තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > මජ්ඣිමනිකාය (ටීකා) > මූලපණ්ණාස-ටීකා

222. මොළින්ති ¶ ¶ කෙසරචනං. වෙහායසන්ති ආකාසෙ. රතනචඞ්කොටවරෙනාති රතනසිලාමයවරචඞ්කොටකෙන සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි. ‘‘සුවණ්ණචඞ්කොටකවරෙනා’’තිපි (බු. වං. අට්ඨ. 23 දූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.2 අවිදූරෙනිදානකථා) පාඨො.

සාති මොළි. මොළි එතස්ස අත්ථීති මොළිකො, මොළිකො එව මොළියො. ඵග්ගුනොති පන නාමං. සඞ්ඛාති සමඤ්ඤා. වෙලීයති ඛණමුහුත්තාදිවසෙන උපදිසීයතීති වෙලා, කාලොති ආහ ‘‘තායං වෙලායං…පෙ… අයං කාලවෙලා නාමා’’ති. වෙලයති පරිච්ඡෙදවසෙන තිට්ඨතීති වෙලා, සීමා. වෙලයති සංකිලෙසපක්ඛං චාලයතීති වෙලා, සීලං. අනතික්කමනට්ඨොපි චස්ස සංකිලෙසධම්මනිමිත්තං අචලනමෙව. විඤ්ඤුපුරිසාභාවෙ ඡපඤ්චවාචාමත්තං ඔවාදෙ පමාණං නාම.දවසහගතං කත්වාති කීළාසහිතං කත්වා.

මිස්සීභූතොති අනනුලොමිකසංසග්ගවසෙන මිස්සීභූතො. ‘‘අවණ්ණං භාසතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං විවරිතුං ‘‘තාපනපචනකොට්ටනාදීනී’’තිආදි වුත්තං. අධිකරණම්පි කරොතීති එත්ථ යථා සො අධිකරණාය පරිසක්කති, තංදස්සනං ‘‘ඉමෙසං භික්ඛූන’’න්තිආදි. අධිකරණං ආකඩ්ඪතීති අධිකරණං උද්දිස්ස තෙ භික්ඛූ ආකඩ්ඪති, අධිකරණං වා තෙසු උප්පාදෙන්තො ආකඩ්ඪති. උද්දෙසපදං වාති පදසො උද්දෙසමත්තං වා. නෙව පියකම්යතායාති නෙව අත්තනි සත්ථුනො පියභාවකාමතාය. න භෙදාධිප්පායෙනාති න සත්ථුනො තෙන භික්ඛුනා භෙදාධිප්පායෙන. අත්ථකාමතායාති මොළියඵග්ගුනස්ස හිතකාමතාය.

224. අවණ්ණභාසනෙති ¶ භික්ඛුනීනං අගුණකථනෙ. ඡන්දාදීනං වත්ථුභාවතො කාමගුණා ගෙහං විය ගෙහං, තෙ ච තෙ සිතා නිස්සිතාති ගෙහස්සිතාති වුත්තා. තණ්හාඡන්දාපි තාසං කත්තුකාමතාපීති උභයෙපි තණ්හාඡන්දා, පටිඝඡන්දා පන තෙසං කත්තුකාමතා එව. ඵලිකමණි විය පකතිපභස්සරස්ස චිත්තසන්තානස්ස උපසඞ්ගො විය විපරිණාමකාරණං රාගාදයොති ආහ ‘‘රත්තම්පි චිත්තං විපරිණත’’න්තිආදි. හිතානුකම්පීති ¶ කරුණාය පච්චුපට්ඨාපනමාහ. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) විය අන්තර-සද්දො චිත්තපරියායොති ආහ ‘‘දොසන්තරොති දොසචිත්තො’’ති.

225. දුබ්බචතාය ඔවාදං අසම්පටිච්ඡන්තො චිත්තෙනෙව පටිවිරුද්ධො අට්ඨාසි. ගණ්හිංසු චිත්තං, හදයගාහිනිං පටිපජ්ජිංසූති අත්ථො. පූරයිංසු අජ්ඣාසයන්ති අත්ථො. එකස්මිං සමයෙ පඨමබොධියං. එකාසනං භොජනස්ස එකාසනභොජනං, එකවෙලායමෙව භොජනං. තඤ්ච ඛො පුබ්බණ්හෙ එවාති ආහ ‘‘එකං පුරෙභත්තභොජන’’න්තිආදි. සත්තක්ඛත්තුං භුත්තභොජනම්පි ඉමස්මිං සුත්තෙ එකාසනභොජනන්තෙව අධිප්පෙතං, න එකාසනිකතාය එකාය එව නිසජ්ජාය භොජනං. ‘‘අප්පඩංස…පෙ… සම්ඵස්ස’’න්තිආදීසු විය අප්ප-සද්දො අභාවත්ථොති ආහ ‘‘නිරාබාධතං, නිද්දුක්ඛත’’න්ති. පධානාදිවසෙන සල්ලහුකං අකිච්ඡං උට්ඨානං සල්ලහුකඋට්ඨානං. න එකප්පහාරෙනාති න එකවාරෙන, න එකස්මිංයෙව කාලෙති අධිප්පායො. ද්වෙ භොජනානීති ‘‘අපරණ්හෙ රත්තිය’’න්ති කාලවසෙන ද්වෙ භොජනානි. පඤ්ච ගුණෙති අප්පාබාධාදිකෙ පඤ්ච ආනිසංසෙ. සතුප්පාදකරණීයමත්තමෙවාති සතුප්පාදමත්තකරණීයමෙව, නිවාරෙතබ්බස්ස පුනප්පුනං සමාදපනඤ්ච නාහොසි.

මණ්ඩභූමීති ඔජවන්තභූමි, යත්ථ පරිසිඤ්චනෙන විනා සස්සානි කිට්ඨානි සම්පජ්ජන්ති. යුගෙ යොජෙතබ්බානි යොග්ගානි, තෙසං ආචරියො යොග්ගාචරියො, තෙසං සික්ඛාපනකො. ගාමණිහත්ථිආදයොපි ‘‘යොග්ගා’’ති වුච්චන්තීති ආහ පාළියං ‘‘අස්සදම්මසාරථී’’ති. චතූසු මග්ගෙසු යෙන යෙන මග්ගෙන ඉච්ඡති. ජවසමගාදිභෙදාසු ගතීසු යං යං ගතිං. තං තං මග්ගං ආරුළ්හාව ඔතිණ්ණායෙව. නෙව වාරෙතබ්බා රස්මිවිනිග්ගණ්හනෙන. න විජ්ඣිතබ්බා පතොදලට්ඨියා. ගමනමෙවාති ඉමෙ යුත්තා මම ඉච්ඡානුරූපං මන්දං ගච්ඡන්ති, සමං ගච්ඡන්ති, සීඝං ගච්ඡන්තීති ඛුරෙසු නිමිත්තග්ගහණං පට්ඨපෙත්වා සාරථිනා තෙසං ගමනමෙව පස්සිතබ්බං හොති, න තත්ථ නියොජනං ¶ . තෙහිපි භික්ඛූහි. පජහිංසු පජහිතබ්බං. සාලදූසනාති සාලරුක්ඛවිසනාසකා. අඤ්ඤා ච වල්ලියො සාලරුක්ඛෙ විනන්ධිත්වා ඨිතා. බහි නීහරණෙනාති සාලවනතො බහි ඡඩ්ඩනෙන. සුසණ්ඨිතාති සණ්ඨානසම්පන්නා, මරියාදං ¶ බන්ධිත්වාති ආලවාලසම්පාදනවසෙන මරියාදං බන්ධිත්වා. කිපිල්ලපුටකං තම්බකිපිල්ලකපුටකං. සුක්ඛදණ්ඩකහරණං ආලවාලබ්භන්තරා.

226. විදෙහරට්ඨෙ ජාතසංවඩ්ඪතාය වෙදෙහිකා. පණ්ඩා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය ඉතා ගතා පවත්තාති පණ්ඩිතා. ගහපතානීති ගෙහසාමිනී. සොරච්චෙනාති සංයමෙන. නිවාතවුත්තීති පණිපාතකාරී. නිබ්බුතාති නිබ්බුතදුච්චරිතපරිළාහා. උට්ඨාහිකාති උට්ඨානවීරියවතී. කිබ්බිසාති කුරූරා.

227. එවං අක්ඛන්තියා දොසං දස්සෙත්වාති ‘‘ගුණවන්තො’’ති ලොකෙ පත්ථටකිත්තිසද්දානම්පි අක්ඛන්තිනිමිත්තං අයසුප්පත්තිගුණපරිහානිආදිං අක්ඛමතායආදීනවං පකාසෙත්වා. වචනපථෙති වචනමග්ගෙ යුත්තකාලාදිකෙ. සණ්හාභාවොපි හි වචනස්ස පවත්තිආකාරොති කත්වා ‘‘වචනපථො’’ ත්වෙව වුත්තො. තෙසංයෙව කාලාදීනං. මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, උප්පන්නං මෙත්තචිත්තං එතෙසන්ති උප්පන්නමෙත්තචිත්තා. පුන ‘‘කාලෙන වා, භික්ඛවෙ’’තිආදි (පරි. 362, 363) පාළි ධම්මසභාවදස්සනවසෙන පවත්තා ‘‘පරං චොදනාවසෙන වදන්තා නාම ඉමෙහි ආකාරෙහි වදන්තී’’ති. අධිමුඤ්චිත්වාති අභිරතිවසෙන තස්මිං පුග්ගලෙ භාවනාචිත්තං මුඤ්චිත්වා විස්සජ්ජෙත්වා. සො පුග්ගලො ආරම්මණං එතස්සාති තදාරම්මණං, මෙත්තචිත්තං. යදි එවං පදෙසවිසයං තං කථං නිප්පදෙසවිසයං විය හොතීති චොදෙන්තො ‘‘කථං තදාරම්මණං සබ්බාවන්තං ලොකං කරොතී’’ති ආහ, ඉතරො ‘‘පඤ්ච වචනපථෙ’’තිආදිනා පරිහරති. ඉධ තදාරම්මණඤ්චාති තස්සෙව මෙත්තචිත්තස්ස ආරම්මණං කත්වාති පාළියං වචනසෙසො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘පුන තස්සෙවා’’තිආදි. සබ්බා සත්තකායසඞ්ඛාතා පජා එතස්ස අත්ථීති සබ්බාවන්තොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බාවන්ත’’න්ති ආහ. විපුලෙනාති මහාජනාරම්මණෙන. මහන්තපරියායො හි විපුල-සද්දො, මහත්තඤ්චෙත්ථ බහුකභාවො. තෙනාහ ‘‘අනෙකසත්තාරම්මණෙනා’’ති. තඤ්ච පුග්ගලන්ති පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුග්ගලං. චිත්තස්සාති මෙත්තාසහගතචිත්තස්ස. එත්ථ ච මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විහරිස්සාමාති සම්බන්ධො. තත්ථ කථන්ති ආහ ‘‘තඤ්ච පුග්ගලං සබ්බඤ්ච ලොකං තස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණං කත්වා අධිමුච්චිත්වා’’ති.

228. තදත්ථදීපිකන්ති ¶ ¶ යා මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං සම්මදෙව භාවෙත්වා ඨිතස්ස නිබ්බිකාරතො කෙනචි විකාරං න ආපාදෙතබ්බතා, තදත්ථජොතිකං. අපථවින්ති පථවී න හොතීති අපථවී. නිප්පථවින්ති සබ්බෙන සබ්බං පථවීභාවාභාවං. තිරියං පන අපරිච්ඡින්නාති කස්මා වුත්තං, නනු චක්කවාළපබ්බතෙහි තං තං චක්කවාළං පරිච්ඡින්දති? න, තදඤ්ඤචක්කවාළපථවියා එකාබද්ධභාවතො. තිණ්ණඤ්හි චක්කානං අන්තරසදිසෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ලොකධාතූනං අන්තරෙයෙව පථවී නත්ථි ලොකන්තරනිරයභාවතො. චක්කවාළපබ්බතන්තරෙහි සම්බද්ධට්ඨානෙ පථවී එකාබද්ධාව. විවට්ටකාලෙ හි සණ්ඨහමානාපි පථවී යථාසණ්ඨිතපථවියා එකාබද්ධාව සණ්ඨහති. තෙනාහ ‘‘තිරියං පන අපරිච්ඡින්නා’’ති. ඉමිනාව ගම්භීරභාවෙන වුත්තපරිමාණතො පරං නත්ථීති දීපිතං හොති.

229. හලිද්දීති හලිද්දිවණ්ණං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘යං කිඤ්චි පීතකවණ්ණ’’න්ති. වණ්ණසඞ්ඛාතං රූපං අස්ස අත්ථීති රූපී, න රූපීති අරූපීති ආහ ‘‘අරූපො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘සනිදස්සනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති.

230. පඤ්ච යොජනසතානීති හිමවන්තතො සමුද්දං පවිට්ඨට්ඨානවසෙන වුත්තං, න අනොතත්තදහමුඛතො. අඤ්ඤා නදියො උපාදාය ලබ්භමානං ගම්භීරතං අප්පමෙය්යඋදකතඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘ගම්භීරා අප්පමෙය්යා’’ති වුත්තං. අට්ඨකථායං පන තිණුක්කාය තාපෙතබ්බත්තාභාවදස්සනපරමෙතන්ති වුත්තං ‘‘එතෙන පයොගෙනා’’තිආදි.

231. තූලිනී විය තූලිනීති ආහ ‘‘සිම්බලිතූලලතාතූලසමානා’’ති. සස්සරන්ති එවංපවත්තො සද්දො සස්සරසද්දො. අනුරවදස්සනඤ්හෙතං. තථා භබ්භරසද්දො. සබ්බමෙතං මෙත්තාවිහාරිනො චිත්තස්ස දූසෙතුං අසක්කුණෙය්යභාවදස්සනපරං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා මහාපථවී කෙනචි පුරිසෙන අපථවිං කාතුං න සක්කා, යථා ආකාසෙ කිඤ්චි රූපං පට්ඨපෙතුං න සක්කා, යථා ගඞ්ගාය උදකං තිණුක්කාය තාපෙතුං න සක්කා, යථා ච බිළාරභස්තං ථද්ධං ඵරුසඤ්ච සම්ඵස්සං කාතුං න සක්කා, එවමෙවං මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය භාවිතාය බහුලීකතාය පඤ්ච වචනපථෙ ගහෙත්වා ආගතපුරිසෙන කෙනචි පරියායෙන චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං කාතුං න සක්කාති.

