්තො නාම හොතීති ආහ ‘‘ඝට්ටෙතී’’ති. පටිආරොපෙතීති යාදිසෙන වුත්තො, තස්ස පටිභාගභූතං දොසං චොදකස්ස උපරි ආරොපෙති.

පටිචරතීති (අ. නි. ටී. 2.3.68) පටිච්ඡාදනවසෙන චරති පවත්තති, පටිච්ඡාදනත්ථො එව වා චරති-සද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති ආහ ‘‘පටිච්ඡාදෙතී’’ති. අඤ්ඤෙනඤ්ඤන්ති පටිච්ඡාදනාකාරදස්සනන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤං කාරණං වචනං වාති යං චොදකෙන චුදිතකස්ස දොසවිභාවනං කාරණං, වචනං වා වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙනෙව කාරණෙන, වචනෙන වා පටිච්ඡාදෙති. කාරණෙනාති චොදනාය අමූලිකභාවදීපනියා යුත්තියා. වචනෙනාති තදත්ථබොධනෙන. කො ආපන්නොතිආදිනා චොදනං අවිස්සජ්ජෙත්වා වික්ඛෙපාපජ්ජනං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණන්ති දස්සෙති, බහිද්ධා කථාඅපනාමනං විස්සජ්ජෙත්වාති අයමෙව තෙසං විසෙසො. තෙනාහ ‘‘ඉත්ථන්නාම’’න්තිආදි.

අපදීයන්ති දොසා එතෙන රක්ඛීයන්ති, ලූයන්ති, ඡිජ්ජන්තීති වා අපදානං, (අ. නි. ටී. 2.3.2) සත්තානං සම්මා, මිච්ඡා වා පවත්තපයොගො. තෙනාහ ‘‘අත්තනො චරියායා’’ති.

183. අනුමිනිතබ්බන්ති ¶ අනු අනු මිනිතබ්බො ජානිතබ්බො. අත්තානං අනුමිනිතබ්බන්ති ච ඉදං පච්චත්තෙ උපයොගවචනං. තෙනාහ ‘‘අනුමිනිතබ්බො තුලෙතබ්බො තීරෙතබ්බො’’ති. අත්තානං අනුමිනිතබ්බන්ති වා අත්තනි අනුමානඤාණං පවත්තෙතබ්බං. තත්රායං නයො – අප්පියභාවාවහා මයි පවත්තා පාපිච්ඡතා පාපිච්ඡාභාවතො පරස්මිං පවත්තපාපිච්ඡතා විය. එස නයො සෙසධම්මෙසුපි. අපරො නයො – සබ්රහ්මචාරීනං පියභාවං ඉච්ඡන්තෙන පාපිච්ඡතා පහාතබ්බා සීලවිසුද්ධිහෙතුභාවතො අත්තුක්කංසනාදිප්පහානං විය. සෙසධම්මෙසුපි එසෙව නයො.

184. පච්චවෙක්ඛිතබ්බොති ‘‘න පාපිච්ඡො භවිස්සාමි, න පාපිකානං ඉච්ඡානං වසං ගතො’’තිආදිනා පති පති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං වා ඤාණචක්ඛුනා අවෙක්ඛිතබ්බං, ඤාණං පවත්තෙතබ්බන්ති අත්ථො. පාපිච්ඡතාදීනං පහානං පති අවෙක්ඛිතබ්බං, අයඤ්ච අත්ථො තබ්බ-සද්දස්ස භාවත්ථතාවසෙන වෙදිතබ්බො, කම්මත්ථතාවසෙන පන අට්ඨකථායං ‘‘අත්තාන’’න්ති පච්චත්තෙ උපයොගවචනං කත්වා වුත්තං. සික්ඛන්තෙනාති තිස්සොපි සික්ඛා සික්ඛන්තෙන. තෙනාහ ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති.

තිලකන්ති ¶ කාළතිලසෙතතිලාදිතිලකං. සබ්බප්පහානන්ති සබ්බප්පකාරප්පහානං. ඵලෙ ආගතෙති ඵලෙ උප්පන්නෙ. නිබ්බානෙ ආගතෙති නිබ්බානස්ස අධිගතත්තා. භික්ඛුපාතිමොක්ඛන්ති ‘‘සො සමණො, ස භික්ඛූ’’ති එවං වුත්තභික්ඛූනං පාතිමොක්ඛං, න උපසම්පන්නානං එව න පබ්බජිතානං එවාති දට්ඨබ්බං. යස්මා චිදං භික්ඛුපාතිමොක්ඛං, තස්මා වුත්තං ‘‘ඉදං දිවසස්ස තික්ඛත්තු’’න්තිආදි. අපච්චවෙක්ඛිතුං න වට්ටති අත්තවිසුද්ධියා එකන්තහෙතුභාවතො.

අනුමානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

185. චෙතො ¶ තෙහි ඛිලයති ථද්ධභාවං ආපජ්ජතීති චෙතොඛිලා. තෙනාහ ‘‘චිත්තස්ස ථද්ධභාවා’’ති. යස්මා තෙහි උප්පන්නෙහි චිත්තං උක්ලාපීජාතං ඨානං විය අමනුඤ්ඤං ඛෙත්තං විය ච ඛාණුකනිචිතං අමහප්ඵලං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘කචවරභාවා ඛාණුකභාවා’’ති. ‘‘චිත්තස්සා’’ති ආනෙත්වා ¶ සම්බන්ධිතබ්බං. චිත්තං බන්ධිත්වාති තණ්හාපවත්තිභාවතො කුසලචාරස්ස අවසරචජනවසෙන චිත්තං බද්ධං විය සමොරොධෙත්වා. තෙනාහ ‘‘මුට්ඨියං කත්වා විය ගණ්හන්තී’’ති. සද්දත්ථතො පන චෙතො විරූපං නිබන්ධීයති සංයමීයති එතෙහීති චෙතසො විනිබන්ධා යස්ස චතුබ්බිධං සීලං අඛණ්ඩාදිභාවප්පත්තියා සුපරිසුද්ධං විසෙසභාගියත්තා අප්පකසිරෙනෙව මග්ගඵලාවහං මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස විය, සො තාදිසෙන සීලෙන ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ වුද්ධිං ආපජ්ජිස්සතීති ආහ ‘‘සීලෙන වුද්ධි’’න්ති. යස්ස පන අරියමග්ගො උප්පජ්ජන්තො විරූළ්හමූලො විය පාදපො සුප්පතිට්ඨිතො, සො සාසනෙ විරූළ්හිං ආපන්නොති ආහ ‘‘මග්ගෙන විරූළ්හි’’න්ති. යො සබ්බසො කිලෙසනිබ්බානප්පත්තො, සො අරහා සීලාදිධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරියා සතිවෙපුල්ලප්පත්තො හොතීති ආහ ‘‘නිබ්බානෙන වෙපුල්ල’’න්ති. දුතියවිකප්පෙ අත්ථො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

බුද්ධානං ධම්මකායො විය රූපකායොපි අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරගුණාධිට්ඨානතාය ච අපච්චක්ඛකාරීනං සංසයවත්ථු හොතියෙවාති ‘‘සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්ඛතී’’ති වුත්තං. තත්ථ යථා මහාපුරිසලක්ඛණෙන අනුබ්යඤ්ජනාදයො රූපකායගුණා ගහිතා එව හොන්ති අවිනාභාවතොති ‘‘ද්වත්තිංසවරලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිත’’මිච්චෙව වුත්තං, එවං අනාවරණඤාණෙන සබ්බෙපි අනන්තාපරිමෙය්යභෙදා ධම්මකායගුණා ගහිතා එව හොන්තීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණග්ගහණමෙව කතං නානන්තරියභාවතොති දට්ඨබ්බං. කඞ්ඛහීති ‘‘අහො වත තෙ ගුණා න භවෙය්යුං, භවෙය්යුං වා’’ති පත්ථනුප්පාදනවසෙන කඞ්ඛති. පුරිමො හි විපරීතජ්ඣාසයො, ඉතරො යථාභූතඤාණජ්ඣාසයො. විචිනන්තොති විචයභූතාය පඤ්ඤාය තෙ විවෙචෙතුකාමො තදභාවතො කිච්ඡං දුක්ඛං ආපජ්ජති, කිච්ඡප්පත්ති ච තත්ථ නිච්ඡෙතුං අසමත්ථතායෙවාති ආහ ‘‘විනිච්ඡෙතුං න සක්කොතී’’ති. විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා. අධිමොක්ඛං න පටිලභතීති ‘‘එවමෙත’’න්ති ඔකප්පනවසෙන ගුණෙසු විනිච්ඡයං නාධිගච්ඡති. ඔතරිත්වාති ඤාණෙන අනුපවිසිත්වා. පසීදිතුන්ති ‘‘පසන්නරූපධම්මකායගුණෙහි භගවා’’ති පසීදිතුං. අනාවිලො අකාලුස්සො හොතුං න සක්කොති. ‘‘කඞ්ඛතී’’ති ¶ ඉමිනා දුබ්බලා විමති වුත්තා, ‘‘විචිකිච්ඡතී’’ති ඉමිනා මජ්ඣිමා, ‘‘නාධිමුච්චතී’’ති ඉමිනා බලවතී, ‘‘න සම්පසීදතී’’ති ඉමිනා තිවිධායපි විමතියා වසෙන උප්පන්නචිත්තකාලුස්සියං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ආතප්පායාතිආදිතො ¶ තපති සන්තපති කිලෙසෙති ආතප්පං, ආරම්භධාතු, තදත්ථාය. අනුයොගායාති යථා සංකිලෙසධම්මානං අවසරො න හොති, එවං අනු අනු යුඤ්ජනං අනුයොගො, නික්කමධාතු, තදත්ථාය. තෙනාහ ‘‘පුනප්පුනං යොගායා’’ති. සාතච්චායාති යථා උපරූපරි විසෙසාධිගමො හොති, තථා සතතස්ස නිරන්තරපවත්තස්ස අනුයොගස්ස භාවො සාතච්චං, පරක්කමධාතු, තදත්ථාය. පධානායාති සන්තමෙවං තිවිධධාතුසංවඩ්ඪිතානුභාවං සබ්බකිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං පධානසඞ්ඛාතං වීරියං, තදත්ථාය. එත්ථ ච ආතප්පාය චිත්තං න නමති යථාවුත්තකඞ්ඛාවසෙන, පගෙව අනුයොගාදිඅත්ථන්ති දස්සෙතුං චත්තාරිපි පදානි ගහිතානි, අනවසෙසවිසෙසදස්සනත්ථං වා. කෙචි පන ‘‘ආතප්පවෙවචනානෙව අනුයොගාදිපදානී’’ති වදන්ති. එත්තාවතා භගවා සත්ථරි කඞ්ඛාය චිත්තස්ස ථද්ධකචවරඛාණුකභාවෙන අකුසලභාවාදිආපාදනතො චෙතොඛිලභාවං දස්සෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

සික්ඛාග්ගහණෙන පටිපත්තිසද්ධම්මස්ස ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘පරියත්තිධම්මෙ ච පටිවෙධධම්මෙ චා’’ති. පරියත්තිධම්මෙ යත්ථ කඞ්ඛාය සම්භවො, තං දස්සෙතුං ‘‘චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’තිආදි වුත්තං. තයිදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං පරම්පරාය පටිවෙධාවහභාවාදිවසෙනපි එකච්චානං තත්ථ සංසයුප්පත්තිතො. යථා ච පටිවෙධෙ කඞ්ඛා වුත්තා, එවං අධිගමධම්මෙපි පවත්තතීති වෙදිතබ්බා. තථා හි එකච්චෙ ‘‘කසිණාදිභාවනාය ඣානානි ඉජ්ඣන්තී’’ති වදන්ති. ‘‘කසිණනිස්සන්දො ආරුප්පාති, මෙත්තාදිනිස්සන්දො චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරො’’ති එවමාදිනා කඞ්ඛතියෙවාති. එත්ථ ච නවලොකුත්තරෙසු පඤ්ඤත්තියංයෙව කඞ්ඛාපවත්ති වෙදිතබ්බා අසංකිලෙසිකත්තා ලොකුත්තරධම්මානං.