232. ඔචරකාති ¶ ¶ පරූපඝාතවසෙන හීනකම්මකාරිනො. තෙනාහ ‘‘නීචකම්මකාරකා’’ති. අනධිවාසනෙනාති අක්ඛමනෙන. මය්හං ඔවාදකරො න හොතීති පරම්හි අනත්ථකාරිම්හි චිත්තපදොසනෙන ආඝාතුප්පාදනෙන මම සාසනෙ සම්මාපටිපජ්ජමානො නාම න හොති.

233. අණුන්ති අප්පකං තනු පරිත්තකං. ථූලන්ති මහන්තං ඔළාරිකං. වචනපථස්ස පන අධිප්පෙතත්තා තං සාවජ්ජවිභාගෙන ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘අප්පසාවජ්ජං වා මහාසාවජ්ජං වා’’ති. ඛන්තියා ඉදං භාරියං න හොතීති අවොචුං ‘‘අනධි…පෙ… පස්සාමා’’ති. දීඝරත්තන්ති චිරකාලං, අච්චන්තමෙවාති අත්ථො. අච්චන්තඤ්ච හිතසුඛං නාම අඤ්ඤාධිගමෙනෙවාති ආහ ‘‘අරහත්තෙන කූටං ගණ්හන්තො’’ති.

කකචූපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

234. බාධයිංසූති ¶ (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417) හනිංසු. තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අනතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා. තෙනාහ ‘‘අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා’’ති. ආනන්තරියධම්මාති ආනන්තරියසභාවචෙතනාධම්මා. තත්රායං වචනත්ථො – චුතිඅනන්තරඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තා, තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලා, අනන්තරපයොජනාති වා ආනන්තරිකා, තෙ එව ආනන්තරියාති වුත්තා. කම්මානි එව අන්තරායිකාති කම්මන්තරායිකා. මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්ස මිච්ඡාචාරලක්ඛණාභාවතො. න හි භික්ඛුනියා ධම්මරක්ඛිතභාවො අත්ථි. පාකතිකභික්ඛුනීවසෙන චෙතං වුත්තං, අරියාය පන පවත්තං අපායසංවත්තනියමෙව. නන්දමාණවකො චෙත්ථ නිදස්සනං. උභින්නං සමානච්ඡන්දතාවසෙන වා අසග්ගන්තරායිකතා, මොක්ඛන්තරායිකතා පන මොක්ඛත්ථපටිපත්තියා විදූසනතො, අභිභවිත්වා පන පවත්තියං ¶ සග්ගන්තරායිකතාපි න සක්කා නිවාරෙතුන්ති. අහෙතුකදිට්ඨිඅකිරියදිට්ඨිනත්ථිකදිට්ඨියොව නියතභාවං පත්තා නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා. පටිසන්ධිධම්මාති පටිසන්ධිචිත්තුප්පාදමාහ. පණ්ඩකාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං සබ්බායපි අහෙතුකපටිසන්ධියා විපාකන්තරායිකභාවතො. යා හි අරියෙ උපවදති, සා චෙතනා අරියූපවාදධම්මා. තතො පරන්ති ඛමාපනතො උපරි. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං මහාසීහනාදස්ස ලීනත්ථපකාසනෙ වුත්තමෙව. යාව භික්ඛුභාවං පටිජානාති පාරාජිකං ආපන්නො. න වුට්ඨාති සෙසං ගරුකාපත්තිං. න දෙසෙති ලහුකාපත්තිං.

අයං භික්ඛු අරිට්ඨො. රසෙන රසං සංසන්දිත්වාති අනවජ්ජෙන පච්චයපරිභුඤ්ජනරසෙන සාවජ්ජං කාමගුණපරිභොගරසං සමානෙත්වා. උපනෙන්තො වියාති බන්ධනං උපනෙන්තො විය. ‘‘ඝටෙන්තො වියා’’තිපි පාඨො. උපසංහරන්තො වියාති සදිසතං උපසංහරන්තො විය එකන්තසාවජ්ජෙ අනවජ්ජභාවපක්ඛෙපෙන. පාපකන්ති ලාමකට්ඨෙන දුග්ගතිසම්පාපනට්ඨෙන ච පාපකං. සෙතුකරණවසෙන මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන විය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ‘‘සාවජ්ජ’’න්ති දිට්ඨං ‘‘අනවජ්ජ’’න්ති ගහණෙන තෙන පටිවිරුජ්ඣන්තො. එකන්තතො අනන්තරායිකන්ති ගහණෙන වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහන්තො. කාමකණ්ටකෙහි අරියමග්ගසම්මාපටිපත්ති න උපක්කිලිස්සතීති වදන්තො ‘‘අරියමග්ගෙ ඛාණුකණ්ටකාදීනි ¶ පක්ඛිපන්තො’’ති වුත්තො. පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදසඞ්ඛාතෙ, ‘‘අබ්රහ්මචරියං පහායා’’ති (දී. නි. 1.8, 194) ආදිදෙසනාසඞ්ඛාතෙ ච ආණාචක්කෙ.

පුච්ඡමානා සමනුයුඤ්ජන්ති නාම. පුච්ඡා හි අනුයොගොති. තෙනාධිගතාය ලද්ධියා අනුවජ්ජනත්ථං පච්චනුභාසනෙන පුන පටිජානාපනං පතිට්ඨාපනං, තං පනස්ස ආදාය සමාදාපනං විය හොතීති ආහ ‘‘සමනුගාහන්ති නාමා’’ති. තස්සා පන ලද්ධියා අනුයුඤ්ජිතාය වුච්චමානම්පි කාරණං කාරණපතිරූපකමෙවාති තස්ස පුච්ඡනං සමනුභාසනං. අනුදහනට්ඨෙන අනුපායපටිපත්තියා සම්පති ආයතිඤ්ච අනුදහනට්ඨෙන. මහාභිතාපනට්ඨෙන අනවට්ඨිතසභාවතාය. ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන මුහුත්තරමණීයතාය. තාවකාලිකට්ඨෙන පරෙහි අභිභවනීයතාය. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන ඡෙදනභෙදනාදිඅධිකරණභාවෙන. උග්ඝාටසදිසතාය ¶ අධිකුට්ටනට්ඨෙන. අවණෙ වණං උප්පාදෙත්වා අන්තො අනුපවිසනසභාවතාය විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅනත්ථනිමිත්තතාය සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන.දිට්ඨිථාමෙනාති තස්සා දිට්ඨියා ථාමගතභාවෙන. දිට්ඨිපරාමාසෙනාති දිට්ඨිසඞ්ඛාතපරාමසනෙන. දිට්ඨියෙව හි ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරතො ආමසනෙන පරාමාසො. අභිනිවිස්සාති තණ්හාභිනිවෙසපුබ්බඞ්ගමෙන දිට්ඨාභිනිවෙසෙන ‘‘ඉදමෙවෙත්ථ තථ’’න්ති අභිනිවිසිත්වා. යස්මා හි අභිනිවෙසනං තත්ථ අභිනිවිට්ඨං නාම හොති.තස්මා ආහ ‘‘අධිට්ඨහිත්වා’’ති.

235. නත්ථීති වත්තුකාමොපීති අත්තනො ලද්ධිං නිගුහෙතුකාමතාය අවජානිතුකාමොපි. සම්පටිච්ඡති පටිජානාති. ද්වෙ කථාති විසංවාදනකථං සන්ධාය වදති. අභූතකථා හි පුබ්බෙ පවත්තා භූතකථාය වසෙන ද්වෙ කථාති වුච්චති.

236. කස්ස ඛො නාමාති ඉමිනා සත්ථා ‘‘න මම තුය්හං තාදිසස්ස අත්ථාය ධම්මදෙසනා නාම භූතපුබ්බා’’ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඛත්තියස්ස වා’’තිආදි.

ඤාණමයා උස්මා එතස්ස අත්ථීති උස්මී, තථාරූපෙහි පච්චයෙහි අනුස්මීකතො තස්මිං අත්තභාවෙ පටිවෙධගබ්භොඅපි උස්මීකතොති විකතභාවතො පඤ්ඤාබීජමස්ස ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අපි නු අත්ථීති භගවා භික්ඛූ පුච්ඡති. තෙ පටික්ඛිපන්තා වදන්ති ඨානගතෙන දුච්චරිතෙන ඤාණුපහතභාවං සම්පස්සන්තා. නිත්තෙජභූතොති නිත්තෙජං භූතො තෙජොහානිප්පත්තො. තතො එව භික්ඛූනම්පි ¶ සම්මුඛා ඔලොකෙතුං අසමත්ථතාය පත්තක්ඛන්ධො අධොමුඛො. සහධම්මිකං කිඤ්චි වත්තුං අවිසහනතො අප්පටිභානො. සම්පත්තූපගන්ති සම්පත්තිආවහං. පටිප්පස්සම්භෙන්තොති පටිසෙධෙන්තො.

237. අන්තරායකරලද්ධියා සභාවවිභාවනෙන පරිසං සොධෙති. නිස්සාරෙති නීහරති අවිසුද්ධදිට්ඨිතාය. කස්සචි බුද්ධානුභාවං අජානන්තස්ස. තස්ස හි එවං භවෙය්ය ‘‘සහසා කථිත’’න්ති. න හි කදාචි බුද්ධානං සහසා කිරියා නාම අත්ථි. අස්සාති ‘‘කස්සචී’’ති වුත්තභික්ඛුස්ස. සුත්වාපි ¶ තුණ්හීභාවං ආපජ්ජෙය්යාති අථාපි සියාති සම්බන්ධො. තං සබ්බන්ති ‘‘සචෙ හී’’තිආදිනා වුත්තං සබ්බං පරිකප්පනං. න කරිස්සන්තීති පරිසාය ලද්ධිං සොධෙතීති සම්බන්ධො. ලද්ධිං පකාසෙන්තොති මහාසාවජ්ජතාවසෙන පකාසෙන්තො. සඤ්ඤාවිතක්කෙහීති සුභනිමිත්තානුබ්යඤ්ජනග්ගාහාදිවසෙන පවත්තෙහි සඤ්ඤාවිතක්කෙහි. තෙනාහ ‘‘කිලෙසකාමසම්පයුත්තෙහී’’ති. මෙථුනසමාචාරන්ති ඉදං අධිකාරවසෙන වුත්තං. තදඤ්ඤම්පි පන – ‘‘අපිච ඛො මාතුගාමස්ස උච්ඡාදනං පරිමද්දනං නහාපනං සම්බාහනං සාදියතී’’තිආදිනා (අ. නි. 7.50) ආගතං විසභාගවත්ථුවිසයං ආමිසපරිභොගං. ‘‘අඤ්ඤත්රෙව කාමෙහි අඤ්ඤත්ර කාමසඤ්ඤාහි අඤ්ඤත්ර කාමවිතක්කෙහි සමාචරිස්සතී’’ති නෙතං ඨානං විජ්ජති.

238. යොනිසො පච්චවෙක්ඛණෙන නත්ථි එත්ථ ඡන්දරාගොති නිච්ඡන්දරාගො, තං නිච්ඡන්දරාගං. කදාචි උපොසථිකභාවෙන සමාදින්නසීලාපි හොන්ති කදාචි නොති අනිබද්ධසීලානං ගහට්ඨානං. සීලසමාදානභාවතො අන්තරායකරං. වත්ථුකාමානං සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච. අපච්චවෙක්ඛණෙන භික්ඛූනං ආවරණකරං. පච්චයානං සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච. අයං අරිට්ඨො දුග්ගහිතාය පරියත්තියා වසෙන අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛති, අත්තානඤ්ච ඛනති, බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං පසවතීති එවං සඤ්ඤා මා හොන්තූති දුග්ගහිතාය පරියත්තියා දොසං දස්සෙන්තො ආහ. උග්ගණ්හන්තීති සජ්ඣායන්ති චෙව වාචුග්ගතං කරොන්තා ධාරෙන්ති චාති අත්ථො.

සුත්තන්තිආදිනා නවප්පභෙදම්පි පරියත්තිධම්මං පරියාදියති. කථං සුත්තං නවප්පභෙදං? සගාථකඤ්හි සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණං, තදුභයවිනිමුත්තඤ්ච සුත්තං උදානාදිවිසෙසසඤ්ඤාවිරහිතං නත්ථි, යං සුත්තඞ්ගං සියා, මඞ්ගලසුත්තාදීනඤ්ච සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය, ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා සගාථකත්තා සගාථාවග්ගස්ස විය, තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –

සුත්තන්ති ¶ සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරූළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නඤ්ඤතො. (දී. නි. ටී. 1.නිදානකථාවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 2.4.6; සාරත්ථ. ටී. 1.බාහිරනිදානකථා);

සබ්බස්සපි ¶ හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තෙනෙවාහ ආයස්මා මහාකච්චානො නෙත්තියං (නෙත්ති. 1.සඞ්ගහවාර) ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති. ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං (පාචි. 655, 1242), සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) එවමාදි ච එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං. තදෙකදෙසෙසු පන ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං වා චුණ්ණියගන්ථං ‘‘ගෙය්ය’’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති වුච්චති, බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණං.

එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො, ‘‘ගාථාවිරහෙ සතී’’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු, සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථායුත්තෙසු, ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්ති (ඉතිවු. 1) ආදිවචනසම්බන්ධෙසු, අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථා-උදාන-ඉතිවුත්තක-අබ්භුතධම්ම-සඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා, සතිපි පඤ්හවිස්සජ්ජනභාවෙ සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො. යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතොති. නනු ච සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථා එවාති? න තදවත්ථා සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ‘‘ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්ත’’න්ති.

යඤ්ච වුත්තං ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති (ඛු. පා. 5.1; සු. නි. 261), තං න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තභාවො. න හි ¶ තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, කින්තු සුත්තභාවෙනෙව. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘සුත්තනාමක’’න්ති නාමග්ගහණං කතං. යං පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති ¶ , තදපි නත්ථි, යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහ ගාථාහීති හි සගාථකං, සහභාවො ච නාම අත්ථතො අඤ්ඤෙන හොති, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තපදෙසො අත්ථි, යො ‘‘සහ ගාථාහී’’ති වුච්චෙය්ය, න ච සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. යදපි වුත්තං ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි න අඤ්ඤතො. අඤ්ඤා එව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා, අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති. එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො.

අත්ථත්ථන්ති අත්ථභූතං යථාභූතං අත්ථං. අනත්ථම්පි කෙචි විපල්ලාසවසෙන ‘‘අත්ථො’’ති ගණ්හන්තීති ‘‘අත්ථත්ථ’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. කාරණත්ථන්ති කාරණභූතං අත්ථං, සීලං සමාධිස්ස කාරණං, සමාධි විපස්සනායාති එවං තස්ස තස්ස කාරණභූතං අත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීල’’න්තිආදි. තෙනෙතං දස්සෙති – ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, තඤ්ච යාවදෙව සමාධත්ථං, සමාධි විපස්සනත්ථො, විපස්සනා මග්ගත්ථා, මග්ගො ඵලත්ථො, වට්ටං කථිතං යාවදෙව විවට්ටාධිගමත්ථන්ති ජානිතුං න සක්කොන්තීති. එවං පාළියං ‘‘අත්ථ’’න්ති ඉමිනා භාසිතත්ථපයොජනත්ථානං ගහිතතා වෙදිතබ්බා. න පරිග්ගණ්හන්තීති න විචාරෙන්ති, නිජ්ඣානපඤ්ඤාක්ඛමා න හොන්ති, නිජ්ඣායිත්වා පඤ්ඤාය රොචෙත්වා ගහෙතබ්බා න හොන්තීති අධිප්පායො. ඉති එවං එතාය පරියත්තියා වාදප්පමොක්ඛානිසංසා අත්තනො උපරි පරෙහි ආරොපිතවාදස්ස නිග්ගහස්ස මොක්ඛපයොජනා හුත්වා ධම්මං පරියාපුණන්ති. වාදප්පමොක්ඛො වා නින්දාපමොක්ඛො. යස්ස චාති යස්ස ච සීලාදිපූරණෙන පත්තබ්බස්ස, මග්ගස්ස වා තදධිගමෙන පත්තබ්බස්ස, ඵලස්ස වා තදධිගමෙන පත්තබ්බස්ස, අනුපාදාවිමොක්ඛස්ස වා අත්ථාය. ධම්මං පරියාපුණන්ති, ඤායෙන පරියාපුණන්තීති අධිප්පායො. නානුභොන්ති න වින්දන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතා උපාරම්භමානදප්පමක්ඛපළාසාදිහෙතුභාවෙන දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති.

239. අලං ¶ පරියත්තො ගදො අස්සාති අලගද්දො අනුනාසිකලොපං ද-කාරාගමඤ්ච කත්වා. වට්ටදුක්ඛකන්තාරතො නිත්ථරණත්ථාය පරියත්ති නිත්ථරණපරියත්ති. භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො, භණ්ඩාගාරිකො විය භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මරතනානුපාලකො. අඤ්ඤං අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්සෙව සතො පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති. ‘‘වංසානුරක්ඛකොවා’’ති අවධාරණං සීහාවලොකනඤායෙන තන්තිධාරකොව පවෙණිපාලකොවාති පුරිමපදද්වයෙපි යොජෙතබ්බං.

යදි තන්තිධාරණාදිඅත්ථං බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති, කස්මා ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං, නනු එකච්චස්ස පුථුජ්ජනස්සපි අයං නයො ලබ්භතීති අනුයොගං ¶ සන්ධායාහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. අත්තනො ඨානෙති නිත්ථරණට්ඨානෙ. කාමං පුථුජ්ජනො ‘‘පවෙණිං පාලෙස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයෙන පරියාපුණාති. අත්තනො පන භවකන්තාරතො අනිත්තිණ්ණත්තා තස්ස සා පරියත්ති නිත්ථරණපරියත්ති එව නාම හොතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පුථුජ්ජනස්සා’’තිආදි.

නිජ්ඣානං ඛමන්තීති නිජ්ඣානපඤ්ඤං ඛමන්ති. තත්ථ තත්ථ ආගතෙ සීලාදිධම්මෙ නිජ්ඣායිත්වා පඤ්ඤාය රොචෙත්වා යාථාවතො ගහෙතබ්බා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉධ සීල’’න්තිආදි. න කෙවලං සුග්ගහිතං පරියත්තිං නිස්සාය මග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියා, පරවාදනිග්ගහසකවාදපතිට්ඨාපනාදීනිපි ඉජ්ඣන්තීති දස්සෙතුං ‘‘පරවාදෙ’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘උප්පන්නං පරප්පවාදං සහධම්මෙන සුනිග්ගහං නිග්ගහිත්වා’’තිආදි (දී. නි. 2.268). ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානන්ති දිට්ඨිවිනිවෙඨනාදිවසෙන ඉච්ඡිතං ඉච්ඡිතං පාළිපදෙසං. මොචෙතුන්ති අපනෙතුං. අහිතාය දුක්ඛාය අසංවත්තනම්පි තදභාවෙ උප්පජ්ජනකහිතසුඛස්ස කාරණමෙව තස්මිං සති භාවතොති. සුග්ගහිතඅලගද්දස්සපි හිතාය සුඛාය සංවත්තනතා දට්ඨබ්බා.

240. උත්තරන්ති එතෙනාති උත්තරො, සිනන්ති බන්ධන්තීති සෙතු, උත්තරො ච සො සෙතු චාති උත්තරසෙතු. කූලං පරතීරං වහති පාපෙතීති කුල්ලං. කලාපං කත්වා බද්ධොති වෙළුනළාදීහි කලාපවසෙන බද්ධො. අණුන්ති ඉදං අට්ඨසමාපත්තිආරම්මණං සඤ්ඤොජනං සන්ධාය වදති. ථූලන්ති ¶ ඉතරං. දිට්ඨින්ති යථාභූතදස්සනං, විපස්සනන්ති අත්ථො. එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතන්ති තෙභූමකෙසු ධම්මෙසු ඤාතං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති, එවං තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසාභාවෙන සබ්බසො විසුද්ධං, පරිසුද්ධත්තා එව පරියොදාතං. න අල්ලීයෙථාති නිකන්තිවසෙන න නිස්සයෙථ. න කෙලායෙථාති න මමායෙථ. න ධනායෙථාති ධනං ද්රබ්යං න කයිරාථ. උභයත්ථාති සමථෙ විපස්සනාය ච.

අසද්ධම්මෙතිආදීසු අසතං හීනජ්ඣාසයානං ධම්මොති අසද්ධම්මො. ගාමවාසීනං ධම්මොති ගාමධම්මො. කිලෙසානං වස්සනසභාවතාය වසලධම්මො. කිලෙසෙහි දූසිතත්තා ථූලත්තා ච දුට්ඨුල්ලො. උදකසුද්ධිපරියොසානතාය ඔදකන්තිකො. ‘‘ධම්මාපි වො පහාතබ්බා’’ති ඉමිනාපි ඔවාදෙන භික්ඛූ උද්දිස්ස කථෙන්තොපි අරිට්ඨංයෙව නිග්ගණ්හාති.

241. තිවිධග්ගාහවසෙනාති තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහවසෙන. යදි එවං ‘‘අහං මමාති ගණ්හාතී’’ති ගාහද්වයමෙව කස්මා වුත්තන්ති? නයිදමෙවං තත්ථාපි ගාහත්තයස්සෙව වුත්තත්තා. ‘‘අහ’’න්ති ¶ හි ඉමිනා මානදිට්ඨිග්ගාහා වුත්තා ‘‘අහමස්මී’’ති ගාහසාමඤ්ඤතො. දිට්ඨිපි දිට්ඨිට්ඨානං පුරිමුප්පන්නාය දිට්ඨියා උත්තරදිට්ඨියා සක්කායදිට්ඨියා සස්සතදිට්ඨියා ච කාරණභාවතො. ආරම්මණං පඤ්ච ඛන්ධා, රූපාරම්මණාදීනි ච. දිට්ඨියා පච්චයො අවිජ්ජා-ඵස්ස-සඤ්ඤා-විතක්ක-අයොනිසොමනසිකාර-පාපමිත්තපරතොඝොසාදිකො දිට්ඨියා උපනිස්සයාදිපච්චයො. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.124)‘‘කතමානි අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි අවිජ්ජාපි ඵස්සොපි සඤ්ඤාපි විතක්කොපි අයොනිසොමනසිකාරොපි පාපමිත්තොපි පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨාන’’න්තිආදි. රූපාරම්මණාති රුප්පනසභාවධම්මාරම්මණා. රූපං පන අත්තාති න වත්තබ්බං ඉධ ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති (සං. නි. 3.81, 345) ඉමස්ස ගාහස්ස අනධිප්පෙතත්තා. සො හි ‘‘යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨාන’’න්තිආදිනා පරතො වුච්චති. ඉධ පන ‘‘රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති, අත්තනි රූපං, රූපස්මිං අත්තාන’’න්ති ඉමෙ තයො ගාහා අධිප්පෙතාති කෙචි, තදයුත්තං. යස්මා රූපං අත්තා න හොති, අත්තග්ගාහස්ස පන ආලම්බනං හොති, අත්තසභාවෙයෙව වා රූපාදිධම්මෙ ආරබ්භ අත්තදිට්ඨි උප්පජ්ජති, න අත්තානං තස්ස පරමත්ථතො අනුපලබ්භනතො, තස්මා රූපාදිආරම්මණාව අත්තදිට්ඨීති කත්වා ¶ වුත්තං, රූපං පන ‘‘අත්තා’’ති න වත්තබ්බන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨාන’’න්තිආදිනා පන විපස්සනාපටිවිපස්සනා විය දිට්ඨිඅනුපස්සනා නාම දස්සිතා.

ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනානං සම්පත්තගාහින්ද්රියවිසයතාය පත්වා ගහෙතබ්බතා. තඤ්හි තස්ස අත්තනො විසයං පරිභුත්වා සම්බන්ධං හුත්වා ගණ්හාති. අවසෙසානි සත්තායතනානි විඤ්ඤාතං නාම මනසා විඤ්ඤාතබ්බතො. අඤ්ඤථා ඉතරෙසම්පි විඤ්ඤාතතා සියා. පත්තන්ති අධිගතං. පරියෙසිතන්ති ගවෙසිතං. අනුවිචරිතන්ති චින්තිතං. තෙනාහ ‘‘මනසා’’ති. එත්ථ ච පත්තපරියෙසනානං අපටික්ඛෙපස්ස, විසුං, එකජ්ඣං පටික්ඛෙපස්ස ච වසෙන චතුක්කොටිකං දස්සෙත්වා පත්තපරියෙසිතෙහි අනුවිචරිතස්ස භෙදං දස්සෙතුං ‘‘ලොකස්මිඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. පරියෙසිත්වා පත්තං පඨමං චෙතසා පච්ඡා කායෙන පත්තත්තා පත්තං නාම. පරියෙසිත්වා නොපත්තං පරියෙසිතං නාම කෙවලං පරියෙසිතභාවතො. අපරියෙසිත්වා පත්තඤ්ච නොපත්තඤ්ච මනසා අනුවිචරිතබ්බතො මනසානුවිචරිතං නාම.

අයඤ්ච විකප්පො ආකුලො වියාති ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. පත්තට්ඨෙනාති පත්තභාවෙන පත්තතාසාමඤ්ඤෙන. අපරියෙසිත්වා නොපත්තං මනසානුවිචරිතං නාම පත්තියා පරියෙසනාය ච අභාවතො. සබ්බං වා එතන්ති ‘‘පරියෙසිත්වා පත්තම්පී’’තිආදිනා වුත්තං චතුබ්බිධම්පි. ඉමිනාති ‘‘යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨානං’’තිආදිවචනෙන. විඤ්ඤාණාරම්මණා තණ්හාමානදිට්ඨියො කථිතා පාරිසෙසඤායෙන ¶ . එවං පාරිසෙසඤායපරිග්ගහෙ කිං පයොජනන්ති ආහ ‘‘දෙසනාවිලාසෙනා’’තිආදි. යෙසං විනෙය්යානං දෙසෙතබ්බධම්මස්ස සරූපං අනාමසිත්වා ආරම්මණකිච්ච-සම්පයුත්තධම්ම-ඵලවිසෙසාදි-පකාරන්තරවිභාවනෙන පටිවෙධො හොති, තෙසං තප්පකාරභෙදෙහි ධම්මෙහි, යෙසං පන යෙන එකෙනෙව පකාරෙන සරූපෙනෙව වා විභාවනෙ කතෙ පටිවෙධො හොති, තෙසං තං වත්වා ධම්මිස්සරත්තා තදඤ්ඤං නිරවසෙසාකාරවිභාවනඤ්ච දෙසනාවිලාසො. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨාදිආරම්මණවසෙන විඤ්ඤාණං දස්සිත’’න්ති.

දිට්ඨිට්ඨානන්ති දිට්ඨි එව දිට්ඨිට්ඨානං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. යං රූපං එසා දිට්ඨි ‘‘ලොකො ච අත්තා චා’’ති ගණ්හාති. තං රූපං සන්ධාය ‘‘සො ලොකො සො අත්තා’’ති වචනං වුත්තන්ති යොජනා. සො පෙච්චභවිස්සාමීති ¶ උද්ධමාඝාතනිකවාදවසෙනායං දිට්ඨීති ආහ ‘‘සො අහං පරලොකං ගන්ත්වා නිච්චො භවිස්සාමී’’තිආදි. ධුවොති ථිරො. සස්සතොති සබ්බදාභාවී. අවිපරිණාමධම්මොති ජරාය මරණෙන ච අවිපරිණාමෙතබ්බසභාවො, නිබ්බිකාරොති අත්ථො. තම්පි දස්සනන්ති තම්පි තථාවුත්තං දිට්ඨිදස්සනං අත්තානං විය තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහවිසෙසෙන ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘එතං මමා’’තිආදි. දිට්ඨාරම්මණාති දිට්ඨිවිසයා. කථං පන දිට්ඨි දිට්ඨිවිසයා හොතීති ආහ ‘‘විපස්සනායා’’තිආදි. පටිවිපස්සනාකාලෙති යමකතො සම්මසනාදිකාලං සන්ධායාහ. තත්ථ අක්ඛරචින්තකානං සද්දෙ විය, වෙදජ්ඣායීනං වෙදසත්ථෙ විය ච දිට්ඨියං දිට්ඨිගතිකානං දිට්ඨිග්ගාහප්පවත්ති දට්ඨබ්බා.

සමනුපස්සතීති පදස්ස ච තස්සො සමනුපස්සනා අත්ථොති යොජනා. තෙන සමනුපස්සනා නාම චතුබ්බිධාති දස්සෙති. තත්ථ ඤාණං තාව සමවිසමං සම්මා යාථාවතො අනුපස්සතීති සමනුපස්සනා. ඉතරා පන සංකිලෙසවසෙන අනු අනු පස්සන්තීති සමනුපස්සනා. යදි එවං හොතු තාව දිට්ඨිසමනුපස්සනා මිච්ඡාදස්සනභාවතො, කථං තණ්හාමානාති? තණ්හායපි සත්තානං පාපකරණෙ උපායදස්සනවසෙන පඤ්ඤාපතිරූපිකා පවත්ති ලබ්භතෙව, යාය වඤ්චනනිකතිසාචියොගා සම්භවන්ති. මානොපි සෙය්යාදිනා දස්සනවසෙනෙව තථා අත්තානං ඌහතීති තණ්හාමානානං සමනුපස්සනාපතිරූපිකා පවත්ති ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. අවිජ්ජමානෙති ‘‘එතං මමා’’ති එවං ගහෙතබ්බෙ තණ්හාවත්ථුස්මිං අජ්ඣත්තඛන්ධපඤ්චකෙ අනුපලබ්භමානෙ විනට්ඨෙ. න පරිතස්සති භයපරිත්තාසතණ්හාපරිත්තාසානං මග්ගෙන සමුග්ඝාතිතත්තා.