එවරූපන්ති එදිසං සුප්පටිපත්ති-උජුප්පටිපත්ති-ඤායප්පටිපත්ති-සාමීචිප්පටිපත්ති-සඞ්ඛාතං සම්මාපටිපදං. අධිසීලසික්ඛාදයො ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුධම්මභූතා වෙදිතබ්බා. එවඤ්හි මග්ගඵලසික්ඛාහි ඉමාසං විසෙසො සිද්ධො හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘සික්ඛාග්ගහණෙන පටිපත්තිසද්ධම්මස්ස ගහිතත්තා’’ති. එත්ථ ච යථා විචිකිච්ඡා වත්ථුත්තයස්ස සික්ඛාය ච ගුණෙසු අනධිමුච්චනඅසම්පසීදනවසෙන අප්පටිපත්තිභාවතො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො ආසප්පනපරිසප්පනවසෙන පවත්තියා කචවරඛාණුකභාවො ච, එවං සබ්රහ්මචාරීසු ආඝාතචණ්ඩික්කාදිවසෙන ¶ චිත්තස්ස ථද්ධභාවො ච උපහනනවිරුජ්ඣනාදිවසෙන ¶ කචවරඛාණුකභාවො ච වෙදිතබ්බො. අරියසඞ්ඝවිසයා විචිකිච්ඡා, පුග්ගලවිසයා කාචි නත්ථීති සඞ්ඝවිසයාව ගහිතා, සාසනිකවසෙන චායං චෙතොඛිලදෙසනාති සබ්රහ්මචාරීවිසයොව කොපො ගහිතො.

186. යථා වත්ථුකාමො, එවං කිලෙසකාමොපි අස්සාදනීයො එවාති ‘‘කිලෙසකාමෙපී’’ති වුත්තං. තෙනාහ භගවා ‘‘රූපතණ්හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203). කාමනිද්දෙසෙ (මහානි. 1) සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා කාමනීයට්ඨෙන ‘‘කාමා’’ති වුත්තා, බලවකාමරාගවත්ථුභූතායෙවෙත්ථ කාමග්ගහණෙන ගහිතාති. විනිබද්ධවත්ථුභාවෙන යථා විසුං අත්තනො කායො ගහිතො, තථා පරෙසං තථාරූපා රූපධම්මා සමූහට්ඨෙනාති ආහ ‘‘රූපෙති බහිද්ධාරූපෙ’’ති. යථා හි පඤ්චකාමගුණිකො රාගො ඣානාදිවිසෙසාධිගමස්ස විනිබද්ධාය සංවත්තති, එවං අත්තනො කායෙ අපෙක්ඛා බහිද්ධා ච සකපරික්ඛාරඤාතිමිත්තාදීසු අපෙක්ඛාති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘රූපෙති රූපජ්ඣානෙ’’තිආදිනා පපඤ්චෙන්ති. තදයුත්තං ඣානාධිගමවිනිබද්ධානං සීලස්ස ච සංකිලෙසභූතානං චෙතොවිනිබද්ධභාවෙන ගහිතත්තා.

යාවදත්ථන්ති යාව අත්ථෙති අභිකඞ්ඛති, තාව. තෙනාහ ‘‘යත්තකං ඉච්ඡති, තත්තක’’න්ති. න්ති යාවදත්ථං උදරපූරං භුත්තං. අවදෙහනතො පූරණතො. සෙය්යසුඛන්ති සෙය්යං පටිච්ච උප්පජ්ජනකසුඛං. පස්සසුඛන්ති පස්සානං සම්පරිවත්තනෙන උප්පජ්ජනකසුඛං. නිද්දාසුඛන්ති නිද්දායනෙන උප්පජ්ජනකසුඛං.

සීලෙනාතිආදි පත්ථනාකාරදස්සනං. වතසමාදානන්ති ධුතඞ්ගාදිවතානුට්ඨානං. තපොති වීරියාරම්භො. සො හි කිලෙසානං තපනට්ඨෙන නිග්ගණ්හනට්ඨෙන තපචරණන්ති වුත්තං.

189. ඡන්දං නිස්සායාති ඡන්දං ධුරං, ඡන්දං ජෙට්ඨකං, ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා පවත්තිවසෙන ඡන්දං නිස්සාය. ජෙට්ඨකට්ඨෙන පධානභූතා, පධානභාවං වා පත්තාති පධානභූතා. තෙහි ධම්මෙහීති ඡන්දනිස්සයෙන පවත්තසමාධිනා චෙව ‘‘පධානසඞ්ඛාරො’’ති වුත්තවීරියෙන ච. උපෙතන්ති සම්පයුත්තං. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, නිප්ඵත්තිඅත්ථෙන පටිලාභට්ඨෙන චාති අත්ථො, තස්සා ඉද්ධියා පාදං පාදකං ¶ පදට්ඨානභූතං. අථ වා ඉජ්ඣන්ති තාය ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි, සාව උපරිවිසෙසානං ¶ අධිට්ඨානභාවතො පාදො. තෙනාහ ‘‘ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාද’’න්ති. සෙසෙසුපීති වීරියිද්ධිපාදාදීසුපි. අස්සාති ඉද්ධිපාදස්ස. අත්ථො දීපිතොති දීපනත්ථං කතං, තස්මා විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.369) තස්ස අත්ථවිචාරො ගහෙතබ්බො. ඉද්ධිපාදානං සමාධිපධානත්තා වුත්තං ‘‘වික්ඛම්භනප්පහානං කථිත’’න්ති. තෙසං තෙසං කුසලධම්මානං අනුප්පන්නානං උප්පාදනකිරියාය උප්පන්නානං පරිබ්රූහනකිරියාය උස්සහනතො උස්සොළ්හී, ථාමප්පත්තා පරක්කමධාතු. සා පන චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං විසෙසපච්චයභූතා තෙ උපාදාය ‘‘පඤ්චමී’’ති වුත්තා, සා ච යස්මා සමථවිපස්සනාභාවනාසු තත්ථ චආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු සාධෙතබ්බං වීරියං, තස්මා ආහ ‘‘උස්සොළ්හීති සබ්බත්ථ කත්තබ්බවීරියං දස්සෙතී’’ති. පුබ්බභාගියසමථවිපස්සනාසාධනං පහාතබ්බධම්මවිභාගෙන භින්දිත්වා ආහ ‘‘පඤ්ච චෙතොඛිලප්පහානානි පඤ්ච විනිබන්ධප්පහානානී’’ති. භබ්බොති යුත්තො අරහති නිප්ඵත්තියා. ඤාණෙනාති මග්ගඤාණෙන. කිලෙසභෙදායාති කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනාය. ඛෙමස්සාති අනුපද්දවස්ස.

සම්භාවනත්ථෙති (සාරත්ථ. ටී. 1.11; අ. නි. ටී. 3.7.71) ‘‘අපි නාමෙවං සියා’’ති විකප්පනත්ථො සම්භාවනත්ථො. එවං හීති එවං එකමෙව සඞ්ඛ්යං අවත්වා අපරාය සඞ්ඛ්යාය සද්ධිං වචනං ලොකෙ සිලිට්ඨවචනං හොති යථා ‘‘ද්වෙ වා තීණි වා උදකඵුසිතානී’’ති. සම්මා අධිසයිතානීති පාදාදීහි අත්තනා නෙසං කිඤ්චි උපඝාතං අකරොන්තියා බහිවාතාදිපරිස්සයපරිහරණත්ථං සම්මදෙව උපරි සයිතානි. උතුං ගාහාපෙන්තියාති තෙසං අල්ලසිනෙහපරියාදානත්ථං අත්තනො කායුස්මාවසෙන උතුං ගණ්හාපෙන්තියා. තෙනාහ ‘‘උස්මීකතානී’’ති. සම්මා පරිභාවිතානීති සම්මදෙව සබ්බසො කුක්කුටවාසනාය වාසිතානි. තෙනාහ ‘‘කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානී’’ති. අයඤ්ච කුක්කුටගන්ධපරිභාවනා සම්මාඅධිසයනසම්මාපරිසෙදනනිප්ඵත්තියා ‘‘අනුනිප්ඵාදී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 1.11) දට්ඨබ්බා. තෙහි පන සද්ධිංයෙව ඉජ්ඣනතො වුත්තං ‘‘තිවිධකිරියාකරණෙනා’’ති. කිඤ්චාපි න එවං ‘‘අහො වතිමෙ’’තිආදිනා ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය, කාරණස්ස පන සම්පාදිතත්තා අථ ඛො භබ්බාව අභිනිබ්භිජ්ජිතුන්ති යොජනා ¶ . කස්මා භබ්බාති ආහ ‘‘තෙ හි යස්මා තායා’’තිආදි. එත්ථ යථා කපාලස්ස තනුතා ආලොකස්ස අන්තො පඤ්ඤායමානස්ස කාරණං, තථා කපාලස්ස තනුතාය නඛසිඛාමුඛතුණ්ඩකානං ඛරතාය ච අල්ලසිනෙහස්ස පරියාදානං කාරණවචනන්ති දට්ඨබ්බං, තස්මාති ආලොකස්ස අන්තො පඤ්ඤායමානතො, සයඤ්ච පරිපාකගතත්තා.

ඔපම්මසම්පටිපාදනන්ති ඔපම්මත්ථස්ස උපමෙය්යෙන සම්මදෙව පටිපාදනං. අත්ථෙනාති උපමෙය්යත්ථෙන. යථා කුක්කුටියා අණ්ඩෙසු තිවිධකිරියාය කරණං කුක්කුටච්ඡාපකානං අණ්ඩකොසතො ¶ නික්ඛමනස්ස මූලකාරණං, එවං භික්ඛුනො උස්සොළ්හීපන්නරසානි අඞ්ගානි අවිජ්ජණ්ඩකොසතො නික්ඛමනස්ස මූලකාරණන්ති ආහ ‘‘තස්සා කුක්කුටියා…පෙ… සමන්නාගතභාවො’’ති. පටිච්ඡාදනසාමඤ්ඤෙන අවිජ්ජාය අණ්ඩකොසසදිසතාය බලවවිපස්සනාවසෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො, විපස්සනාඤාණස්ස පරිණාමකාලො වුට්ඨානගාමිනිභාවාපත්ති, තදා ච සා මග්ගඤාණගබ්භං ධාරෙන්තී විය හොතීති ආහ ‘‘ගබ්භග්ගහණකාලො’’ති. අභිඤ්ඤාපක්ඛෙති ලොකියාභිඤ්ඤාපක්ඛෙ. ලොකුත්තරාභිඤ්ඤා හි අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලිකාති. ගාථාය අවිජ්ජණ්ඩකොසං පහරතීති දෙසනාවිලාසෙන විනෙය්යසන්තානගතං අවිජ්ජණ්ඩකොසං ඝට්ටෙති, යථාඨානෙ ඨාතුං න දෙති.

පටිසඞ්ඛානප්පහානන්ති තදඞ්ගප්පහානපුබ්බකං වික්ඛම්භනප්පහානං. පුබ්බභාගියා ඉද්ධිපාදා පාළියං ගහිතාති ‘‘ඉද්ධිපාදෙහි වික්ඛම්භනප්පහාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘උස්සොළ්හිපන්නරසඞ්ගසමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අභිනිබ්බිදායා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.189) ලොකුත්තරිද්ධිපාදා පන සම්බොධග්ගහණෙනෙව ගහිතා. මග්ගෙ ආගතෙති උස්සොළ්හීපන්නරසඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො විපස්සනං උස්සුක්කාපයතො මග්ගෙ ආගතෙ උප්පන්නෙ, පාළියං වා අභිනිබ්භිදාසම්බොධග්ගහණෙහි මග්ගෙ ආගතෙ. ඵලෙ ආගතෙති එත්ථාපි වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නිබ්බානස්ස පන පාළියං අනාගතත්තා නිස්සරණප්පහානං න ගහිතං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චෙතොඛිලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

190. වනීයති ¶ ¶ විවෙකකාමෙහි භජීයති, වනුතෙ වා තෙ අත්තසම්පත්තියා වසනත්ථාය යාචන්තො විය හොතීති වනං, පතිට්ඨන්ති එත්ථ විවෙකකාමා යථාධිප්පෙතවිසෙසාධිගමෙනාති පත්ථං, වනෙසු පත්ථං ගහනට්ඨානෙ සෙනාසනං වනපත්ථං. පරියායති අත්තනො ඵලං පරිග්ගහෙත්වා වත්තතීති පරියායො, කාරණන්ති ආහ ‘‘වනපත්ථපරියායන්ති වනපත්ථකාරණ’’න්ති. වනපත්ථඤ්හි තං උපනිස්සාය විහරතො උපනිස්සයකාරණං. තෙනාහ ‘‘වනපත්ථං උපනිස්සාය විහරතී’’ති. පරියායති දෙසෙතබ්බමත්ථං පතිට්ඨපෙතීති පරියායො, දෙසනා. වනපත්ථං ආරබ්භ පවත්තා දෙසනා වනපත්ථදෙසනා, තං, උභයත්ථාපි වනපත්ථග්ගහණං ලක්ඛණමත්තං ගාමාදීනම්පෙත්ථ කාරණභාවස්ස, දෙසනාය විසයභාවස්ස ච ලබ්භමානත්තා.