242. චතූහි කාරණෙහීති ‘‘අසති න පරිතස්සතී’’ති වුත්තම්පි ඉතරෙහි තීහි සහ ගහෙත්වා වුත්තං. චතූහි කාරණෙහීති චතුක්කොටිකසුඤ්ඤතාකථනස්ස කාරණෙහි. බහිද්ධා අසතීති බාහිරෙ ¶ වත්ථුස්මිං අවිජ්ජමානෙ. සා පනස්ස අවිජ්ජමානතා ලද්ධවිනාසෙන වා අලද්ධාලාභෙන වාති පාළියං – ‘‘අහු වත මෙ, තං වත මෙ නත්ථි, සියා වත මෙ, තං වතාහං න ලභාමී’’ති වුත්තන්ති තදුභයං පරික්ඛාරවසෙන විභජිත්වා තත්ථ පරිතස්සනං දස්සෙතුං ‘‘බහිද්ධා පරික්ඛාරවිනාසෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යානං ‘‘රථො වය්හ’’න්ති එවමාදි. වාහනං හත්ථිඅස්සාදි.

යෙහි ¶ කිලෙසෙහීති යෙහි අසන්තපත්ථනාදීහි කිලෙසෙහි. එවං භවෙය්යාති එවං ‘‘අහු වත මෙ’’තිආදිනා චොදනාදි භවෙය්ය. දිට්ඨිට්ඨානාධිට්ඨානපරියුට්ඨානාභිනිවෙසානුසයානන්ති එත්ථ අපරාපරං පවත්තාසු දිට්ඨීසු යා පරතො උප්පන්නා දිට්ඨියො, තාසං පුරිමුප්පන්නා දිට්ඨියො කාරණට්ඨෙන දිට්ඨිට්ඨානානි. අධිකරණට්ඨෙන දිට්ඨාධිට්ඨානානි, පරියුට්ඨානප්පත්තියා සබ්බාපි දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි. ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.202, 427; 3.27-29; උදා. 55; මහානි. 20; නෙත්ති. 59) පවත්තියා අභිනිවෙසා. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ සයන්තීති අනුසයාති එවං දිට්ඨිට්ඨානාදීනං පදානං විභාගො වෙදිතබ්බො. තණ්හාදීහි කම්පනියතාය සබ්බසඞ්ඛාරාව ඉඤ්ජිතානීති සබ්බසඞ්ඛාරඉඤ්ජිතානි. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. උපධීයති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධි, ඛන්ධාව උපධි ඛන්ධූපධි. එස නයො සෙසෙසුපි. තදෙව ච ආගම්ම තණ්හා ඛීයති විරජ්ජති නිරුජ්ඣතීති යොජනා. උච්ඡිජ්ජිස්සාමි නාමස්සූතිආදීසු නිපාතමත්තං, සංසයෙ වා. තාසොති අත්තනියාභාවං පටිච්ච තණ්හාපරිත්තාසො චෙව භයපරිත්තාසො ච. තෙනාහ ‘‘තාසො හෙසො’’තිආදි. නො චස්සං,නො ච මෙ සියාති ‘‘අහ’’න්ති කිර කොචි නො චස්සං, ‘‘මෙ’’ති ච කිඤ්චි නො සියාති. තාසප්පතීකාරදස්සනඤ්හෙතං.

243. එත්තාවතාති ‘‘එවං වුත්තෙ’’තිආදිනා, පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන පවත්තාය ‘‘ඡයිමානි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිට්ඨානානී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.241) වා. සාපි හි අජ්ඣත්තඛන්ධවිනාසෙ පරිතස්සනකං දස්සෙත්වා අපරිතස්සනකං දස්සෙන්තී පවත්තාති තස්සනකස්ස සුඤ්ඤතාදස්සනං අකිච්චසාධකම්පි සුඤ්ඤතාදස්සනමෙවාති ඉමෙසං වසෙන ‘‘චතුක්කොටිකා සුඤ්ඤතා කථිතා’’ති වුත්තං. බහිද්ධා පරික්ඛාරන්ති බාහිරං සවිඤ්ඤාණකං අවිඤ්ඤාණකඤ්ච සත්තොපකරණං. තඤ්හි ජීවිතවුත්තියා පරික්ඛාරකට්ඨෙන ‘‘පරික්ඛාරො’’ති වුත්තං. පරිග්ගහං නාම කත්වාති ‘‘මම ඉද’’න්ති පරිග්ගහෙතබ්බතාය පරිග්ගහිතං නාම කත්වා. සබ්බොපි දිට්ඨිග්ගාහො ‘‘අත්තා නිච්චො ධුවො සස්සතො, අත්තා උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’’තිආදිනා අත්තදිට්ඨිසන්නිස්සයොයෙවාති වුත්තං ‘‘සක්කායදිට්ඨිපමුඛා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො’’ති. අයාථාවග්ගාහිනා අභිනිවෙසනපඤ්ඤාපනානං උපත්ථම්භභාවතො දිට්ඨි එව නිස්සයොති දිට්ඨිනිස්සයො. පරිග්ගණ්හෙය්යාති නිච්චාදිවිසෙසයුත්තං කත්වා ¶ පරිග්ගණ්හෙය්ය. කිමෙවං පරිග්ගහෙතුං සක්කුණෙය්ය ¶ ? සබ්බත්ථාති ‘‘තං, භික්ඛවෙ, අත්තවාදුපාදානං උපාදියෙථ, තං, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිනිස්සයං නිස්සයෙථා’’ති එතෙසුපි.

244. අත්තනි වා සතීති යස්ස අත්තනො සන්තකභාවෙන කිඤ්චි අත්තනියන්ති වුච්චෙය්ය, තස්මිං අත්තනි සති, සො එව පන අත්තා පරමත්ථතො නත්ථීති අධිප්පායො. සක්කා හි වත්තුං බාහිරකපරිකප්පිතො අත්තා ‘‘පරමත්ථො’’ති? සියා ඛන්ධපඤ්චකං ඤෙය්යසභාවත්තා යථා තං ඝටො, යදි පන තදඤ්ඤං නාම කිඤ්චි අභවිස්ස, න තං නියමතො විපරීතං සියාති? න ච සො පරමත්ථතො අත්ථි පමාණෙහි අනුපලබ්භමානත්තා තුරඞ්ගමවිසාණං වියාති. අත්තනියෙ වා පරික්ඛාරෙ සතීති ‘‘ඉදං නාම අත්තනො සන්තක’’න්ති තස්ස කිඤ්චනභාවෙන නිච්ඡිතෙ කිස්මිඤ්චි වත්ථුස්මිං සති. අත්තනො ඉදන්ති හි අත්තනියන්ති. අහන්ති සතීති ‘‘අහං නාමාය’’න්ති අහංකාරවත්ථුභූතෙ පරමත්ථතො නිද්ධාරිතසරූපෙ කිස්මිඤ්චි සති තස්ස සන්තකභාවෙන මමාති කිඤ්චි ගහෙතුං යුත්තං භවෙය්ය. මමාති සති ‘‘අහ’’න්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉති පරමත්ථතො අත්තනො අනුපලබ්භමානත්තා අත්තනියං කිඤ්චි පරමත්ථතො නත්ථෙවාති සබ්බසඞ්ඛාරානං අනත්තතාය අනත්තනියතං, අනත්තනියතාය ච අනත්තකතං දස්සෙති. භූතතොති භූතත්ථතො. තථතොති තථසභාවතො. ථිරතොති ඨිතසභාවතො නිබ්බිකාරතො.

යස්මා හුත්වා න හොතීති යස්මා පුබ්බෙ අසන්තං පච්චයසමවායෙන හුත්වා උප්පජ්ජිත්වා පුන භඞ්ගුපගමෙන න හොති, තස්මා න නිච්චන්ති අනිච්චං, අධුවන්ති අත්ථො. තතො එව උප්පාදවයවත්තිතොති උප්පජ්ජනවසෙන නිරුජ්ඣනවසෙන ච පවත්තනතො. සභාවවිගමො ඉධ විපරිණාමො, ඛණිකතා තාවකාලිකතා, නිච්චසභාවාභාවො එව නිච්චපටික්ඛෙපො. අනිච්චධම්මා හි තෙනෙව අත්තනො අනිච්චභාවෙන අත්ථතො නිච්චතං පටික්ඛිපන්ති නාම. තථා හි වුත්තං ‘‘න නිච්චන්ති අනිච්ච’’න්ති. උප්පාදජරාභඞ්ගවසෙන රූපස්ස නිරන්තරබාධතාති පටිපීළනාකාරෙනස්ස දුක්ඛතා. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං, තතො එවස්ස දුස්සහතාය දුක්ඛමතා. තිස්සන්නං දුක්ඛතානං සංසාරදුක්ඛස්ස ච අධිට්ඨානතාය දුක්ඛවත්ථුකතා. සුඛසභාවාභාවො එව සුඛපටික්ඛෙපො. විපරිණාමධම්මන්ති ජරාය මරණෙන ච විපරිණමනසභාවං. යස්මා ඉදං රූපං පච්චයසමවායෙන ¶ උප්පාදං, උප්පාදානන්තරං ජරං පත්වා අවස්සමෙව භිජ්ජති, භින්නඤ්ච භින්නමෙව, නාස්ස කස්සචි සඞ්කමොති භවන්තරානුපගමනසඞ්ඛාතෙන සඞ්කමාභාවෙන විපරිණාමධම්මතං පාකටං කාතුං ‘‘භවසඞ්කන්ති උපගමනසභාව’’න්ති වුත්තං. පකතිභාවවිජහනං සභාවවිගමො නිරුජ්ඣනමෙව. න්ති අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං රූපං. ඉමිනාති ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති රූපස්ස තණ්හාදිග්ගාහානං වත්ථුභාවපටික්ඛෙපෙන. රූපඤ්හි උප්පන්නං ඨිතිං ¶ මා පාපුණාතු, ඨිතිප්පත්තං මා ජීරතු, ජරප්පත්තං මා භිජ්ජතු, උදයබ්බයෙහි මා කිලමියතූති න එත්ථ කස්සචි වසීභාවො අත්ථි, ස්වායමස්ස අවසවත්තනට්ඨො අනත්තතාසල්ලක්ඛණස්ස කාරණං හොතීති ආහ ‘‘අවසවත්තනාකාරෙන රූපං, භන්තෙ, අනත්තාති පටිජානන්තී’’ති. නිවාසිකාරකවෙදකඅධිට්ඨායකවිරහෙන තතො සුඤ්ඤතා සුඤ්ඤට්ඨො, සාමිභූතස්ස කස්සචි අභාවො අස්සාමිකට්ඨො, යථාවුත්තවසවත්තිභාවාභාවො අනිස්සරට්ඨො, පරපරිකප්පිතඅත්තසභාවාභාවො එව අත්තපටික්ඛෙපට්ඨො.

යස්මා අනිච්චලක්ඛණෙන විය දුක්ඛලක්ඛණං, තදුභයෙන අනත්තලක්ඛණං සුවිඤ්ඤාපයං, න කෙවලං, තස්මා තදුභයෙනෙත්ථ අනත්තලක්ඛණවිභාවනං කතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘භගවා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනිච්චවසෙනාති අනිච්චතාවසෙන. දුක්ඛවසෙනාති දුක්ඛතාවසෙන. න උපපජ්ජතීති න යුජ්ජති. තමෙව අයුජ්ජමානතං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුස්ස උප්පාදොපී’’තිආදි වුත්තං. යස්මා අත්තවාදී අත්තානං නිච්චං පඤ්ඤපෙති, චක්ඛුං පන අනිච්චං, තස්මා චක්ඛු විය අත්තාපි අනිච්චො ආපන්නො. තෙනාහ ‘‘යස්ස ඛො පනා’’තිආදි. තත්ථ වෙතීති විගච්ඡති නිරුජ්ඣති. ඉති චක්ඛු අනත්තාති චක්ඛුස්ස උදයබ්බයවන්තතාය අනිච්චතා, අත්තනො ච අත්තවාදිනා අනිච්චතාය අනිච්ඡිතත්තා චක්ඛු අනත්තා.

කාමං අනත්තලක්ඛණසුත්තෙ (සං. නි. 3.59; මහාව. 20) – ‘‘යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, රූපං අනත්තා, තස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තතී’’ති රූපස්ස අනත්තතාය දුක්ඛතා විභාවිතා විය දිස්සති, තථාපි ‘‘යස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තති, තස්මා අනත්තා’’ති පාකටතාය සාබාධතාය රූපස්ස අත්තසාරාභාවො විභාවිතො, තතො එව ච ‘‘න ලබ්භති රූපෙ එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’ති රූපෙ කස්සචි අනිස්සරතා, තස්ස ච අවසවත්තනාකාරො දස්සිතොති ආහ ‘‘දුක්ඛවසෙන අනත්තතං ¶ දස්සෙතී’’ති. යදනිච්චං තං දුක්ඛන්ති යං වත්ථු අනිච්චං, තං දුක්ඛං උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා, යං පන නිච්චං තදභාවතො, තං සුඛං යථා තං නිබ්බානන්ති අධිප්පායො. යං තන්ති කාරණනිද්දෙසොවායං, යස්මා රූපං අනිච්චං, තං තස්මාති අත්ථො. යං දුක්ඛං තදනත්තාති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අනිච්චන්ති ඉමිනා ඝටාදි විය පච්චයුප්පන්නත්තා රූපං අනිච්චන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ඉමිනාව නයෙන ‘‘අනත්තා’’ති වත්තුං ලබ්භමානෙපි ‘‘අනත්තා’’ති වත්තා නාම නත්ථි. එවං දුක්ඛන්ති වදන්තීති එත්ථාපි යථාරහං වත්තබ්බං ‘‘අක්ඛිසූලාදිවිකාරප්පත්තකාලෙ විය පච්චයුප්පන්නත්තා දුක්ඛං රූප’’න්තිආදිනා. දුද්දසං දුප්පඤ්ඤාපනං. තථා හි සරභඞ්ගාදයොපි සත්ථාරො නාද්දසංසු, කුතො පඤ්ඤාපනා. තයිදං අනත්තලක්ඛණං.

තස්මාතිහාතිආදිනා ¶ තියද්ධගතරූපං ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා වුත්තන්ති ආහ ‘‘එතරහි අඤ්ඤදාපී’’ති. තං පන යාදිසං තාදිසම්පි තථා වුත්තන්ති අජ්ඣත්තාදිවිසෙසොපි වත්තබ්බො. පි-සද්දෙන වා තස්සාපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

245. උක්කණ්ඨතීති නාභිරමති. අඤ්ඤත්ථ ‘‘නිබ්බිදා’’ති බලවවිපස්සනා වුච්චති, සානුලොමා පන සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ‘‘වුට්ඨානගාමිනී’’ති, සා ඉධ කථං නිබ්බිදා නාම ජාතාති ආහ ‘‘වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය හී’’තිආදි. ඉමිනා සිඛාපත්තනිබ්බෙදතාය වුට්ඨානගාමිනී ඉධ නිබ්බිදානාමෙන වුත්තාති දස්සෙති.

‘‘සො අනුපුබ්බෙන සඤ්ඤග්ගං ඵුසතී’’ති (දී. නි. 1.414, 415) වත්වා ‘‘සඤ්ඤා ඛො පොට්ඨපාද පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා ඤාණ’’න්ති (දී. නි. 1.416) වුත්තත්තා සඤ්ඤග්ගන්ති වුත්තා ලොකියාසු පහානසඤ්ඤාසු සිඛාපත්තභාවතො. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති වුත්තා ඉදප්පච්චයතාදස්සනස්ස මත්ථකප්පත්තීති කත්වා. තතො පරඤ්හි අසඞ්ඛතාරම්මණං ඤාණං හොති. තෙනාහ – ‘‘පුබ්බෙ ඛො සුසිම ධම්මට්ඨිතිඤාණං, පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.70). පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති වුත්තා මග්ගාධිගමස්ස පරිපන්ථභූතසබ්බසංකිලෙසවිසුද්ධි පධානිකස්ස යොගිනො, පධානභාවනාය වා ජාතං අඞ්ගන්ති කත්වා. පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුත්තා පරමුක්කංසගතපටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිභාවතො. අතම්මයතන්ති එත්ථ තම්මයතා නාම තණ්හා, කාමතණ්හාදීසු තාය තාය නිබ්බත්තත්තා තම්මයං නාම තෙභූමිකප්පවත්තං, තස්ස ¶ භාවොති කත්වා. තස්සා තණ්හාය පරියාදානතො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අතම්මයතාති වුච්චති. නිස්සායාති තං අතම්මයතං පච්චයං කත්වා. ආගම්මාති තස්සෙව වෙවචනං. නානත්තාති නානාසභාවා බහූ අනෙකප්පකාරා. නානත්තසිතාති නානාරම්මණනිස්සිතා රූපාදිවිසයා. එකත්තාති එකසභාවා. එකත්තසිතාති එකංයෙව ආරම්මණං නිස්සිතා. තං නිස්සායාති තං එකත්තසිතං උපෙක්ඛං පච්චයං කත්වා. එතිස්සාති එතිස්සා උපෙක්ඛාය. පහානං හොතීති අඤ්ඤාණුපෙක්ඛතො පභුති සබ්බං උපෙක්ඛං පජහිත්වා ඨිතස්ස ‘‘අතම්මයතා’’ති වුත්තාය වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය අරූපාවචරසමාපත්තිඋපෙක්ඛාය විපස්සනුපෙක්ඛාය ච පහානං හොතීති පරියාදානන්ති වුත්තාති. සබ්බසඞ්ඛාරගතස්ස මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානස්ස සිඛාපත්තභාවතො වුට්ඨානගාමිනී මුඤ්චිතුකම්යතා පටිසඞ්ඛානන්ති ච වුත්තා. මුදුමජ්ඣාදිවසෙන පවත්තිආකාරමත්තං, අත්ථතො ¶ එකත්ථා මුඤ්චිතුකම්යතාදයො, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. ද්වීහි නාමෙහීති ගොත්රභු, වොදානන්ති ඉමෙහි ද්වීහි නාමෙහි.

විරාගොති මග්ගො, අච්චන්තමෙව විරජ්ජති එතෙනාති විරාගො, තෙන. මග්ගෙන හෙතුභූතෙන. විමුච්චතීති පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිවසෙන විමුච්චති. තෙනාහ ‘‘ඵලං කථිත’’න්ති.

මහාඛීණාසවොති පසංසාවචනං යථා ‘‘මහාරාජා’’ති. තථා හි තං පසංසන්තො සත්ථා ‘‘අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උක්ඛිත්තපලිඝො ඉතිපී’’තිආදිමාහාති. තදත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉදානි තස්සා’’තිආදි වුත්තං. යථාභූතෙහීති යාථාවතො භූතෙහි. දුරුක්ඛිපනට්ඨෙනාති පචුරජනෙහි උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන. නිබ්බානනගරප්පවෙසෙ විබන්ධනෙන පලිඝො වියාති පලිඝොති වුච්චති. මත්ථකච්ඡින්නො තාලො පත්තඵලාදීනං අනඞ්ගතො තාලාවත්ථු අසිවෙ ‘‘සිවා’’ති සමඤ්ඤා විය. තෙනාහ ‘‘සීසච්ඡින්නතාලො විය කතා’’ති. පුනබ්භවස්ස කරණසීලො, පුනබ්භවං වා ඵලං අරහතීති පොනොභවිකො. එවංභූතො පන පුනබ්භවං දෙති නාමාති ආහ ‘‘පුනබ්භවදායකො’’ති. පුනබ්භවඛන්ධානං පච්චයොති ඉමිනා ජාතිසංසාරොති ඵලූපචාරෙන කාරණං වුත්තන්ති දස්සෙති. පරික්ඛාති වුච්චති සන්තානස්ස පරික්ඛිපනතො. සංකිණ්ණත්තාති සබ්බසො කිණ්ණත්තා විනාසිතත්තා. ගබ්භීරානුගතට්ඨෙනාති ගම්භීරං අනුපවිට්ඨට්ඨෙන. ලුඤ්චිත්වාති ¶ උද්ධරිත්වා. එතානීති කාමරාගසඤ්ඤොජනාදීනි. අග්ගළාති වුච්චන්ති අවධාරණට්ඨෙන. අග්ගමග්ගෙන පතිතො මානද්ධජො එතස්සාති පතිතමානද්ධජො. ඉතරභාරොරොපනස්ස පුරිමපදෙහි පකාසිතත්තා ‘‘මානභාරස්සෙව ඔරොපිතත්තා පන්නභාරොති අධිප්පෙතො’’ති වුත්තං. මානසංයොගෙනෙව විසංයුත්තත්තාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පඤ්චපි ඛන්ධෙ අවිසෙසතො අස්මීති ගහෙත්වා පවත්තමානො ‘‘අස්මිමානො’’ති අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘රූපෙ අස්මීති මානො’’තිආදි.

නගරද්වාරස්ස පරිස්සයපටිබාහනත්ථඤ්චෙව සොභනත්ථඤ්ච උභොසු පස්සෙසු එසිකත්ථම්භෙ නිඛණිත්වා ඨපෙන්තීති ආහ ‘‘නගරද්වාරෙ උස්සාපිතෙ එසිකත්ථම්භෙ’’ති. පාකාරවිද්ධංසනෙනෙව පරික්ඛාය භූමිසමකරණං හොතීති ආහ ‘‘පාකාරං භින්දන්තො පරික්ඛං සංකිරිත්වා’’ති. එවන්තිආදි උපමාසංසන්දනං. සන්තො සංවිජ්ජමානො කායො ධම්මසමූහොති සක්කායො, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. ද්වත්තිංස කම්මකාරණා දුක්ඛක්ඛන්ධෙ ආගතා. අක්ඛිරොගසීසරොගාදයො අට්ඨනවුති රොගා. රාජභයාදීනි පඤ්චවීසති මහාභයානි.

246. අනධිගමනීයවිඤ්ඤාණතන්ති ¶ ‘‘ඉදං නාම නිස්සාය ඉමිනා නාම ආකාරෙන පවත්තතී’’ති එවං දුවිඤ්ඤෙය්යචිත්තතං. අන්වෙසන්ති පච්චත්තෙ එකවචනන්ති ආහ ‘‘අන්වෙසන්තො’’ති. සත්තොපි තථාගතොති වුච්චති ‘‘තථාගතො පරං මරණා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.65) විය. සත්තො හි යථෙකො කම්මකිලෙසෙහි ඉත්ථත්තං ආගතො, තථා අපරොපි ආගතොති ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. උත්තමපුග්ගලොති භගවන්තං සන්ධාය වදති. ඛීණාසවොපීති යො කොචි ඛීණාසවොපි ‘‘තථාගතො’’ති අධිප්පෙතො. සොපි හි යථෙකො චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සූපට්ඨිතචිත්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා අනුත්තරං අරහත්තං ආගතො අධිගතො, තථා අපරොපි ආගතොති ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. අසංවිජ්ජමානොති පරමත්ථතො අනුපලබ්භනීයො. අවින්දෙය්යොති න වින්දිතබ්බො, දුවිඤ්ඤෙය්යොති අත්ථො.

තථාගතො සත්තො පුග්ගලොති න පඤ්ඤපෙමි පරමත්ථතො සත්තස්සෙව අභාවතොති අධිප්පායො. කිං පඤ්ඤපෙස්සාමි පඤ්ඤත්තිඋපාදානස්සපි ධරමානකස්ස ¶ අභාවතො. ‘‘අනුප්පාදො ඛෙමං, අනුප්පත්ති ඛෙම’’න්තිආදිනා අසඞ්ඛතාය ධාතුයා පක්ඛන්ධනවසෙන පවත්තං අග්ගඵලසමාපත්තිඅත්ථං විපස්සනාචිත්තං වා.

තුච්ඡාති කරණෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘තුච්ඡකෙනා’’ති. විනයතීති විනයො, සො එව වෙනයිකො. තථා මන්ති තථාභූතං මං. පරමත්ථතො විජ්ජමානස්ස හි සත්තස්ස අභාවං වදන්තො සත්තවිනාසපඤ්ඤාපකො ච නාම සියා, අහං පන පරමත්ථතො අවිජ්ජමානං තං ‘‘නත්ථී’’ති වදාමි. යථා ච ලොකො වොහරති, තථෙව තං වොහරාමි, තථාභූතං මං යෙ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘වෙනයිකො සමණො ගොතමො’’ති වදන්තා අසතා තුච්ඡා මුසා අභූතෙන අබ්භාචික්ඛන්තීති යොජනා. අප්පටිසන්ධිකස්ස ඛීණාසවස්ස චරිමචිත්තං නිරුපාදානතො අනුපාදානො විය ජාතවෙදො පරිනිබ්බුතං ඉදං නාම නිස්සිතන්ති න පඤ්ඤායතීති වදන්තො කිමෙත්තාවතා උච්ඡෙදවාදී භවෙය්ය, නාහං කදාචිපි අත්ථි, නාපි කොචි අත්ථීති වදාමි. එවං සන්තෙ කිං නිස්සාය තෙ මොඝපුරිසා සතො සත්තස්ස නාම උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙතීති වදන්තා අසතා…පෙ… අබ්භාචික්ඛන්තීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

මහාබොධිමණ්ඩම්හීති බොධිමණ්ඩග්ගහණෙන සත්තසත්තාහමාහ. තෙන ධම්මචක්කපවත්තනතො (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30) පුබ්බෙ වුත්තං තන්තිදෙසනං වදති ¶ . චතුසච්චමෙව පඤ්ඤපෙමීති එතෙන සච්චවිමුත්තා සත්ථුදෙසනා නත්ථීති දස්සෙති. එත්ථ ච – ‘‘පුබ්බෙ චෙව එතරහි ච දුක්ඛඤ්චෙව පඤ්ඤපෙමි දුක්ඛස්ස ච නිරොධ’’න්ති වදන්තො භගවා නාහං කදාචිපි ‘‘අත්තා උච්ඡිජ්ජති, විනස්සතී’’ති වා, ‘‘අත්තා නාම කොචි අත්ථී’’ති වා වදාමි. එවං සන්තෙ කිං නිස්සාය තෙ මොඝපුරිසා ‘‘සතො සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙතී’’ති අසතා තුච්ඡෙන අබ්භාචික්ඛන්තීති දස්සෙති. පරෙති අමාමකා, මම ඔවාදස්ස අභාජනභූතාති අත්ථොති ආහ ‘‘සච්චානි…පෙ… අසමත්ථපුග්ගලා’’ති. අධිප්පායෙනාති ඉමිනා තෙසං අධිප්පායමත්තං, රොසනවිහෙසනානි පන තථාගතස්ස ආකාසස්ස විලිඛනං විය න සම්භවන්තියෙවාති දස්සෙති. ආහනති චිත්තන්ති ආඝාතො. අප්පතීතා හොන්ති එතෙනාති අප්පච්චයො. චිත්තං න අභිරාධයතීති අනභිරද්ධි. අතුට්ඨීති තුට්ඨිපටිපක්ඛො තථාපවත්තො චිත්තුප්පාදො, කොධො එව වා.

පරෙති ¶ අඤ්ඤෙ එකච්චෙ. ආනන්දන්ති පමොදන්ති එතෙනාති ආනන්දො, පීතියා එවෙතං අධිවචනං. සොභනමනතා සොමනස්සං, චෙතසිකසුඛස්සෙතං අධිවචනං. උප්පිලති පුරිමාවත්ථාය භිජ්ජති විසෙසං ආපජ්ජතීති උප්පිලං, තදෙව උප්පිලාවිතං, තස්ස භාවො උප්පිලාවිතත්තං. යාය උප්පන්නාය කායචිත්තං වාතපූරිතභත්තා විය උද්ධුමායනාකාරප්පත්තං හොති, තස්සා ගෙහස්සිතාය ඔදග්ගියපීතියා එතං අධිවචනං. සච්චානි පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථාති දුක්ඛමෙව උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති ච, න අඤ්ඤො සත්තො නාම අත්ථීති එවං ජානිතුං අසමත්ථා ‘‘අත්තා නාම අත්ථී’’ති එවංදිට්ඨිනො අප්පහීනවිපල්ලාසා. උත්තමං පසාදනීයට්ඨානං තථාගතම්පි අක්කොසන්ති, කිමඞ්ගං පන භික්ඛූති අධිප්පායො.