191. නිස්සායාති අපස්සාය, විවෙකවාසස්ස අපස්සයං කත්වාති අත්ථො. න උපට්ඨාතීතිආදීහි තස්මිං වනපත්ථෙ සෙනාසනසප්පායාභාවං, උතුපුග්ගලධම්මස්සවනසප්පායාභාවම්පි වා දස්සෙති. ජීවිතසම්භාරාති (අ. නි. ටී. 3.9.6) ජීවිතප්පවත්තියා සම්භාරා පච්චයා. සමුදානෙතබ්බාති සම්මා ඤායෙන අනවජ්ජඋඤ්ඡාචරියාදිනා උද්ධං උද්ධං ආනෙතබ්බා පාපුණිතබ්බා. තෙ පන තථා සමුදානිතා සමාහටා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘සමාහරිතබ්බා’’ති. දුක්ඛෙන උප්පජ්ජන්තීති සුලභුප්පාදා න හොන්ති. එතෙන භොජනසප්පායාදිඅභාවං දස්සෙති. රත්තිභාගං වා දිවසභාගං වාති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘රත්තිකොට්ඨාසෙ වා දිවසකොට්ඨාසෙ වා’’ති. රත්තිංයෙව පක්කමිතබ්බං සමණධම්මස්ස තත්ථ අනිප්ඵජ්ජනතො.

192-3. සඞ්ඛාපීති ‘‘යදත්ථමහං පබ්බජිතො, න මෙතං ඉධ නිප්ඵජ්ජති, චීවරාදි පන සමුදාගච්ඡති, නාහං තදත්ථං පබ්බජිතො, කිං මෙ ඉධ වාසෙනා’’ති පටිසඞ්ඛායපි. අනන්තරවාරෙ සඞ්ඛාපීති ‘‘යදත්ථමහං පබ්බජිතො, තං මෙ ඉධ නිප්ඵජ්ජති, චීවරාදි පන න සමුදාගච්ඡති, නාහං තදත්ථං පබ්බජිතො’’ති පටිසඞ්ඛායපීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සමණධම්මස්ස නිප්ඵජ්ජනභාවං ජානිත්වා’’ති.

195-7. සො ¶ පුග්ගලො අනාපුච්ඡා පක්කමිතබ්බං, නානුබන්ධිතබ්බොති ‘‘සො පුග්ගලො’’ති පදස්ස ‘‘නානුබන්ධිතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. යස්ස යෙන හි සම්බන්ධො, දූරට්ඨෙනපි සො භවති ¶ . තං පුග්ගලන්ති ‘‘සො පුග්ගලො’’ති පච්චත්තවචනං උපයොගවසෙන පරිණාමෙත්වා තං පුග්ගලං අනාපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති අත්ථො. අත්ථවසෙන හි විභත්තිවිපරිණාමොති. තං ආපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති ච කතඤ්ඤුතකතවෙදිතාය නියොජනං.

198. එවරූපොති යං නිස්සාය භික්ඛුනො ගුණෙහි වුද්ධියෙව පාටිකඞ්ඛා, පච්චයෙහි ච න පරිස්සමො, එවරූපො දණ්ඩකම්මාදීහි නිග්ගණ්හාති චෙපි, න පරිච්චජිතබ්බොති දස්සෙති ‘‘සචෙපී’’තිආදිනා.

වනපත්ථපරියායසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

199. ජාතිවනන්ති ¶ සයංජාතං වනං. තෙනාහ ‘‘අරොපිම’’න්ති. පටිසල්ලානත්ථායාති එකීභාවත්ථාය, පුථුත්තාරම්මණතො වා චිත්තං පටිනිවත්තෙත්වා අච්චන්තසන්තෙ නිබ්බානෙ ඵලසමාපත්තිවසෙන අල්ලීයාපනත්ථං. දණ්ඩො පාණිම්හි අස්සාති දණ්ඩපාණි. යථා සො ‘‘දණ්ඩපාණී’’ති වුච්චති, තං දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. දණ්ඩවිත්තතායාති දණ්ඩෙ සොණ්ඩතාය. සො හි දණ්ඩපසුතො දණ්ඩසිප්පෙ ච සුකුසලො තත්ථ පාකටො පඤ්ඤාතො, තස්මා දණ්ඩං ගහෙත්වාව විචරති. ජඞ්ඝාකිලමථවිනොදනත්ථන්ති රාජසභාය චිරනිසජ්ජාය උප්පන්නජඞ්ඝාපරිස්සමස්ස අපනයනත්ථං. අධිච්චනික්ඛමනොති යාදිච්ඡකනික්ඛමනො, න අභිණ්හනික්ඛමනො. ඔලුබ්භාති සන්නිරුම්භිත්වා ඨිතො. යථා සො ‘‘ඔලුබ්භා’’ති වුත්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘ගොපාලකදාරකො වියා’’තිආදි වුත්තං.

200. වදන්ති එතෙනාති වාදො, දිට්ඨීති ආහ ‘‘කිං වාදීති, කිං දිට්ඨිකො’’ති? කිමක්ඛායීති කිමාචික්ඛකො, කීදිසධම්මකථො? අචිත්තීකාරෙනාති අනාදරෙන. තථාපුච්ඡනෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘කස්මා’’තිආදිමාහ. නස්සතෙතන්ති නස්සතු එතං කුලං.

අත්ථං ¶ න ජානාතීති අත්ථං චෙ එකදෙසෙන ජානෙය්ය, තං මිච්ඡා ගහෙත්වා පටිප්ඵරිත්වාපි තිට්ඨෙය්ය. තස්ස දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායාති තදස්ස අත්ථාජානනං භගවතා ඉච්ඡිතං. විග්ගාහිකකථන්ති විග්ගහකථං, සාරම්භකථන්ති අත්ථො. නනු භගවතා සද්ධිං ලොකෙ පුථූ සමණබ්රාහ්මණා නානාවාදා සන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තථාගතො හී’’තිආදි. න විවදති විවාදහෙතුකානං කාමදිට්ඨිජ්ඣොසානානං මග්ගෙනෙව සමුග්ඝාතිතත්තා, තදභාවතො පන ලොකො තථාගතෙන විවදති. ධම්මවාදී යථාභූතවාදී ධම්මවාදීහි න විවදති තෙසං විවදිතුකාමතාය එව අභාවතො, අධම්මවාදී පන තිණායපි නමඤ්ඤමානො තෙහි කිඤ්චි විවදති. තෙනාහ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ධම්මවාදී කෙනචි ලොකස්මිං විවදතී’’ති (සං. නි. 3.94). අධම්මවාදී පන අසමුච්ඡින්නවිවාදහෙතුකත්තා විවදතෙව. තථා චාහ ‘‘අධම්මවාදීව ඛො, භික්ඛවෙ, විවදතී’’ති.

යථා ච පනාති එත්ථ යථා-සද්දො ‘‘යථා ච අනුප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති, තඤ්ච ¶ පජානාතී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.122) විය කාරණත්ථොති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙනා’’ති. කාරණාකාරො වා ඉධ යථා-සද්දෙන වුත්තො, සො පන අත්ථතො කාරණමෙවාති වුත්තං ‘‘යෙන කාරණෙනා’’ති. ‘‘ඉදං කථං ඉදං කථං’’ති පවත්තනතො කථංකථා, විචිකිච්ඡා. සා යස්ස නත්ථි, සො අකථංකථී, තං අකථංකථිං. විප්පටිසාරකුක්කුච්චං භගවතා අනාගාමිමග්ගෙනෙව ඡින්නං, හත්ථපාදකුක්කුච්චං අග්ගමග්ගෙන ආවෙණිකධම්මාධිගමතො. අපරාපරං උප්පජ්ජනකභවො ‘‘භවාභවො’’ති ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පුනප්පුනබ්භවෙ’’ති. සංවරාසංවරො ඵලාඵලං විය ඛුද්දකමහන්තො භවො ‘‘භවාභවො’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘හීනපණීතෙ වා භවෙ’’ති. භවො වුඩ්ඪිප්පත්තො ‘‘අභවො’’ති වුච්චති යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 11.තිකමාතිකා). කිලෙසසඤ්ඤාති කාමසඤ්ඤාදිකෙ වදති. කිලෙසා එව වා සඤ්ඤානාමෙන වුත්තා ‘‘සඤ්ඤා පහාය අමතං එව පාපුණාතී’’තිආදීසු විය. අත්තනො ඛීණාසවභාවං දීපෙතීති ඉමිනාව පරෙසඤ්ච තථත්තාය ධම්මං දෙසෙතීති අයම්පි අත්ථො විභාවිතොති දට්ඨබ්බං. නීහරිත්වා කීළාපෙත්වාති නීහරිත්වා චෙව කීළාපෙත්වා ච, නීහරණවසෙන වා කීළාපෙත්වා. තිවිසාඛන්ති තිභඞ්ගභාකුටි විය නලාටෙ ජාතත්තා නලාටිකං.

201. කින්ති ¶ නු ඛොති කිං කාරණෙනාති අත්ථො. අනුසන්ධිං ගහෙත්වාති පුච්ඡානුසන්ධිං උට්ඨපෙත්වා. යතොනිදානන්ති යංනිදානං, යංකාරණාති වුත්තං හොති. පුරිමපදෙ හි විභත්ති අලොපං කත්වා නිද්දෙසො, ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනාදිනිදානන්ති අයමෙව අත්ථො. සඞ්ඛායන්ති සඞ්ඛාභාවෙන ඤායන්තීති සඞ්ඛාති ආහ ‘‘සඞ්ඛාති කොට්ඨාසා’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ මානොපි පපඤ්චො, අභිනන්දනසභාවෙ එව පන ගණ්හන්තො ‘‘තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චසම්පයුත්තා’’ති ආහ. තථා හි වක්ඛති ‘‘අභිනන්දිතබ්බ’’න්තිආදි. සමුදාචරන්තීති සබ්බසො උද්ධං උද්ධං පරියාදාය පවත්තන්ති. මරියාදත්ථො හි අයමාකාරො, තෙන ච යොගෙන පුරිසන්ති උපයොගවචනං යථා ‘‘තථාගතං, භික්ඛවෙ, අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං ද්වෙ විතක්කා සමුදාචරන්තී’’ති (ඉතිවු. 38). තණ්හාදයො ච යථාසකං පවත්තිආකාරං අවිලඞ්ඝන්තියො ආසෙවනවසෙන උපරූපරි පවත්තන්ති. තථා හි තා ‘‘පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති වුත්තා.