247. අනත්තනියෙපි ඛන්ධපඤ්චකෙ මිච්ඡාගාහවසෙන අත්තනියසඤ්ඤාය පවත්තස්ස ඡන්දරාගස්ස පහානං. අම්හාකං නෙව අත්තාති යස්මා රූපවෙදනාදියෙව අත්තග්ගාහවත්ථු තබ්බිනිමුත්තස්ස ලොභනෙය්යස්ස අභාවතො. එතං තිණකට්ඨසාඛාපලාසං න අම්හාකං රූපං, න විඤ්ඤාණං, තස්මා අම්හාකං නෙව අත්තාති යොජනා. අජ්ඣත්තිකස්ස වත්ථුනො නෙව අත්තාති පටික්ඛිත්තත්තා බාහිරවත්ථු අත්තනියභාවෙන පටික්ඛිත්තං හොතීති ආහ ‘‘අම්හාකං චීවරාදිපරික්ඛාරොපි න හොතී’’ති. ඛන්ධපඤ්චකංයෙවාති බාහිරවත්ථුං නිදස්සනං කත්වා ඛන්ධපඤ්චකංයෙව න තුම්හාකන්ති පජහාපෙති. න උප්පාටෙත්වා කන්දං විය. න ලුඤ්චිත්වා වා කෙසෙ වියාති. ඉමිනා රූපාදීනං නාමමුඛෙන පහානං ඉච්ඡන්ති. උල්ලිඞ්ගිතමත්ථං ඡන්දරාගවිනයෙන පජහාපෙතීති සරූපතො දස්සෙති.

248. ‘‘තං ¶ කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා’’තිආදි දෙසනා තිපරිවට්ටං. යාව ඉමං ඨානන්ති ‘‘එවං ස්වාක්ඛාතො’’ති යාවායං පාළිපදෙසො. සුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙන අක්ඛාතත්තාපි ස්වාක්ඛාතොති ආහ ‘‘සුකථිතත්තා එව උත්තානො විවටො පකාසිතො’’ති. තිරියං විදාරණෙන ඡින්නං, දීඝසො ඵාලනෙන භින්නං, තතො එව තත්ථ තත්ථ සිබ්බිතගණ්ඨිකතජිණ්ණවත්ථං පිලොතිකා, තදභාවතො ඡින්නපිලොතිකො, පිලොතිකරහිතොති අත්ථො. ඉරියාපථ-සණ්ඨපනඅවිජ්ජමානඣාන-විපස්සනානි ඡින්නාය අවිජ්ජමානාය පටිපත්තියා සිබ්බනගණ්ඨිකරණසදිසානි, තාදිසං ඉධ නත්ථීති ආහ ‘‘න හෙත්ථ…පෙ… අත්ථී’’ති. පතිට්ඨාතුං න ලභතීති පෙසලෙහි ¶ සද්ධිං සංවාසවසෙනපි පතිට්ඨාතුං න ලභති, විසෙසාධිගමවසෙන පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

කාරණ්ඩවං නිද්ධමථාති විපන්නසීලතාය කචවරභූතං පුග්ගලං කචවරමිව නිරපෙක්ඛා අපනෙථ. කසම්බුඤ්චාපකස්සථාති කසටභූතඤ්ච නං ඛත්තියාදීනං මජ්ඣගතං සම්භින්නං පග්ඝරිතකුට්ඨං චණ්ඩාලං විය අපකස්සථ නික්කඩ්ඪථ. කිං කාරණං? සඞ්ඝාරාමො නාම සීලවන්තානං කතො, න දුස්සීලානං, යතො එතදෙව. තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙති යථා පලාපා අන්තොසාරරහිතා අතණ්ඩුලා බහි ථුසෙන වීහි විය දිස්සන්ති, එවං පාපභික්ඛූ අන්තොසීලරහිතාපි බහි කාසාවාදිපරික්ඛාරෙන භික්ඛූ විය දිස්සන්ති, තස්මා ‘‘පලාපා’’ති වුච්චන්ති, තෙ පලාපෙ වාහෙථ ඔධුනාථ විධමථ. පරමත්ථතො අස්සමණෙ වෙසමත්තෙන සමණමානිනෙ එවං නිද්ධමිත්වාන…පෙ…පතිස්සතාති. තත්ථ කප්පයව්හොති කප්පෙථ, කරොථාති වුත්තං හොති. පතිස්සතාති පති පති සතා සම්පජානන්තා සුට්ඨු පජානන්තා. පතිස්සතා වා සප්පතිස්සා අඤ්ඤමඤ්ඤං සගාරවා. අථෙවං සුද්ධා සුද්ධෙහි සංවාසං කප්පෙන්තා දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සමග්ගා. අනුක්කමෙන පරිපාකගතපඤ්ඤතාය නිපකා. සබ්බස්සෙවිමස්ස දුක්ඛවට්ටස්ස අන්තං කරිස්සථ, පරිනිබ්බානං පාපුණිස්සථාති අත්ථො.

වට්ටං තෙසං නත්ථි පඤ්ඤාපනාය සබ්බසො සමුච්ඡින්නවට්ටමූලකත්තා.

ධම්මං අනුස්සරන්ති, ධම්මස්ස වා අනුස්සරණසීලාති ධම්මානුසාරිනො. එවං සද්ධානුසාරිනොපි වෙදිතබ්බා. පටිපන්නස්සාති පටිපජ්ජමානස්ස, සොතාපත්තිමග්ගට්ඨොපි අධිප්පෙතො. අධිමත්තන්ති බලවං. පඤ්ඤාවාහීති පඤ්ඤං වාහෙති, පඤ්ඤා වා ඉමං පුග්ගලං වහතීති පඤ්ඤාවාහීතිපි වදන්ති. පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමන්ති පඤ්ඤං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන සරති අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. සද්ධාවාහීති සද්ධං වාහෙති, සද්ධා වා ¶ ඉමං පුග්ගලං වහතීති සද්ධාවාහීතිපි වදන්ති. සද්ධාපුබ්බඞ්ගමන්ති සද්ධං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සද්ධාය සරති අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී. සද්ධාමත්තන්ති ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා බුද්ධසුබුද්ධතාය සද්දහනමත්තං. මත්ත-සද්දෙන අවෙච්චප්පසාදං නිවත්තෙති. පෙමමත්තන්ති යථාවුත්තසද්ධානුසාරෙන උප්පන්නං තුට්ඨිමත්තං. සිනෙහොති කෙචි. එවං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නානන්ති ¶ කලාපසම්මසනාදිවසෙන ආරද්ධවිපස්සනානං. එකා සද්ධාති විපස්සනානුසාරෙන ස්වාක්ඛාතධම්මතා සිද්ධා, තතො එව එකා සෙට්ඨා උළාරා සද්ධා උප්පජ්ජති. එකං පෙමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සග්ගෙ ඨපිතා විය හොන්තීති තෙසං සද්ධාපෙමානං සග්ගසංවත්තනියතාය අබ්යභිචාරීභාවමාහ. චූළසොතාපන්නොති වදන්ති එකදෙසෙන සච්චානුබොධෙ ඨිතත්තා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අලගද්දූපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

249. පියවචනන්ති ¶ පියසමුදාචාරො. විඤ්ඤුජාතිකා හි පරං පියෙන සමුදාචරන්තා ‘‘භව’’න්ති වා, ‘‘දෙවානං පියො’’ති වා, ‘‘ආයස්මා’’ති වා සමුදාචරන්ති, තස්මා සම්මුඛා සම්බොධනවසෙන ‘‘ආවුසො’’ති, තිරොක්ඛං ‘‘ආයස්මා’’ති අයම්පි සමුදාචාරො. මහාකස්සපඋරුවෙලකස්සපාදයො අඤ්ඤෙපි කස්සපනාමකා අත්ථීති ‘‘කතරස්ස කස්සපස්සා’’ති පුච්ඡන්ති. රඤ්ඤාති කොසලරඤ්ඤා. ‘‘සඤ්ජානිංසූ’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘අයං පනා’’තිආදි ආරද්ධං. අස්සාති කුමාරකස්සපස්ස, ‘‘සඤ්ජානිංසූ’’ති වුත්තසඤ්ජානනස්ස වා. පුඤ්ඤානි කරොන්තොති කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච නිබ්බත්තිත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි භාවෙන්තො. ඔසක්කන්තෙති පරිහායමානෙ. පඨමන්ති කුමාරිකාකාලෙ. සත්ථා උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසි තං අධිකරණං විනයකම්මෙනෙවස්සා භික්ඛුනියා පබ්බජ්ජාය අරොගභාවං.

පඤ්ඤත්තිවිභාවනාති ‘‘අන්ධවන’’න්ත්වෙව පඤ්ඤායමානස්ස විභාවනා. ඔලීයතීති සඞ්කුචති සණිකං වත්තති. භාණකොති සරභාණකො. යං අත්ථි, තං ගහෙත්වාති ඉදානි පරියෙසිතබ්බට්ඨානං නත්ථි, යථාගතං පන යං අත්ථි, තං ගහෙත්වා. බලවගුණෙති අධිමත්තගුණෙ. කස්සපභගවතො කාලෙ නිරුළ්හසමඤ්ඤාවසෙන වචනසන්තතියා අවිච්ඡෙදෙන ච ඉමස්මිම්පි බුද්ධුප්පාදෙ තං ‘‘අන්ධවන’’න්ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ, උපරූපරිවඩ්ඪමානාය පථවියා උපරි රුක්ඛගච්ඡාදීසු සඤ්ජායන්තෙසුපීති. සෙක්ඛපටිපදන්ති සෙක්ඛභාවාවහං විසුද්ධිපටිපත්තිං.

අඤ්ඤතර-සද්දො ¶ අපාකටෙ විය පාකටෙපි වත්තති එක-සද්දෙන සමානත්ථත්තාති දස්සෙතුං ‘‘අභිජානාතී’’තිආදි වුත්තං. භයභෙරවදස්සිතම්පි අභික්කන්ත-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං ඉධ දස්සෙන්තො එවං හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ කතා අත්ථසංවණ්ණනා පරතො තස්මිං තස්මිං සුත්තපදෙසෙ යථාරහං වත්තබ්බාති නයදස්සනං කරොති. කඤ්චනසන්නිභත්තචතා සුවණ්ණවණ්ණග්ගහණෙන ගහිතාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඡවිය’’න්ති. ඡවිගතා පන වණ්ණධාතු එව ‘‘සුවණ්ණවණ්ණො’’ති එත්ථ වණ්ණග්ගහණෙන ගහිතාති අපරෙ. වණ්ණීයති කිත්තීයති උග්ඝොසනන්ති වණ්ණො, ථුති. වණ්ණීයති අසඞ්කරතො වවත්ථපීයතීති වණ්ණො, කුලවග්ගො. වණ්ණීයති ඵලං එතෙන යථාසභාවතො විභාවීයතීති වණ්ණො, කාරණං. වණ්ණනං දීඝරස්සාදිවසෙන සණ්ඨහනන්ති වණ්ණො, සණ්ඨානං. වණ්ණීයති අණුමහන්තාදිවසෙන පමීයතීති වණ්ණො, පමාණං. වණ්ණෙති විකාරමාපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති ¶ වණ්ණො, රූපායතනං. එවං තෙන තෙන පවත්තිනිමිත්තෙන වණ්ණ-සද්දස්ස තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ පවත්ති වෙදිතබ්බා.

අනවසෙසත්තං සකලතා කෙවලතා. කෙවලකප්පාති එත්ථ කෙචි ඊසං අසමත්තා කෙවලා කෙවලකප්පාති වදන්ති, එවං සති අනවසෙසත්ථො එව කෙවල-සද්දො සියා. අනත්ථන්තරෙන පන කප්ප-සද්දෙන පදවඩ්ඪනං කත්වා කෙවලා එව කෙවලකප්පා. තථා වා කප්පනීයත්තා පඤ්ඤපෙතබ්බත්තා කෙවලකප්පා. යෙභුය්යතා බහුලභාවො. අබ්යාමිස්සතා විජාතියෙන අසඞ්කරො සුද්ධතා. අනතිරෙකතා තංමත්තතා විසෙසාභාවො. කෙවලකප්පන්ති කෙවලං දළ්හං කත්වාති අත්ථො. කෙවලං වුච්චති නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තත්තා. තෙනාහ ‘‘විසංයොගාදිඅනෙකත්ථො’’ති. කෙවලං එතස්ස අධිගතං අත්ථීති කෙවලී, සච්ඡිකතනිරොධො ඛීණාසවො.

කප්ප-සද්දො පනායං සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො චාති අධිප්පායෙන ඔකප්පනීයපදෙ ලබ්භමානං ඔකප්පසද්දමත්තං නිදස්සෙති, අඤ්ඤථා කප්ප-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ ඔකප්පනීයපදං අනිදස්සනමෙව සියා. සමණකප්පෙහීති විනයසිද්ධෙහි ¶ සමණවොහාරෙහි. නිච්චකප්පන්ති නිච්චකාලං. පඤ්ඤත්තීති නාමං. නාමඤ්හෙතං තස්ස ආයස්මතො, යදිදං කප්පොති. කප්පිතකෙසමස්සූති කත්තරිකාය ඡෙදිතකෙසමස්සු. ද්වඞ්ගුලකප්පොති මජ්ඣන්හිකවෙලාය වීතික්කන්තාය ද්වඞ්ගුලතාවිකප්පො. ලෙසොති අපදෙසො. අනවසෙසං ඵරිතුං සමත්ථස්සපි ඔභාසස්ස කෙනචි කාරණෙන එකදෙසඵරණම්පි සියා, අයං පන සබ්බසොව ඵරීති දස්සෙතුං සමන්තත්ථො කප්ප-සද්දො ගහිතොති ආහ ‘‘අනවසෙසං සමන්තතො’’ති.

සමණසඤ්ඤාසමුදාචාරෙනාති ‘‘අහං සමණො’’ති එවං උප්පන්නසඤ්ඤාසමුට්ඨිතෙන සමුදාචාරෙන, තන්නිමිත්තෙන වා තබ්බොහාරෙන. පුබ්බයොගෙති පුබ්බයොගකථායං. පපඤ්චො එසාති එසො තුම්හෙසු ආගතෙසු යථාපවත්තො පටිසන්ථාරො කථාසමුදාචාරො ච අම්හාකං පපඤ්චො. එත්තකම්පි අකත්වා සමණධම්මමෙව කරොමාති අධිප්පායො.

අරියභූමිං පත්තොති අනාගාමිඵලං අධිගතො. පක්කුසාතිකුලපුත්තං සන්ධාය වදති. විභජිත්වාති විභාගං කත්වා. තුරිතාලපනවසෙනාති තුරිතං ආලපනවසෙන. තෙන දුල්ලභො අයං සමණො, තස්මා සීඝමස්ස පඤ්හො කථෙතබ්බො, ඉමිනා ච සීඝං ගන්ත්වා සත්ථා පුච්ඡිතබ්බොති තුරිතං ආලපීති දස්සෙති. ‘‘යථා වා’’තිආදිනා පන වචනාලඞ්කාරවසෙන ද්වික්ඛත්තුං ආලපති. එවමාහාති ‘‘භික්ඛු භික්ඛූ’’ති එවං ද්වික්ඛත්තුං අවොච.

වම්මිකපරියායෙන ¶ කරජකායං පච්චක්ඛං කත්වා දස්සෙන්තී දෙවතා ‘‘අයං වම්මිකො’’ති ආහ. තාය පන භාවත්ථස්ස අභාසිතත්තා සද්දත්ථමෙව දස්සෙන්තො ‘‘පුරතො ඨිතං…පෙ… අයන්ති ආහා’’ති අවොච. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. මණ්ඩූකන්ති ථලමණ්ඩූකං. සො හි උද්ධුමායිකාති වුච්චති, න උදකමණ්ඩූකො. තස්ස නිවාසතො වාතො මා ඛො බාධයිත්ථාති ‘‘උපරිවාතතො අපගම්මා’’ති වුත්තං. කථං පනායං දෙවතා ඉමිනා නීහාරෙන ඉමෙ පඤ්හෙ ථෙරස්ස ආචික්ඛීති? කෙචි තාව ආහු – යථාසුතමත්ථං උපමාභාවෙන ගහෙත්වා අත්තනො පටිභානෙන උපමෙය්යත්ථං මනසා චින්තෙත්වා තං භගවාව ඉමස්ස ආචික්ඛිස්සති. සා ච දෙසනා අත්ථාය හිතාය සුඛාය හොතීති ‘‘අයං වම්මිකො’’තිආදිනා උපමාවසෙනෙව පන්නරස පඤ්හෙ ථෙරස්ස ආචික්ඛි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිර බාරාණසියං එකො සෙට්ඨි අඩ්ඪො මහද්ධනො මහන්තං නිධානං ¶ නිදහිත්වා පලිඝාදිආකාරානි කානිචිපි ලඞ්ගානි තත්ථ ඨපෙසි. සො මරණකාලෙ අත්තනො සහායස්ස බ්රාහ්මණස්ස ආරොචෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ මයා නිධානං නිදහිතං, තං මම පුත්තස්ස විඤ්ඤුතං පත්තස්ස දස්සෙතී’’ති වත්වා කාලමකාසි. බ්රාහ්මණො සහායකපුත්තස්ස විඤ්ඤුතං පත්තකාලෙ තං ඨානං දස්සෙසි. සො නිඛනිත්වා සබ්බපච්ඡා නාගං පස්සි, නාගො අත්තනො පුත්තං දිස්වා ‘‘සුඛෙනෙව ධනං ගණ්හතූ’’ති අපගච්ඡි. ස්වායමත්ථො තදා ලොකෙ පාකටො ජාතො. අයං පන දෙවතා තදා බාරාණසියං ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ උරං දත්වා සාසනෙ පබ්බජිතො පඤ්චහි සහායකභික්ඛූහි සද්ධිං සමණධම්මමකාසි. යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘පඤ්ච භික්ඛූ නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා’’තිආදි. තෙන වුත්තං ‘‘යථාසුතමත්ථං උපමාභාවෙන ගහෙත්වා’’තිආදි. අපරෙ පන ‘‘දෙවතා අත්තනො පටිභානෙන ඉමෙ පඤ්හෙ එවං අභිසඞ්ඛරිත්වා ථෙරස්ස ආචික්ඛී’’ති වදන්ති. දෙවපුත්තෙ නිස්සක්කං දෙවපුත්තපඤ්හත්තා තස්ස අත්ථස්ස.

251. චතූහි මහාභූතෙහි නිබ්බත්තොති චාතුමහාභූතිකො. තෙනාහ ‘‘චතුමහාභූතමයස්සා’’ති. වමති උග්ගිරන්තො විය හොතීති අත්ථො. වන්තකොති උච්ඡඩ්ඩකො. වන්තුස්සයොති උපචිකාහි වන්තස්ස මත්තිකාපිණ්ඩස්ස උස්සයභූතො. වන්තසිනෙහසම්බද්ධොති වන්තෙන ඛෙළසිනෙහෙන සම්පිණ්ඩිතො. අසුචිකලිමලං වමතීති එත්ථ මුඛාදීහි පාණකානං නිග්ගමනතො පාණකෙ වමතීති අයම්පි අත්ථො ලබ්භතෙව. අරියෙහි වන්තකොති කායභාවසාමඤ්ඤෙන වුත්තං. දුක්ඛසච්චපරිඤ්ඤාය වා සබ්බස්සපි තෙභූමකධම්මජාතස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා සබ්බොපි කායො අරියෙහි ඡන්දරාගප්පහානෙන වන්තො එව. තං සබ්බන්ති යෙහි තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සිතො, යෙහි න්හාරූහි සම්බද්ධො, යෙහි මංසෙහි අවලිත්තො, යෙන අල්ලචම්මෙන පරියොනද්ධො, යාය ඡවියා රඤ්ජිතො, තං අට්ඨිආදිසබ්බං අච්චන්තමෙව ජිගුච්ඡිත්වා විරත්තතායවන්තමෙව. ‘‘යථා චා’’තිආදිනා වත්තබ්බොපමතොපි වම්මිකො විය වම්මිකොති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

සම්භවති ¶ එතස්මාති සම්භවො, මාතාපෙත්තිකො සම්භවො එතස්සාති මාතාපෙත්තිකසම්භවො. තස්ස. උපචියති එතෙනාති උපචයො’ ඔදනකුම්මාසං උපචයො එතස්සාති ඔදනකුම්මාසූපචයො. තස්ස. අධුවසභාවතාය ¶ අනිච්චධම්මස්ස, සෙදගූථ-පිත්ත-සෙම්හාදි-ධාතුක්ඛොභ-ගරුභාවදුග්ගන්ධානං විනොදනාය උච්ඡාදෙතබ්බධම්මස්ස, පරිතො සම්බාහනෙන පරිමද්දිතබ්බධම්මස්ස, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවතාය භෙදනධම්මස්ස, තතො එව විකිරණසභාවතාය විද්ධංසනධම්මස්සාති ධම්ම-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තනුවිලෙපනෙනාති කායාවලෙපනෙන උච්ඡාදනවිලෙපනෙන. අඞ්ගපච්චඞ්ගාබාධවිනොදනත්ථායාති තාදිසසමුට්ඨාන-සරීරවිකාරවිගමාය. යස්මා සුක්කසොණිතං ආහාරො, උච්ඡාදනං පරිමද්දනඤ්ච යථාරහං උප්පාදස්ස, වුඩ්ඪියා ච පච්චයො, තස්මා ආහ ‘‘මාතාපෙත්තික…පෙ… කථිතො’’ති. උච්චාවචභාවොති යථාරහං යොජෙතබ්බො – ඔදනකුම්මාසූපචය-උච්ඡාදනපරිමද්දනග්ගහණෙහි උච්චභාවො, වඩ්ඪී. මාතාපෙත්තිකසම්භවග්ගහණෙන සමුදයො. ඉතරෙහි අවචභාවො, පරිහානි, අත්ථඞ්ගමො පකාසිතො. අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සණ්ඨපනම්පි හි වට්ටපච්චයත්තා වට්ටන්ති.

කොධො ධූමොති එත්ථ ධූමපරියායෙන කොධස්ස වුත්තත්තා ධූම-සද්දො කොධෙ වත්තතීති වුත්තං ‘‘ධූමො විය ධූමො’’ති. භස්මනීති භස්මං. මොසවජ්ජන්ති මුසාවාදො. ධූමො එව ධූමායිතං. ඉච්ඡා ධූමායිතං එතිස්සාති ඉච්ඡාධූමායිතා, පජා. ඉච්ඡාධූමායිතසද්දස්ස තණ්හාය වුත්ති වුත්තනයො එව. ධූමායන්තොති විතක්කසන්තාපෙන සංතප්පෙන්තො, විතක්කෙන්තොති අත්ථො. පලිපොති දුක්කරමහාකද්දමං. තිමූලන්ති තීහි මූලෙහි පතිට්ඨිතං විය අචලං පවත්තන්ති වුත්තං. රජො ච ධූමො ච මයා පකාසිතාති රජසභාවකරණට්ඨෙන ‘‘රජො’’ති ච ධූමසභාවකරණට්ඨෙන ‘‘ධූමො’’ති ච මයා පකාසිතා. පකතිධූමො විය අග්ගිස්ස කිලෙසග්ගිජාලස්ස පඤ්ඤාණභාවතො. ධම්මදෙසනාධූමො ඤාණග්ගිසන්ධීපනස්ස පුබ්බඞ්ගමභාවතො. අයං රත්තිං ධූමායනාති යා දිවා කත්තබ්බකම්මන්තෙ උද්දිස්ස රත්තියං අනුවිතක්කනා, අයං රත්තිං ධූමායනා.

සත්තන්නං ධම්මානන්ති ඉදං සුත්තෙ (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 28) ආගතනයෙන වුත්තං. සුත්තඤ්ච තථා ආරාධනවෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන. තදෙකට්ඨතාය වා තදඤ්ඤකිලෙසානං. සුන්දරපඤ්ඤොති ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාය පඤ්ඤාය සුන්දරපඤ්ඤො.

එතන්ති ¶ ‘‘සත්ථ’’න්ති එතං අධිවචනං සංකිලෙසධම්මානං සසනතො සමුච්ඡින්දනතො. න්ති වීරියං. පඤ්ඤාගතිකමෙව පඤ්ඤාය හිතස්සෙව අධිප්පෙතත්තා. ලොකියාය පඤ්ඤාය ආරම්භකාලෙ ලොකියවීරියං ¶ ගහෙතබ්බං, ලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය පවත්තික්ඛණෙ ලොකුත්තරවීරියං ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. අත්ථදීපනාති උපමෙය්යත්ථදීපනී උපමා.

ගාමතොති අත්තනො වසනගාමතො. මන්තෙති ආථබ්බනමන්තෙ. තෙ හි බ්රාහ්මණා අරඤ්ඤෙ එව වාචෙන්ති ‘‘මා අඤ්ඤෙ අස්සොසු’’න්ති. තථා අකාසීති චත්තාරො කොට්ඨාසෙ අකාසි. එවමෙත්ථ වම්මිකපඤ්හස්සෙව වසෙන උපමා ආගතා, සෙසානං වසෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

ලඞ්ගනට්ඨෙන නිවාරණට්ඨෙන ලඞ්ගී, පලිඝො. ඤාණමුඛෙති විපස්සනාඤාණවීථියං. පතතීති පවත්තති. කම්මට්ඨානඋග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙනාති චතුසච්චකම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනෙන තස්ස අත්ථපරිපුච්ඡාවසෙන චෙව විපස්සනාසඞ්ඛාත-අත්ථවිනිච්ඡය-පරිපුච්ඡාවසෙන ච. සබ්බසො ඤාතුං ඉච්ඡා හි පරිපුච්ඡා. විපස්සනා ච අනිච්චාදිතො සබ්බතෙභූමකධම්මානං ඤාතුං ඉච්ඡති. එවං විපස්සනාවසෙන අවිජ්ජාපහානමාහ, උපරිකත්තබ්බසබ්භාවතො න තාව මග්ගවසෙන.

වල්ලිඅන්තරෙ වාති වා-සද්දො පංසුඅන්තරෙ වා මත්තිකන්තරෙ වාති අවුත්තවිකප්පත්ථො. චිත්තාවිලමත්තකොවාති චිත්තක්ඛොභමත්තකොව. අනිග්ගහිතොති පටිසඞ්ඛානබලෙන අනිවාරිතො. මුඛවිකුලනං මුඛසඞ්කොචො. හනුසඤ්චොපනං පාපෙති අන්තොජප්පනාවත්ථායං. දිසා විලොකනං පාපෙති යත්ථ බාධෙතබ්බො ඨිතො, තංදස්සනත්ථං නිවාරකපරිවාරණත්ථං. දණ්ඩසත්ථාභිනිපාතන්ති දණ්ඩසත්ථානං පරස්ස උපරි නිපාතනාවත්ථං. යෙන කොධෙන අනිග්ගහිතෙන මාතාදිකං අඝාතෙතබ්බං උග්ඝාතෙත්වා ‘‘අයුත්තං වත මයා කත’’න්ති අත්තානම්පි හනති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පරඝාතනම්පි අත්තඝාතනම්පි පාපෙතී’’ති. යෙන වා පරස්ස හඤ්ඤමානස්ස වසෙන ඝාතකොපි ඝාතනං පාපුණාති, තාදිසස්ස වසෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො. කොධසාමඤ්ඤෙන හෙතං වුත්තං ‘‘පරං ඝාතෙත්වා අත්තානං ඝාතෙතී’’ති. පරමුස්සදගතොති පරමුක්කංසගතො. දළ්හං පරිස්සයමාවහතාය කොධොව කොධූපායාසො. තෙනාහ ‘‘බලවප්පත්තො’’තිආදි.

ද්වෙධාපථසමා ¶ හොති අප්පටිපත්තිහෙතුභාවතො.

කුසලධම්මො න තිට්ඨති නීවරණෙහි නිවාරිතපරමත්තා. සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවයතො පඨමං සමථෙන නීවරණවික්ඛම්භනං හොති, විපස්සනා පන තදඞ්ගවසෙනෙව තානි නීහරතීති වුත්තං ‘‘වික්ඛම්භනතදඞ්ගවසෙනා’’ති.

‘‘කුම්මොව ¶ අඞ්ගානි සකෙ කපාලෙ’’තිආදීසු (සං. නි. 1.17) කුම්මස්ස අඞ්ගභාවෙන විසෙසතො පාදසීසානි එව වුච්චන්තීති ආහ ‘‘පඤ්චෙව අඞ්ගානි හොන්තී’’ති. විපස්සනාචාරස්ස වුච්චමානත්තා අධිකාරතො සම්මසනීයානමෙව ධම්මානං ඉධ ගහණන්ති ‘‘සබ්බෙපි සඞ්ඛතා ධම්මා’’ති විසෙසං කත්වාව වුත්තං. තෙනාහ භගවා ‘‘පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති.

සුනන්ති කොට්ටන්ති එත්ථාති සූනා, අධිකුට්ටනන්ති ආහ ‘‘සූනාය උපරී’’ති. අසිනාති මංසකන්තනෙන. ඝාතියමානාති හඤ්ඤමානා විබාධියමානා. වත්ථුකාමානං උපරි කත්වාති වත්ථුකාමෙසු ඨපෙත්වා තෙ අච්චාධානං කත්වා. කන්තිතාති ඡින්දිතා. කොට්ටිතාති බිලසො විභජිතා. ඡන්දරාගප්පහානන්ති ඡන්දරාගස්ස වික්ඛම්භනප්පහානං.