කාරණෙති පවත්තිපච්චයෙ. එකායතනම්පි …පෙ… නත්ථීති චක්ඛායතනාදි එකම්පි ආයතනං අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බඤ්ච නත්ථි චෙ, නනු නත්ථි එව, කස්මා ‘‘නත්ථි චෙ’’ති වුත්තන්ති? සච්චං නත්ථි, අප්පහීනාභිනන්දනාභිවදනඅජ්ඣොසානානං පන පුථුජ්ජනානං අභිනන්දිතබ්බාදිප්පකාරානි ආයතනානි හොන්තීති තෙසං න සක්කා නත්ථීති වත්තු, පහීනාභිනන්දනාදීනං පන සබ්බථා නත්ථීති ‘‘නත්ථි චෙ’’ති වුත්තං. අහං මමන්ති අභිනන්දිතබ්බන්ති ¶ දිට්ඨාභිනන්දනාය ‘‘අහ’’න්ති තණ්හාභිනන්දනාය ‘‘මම’’න්ති රොචෙතබ්බං. අභිවදිතබ්බන්ති අභිනිවිසනසමුට්ඨාපනවසෙන වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘අහං මමන්ති වත්තබ්බ’’න්ති. අජ්ඣොසිත්වාති දිට්ඨි තණ්හා වත්ථුං අනුපවිසිත්වා ගාහද්වයං අනඤ්ඤසාධාරණං විය කත්වා. තෙනාහ ‘‘ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා’’ති. එතෙනාති ‘‘එත්ථ චෙ නත්ථී’’තිආදිවචනෙන. එත්ථාති ආයතනෙසු. තණ්හාදීනං අවත්ථුභාවදස්සනමුඛෙන තණ්හාදීනංයෙව අප්පවත්තිං කිලෙසපරිනිබ්බානං කථිතන්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘එසෙවන්තො’’තිආදි, අයමෙව අභිනන්දනාදීනං නත්ථිභාවකරො මග්ගො, තප්පටිප්පස්සද්ධිභූතං ඵලං, තංනිස්සරණං වා නිබ්බානං රාගානුසයාදීනං අන්තො අවසානං අප්පවත්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අයං …පෙ… අන්තො’’ති. සබ්බත්ථාති ‘‘එසෙවන්තො පටිඝානුසයානං’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු.

ආදියතීති ¶ පහාරදානාදිවසෙන ගය්හති. මත්ථකප්පත්තං කලහන්ති භණ්ඩනාදිමත්තෙ අට්ඨත්වා මුඛසත්තීහි විතුදනාදිවසෙන මත්ථකප්පත්තං කලහං. යාය කරොතීති සම්බන්ධො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. විරුද්ධග්ගාහවසෙන නානාගාහමත්තං, තථා විරුද්ධවාදවසෙන නානාවාදමත්තං. එවං පවත්තන්ති ගරුකාතබ්බෙසුපි ගාරවං අකත්වා ‘‘තුවං තුව’’න්ති එවං පවත්තං සාරම්භකථං, යාය චෙතනාය යං කරොති, සා තුවං තුවං. නිස්සායාති පටිච්ච, නිස්සයාදිපච්චයෙ කත්වාති අත්ථො. කිලෙසානං උප්පත්තිනිමිත්තතා තාව ආයතනානං හොතු තබ්භාවෙ භාවතො, නිරොධනිමිත්තතා පන කථං. න හෙත්ථ ලොකුත්තරධම්මානං සඞ්ගහො ලොකියානංයෙව අධිප්පෙතත්තාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘නිරුජ්ඣමානාපී’’තිආදි. නාමමත්තෙන නිමිත්තතං සන්ධාය වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘යත්ථුප්පන්නා, තත්ථෙව නිරුද්ධා හොන්තී’’ති වත්වා තමත්ථං සුත්තන්තරෙන සාධෙන්තො ‘‘ස්වායමත්ථො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ සමුදයසච්චපඤ්හෙනාති මහාසතිපට්ඨානෙ සමුදයසච්චනිද්දෙසෙන. සො හි ‘‘කත්ථ උප්පජ්ජමානා’’තිආදිනා පුච්ඡාවසෙන පවත්තත්තා පඤ්හොති වුත්තො. නනු තත්ථ තණ්හාය උප්පත්තිනිරොධා වුත්තා, න සබ්බකිලෙසානන්ති ඊදිසී චොදනා අනවකාසාති දස්සෙන්තො ‘‘යථෙව චා’’තිආදිමාහ. ලද්ධවොහාරෙති ඉමිනා රාගාදීනං අප්පවත්තිනිමිත්තතාය අන්තොති සමඤ්ඤා නිබ්බානස්සාති දස්සෙති. එතෙනෙව අභිනන්දනාදීනං අභාවොති ච ඉදං සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. කථං පන සබ්බසඞ්ඛතවිනිස්සටෙ නිබ්බානෙ අකුසලධම්මානං නිරොධසම්භවොති ආහ ‘‘යඤ්හි යත්ථ නත්ථි, තං තත්ථ නිරුද්ධං නාම හොතී’’ති. ය්වායං අප්පවත්තියං නිරොධවොහාරො වුත්තො, ස්වායමත්ථො නිරොධපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො. න හි තත්ථ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා විතක්කවිචාරා පටිප්පස්සද්ධාති වුත්තා, අථ ඛො අප්පවත්තා එවාති.

203. එවංසම්පදන්ති ¶ එවංසම්පජ්ජනකං එවං පස්සිතබ්බං ඉදං මම අජ්ඣෙසනං. තෙනාහ ‘‘ඊදිසන්ති අත්ථො’’ති. ජානං ජානාතීති (අ. නි. ටී. 3.10.113-116) සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බං සබ්බං ජානාති. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන හි අවිසෙසග්ගහණෙන ච ‘‘ජාන’’න්ති ඉමිනා නිරවසෙසං ඤෙය්යජාතං පරිග්ගණ්හාතීති තබ්බිසයාය ජානනකිරියාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව ¶ කරණං භවිතුං යුත්තං. අථ වා පකරණවසෙන ‘‘භගවා’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන චායමත්ථො විභාවෙතබ්බො. පස්සිතබ්බමෙව පස්සතීති දිබ්බචක්ඛු-පඤ්ඤාචක්ඛු-ධම්මචක්ඛු-බුද්ධචක්ඛු-සමන්තචක්ඛු-සඞ්ඛාතෙහි ඤාණචක්ඛූහි පස්සිතබ්බං පස්සති එව. අථ වා ජානං ජානාතීති යථා අඤ්ඤෙ සවිපල්ලාසා කාමරූපපරිඤ්ඤාවාදිනො ජානන්තාපි විපල්ලාසවසෙන ජානන්ති, න එවං භගවා. භගවා පන පහීනවිපල්ලාසත්තා ජානන්තො ජානාති එව, දිට්ඨිදස්සනස්ස ච අභාවා පස්සන්තො පස්සතියෙවාති අත්ථො. දස්සනපරිණායකට්ඨෙනාති යථා චක්ඛු සත්තානං දස්සනත්ථං පරිණෙති, එවං ලොකස්ස යාථාවදස්සනසාධනතො දස්සනකිච්චපරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුභූතො, පඤ්ඤාචක්ඛුමයත්තා වා සයම්භුඤාණෙන පඤ්ඤාචක්ඛුං භූතො පත්තොති වා චක්ඛුභූතො. ඤාණභූතොති එතස්ස ච එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මා වා බොධිපක්ඛියා තෙහි උප්පන්නත්තා ලොකස්ස ච තදුප්පාදනතො, අනඤ්ඤසාධාරණං වා ධම්මං පත්තොති ධම්මභූතො. බ්රහ්මා වුච්චති මග්ගො තෙන උප්පන්නත්තා ලොකස්ස ච තදුප්පාදනත්තා, තඤ්ච සයම්භුඤාණෙන පත්තොති බ්රහ්මභූතො. චතුසච්චධම්මං වදතීති වත්තා. චිරං සච්චපටිවෙධං පවත්තෙන්තො වදතීති පවත්තා. අත්ථං නීහරිත්වාති දුක්ඛාදිඅත්ථං තත්ථාපි පීළනාදිඅත්ථං උද්ධරිත්වා. පරමත්ථං වා නිබ්බානං පාපයිතා, අමතසච්ඡිකිරියං සත්තෙසු උප්පාදෙන්තො අමතං දදාතීති අමතස්ස දාතා. බොධිපක්ඛියධම්මානං තදායත්තභාවතො ධම්මස්සාමී.

204. සො වා උද්දෙසො අත්තනොපි හොතීති ථෙරො ‘‘යං ඛො නො’’ති ආහ. සබ්බලොකසාධාරණා හි බුද්ධානං දෙසනාති. ඉදානි යෙහි ද්වාරාරම්මණෙහි පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්ති, තානි තාව දස්සෙන්තො පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා දස්සෙතුං යෙන සළායතනවිභඞ්ගෙන නිද්දෙසො කතො, තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුඤ්චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ නිස්සයභාවෙනාති නිස්සයපච්චයභාවෙන. නිස්සයපච්චයො ච පසාදචක්ඛුයෙව හොති, න චුද්දසසම්භාරං, චතුචත්තාලීසසම්භාරං වා සසම්භාරචක්ඛුන්ති ආහ ‘‘චක්ඛුපසාදඤ්ච පටිච්චා’’ති. ආරම්මණභාවෙනාති ආරම්මණපච්චයභාවෙන. ආරම්මණපච්චයො ච චතුසමුට්ඨානිකරූපෙසු යං කිඤ්චි හොතීති ආහ ‘‘චතුසමුට්ඨානිකරූපෙ ච පටිච්චා’’ති.

එත්ථ චක්ඛු එකම්පි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපායතනං පන අනෙකමෙව සංහතන්ති ¶ ඉමස්ස ¶ විසෙසස්ස දස්සනත්ථං නිස්සයභාවෙන ‘‘චක්ඛුපසාදඤ්ච ආරම්මණභාවෙන චතුසමුට්ඨානිකරූපෙ චා’’ති වචනභෙදො කතො. කිං පන කාරණං චක්ඛු එකම්පි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙවාති? පච්චයභාවවිසෙසතො. චක්ඛු හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයෙහි පච්චයො හොන්තං අත්ථිභාවෙනෙව හොති තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති අභාවතො, යතො තං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහිස්ස පච්චයො හොතීති වුච්චති, තන්නිස්සිතතා චස්ස න එකදෙසෙන අල්ලීයනවසෙන ඉච්ඡිතබ්බා අරූපභාවතො. අථ ඛො ගරුරාජාදීසු සිස්සරාජපුරිසාදීනං විය තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය, ඉතරෙ පන පච්චයා තෙන තෙන විසෙසෙන වෙදිතබ්බා.

සචායං පච්චයභාවො න එකස්මිං න සම්භවතීති එකම්පි චක්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘චක්ඛුඤ්චාවුසො, පටිච්චා’’ති එකවචනවසෙන වුත්තං. රූපං පන යදිපි චක්ඛු විය පුරෙජාතඅත්ථි-අවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති පුරෙතරං උප්පන්නං හුත්වා විජ්ජමානක්ඛණෙ එව උපකාරකත්තා තථාපි අනෙකමෙව සංහතං හුත්වා පච්චයො හොති ආරම්මණභාවතො. යඤ්හි පච්චයධම්මං සභාවභූතං, පරිකප්පිතාකාරමත්තං වා විඤ්ඤාණං විභාවෙන්තං පවත්තති, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සතිපි පච්චයභාවෙ සො තස්ස සාරම්මණසභාවතාය යං කිඤ්චි අනාලම්භිත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථස්ස ඔලුබ්භපවත්තිකාරණභාවෙන ආලම්බනීයතො ආරම්මණං නාම, තස්ස යස්මා යථා තථා සභාවූපලද්ධි විඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයලාභො, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපං ආරබ්භ පවත්තමානං තස්ස සභාවං විභාවෙන්තමෙව පවත්තති. සා චස්ස ඉන්ද්රියාධීනවුත්තිකස්ස ආරම්මණසභාවූපලද්ධි න එකද්විකලාපගතවණ්ණවසෙන හොති, නාපි කතිපයකලාපගතවණ්ණවසෙන, අථ ඛො ආභොගානුරූපං ආපාථගතවණ්ණවසෙනාති අනෙකමෙව රූපං සංහච්චකාරිතාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති බහුවචනවසෙනාහ.

යං පන පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.1.2 පච්චයනිද්දෙස) ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං, තං යාදිසං රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො, තාදිසං සන්ධාය වුත්තං. කීදිසං පන තන්ති ¶ ? සමුදිතන්ති පාකටොයමත්ථො. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘ආයතනසල්ලක්ඛණවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො සල්ලක්ඛණවිසයා, න ද්රබ්යසල්ලක්ඛණවසෙනා’’ති, තම්පි සුවුත්තමෙව හොති. න චෙත්ථ සමුදායාරම්මණතා ආසඞ්කිතබ්බා සමුදායාභොගස්සෙව අභාවතො, සමුදිතා පන වණ්ණධම්මා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති. කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථා සමුදිතා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති. න හි ¶ පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තා අන්ධා සමුදිතා පස්සන්තීති? නයිදමෙකන්තිකං විසුං විසුං අසමත්ථානම්පි සිවිකාවහනාදීසු සමත්ථතාය දස්සනතො. කෙසාදීනඤ්ච යස්මිං ඨානෙ ඨිතානං පච්චෙකං වණ්ණං ගහෙතුං න සක්කා, තස්මිංයෙව ඨානෙ සමුදිතානං තං ගහෙතුං සක්කාති භිය්යොපි තෙසං සංහච්චකාරිතා පරිබ්යත්තා. එතෙන කිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පරමාණුරූපං ආරම්මණං, උදාහු තංසමුදායොතිආදිකා චොදනා පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සොතඤ්ච, ආවුසො, පටිච්චා’’තිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාමාති චක්ඛුනිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජති.

තිණ්ණං සඞ්ගතියාති චක්ඛු, රූපං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං සඞ්ගතියා සමොධානෙන. ඵස්සො නාමාති අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තනතො ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො නාම ධම්මො උප්පජ්ජති. සහජාතාදිවසෙනාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාය සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤාදිවසෙන, අනන්තරාය අනන්තරාදිවසෙන, ඉතරාය උපනිස්සයවසෙන පච්චයභාවතො ඵස්සපච්චයා ඵස්සකාරණා වෙදනා උප්පජ්ජති. අනුභවනසමකාලමෙව ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං හොතීති ‘‘තාය වෙදනාය යං ආරම්මණං වෙදෙති, තදෙව සඤ්ඤා සඤ්ජානාතී’’ති වුත්තං. චක්ඛුද්වාරිකා ධම්මා ඉධාධිප්පෙතාති තදනුසාරෙන පන අපරාපරුප්පන්නානං වෙදනාදීනං ගහණෙ සති, යන්ති වා කාරණවචනං, යස්මා ආරම්මණං වෙදෙති, තස්මා තං සඤ්ජානාතීති අත්ථො. න හි අසති වෙදයිතෙ කදාචි සඤ්ඤුප්පත්ති අත්ථි. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සඤ්ඤාය හි යථාසඤ්ඤාතං විජ්ජමානං, අවිජ්ජමානං වා ආරම්මණං විතක්කවසෙන පරිකප්පෙති, යථාපරිකප්පිතඤ්ච තං දිට්ඨිතණ්හාමානමඤ්ඤනාහි මඤ්ඤමානො පපඤ්චෙතීති වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්ජානා’’ති, ‘‘පථවිං පථවිතො ¶ සඤ්ඤත්වා පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදි (ම. නි. 1.2), ‘‘තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වා, සච්චං මුසාති ද්වයධම්මමාහූ’’ති (සු. නි. 892; මහානි. 121) ච. බලප්පත්තපපඤ්චවසෙනෙවායමත්ථවණ්ණනා කතා, අට්ඨකථායං පන පරිදුබ්බලවසෙන.

චක්ඛුරූපාදීහි කාරණෙහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කෙහි කාරණභූතෙහි. අකාරණභූතානම්පි තෙසං අත්ථිතාය කාරණග්ගහණං. පරිඤ්ඤාතා හි තෙ අකාරණං. තෙනාහ ‘‘අපරිඤ්ඤාතකාරණ’’න්ති. තීහිපි පරිඤ්ඤාහි අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකං. අභිභවන්තීති අජ්ඣොත්ථරන්ති. සහජාතා හොන්තීති එත්ථ ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා වෙදනාක්ඛන්ධො අත්ථි කුසලො’තිආදිවචනතො වෙදනාසඤ්ඤා අසහජාතාපි ගහෙතබ්බා. යදි එවන්ති ‘‘පපඤ්චෙතී’’ති එත්ථ යදි පඤ්චද්වාරජවනසහජාතා පපඤ්චසඞ්ඛා අධිප්පෙතා තාසං පච්චුප්පන්නවිසයත්තා, කස්මා අතීතානාගතග්ගහණං ¶ කතන්ති චොදෙති. ඉතරො ‘‘තථා උප්පජ්ජනතො’’තිආදිනා පරිහරති. තත්ථ තථා උප්පජ්ජනතොති යථා වත්තමානකාලෙ, එවං අතීතකාලෙ අනාගතකාලෙ ච චක්ඛුද්වාරෙ පපඤ්චසඞ්ඛානං උප්පජ්ජනතො අතීතානාගතග්ගහණං කතං, න අතීතෙසු, අනාගතෙසු වා චක්ඛුරූපෙසු චක්ඛුද්වාරිකානං තාසං උප්පජ්ජනතො.

මනඤ්ජාවුසො, පටිච්චාති එත්ථ දුවිධං මනං කෙවලං භවඞ්ගං, සාවජ්ජනං වා. දුවිධා හි කථා. උප්පත්තිද්වාරකථායං ද්වික්ඛත්තුං චලිතං භවඞ්ගං මනොද්වාරං නාම, චක්ඛාදි විය රූපාදිනා යෙන තං ඝට්ටිතං තත්ථ උපරි විඤ්ඤාණුප්පත්තියා ද්වාරභාවතො. පච්චයකථායං සාවජ්ජනභවඞ්ගං, ‘‘මනොසම්ඵස්සපච්චයා අත්ථි කුසලො’’තිආදීසු හි සාවජ්ජනමනොසම්ඵස්සො ඉච්ඡිතො, න භවඞ්ගමනොසම්ඵස්සො අසම්භවතො. තත්ථ පඨමනයං සන්ධායාහ ‘‘මනන්ති භවඞ්ගචිත්ත’’න්ති. ධම්මෙති තෙභූමකධම්මාරම්මණන්ති ඉමිනා සභාවධම්මෙසු එව කිලෙසුප්පත්තීති කෙචි, තදයුත්තං තදුපාදානායපි පඤ්ඤත්තියා ධම්මාරම්මණතාය වුත්තත්තා. ඉධ පන තෙභූමකාපි ධම්මා ලබ්භන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘තෙභූමකධම්මාරම්මණ’’න්ති වුත්තං, න පඤ්ඤත්තියා අනාරම්මණත්තා. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා අකුසලචිත්තුප්පාදා අනාරම්මණා නාම සියුං. උප්පත්තිද්වාරකථායං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි විය ආවජ්ජනම්පි ද්වාරපක්ඛිකමෙවාති වුත්තං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණන්ති ආවජ්ජනං වා’’ති. පච්චයකථායං පන ආවජ්ජනං ගහිතන්ති ‘‘ජවනං වා’’ති වුත්තං. නයද්වයෙ ධම්මානං සහජාතවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘ආවජ්ජනෙ ¶ ගහිතෙ’’තිආදි වුත්තං. යුත්තමෙවාති නිප්පරියායතො යුත්තමෙව.

සො යාව න පච්චයපටිවෙධො සම්භවති, තාව පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව සභාවධම්මා පඤ්ඤායන්ති පච්චෙකං අපඤ්ඤාපනෙති ආහ ‘‘ඵස්සො නාම එකො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’ති. එවං ඵස්සපඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤපෙස්සතීති පඤ්ඤපෙත්වා තබ්බිසයදස්සනං ඤාණං උප්පාදෙස්සති. ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ඉමස්මිං චක්ඛුආදිකෙ පච්චයෙ සති ඉදං ඵස්සාදිකං පච්චයුප්පන්නං හොති. ද්වාදසායතනවසෙනාති ද්වාදසන්නං ආයතනානං වසෙන ආගතෙන පටිච්චසමුප්පාදනයවසෙන. ද්වාදසායතනපටික්ඛෙපවසෙනාති ‘‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොතී’’ති පච්චයාභාවපච්චයුප්පන්නාභාවදස්සනක්කමෙ ද්වාදසන්නං ආයතනානං පටික්ඛෙපවසෙන.

සාවකෙන පඤ්හො කථිතොති අයං පඤ්හො සාවකෙන කථිතො, ඉති ඉමිනා කාරණෙන මා නික්කඞ්ඛා අහුවත්ථ. අථ වා සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන විභජන්තෙන එතදග්ගෙ ඨපිතෙන මහාසාවකෙන පඤ්හො කථිතොති ඉමිනා කාරණෙන එතස්මිං පඤ්හෙ මා නික්කඞ්ඛා අහුවත්ථ, හෙරඤ්ඤිකෙ ¶ සති කහාපණං සයං නිච්ඡිනන්තා විය අහුත්වා භගවතො එව සන්තිකෙ නික්කඞ්ඛා හොථ.

205. ආකරොන්ති ඵලං තාය තාය මරියාදාය නිබ්බත්තෙන්තීති ආකාරා, කාරණානි. පාටියෙක්කකාරණෙහීති ඡන්නං ද්වාරානං වසෙන විසුං විසුං පපඤ්චකාරණස්ස නිද්දිට්ඨත්තා වුත්තං. අථ වා යදිපි යත්තකෙහි ධම්මෙහි යං ඵලං නිබ්බත්තති, තෙසං සමුදිතානංයෙව කාරණභාවො සාමග්ගියාව ඵලුප්පත්තිතො, තථාපි පච්චෙකං තස්ස කාරණමෙවාති කත්වා වුත්තං ‘‘පාටියෙක්කකාරණෙහී’’ති. පදෙහීති නාමාදිපදෙහි චෙව තංසමුදායභූතෙහි වාක්යෙහි ච. තෙනාහ ‘‘අක්ඛරසම්පිණ්ඩනෙහී’’ති. අක්ඛරානියෙව හි අත්ථෙසු යථාවච්චං පදවාක්යභාවෙන පරිච්ඡිජ්ජන්ති. බ්යඤ්ජනෙහීති අත්ථස්ස අභිබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනසඤ්ඤිතෙහි වණ්ණෙහි. තානි පන යස්මා පරියායස්ස අක්ඛරණතො ‘‘අක්ඛරානී’’ති වුච්චන්ති, තස්මා ආහ ‘‘අක්ඛරෙහී’’ති. එත්ථ ච ඉමෙහි ආකාරෙහි ඉමෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි පපඤ්චසමුදාචාරස්ස වට්ටස්ස ච විවට්ටස්ස ච දස්සනඅත්ථො විභත්තොති යොජනා. පණ්ඩිච්චෙනාති පඤ්ඤාය. ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, පණ්ඩිතො හොති ¶ ? යතො ඛො භික්ඛු ධාතුකුසලො ච හොතී’’ති (ම. නි. 3.124) ආදිසුත්තපදවසෙන පණ්ඩිතලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘චතූහි වා කාරණෙහී’’තිආදිමාහ. සච්චපටිවෙධවසෙන පණ්ඩිච්චං දස්සිතන්ති පටිසම්භිදාවසෙන මහාපඤ්ඤතං දස්සෙතුං ‘‘මහන්තෙ අත්ථෙ’’තිආදි වුත්තං.

ගුළපූවන්ති ගුළෙ මිස්සිත්වා කතපූවං. බද්ධසත්තුගුළකන්ති මධුසක්ඛරාහි පිණ්ඩීකතං සත්තුපිණ්ඩං. අසෙචිතබ්බකං මධුආදිනා පගෙව තෙහි සමයොජිතබ්බත්තා. චින්තකජාතිකොති ධම්මචින්තාය චින්තකසභාවො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙවස්සාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙව අස්ස සුත්තස්ස ගුණං පරිච්ඡින්දාපෙත්වා නාමං ගණ්හාපෙස්සාමි.

මධුපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

206. ද්වෙ ¶ ද්වෙ භාගෙති ද්වෙ ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘ඉමං එකං භාගමකාසිං, ඉමං දුතියභාගමකාසි’’න්ති වචනතො සබ්බෙපි විතක්කා සංකිලෙසවොදානවිභාගෙන ද්වෙව භාගා කතා, අපරාපරුප්පත්තියා පනෙතෙසං අභිණ්හාචාරං උපාදාය පාළියං ‘‘ද්විධා කත්වා’’ති ආමෙඩිතවචනන්ති ‘‘ද්වෙ ද්වෙ භාගෙ කත්වා’’ති ආමෙඩිතවචනවසෙනෙව වුත්තො. අථ වා භාගද්වයස්ස සප්පටිභාගතාය තත්ථ යං යං ද්වයම්පි ඛො උජුවිපච්චනීකං, තං තං විසුං විසුං ගහෙතුකාමො භගවා ආහ ‘‘ද්විධා කත්වා විතක්කෙ විහරෙය්ය’’න්ති. එවං පන චින්තෙත්වා තත්ථ මිච්ඡාවිතක්කානං සම්මාවිතක්කානඤ්ච අනවසෙසං අසඞ්කරතො ච ගහිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමං එකං භාගමකාසිං, ඉමං දුතියභාගමකාසි’’න්ති අවොච. කාමපටිසංයුත්තොති කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන සම්පයුත්තො, කාමෙන පටිබද්ධො වා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – බ්යාපජ්ජති චිත්තං එතෙනාති බ්යාපාදො, දොසො. විහිංසති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා තෙසං එතන්ති විහිංසා, පරෙසං විහෙඨනාකාරෙන පවත්තස්ස කරුණාපටිපක්ඛස්ස පාපධම්මස්සෙතං අධිවචනං. අජ්ඣත්තන්ති අජ්ඣත්තධම්මාරම්මණමාහ. බහිද්ධාති බාහිරධම්මාරම්මණං. ඔළාරිකොති බහලකාමරාගාදිපටිසංයුත්තො. තබ්බිපරියායෙන සුඛුමො. විතක්කොඅකුසලපක්ඛිකොයෙවාති ¶ ඉමිනා විතක්කභාවසාමඤ්ඤෙන තත්ථාපි අකුසලභාවසාමඤ්ඤෙන එකභාගකරණං, න එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නතාදිවසෙනාති දස්සෙති.

නෙක්ඛම්මං වුච්චති ලොභාතික්කන්තත්තා පඨමජ්ඣානං, සබ්බාකුසලෙහි නික්ඛන්තත්තා සබ්බං කුසලං. ඉධ පන කාමවිතක්කපටිපක්ඛස්ස අධිප්පෙතත්තා ආහ ‘‘කාමෙහි නිස්සටො නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො’’ති. සොති නෙක්ඛම්මවිතක්කො. යාව පඨමජ්ඣානාති පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානං එත්ථුප්පන්නො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කොයෙව. පඨමජ්ඣානන්ති ච ඉදං තතො පරං විතක්කාභාවතො වුත්තං. න බ්යාපජ්ජති චිත්තං එතෙන, බ්යාපාදස්ස වා පටිපක්ඛොති අබ්යාපාදො, මෙත්තාපුබ්බභාගො මෙත්තාභාවනාරම්භො. න විහිංසන්ති එතාය, විහිංසාය වා පටිපක්ඛොති අවිහිංසා, කරුණාපුබ්බභාගො කරුණාභාවනාරම්භො.

මහාබොධිසත්තානං මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය ලද්ධාවසරා සම්මාසඞ්කප්පා උපරූපරි සවිසෙසං පවත්තන්තීති ආහ ‘‘ඡබ්බස්සානි…පෙ… පවත්තිංසූ’’ති. ඤාණස්ස අපරිපක්කත්තා ¶ පුබ්බවාසනාවසෙන සතිසම්මොසතො කදාචි මිච්ඡාවිතක්කලෙසොපි හොතියෙවාති තං දස්සෙතුං ‘‘සතිසම්මොසෙන…පෙ… තිට්ඨන්තී’’ති ආහ. යථා නිච්චපිහිතෙපි ගෙහෙ කදාචි වාතපානෙ විවටමත්තෙ ලද්ධාවසරො වාතො අන්තො පවිසෙය්ය, එවං ගුත්තින්ද්රියෙපි බොධිසත්තසන්තානෙ සතිසම්මොසවසෙන ලද්ධාවසරො අකුසලවිතක්කො උප්පජ්ජි, උප්පන්නො ච කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා අට්ඨාසි, අථ මහාසත්තො තංමුහුත්තුප්පන්නමෙව පටිවිනොදෙත්වා තෙසං ආයතිං අනුප්පාදාය ‘‘ඉමෙ මිච්ඡාවිතක්කා, ඉමෙ සම්මාවිතක්කා’’ති යාථාවතො තෙ පරිච්ඡින්දිත්වා මිච්ඡාවිතක්කානං අවසරං අදෙන්තො සම්මාවිතක්කෙ පරිවඩ්ඪෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘මය්හං ඉමෙ’’තිආදි.

207. පමාදො නාම සතිවිප්පවාසොති ආහ ‘‘අප්පමත්තස්සාති සතියා අවිප්පවාසෙ ඨිතස්සා’’ති. ආතාපවීරියවන්තස්සාති කිලෙසානං නිග්ගණ්හනවීරියවතො. පෙසිතචිත්තස්සාති භවවිමොක්ඛාය විස්සට්ඨචිත්තස්ස කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛස්ස. ‘‘එවං පටිපාකතිකො ජාතො’’ති අත්තනො අත්තභාවං නිස්සාය පවත්තං සොමනස්සාකාරං ගෙහස්සිතසොමනස්සපක්ඛිකං අකාසි, පඤ්ඤාමහන්තතාය සුඛුමදස්සිතා.

අපරිඤ්ඤායං ¶ ඨිතස්සාති න පරිඤ්ඤායං ඨිතස්ස, අපරිග්ගහිතපරිඤ්ඤස්සාති අත්ථො. විතක්කො…පෙ… එතානි තීණි නාමානි ලභතීති තාදිසස්ස උප්පන්නො මිච්ඡාවිතක්කො යථාරහං අත්තබ්යාබාධකො උභයබ්යාබාධකො ච න හොතීති න වත්තබ්බො තං සභාවානතිවත්තනතොති අධිප්පායො. අනුප්පන්නානුප්පාදඋප්පන්නපරිහානිනිමිත්තතාය පඤ්ඤං නිරොධෙතීති පඤ්ඤානිරොධිකො. තෙනාහ ‘‘අනුප්පන්නායා’’තිආදි. නත්ථිභාවං ගච්ඡතීති පටිසඞ්ඛානබලෙන වික්ඛම්භනප්පහානමාහ. නිරුජ්ඣතීතිආදීහිපි තදෙව වදති. විගතන්තන්තිආදීහි පන සමූලං උද්ධටං විය තදා අප්පවත්තනකං අකාසින්ති වදති.

208. චිත්තවිපරිණාමභාවො චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං පකතිචිත්තවිගමො. අනෙකග්ගතාකාරො වික්ඛෙපො. තත්ථ විතක්කෙන චිත්තං විහඤ්ඤමානං විය හොතීති ආහ ‘‘තං ගහෙත්වා විහිංසාවිතක්කං අකාසී’’ති. කාරුඤ්ඤන්ති පරදුක්ඛනිමිත්තං චිත්තඛෙදං වදති. තෙනෙවාහ – ‘‘පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං මනං කම්පෙතීති කරුණා’’ති (ම. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1). න්ති කරුණායනවසෙන පවත්තචිත්තපකම්පනං සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජති විහිංසාවිතක්කො’’ති ආහ, න සත්තෙසු විහිංසා පවත්තතීති අධිප්පායො.

තෙන තෙන චස්සාකාරෙනාති යෙන යෙන ආකාරෙන භික්ඛුනා අනුවිතක්කිතං අනුවිචාරිතං, තෙන ¶ තෙන ආකාරෙනස්ස චෙතසො නති හොති. තෙනෙවාහ ‘‘කාමවිතක්කාදීසූ’’තිආදි. පහාසීති කාලවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘පජහතී’’ති. පහානං පනස්ස සිද්ධමෙව පටිපක්ඛස්ස සිද්ධත්තාති දස්සෙතුං ‘‘පහාසී’’ති වුත්තං යථා ‘‘අසාමිභොගෙ ගාමිකාආදීයිංසූ’’ති. බහුලමකාසීති එත්ථාපි එසෙව නයො. එවමෙවං නමතීති කාමවිතක්කසම්පයොගාකාරමෙව හොති, කාමවිතක්කසම්පයුත්තාකාරෙන වා පරිණමති. කසනං කිට්ඨං, කසීති අත්ථො, තන්නිබ්බත්තත්තා පන කාරණූපචාරෙන සස්සං ‘‘කිට්ඨ’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සස්සසම්බාධෙ’’ති. චත්තාරි භයානීති වධබන්ධජානිගරහානි. උපද්දවන්ති අනත්ථුප්පාදභාවං. ලාමකන්ති නිහීනභාවං. ධන්ධෙසූති අත්තනො ඛන්ධෙසු. ඔතාරන්ති අනුප්පවෙසං කිලෙසානං. සංකිලෙසතො විසුජ්ඣනං විසුද්ධි, සා එව වොදානන්ති ආහ ‘‘වොදානපක්ඛන්ති ඉදං තස්සෙව වෙවචන’’න්ති.

209. සබ්බකුසලං ¶ නෙක්ඛම්මං සබ්බාකුසලපටිපක්ඛතාය තතො නිස්සටත්තා. නිබ්බානමෙව නෙක්ඛම්මං සබ්බකිලෙසතො සබ්බසඞ්ඛතතො ච නිස්සටත්තා. කිට්ඨසම්බාධං විය රූපාදිආරම්මණං පමාදෙ සති අනත්ථුප්පත්තිට්ඨානභාවතො. කූටගාවො විය කූටචිත්තං දුද්දමභාවතො. පණ්ඩිතගොපාලකො විය බොධිසත්තො උපායකොසල්ලයොගතො. චතුබ්බිධභයං විය මිච්ඡාවිතක්කා සප්පටිභයභාවතො. පඤ්ඤාය වුද්ධි එතස්ස අත්ථීති පඤ්ඤාවුද්ධිකො. විහඤ්ඤති චිත්තං එතෙනාති විඝාතො, චෙතොදුක්ඛං, තප්පක්ඛිකො විඝාතපක්ඛිකො, න විඝාතපක්ඛිකොති අවිඝාතපක්ඛිකො. නිබ්බානසංවත්තනිකො නිබ්බානවහො. උග්ඝාතීයෙය්යාති උද්ධතං සියා වික්ඛිත්තඤ්ච භවෙය්යාති අත්ථො. සණ්ඨපෙමීති සම්මදෙව පට්ඨපෙමි. යථා පන ඨපිතං සණ්ඨපිතං නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සන්නිසීදාපෙමී’’තිආදි වුත්තං. සන්නිසීදාපෙමීති සමාධිපටිපක්ඛෙ කිලෙසෙ සන්නිසීදාපෙන්තො චිත්තං ගොචරජ්ඣත්තෙ සන්නිසීදාපෙමි. අබ්යග්ගභාවාපාදකෙන එකග්ගං කරොමි, යථා ආරම්මණෙ සුට්ඨු අප්පිතං හොති, එවං සම්මා සම්මදෙව ආදහාමි සමාහිතං කරොමි, යස්මා තථාසමාහිතං චිත්තං සුට්ඨු ආරම්මණෙ ආරොපිතං නාම හොති, න තතො පරිපතති, තස්මා වුත්තං ‘‘සුට්ඨු ආරොපෙමීති අත්ථො’’ති. මා උග්ඝාතීයිත්තාති මා හඤ්ඤිත්ථ, මා ඌහතං අත්ථාති අත්ථො.

210. සොයෙව…පෙ… වුත්තොති ඉමිනා කිඤ්චාපි එකංයෙව කුසලවිතක්කං මග්ගක්ඛණෙ විය තිවිධත්තසම්භවතො තිවිධනාමිකං කත්වා දස්සිතං විය හොති, න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. පබන්ධපවත්තඤ්හි උපාදාය එකත්තනයෙන ‘‘සොයෙව බ්යාපාදපච්චනීකට්ඨෙනා’’තිආදි වුත්තං. එකජාතියෙසු හි කුසලචිත්තෙසු උප්පන්නො විතක්කො සමානාකාරතාය සො එවාති වත්තබ්බතං ලභති යථා ‘‘සා එව තිත්තිරී, තානි එව ඔසධානී’’ති (සං. නි. ටී. 2.2.19). න හි තදා මහාපුරිසස්ස අසුභමෙත්තාකරුණාසන්නිස්සයා තෙ විතක්කා එවං වුත්තාති.

සමාපත්තිං ¶ නිස්සායාති සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා, තතො වුට්ඨහිත්වාති අත්ථො. විපස්සනාපි තරුණාති යොජනා. කායො කිලමති සමථවිපස්සනානං තරුණතාය භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසස්ස අලබ්භමානත්තා. තෙනාහ ‘‘චිත්තං හඤ්ඤති විහඤ්ඤතී’’ති. විපස්සනායබහූපකාරා ¶ සමාපත්ති, තථා හි වුත්තං – ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථ, සමාහිතො යථාභූතං ජානාති පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071).

යථා විස්සමට්ඨානං යොධානං පරිස්සමං විනොදෙති, තථා පරිස්සමවිනොදනත්ථං ඵලකෙහි කාතබ්බං විස්සමට්ඨානං ඵලකකොට්ඨකො, සමාපත්තියා පන විපස්සනා බහුකාරතරා සමාධිපරිපන්ථකානං, සබ්බෙසම්පි වා කිලෙසානං විමථනෙන දුබ්බලභාවාපජ්ජනතො. තෙනාහ ‘‘විපස්සනා ථාමජාතා සමාපත්තිම්පි රක්ඛති,ථාමජාතං කරොතී’’ති. නනු චෙවං ඉතරීතරසන්නිස්සයදොසො ආපජ්ජතීති? නයිදමෙකන්තිකං, ඉතරීතරසන්නිස්සයාපි කිච්චසිද්ධි ලොකෙ ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං.

ගාමන්තං ආහටෙසූති ගාමසමීපං උපනීතෙසු. එතාගාවොති සති උප්පාදනමත්තමෙව කාතබ්බං යථා ගාවො රක්ඛිතබ්බා, තදභාවතො. තදාති සමථවිපස්සනානං ථාමජාතකාලෙ. අනුපස්සනානං ලහුං ලහුං උප්පත්තිං සන්ධාය ‘‘එකප්පහාරෙනෙව ආරුළ්හොව හොතී’’ති වුත්තං, කමෙනෙව පන අනුපස්සනාපටිපාටිං ආරොහති.

215. එවං භගවා අත්තනො අප්පමාදපටිපදං, තාය ච ලද්ධං අනඤ්ඤසාධාරණං විසෙසං දස්සෙන්තො හෙතුසම්පත්තියා සද්ධිං ඵලසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි සත්තූපකාරසම්පත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිමාහාති එවං එත්ථ අනුසන්ධි වෙදිතබ්බා. අරඤ්ඤලක්ඛණයොග්ගමත්තෙන අරඤ්ඤං. මහාවනතාය පවනං. පවද්ධඤ්හි වනං පවනං. චතූහි යොගෙහීති ජිඝච්ඡාපිපාසාභයපටිපත්තිසඞ්ඛාතයොගෙහි. ඛෙමං අනුපද්දවතං. සුවත්ථිං අනුපද්දවං ආවහතීති සොවත්ථිකො. පීතිං කුට්ඨිං ගමෙති උපනෙතීති පීතිගමනීයො. පීතං පානතිත්ථං ගච්ඡතීති පීතගමනීයො. සාඛාදීහීති කණ්ටකසාඛාකණ්ටකලතාවනෙහි. අනාසයගාමිතාය උදකසන්නිරුද්ධොපි අමග්ගො වුත්තො, ඉතරානි අපීතිගමනීයතායපි. ආදි-සද්දෙන ගහනං පරිග්ගණ්හාති. ඔකෙමිගලුද්දකස්ස ගොචරෙ චරතීති ඔකචරො, දීපකමිගො. අරඤ්ඤෙ මිගෙ දිස්වා තෙහි සද්ධිං පලායෙය්යාති දීඝරජ්ජුබන්ධනං.

ඉධ වසන්තීති මිගානං ආසයං වදති, තතො ආසයතො ඉමිනා මග්ගෙන නික්ඛමන්ති. එත්ථ ¶ චරන්තීති එතස්මිං ඨානෙ ගොචරං ගණ්හන්ති. එත්ථපිවන්තීති ¶ එතස්මිං නිපානතිත්ථෙ උදකං පිවන්ති. ඉමිනා මග්ගෙන පවිසන්තීති ඉමිනා මග්ගෙන නිපානතිත්ථං පවිසන්ති. මග්ගං පිධායාති පකතිමග්ගං පිදහිත්වා. න තාව කිඤ්චි කරොති අනවසෙසෙ වනමිගෙ ඝාතෙතුකාමො.

අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණා හුත්වාති අවිජ්ජාය නිවුතත්තා ඤාණරහිතා හුත්වා, නන්දීරාගෙන උපනීතා රූපාරම්මණාදීනි ආබන්ධිත්වා. පලොභනතො ඔකචරං නන්දීරාගොති. බ්යාමොහනතො ඔකචාරිකං අවිජ්ජාති කත්වා දස්සෙති. තෙසන්ති ඔකචරොකචාරිකානං. සාඛාභඞ්ගෙනාති තාදිසෙන ලූඛතරගන්ධෙන සාඛාභඞ්ගෙන. මනුස්සගන්ධං අපනෙත්වා තස්ස සාඛාභඞ්ගස්ස ගන්ධෙන. සම්මත්තොති සම්මජ්ජිතො බ්යාමුඤ්ඡො.

බුද්ධානං ඛෙමමග්ගවිචරණං කුම්මග්ගපිධානඤ්ච සබ්බලොකසාධාරණම්පි අත්ථතො වෙනෙය්යපුග්ගලාපෙක්ඛමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤාදීනං භබ්බපුග්ගලාන’’න්ති ආහ. ඌහතොති සමූහතො නීහතොති ආහ ‘‘ද්වෙධා ඡෙත්වා පාතිතො’’ති. නාසිතාති අදස්සනං ගමිතාති ආහ ‘‘සබ්බෙන සබ්බං සමුග්ඝාටිතා’’ති. හිතූපචාරන්ති සත්තානං හිතචරියං.

ද්වෙධාවිතක්කසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

216. දසකුසලකම්මපථවසෙනාති ¶ ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං වට්ටපාදකසමාපත්තිචිත්තස්සපි ඉධ අධිචිත්තභාවෙන අනිච්ඡිතත්තා. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාපාදකඅට්ඨසමාපත්තිචිත්ත’’න්ති. අථ වා අනුත්තරිමනුස්සධම්මසඞ්ගහිතමෙව කෙවලං ‘‘පකතිචිත්ත’’න්ති වත්තබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පන්නං චිත්තං චිත්තමෙවා’’ති වත්වා යදෙත්ථ අධිචිත්තන්ති අධිප්පෙතං, තං තදෙව දස්සෙන්තො ‘‘විපස්සනාපාදකඅට්ඨසමාපත්තිචිත්ත’’න්ති ආහ. ඉතරස්ස පනෙත්ථ විධි න පටිසෙධෙතීති දට්ඨබ්බං. විපස්සනාය සම්පයුත්තං අධිචිත්තන්ති කෙචි. අනුයුත්තෙනාති අනුප්පන්නස්ස උප්පාදනවසෙන, උප්පන්නස්ස පරිබ්රූහනවසෙන අනු අනු යුත්තෙන. මූලකම්මට්ඨානන්ති පාරිහාරියකම්මට්ඨානං. ගහෙත්වා විහරන්තොති භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො. භාවනාය අප්පනං අප්පත්තොපි අධිචිත්තමනුයුත්තොයෙව තදත්ථෙපි තංසද්දවොහාරතො.

යෙහි ¶ ඵලං නාම යථා උප්පජ්ජනට්ඨානෙ පකප්පියමානං විය හොති, තානි නිමිත්තානි. තෙනාහ ‘‘කාරණානී’’ති. කාලෙන කාලන්ති එත්ථ කාලෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනන්ති ආහ ‘‘සමයෙ සමයෙ’’ති. නනු ච…පෙ… නිරන්තරං මනසි කාතබ්බන්ති කස්මා වුත්තං, නනු ච භාවනාය වීථිපටිපන්නත්තා අබ්බුදනීහරණවිධිං දස්සෙන්තෙන භගවතා ‘‘පඤ්ච නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසි කාතබ්බානී’’ති අයං දෙසනා ආරද්ධාති? ‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙනා’’ති වුත්තත්තා අවිච්ඡෙදවසෙන භාවනාය යුත්තප්පයුත්තො අධිචිත්තමනුයුත්තො නාමාති චොදකස්ස අධිප්පායො. ඉතරො භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්සආදිකම්මිකස්ස කදාචි භාවනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජෙය්යුං, තතො චිත්තස්ස විසොධනත්ථාය යථාකාලං ඉමානි නිමිත්තානි මනසි කාතබ්බානීති ‘‘කාලෙන කාල’’න්ති සත්ථා අවොචාති දස්සෙන්තො ‘‘පාළියඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉමානීති ඉමානි පාළියං ආගතානි පඤ්ච නිමිත්තානි. අබ්බුදන්ති උපද්දවං.

ඡන්දසහගතා රාගසම්පයුත්තාති තණ්හාඡන්දසහගතා කාමරාගසම්පයුත්තා. ඉට්ඨානිට්ඨඅසමපෙක්ඛිතෙසූති ඉට්ඨෙසු පියෙසු, අනිට්ඨෙසු අප්පියෙසු, අසමං අසම්මා පෙක්ඛිතෙසු. අසමපෙක්ඛනන්ති ගෙහස්සිතඅඤ්ඤාණුපෙක්ඛාවසෙන ආරම්මණස්ස අයොනිසො ගහණං. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්සා’’තිආදි (ම. නි. 3.308). තෙ පරිවිතක්කා. තතො නිමිත්තතො අඤ්ඤන්ති තතො ඡන්දූපසංහිතාදිඅකුසලවිතක්කුප්පත්තිකාරණතො ¶ අඤ්ඤං නවං නිමිත්තං. ‘‘මනසිකරොතො’’ති හි වුත්තං, තස්මා ආරම්මණං, තාදිසො පුරිමුප්පන්නො චිත්තප්පවත්තිආකාරො වා නිමිත්තං. කුසලනිස්සිතං නිමිත්තන්ති කුසලචිත්තප්පවත්තිකාරණං මනසි කාතබ්බං චිත්තෙ ඨපෙතබ්බං, භාවනාවසෙන චින්තෙතබ්බං, චිත්තසන්තානෙ වා සඞ්කමිතබ්බං. අසුභඤ්හි අසුභනිමිත්තන්ති. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නෙ ඡන්දූපසංහිතෙ විතක්කෙති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එවං ‘‘දොසූපසඤ්හිතෙ’’තිආදීසු යථාරහං තං තං පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යත්ථ කත්ථචීති ‘‘සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසූ’’ති යත්ථ කත්ථචි. පඤ්චධම්මූපනිස්සයොති පඤ්චවිධො ධම්මූපසංහිතො උපනිස්සයො.

එවං ‘‘ඡන්දූපසඤ්හිතෙ’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්ස හත්ථා වා සොභනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘අසුභතො ¶ උපසංහරිතබ්බ’’න්ති වත්වා උපසංහරණාකාරස්ස දස්සනං ‘‘කිම්හි සාරත්තොසී’’ති. ඡවිරාගෙනාති ඡවිරාගතාය කාළසාමාදිවණ්ණනිභාය. කුඵළපූරිතොති පක්කෙහි කුණපඵලෙහි පුණ්ණො. ‘‘කලිඵලපූරිතො’’ති වා පාඨො.

අස්සාමිකතාවකාලිකභාවවසෙනාති ඉදං පත්තං අනුක්කමෙන වණ්ණවිකාරඤ්චෙව ජිණ්ණභාවඤ්ච පත්වා ඡිද්දාවඡිද්දං භින්නං වා හුත්වා කපාලනිට්ඨං භවිස්සති. ඉදං චීවරං අනුපුබ්බෙන වණ්ණවිකාරං ජිණ්ණතඤ්ච උපගන්ත්වා පාදපුඤ්ඡනචොළකං හුත්වා යට්ඨිකොටියා ඡඩ්ඩනීයං භවිස්සති. සචෙ පන නෙසං සාමිකො භවෙය්ය, න නෙසං එවං විනස්සිතුං දදෙය්යාති එවං අස්සාමිකභාවවසෙන, ‘‘අනද්ධනියං ඉදං තාවකාලික’’න්ති එවං තාවකාලිකභාවවසෙන ච මනසිකරොතො.

ආඝාතවිනය…පෙ… භාවෙතබ්බාති – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආඝාතපටිවිනයා. යත්ථ හි භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනෙතබ්බො’’තිආදිනා නයෙන ආගතස්ස ආඝාතවිනයසුත්තස්ස (අ. නි. 5.161) චෙව කකචූපමොවාද(ම. නි. 1.222-233) ඡවාලාතූපමාදීනඤ්ච (ඉතිවු. 91) වසෙන ආඝාතං පටිවිනොදෙත්වා මෙත්තා භාවෙතබ්බා.

ගරුසංවාසොති ගරුං උපනිස්සාය වාසො. උද්දෙසොති පරියත්තිධම්මස්ස උද්දිසාපනඤ්චෙව උද්දිසනඤ්ච. උද්දිට්ඨපරිපුච්ඡනන්ති යථාඋග්ගහිතස්ස ධම්මස්ස අත්ථපරිපුච්ඡා. පඤ්ච ධම්මූපනිස්සායාති ගරුසංවාසාදිකෙ පඤ්ච ධම්මෙ පටිච්ච. මොහධාතූති මොහො.

උපනිස්සිතබ්බාති උපනිස්සයිතබ්බා, අයමෙව වා පාඨො. යත්තප්පටියත්තොති යත්තො ච ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡාකරණෙසු උස්සුක්කං ආපන්නො සජ්ජිතො ච හොතීති අත්ථො. අථස්ස මොහො පහීයතීති ¶ අස්ස භික්ඛුනො එවං තත්ථ යුත්තප්පයුත්තස්ස පච්ඡා සො මොහො විගච්ඡති. එවම්පීති එවං උද්දෙසෙ අප්පමජ්ජනෙනපි. පුන එවම්පීති අත්ථපරිපුච්ඡාය කඞ්ඛාවිනොදනෙපි. තෙසු තෙසු ඨානෙසු අත්ථො පාකටො හොතීති සුය්යමානස්ස ධම්මස්ස තෙසු තෙසු පදෙසු ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා’’ති සො සො අත්ථො විභූතො හොති. ඉදං චක්ඛුරූපාලොකාදි ¶ ඉමස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස කාරණං, ඉදං සාලිබීජභූමිසලිලාදි ඉමස්ස සාලිඅඞ්කුරස්ස කාරණං. ඉදං න කාරණන්ති තදෙව චක්ඛුරූපාලොකාදි සොතවිඤ්ඤාණස්ස, තදෙව සාලිබීජාදි කුද්රුසකඞ්කුරස්ස න කාරණන්ති ඨානාට්ඨානවිනිච්ඡයෙ ඡෙකො හොති.

ආරම්මණෙසූති කම්මට්ඨානෙසු. ඉමෙ විතක්කාති කාමවිතක්කාදයො. සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සබ්බාකුසලපටිපක්ඛාති කත්වා ‘‘පහීයන්තී’’ති වත්තබ්බෙ න සබ්බෙ සබ්බෙසං උජුවිපච්චනීකභූතාති ‘‘පහීයන්ති එවා’’ති සාසඞ්කං වදති. තෙනාහ ‘‘ඉමානී’’තිආදි.

කුසලනිස්සිතන්ති කුසලෙන නිස්සිතං නිස්සයිතබ්බං. කුසලස්ස පච්චයභූතන්ති තස්සෙව වෙවචනං, කුසලුප්පත්තිකාරණං යථාවුත්තඅසුභනිමිත්තාදිමෙව වදති. සාරඵලකෙති චන්දනමයෙ සාරඵලකෙ. විසමාණින්ති විසමාකාරෙන තත්ථ ඨිතං ආණිං. හනෙය්යාති පහරෙය්ය නික්ඛාමෙය්ය.

217. අට්ටොති ආතුරො, දුග්ගන්ධබාධතාය පීළිතො. දුක්ඛිතොති සඤ්ජාතදුක්ඛො. ඉමිනාපි කාරණෙනාති අකොසල්ලසම්භූතතාය කුසලපටිපක්ඛතාය ගෙහස්සිතරොගෙන සරොගතාය ච එතෙ අකුසලා විඤ්ඤුගරහිතබ්බතාය ජිගුච්ඡනීයතාය ච සාවජ්ජා අනිට්ඨඵලතාය නිරස්සාදසංවත්තනියතාය ච දුක්ඛවිපාකාති එවං තෙන තෙන කාරණෙන අකුසලාදිභාවං උපපරික්ඛතො.

‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස නන්දෙ සමුස්සයං;

උග්ඝරන්තං පග්ඝරන්තං, බාලානං අභිනන්දිත’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.4.157) –

එවමාදි කායවිච්ඡන්දනීයකථාදීහි වා. ආදි-සද්දෙන –

‘‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජය’’න්ති. (ථෙරගා. 442) –

එවමාදි පටිඝවූපසමනකථාදිකාපි සඞ්ගණ්හාති.

218. න ¶ සරණං අසති, අනනුස්සරණං. අමනසිකරණං අමනසිකාරො. කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසීදිතබ්බන්ති කම්මට්ඨානමනසිකාරෙනෙව නිසීදිතබ්බං. උග්ගහිතො ධම්මකථාපබන්ධොති කම්මට්ඨානස්ස උපකාරො ධම්මකථාපබන්ධො. මුට්ඨිපොත්ථකොති මුට්ඨිප්පමාණො පාරිහාරියපොත්ථකො. සමන්නානෙන්තෙනාති ¶ සමන්නාහරන්තෙන. ඔකාසො න හොති ආරද්ධස්ස පරියොසාපෙතබ්බතො. ආරද්ධස්ස අන්තගමනං අනාරම්භොවාති ථෙරවාදො. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. පබ්භාරසොධනං කායකම්මං, ආරභන්තො එව විතක්කනිග්ගණ්හනත්ථං සංයුත්තනිකායසජ්ඣායනං වචීකම්මං, දස්සනකිච්චපුබ්බකම්මකරණත්ථං තෙජොකසිණපරිකම්මන්ති තීණි කම්මානි ආචිනොති. ථෙරො තස්ස ආසයං කසිණඤ්ච සවිසෙසං ජානිත්වා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ’’තිආදිමවොච. තෙනස්ස යථාධිප්පායං සබ්බං සම්පාදිතං. අසතිපබ්බං නාම අසතියා විතක්කනිග්ගහණවිභාවනතො.

219. විතක්කමූලභෙදං පබ්බන්ති විතක්කමූලස්ස තම්මූලස්ස ච භෙදවිභාවනං විතක්කමූලභෙදං පබ්බං. විතක්කං සඞ්ඛරොතීති විතක්කසඞ්ඛාරො, විතක්කපච්චයො සුභනිමිත්තාදීසුපි සුභාදිනා අයොනිසොමනසිකාරො. සො පන විතක්කසඞ්ඛාරො සංතිට්ඨති එත්ථාති විතක්කසඞ්ඛාරසණ්ඨානං, අසුභෙ සුභන්තිආදි සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. තෙනාහ ‘‘විතක්කානං මූලඤ්ච මූලමූලඤ්ච මනසි කාතබ්බ’’න්ති. විතක්කානං මූලමූලං ගච්ඡන්තස්සාති උපපරික්ඛනවසෙන මිච්ඡාවිතක්කානං මූලං උප්පත්තිකාරණං ඤාණගතියා ගච්ඡන්තස්ස. යාථාවතො ජානන්තස්ස පුබ්බෙ විය විතක්කා අභිණ්හං නප්පවත්තන්තීති ආහ ‘‘විතක්කචාරො සිථිලො හොතී’’ති. තස්මිං සිථිලීභූතෙ මත්ථකං ගච්ඡන්තෙති වුත්තනයෙන විතක්කචාරො සිථිලභූතො, තස්මිං විතක්කානං මූලගමනෙ අනුක්කමෙන ථිරභාවප්පත්තියා මත්ථකං ගච්ඡන්තෙ. විතක්කා සබ්බසො නිරුජ්ඣන්තීති මිච්ඡාවිතක්කා සබ්බෙපි ගච්ඡන්ති න සමුදාචරන්ති, භාවනාපාරිපූරියා වා අනවසෙසා පහීයන්ති.

කණ්ණමූලෙ පතිතන්ති සසකස්ස කණ්ණසමීපෙ කණ්ණසක්ඛලිං පහරන්තං විය උපපතිතං. තස්ස කිර සසකස්ස හෙට්ඨා මහාමූසිකාහි ඛතමහාවාටං උමඞ්ගසදිසං අහොසි, තෙනස්ස පාතෙන මහාසද්දො අහොසි. පලායිංසු ‘‘පථවී උද්රීයතී’’ති. මූලමූලං ගන්ත්වා අනුවිජ්ජෙය්යන්ති ‘‘පථවී භිජ්ජතී’’ති යත්ථායං සසො උට්ඨිතො, තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස මූලකාරණං යංනූන වීමංසෙය්යං. පථවියා භිජ්ජනට්ඨානං ගතෙ ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති සසො ‘‘න සක්කොමි සාමී’’ති ආහ. ආධිපච්චවතො හි යාචනං සණ්හමුදුකං. දුද්දුභායතීති දුද්දුභාති සද්දං කරොති. අනුරවදස්සනඤ්හෙතං. භද්දන්තෙති මිගරාජස්ස පියසමුදාචාරො, මිගරාජ, භද්දං තෙ අත්ථූති අත්ථො. කිමෙතන්ති කිං එතං, කිං තස්ස මූලකාරණං? දුද්දුභන්ති ඉදම්පි තස්ස අනුරවදස්සනමෙව. එවන්ති යථා සසකස්ස මහාපථවීභෙදනං රවනාය ¶ මිච්ඡාගාහසමුට්ඨානං ¶ අමූලං, එවං විතක්කචාරොපි සඤ්ඤාවිපල්ලාසසමුට්ඨානො අමූලො. තෙනාහ ‘‘විතක්කාන’’න්තිආදි.

220. අභිදන්තන්ති අභිභවනදන්තං, උපරිදන්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උපරිදන්ත’’න්ති. සො හි ඉතරං මුසලං විය උදුක්ඛලං විසෙසතො කස්සචි ඛාදනකාලෙ අභිභුය්ය වත්තති. කුසලචිත්තෙනාති බලවසම්මාසඞ්කප්පසම්පයුත්තෙන. අකුසලචිත්තන්ති කාමවිතක්කාදිසහිතං අකුසලචිත්තං. අභිනිග්ගණ්හිතබ්බන්ති යථා තස්ස ආයතිං සමුදාචාරො න හොති, එවං අභිභවිත්වා නිග්ගහෙතබ්බං, අනුප්පත්තිධම්මතා ආපාදෙතබ්බාති අත්ථො. කෙ ච තුම්හෙ සතිපි චිරකාලභාවනාය එවං අදුබ්බලා කො චාහං මම සන්තිකෙ ලද්ධප්පතිට්ඨෙ විය ඨිතෙපි ඉදානෙව අප්පතිට්ඨෙ කරොන්තො ඉති එවං අභිභවිත්වා. තං පන අභිභවනාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘කාමං තචො චා’’තිආදිනා චතුරඞ්ගසමන්නාගතවීරියපග්ගණ්හනමාහ. අත්ථදීපිකන්ති එකන්තතො විතක්කනිග්ගණ්හනත්ථජොතකං. උපමන්ති ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, බලවා පුරිසො’’තිආදිකං උපමං.

221. පරියාදානභාජනීයන්ති යං තං ආදිතො ‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන භික්ඛුනා පඤ්ච නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසි කාතබ්බානී’’ති නිද්දිට්ඨං, තත්ථ තස්ස නිමිත්තස්ස මනසිකරණකාලපරියාදානස්ස වසෙන විභජනං. නිගමනං වා එතං, යදිදං ‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදි. යථාවුත්තස්ස හි අත්ථස්ස පුන වචනං නිගමනන්ති. තථාපටිපන්නස්ස වා වසීභාවවිසුද්ධිදස්සනත්ථං ‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදි වුත්තං. සත්ථාචරියොති ධනුබ්බෙදාචරියො. යථා හි සසනතො අසත්ථම්පි සත්ථග්ගහණෙනෙව සඞ්ගය්හති, එවං ධනුසිප්පම්පි ධනුබ්බෙදපරියාපන්නමෙවාති.

පරියායති පරිවිතක්කෙතීති පරියායො. වාරොති ආහ ‘‘විතක්කවාරපථෙසූ’’ති, විතක්කානං වාරෙන පවත්තනමග්ගෙසු. චිණ්ණවසීති ආසෙවිතවසී. පගුණවසීති සුභාවිතවසී. සම්මාවිතක්කංයෙව යථිච්ඡිතං තථාවිතක්කනතො, ඉතරස්ස පනස්ස සෙතුඝාතොයෙවාති.

විතක්කසණ්ඨානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.