සම්මත්තාති මුච්ඡිතා සම්මූළ්හා. නන්දීරාගං උපගම්ම වට්ටං වඩ්ඪෙන්තීති සම්මූළ්හත්තා එවආදීනවං අපස්සන්තා නන්දීරාගස්ස ආරම්මණං උපගන්ත්වා තං පරිබ්රූහෙන්ති. නන්දීරාගබද්ධාති නන්දීරාගෙ ලග්ගත්තා තෙන බද්ධා. වට්ටෙ ලග්ගන්තීති තෙභූමකෙ වට්ටෙ සජ්ජන්ති. තත්ථ සජ්ජත්තා එව දුක්ඛං පත්වාපි න උක්කණ්ඨන්ති න නිබ්බින්දන්ති. ඉධ අනවසෙසප්පහානං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘චතුත්ථමග්ගෙන නන්දීරාගප්පහානං කථිත’’න්ති.

අනඞ්ගණසුත්තෙ (ම. නි. අට්ඨ. 1.63) පකාසිතො එව ‘‘ඡන්දාදීහි න ගච්ඡන්තී’’තිආදිනා. ‘‘බුද්ධො සො භගවා’’තිආදි ‘‘නමො කරොහී’’ති (ම. නි. 1.249, 251) වුත්තනමක්කාරස්ස කරණාකාරදස්සනං. බොධායාති චතුසච්චසම්බොධාය. තථා දමථසමථතරණපරිනිබ්බානානි අරියමග්ගවසෙන වෙදිතබ්බානි. සමථපරිනිබ්බානානි පන අනුපාදිසෙසවසෙනපි යොජෙතබ්බානි. කම්මට්ඨානං අහොසීති විපස්සනාකම්මට්ඨානං අහොසි. එතස්ස පඤ්හස්සාති එතස්ස පන්නරසමස්ස පඤ්හස්ස අත්ථො. එවං ඉතරෙසුපි වත්තබ්බං විපස්සනාකම්මට්ඨානං ඛීණාසවගුණෙහි මත්ථකං පාපෙන්තො යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසි, න ¶ පුච්ඡිතානුසන්ධිනාති අධිප්පායො. නනු ච පුච්ඡාවසෙනායං දෙසනා ආරද්ධාති? සච්චං ආරද්ධා, එවං පන ‘‘පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො’’ති වත්තබ්බං, න ‘‘පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන නිට්ඨපිතා’’ති. අන්තරපුච්ඡාවසෙන දෙසනාය අපරිවත්තිතත්තා ආරම්භානුරූපමෙව පන දෙසනා නිට්ඨපිතා.

වම්මිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

252. මහාගොවින්දෙන ¶ පරිග්ගහිතතාකිත්තනං තදා මගධරාජෙන පරිග්ගහිතූපලක්ඛණං. තස්ස හි සො පුරොහිතො. මහාගොවින්දොති පුරාතනො එකො මගධරාජාති කෙචි. ගය්හතීති ගහො, රාජූනං ගහො රාජගහං. නගර-සද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙති රාජූහි දිස්වා සම්මා පතිට්ඨාපිතත්තා තෙසං ගහං ගෙහභූතන්තිපි රාජගහං. ආරක්ඛසම්පත්තිආදිනා අනත්ථුප්පත්තිහෙතුතාය උපගතානං පටිරාජූනං ගහං ගහභූතන්තිපි රාජගහං, ආරාමරාමණීයකාදීහි රාජතෙ, නිවාසසුඛතාදිනා සත්තෙහි මමත්තවසෙන ගය්හති, පරිග්ගය්හතීති වා රාජගහන්ති එවමාදිකෙ පකාරෙ. බුද්ධකාලෙ ච චක්කවත්තිකාලෙ චාති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. වෙළූහි පරික්ඛිත්තං අහොසි, න පන කෙවලං කට්ඨකපවනමෙව. රඤ්ඤො උය්යානකාලෙ පතිට්ඨාපිතඅට්ටාලකවසෙන අට්ටාලකයුත්තං.

ජනනං ජාති, ජාතියා භූමි ජාතිභූමං, ජායි වා මහාබොධිසත්තො එත්ථාභි ජාති, සා එව භූමීති ජාතිභූමං, සා ඉමෙසං නිවාසොති ජාතිභූමකාති ආහ ‘‘ජාතිභූමකාති ජාතිභූමිවාසිනො’’ති. කස්ස පනායං ජාතිභූමීති ආහ ‘‘තං ඛො පනා’’තිආදි. තෙන අනඤ්ඤසාධාරණාය ජාතියා අධිප්පෙතත්තා සදෙවකෙ ලොකෙ සුපාකටභාවතො විසෙසනෙන විනාපි විසිට්ඨවිසයොව ඉධ ජාති-සද්දො විඤ්ඤායතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්ස ජාතට්ඨානසාකියජනපදො’’ති. තත්ථපි කපිලවත්ථුසන්නිස්සයො පදෙසොති ආහ ‘‘කපිලවත්ථාහාරො’’ති.

සාකියමණ්ඩලස්සාති ¶ සාකියරාජසමූහස්ස. දසන්නං අප්පිච්ඡකථාදීනං වත්ථු දසකථාවත්ථු, අප්පිච්ඡතාදි. තත්ථ සුප්පතිට්ඨිතතාය තස්ස ලාභී දසකථාවත්ථුලාභී. තත්ථාති දසකථාවත්ථුස්මිං.

ගරුකරණීයතාය ධම්මො ගරු එතස්සාති ධම්මගරු, තස්ස භාවො ධම්මගරුතා, තාය. ‘‘අජ්ඣාසයෙන වෙදිතබ්බො’’ති වත්වා න කෙවලං අජ්ඣාසයෙනෙව, අථ ඛො කායවචීපයොගෙහිපි වෙදිතබ්බොති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මගරුතායෙව හී’’තිආදිමාහ. තියාමරත්තිං ධම්මකථං කත්වාති එත්ථ ‘‘කුම්භකාරස්ස නිවෙසනෙ තියාමරත්තිං වසන්තො ධම්මකථං කත්වා’’ති එවං වචනසෙසවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤථා යථාලාභවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ තියාමරත්තිං ධම්මකථා කතාති ආපජ්ජති, න ච තං අත්ථි. වක්ඛති හි ‘‘බහුදෙව රත්තින්ති දියඩ්ඪයාමමත්ත’’න්ති. දසබලාදිගුණවිසෙසා විය ධම්මගාරවහෙතුකා පරහිතපටිපත්තිපි සබ්බබුද්ධානං මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය සදිසා එවාති ඉමස්ස භගවතො ධම්මගාරවකිත්තනෙ ‘‘කස්සපොපි භගවා’’තිආදිනා කස්සපභගවතො ධම්මගාරවං දස්සෙති.

චාරිකං නික්ඛමීති ජනපදචාරිකං චරිතුං නික්ඛමි. ජනපදචාරිකාය අකාලෙ නික්ඛන්තත්තා කොසලරාජාදයො වාරෙතුං ආරභිංසු. පවාරෙත්වා හි චරණං බුද්ධාචිණ්ණං. පුණ්ණාය සම්මාපටිපත්තිං පච්චාසීසන්තො භගවා ‘‘කිං මෙ කරිස්සසී’’ති ආහ.

අනහාතොවාති ධම්මසවනුස්සුක්කෙන සායන්හෙ බුද්ධාචිණ්ණං න්හානං අකත්වාව. අත්තහිතපරහිතපටිපත්තීසු එකිස්සා ද්වින්නඤ්ච අත්ථිතාසිද්ධා චතුබ්බිධතා පටිපත්තිකතා එව නාම හොතීති වුත්තං ‘‘පටිපන්නකො ච නාම…පෙ… චතුබ්බිධො හොතී’’ති. පටික්ඛෙපපුබ්බකොපි හි පටිපන්නො අත්ථතො පටිපන්නත්ථො එවාති. කාමං අත්තහිතාය පටිපන්නො තාය සම්මාපටිපත්තියා සාසනං සොභති, න පන සාසනං වඩ්ඪෙති අප්පොස්සුක්කභාවතො, න ච කාරුණිකස්ස භගවතො සබ්බථා මනොරථං පූරෙති. තථා හි භගවා පඨමබොධියං එකසට්ඨියා ච අරහන්තෙසු ජාතෙසු ¶ – ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, බහුජනහිතායා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.86-88; මහාව. 32) භික්ඛූ පරහිතපටිපත්තියං නියොජෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘එවරූපං භික්ඛුං භගවා න පුච්ඡති, කස්මා? න මය්හං සාසනස්ස වුඩ්ඪිපක්ඛෙ ඨිතො’’ති.

සමුදායො අප්පකෙන ඌනොපි අනූනො විය හොතීති බාකුලත්ථෙරං චතුත්ථරාසිතො බහි කත්වාපි ‘‘අසීතිමහාථෙරා වියා’’ති වුත්තං. අසීතිමහාථෙරසමඤ්ඤා වා අවයවෙපි අට්ඨසමාපත්තිසාමඤ්ඤා විය දට්ඨබ්බා. ඊදිසෙ ඨානෙ බහූනං එකතො කථනං මහතා කණ්ඨෙන ච කථනං සත්ථු චිත්තාරාධනමෙවාති තෙහි භික්ඛූහි තථා පටිපන්නන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තෙ භික්ඛූ මෙඝසද්දං සුත්වා’’තිආදිමාහ. ගුණසම්භාවනායාති වක්ඛමානගුණහෙතුකාය සම්භාවනාය සම්භාවිතො, න යෙන කෙනචි කිච්චසමත්ථතාදිනා.

අප්ප-සද්දස්ස ¶ පරිත්තපරියායතං මනසි කත්වා ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං වියා’’ති. තෙනාහ ‘‘න හි තස්සා’’තිආදි. අප්ප-සද්දො පනෙත්ථ අභාවත්ථොති සක්කා විඤ්ඤාතුං ‘‘අප්පාබාධතඤ්ච සඤ්ජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.225; 2.134) විය.

අත්රිච්ඡතා නාම (අ. නි. ටී. 1.1.63) අත්ර අත්ර ඉච්ඡාති කත්වා. අසන්තගුණසම්භාවනතාති අත්තනි අවිජ්ජමානං ගුණානං විජ්ජමානානං විය පරෙසං පකාසනා. සද්ධොති මං ජනො ජානාතූති වත්තපටිපත්තිකාරකවිසෙසලාභීති ජානාතු ‘‘වත්තපටිපත්තිආපාථකජ්ඣායිතා’’ති එවමාදිනා. සන්තගුණසම්භාවනාති ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා අත්තනි විජ්ජමානසීලධුතධම්මාදිගුණවිභාවනා. තාදිසස්ස හි පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාපි හොති.

ගණ්හන්තොයෙව උම්මුජ්ජි අඤ්ඤෙසං අජානන්තානංයෙවාති අධිප්පායො.

අප්පිච්ඡතාපධානං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන චතුබ්බිධං ඉච්ඡාපභෙදං දස්සෙත්වා පුනපි පුග්ගලාධිට්ඨානෙන චතුබ්බිධං ඉච්ඡාපභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘අපරොපි චතුබ්බිධො ¶ අප්පිච්ඡො’’තිආදිමාහ. දායකස්ස වසන්ති දායකස්ස චිත්තවසං. දෙය්යධම්මස්ස වසන්ති දෙය්යධම්මස්ස අප්පබහුභාවං. අත්තනො ථාමන්ති අත්තනො යාපනමත්තකථාමං.

එකභික්ඛුපි න අඤ්ඤාසි සොසානිකවත්තෙ සම්මදෙව වුත්තිත්තා. අබ්බොකිණ්ණන්ති අවිච්ඡෙදං. දුතියො මං න ජානෙය්යාති දුතියො සහායභූතොපි යථා මං ජානිතුං න සක්කුණෙය්ය, තථා සට්ඨි වස්සානි නිරන්තරං සුසානෙ වසාමි, තස්මා අහං අහො සොසානිකුත්තමො.

ධම්මකථාය ජනතං ඛොභෙත්වාති ලොමහංසනසාධුකාරදානචෙලුක්ඛෙපාදිවසෙන සන්නිපතිතං ඉතරඤ්ච ‘‘කථං නු ඛො අය්යස්ස සන්තිකෙව ධම්මං සොස්සාමා’’ති කොලාහලවසෙන මහාජනං ඛොභෙත්වා. ගතොති ‘‘අයං සො, තෙන රත්තියං ධම්මකථා කතා’’ති ජානනභයෙන පරියත්තිඅප්පිච්ඡතාය පරිවෙණං ගතො.

තයො ¶ කුලපුත්තා වියාති පාචීනවංසදායෙ සමග්ගවාසං වුත්ථා තයො කුලපුත්තා විය. පහායාති පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිවසෙන පච්ඡා අග්ගමග්ගෙනෙව පජහිත්වා.

අප්පිච්ඡතාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පකතිදුබ්බලාදීනං ගරුචීවරාදීනි නඵාසුභාවාවහානි සරීරඛෙදාවහානි ච හොන්තීති පයොජනවසෙන නඅත්රිච්ඡතාදිවසෙන තානි පරිවත්තෙත්වා ලහුකචීවරපරිභොගො න සන්තොසවිරොධීති ආහ ‘‘ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොතී’’ති. මහග්ඝචීවරං, බහූනි වා චීවරානි ලභිත්වාපි තානි විස්සජ්ජෙත්වා තදඤ්ඤස්ස ගහණං යථාසාරුප්පනයෙ ඨිතත්තා න සන්තොසවිරොධීති ආහ ‘‘තෙසං…පෙ… ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොතී’’ති. එවං සෙසපච්චයෙසුපි යථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසනිද්දෙසෙසු අපිසද්දග්ගහණෙ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. යථාසාරුප්පසන්තොසොයෙව අග්ගො අලොභජ්ඣාසයස්ස උක්කංසනතො.

ද්වාදසවිධසන්තොසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකොති ¶ එකාකී. ගච්ඡතීති චුණ්ණිකඉරියාපථවසෙන වුත්තං. චරතීති විහාරතො බහි සඤ්චාරවසෙන, විහරතීති දිවාවිහාරාදිවසෙන. කායවිවෙකොති ච නෙක්ඛම්මාධිමුත්තස්ස භාවනානුයොගවසෙන විවෙකට්ඨකායතා, න ඣානවිවෙකමත්තං. තෙනාහ ‘‘නෙක්ඛම්මාභිරතාන’’න්ති. පරිසුද්ධචිත්තානන්ති නීවරණාදිසංකිලෙසතො විසුද්ධචිත්තානං. පරමවොදානප්පත්තානන්ති විතක්කාදිතංතංඣානපටිපක්ඛවිගමෙන පරමං උත්තමං වොදානං පත්තානං. නිරුපධීනන්ති කිලෙසුපධිආදීනං විගමෙන නිරුපධීනං.

සංසීදති ¶ එතෙනාති සංසග්ගො, රාගො. සවනහෙතුකො, සවනවසෙන වා පවත්තො සංසග්ගො සවනසංසග්ගො. එස නයො සෙසෙසුපි. කායසංසග්ගො පන කායපරාමාසො. ඉත්ථී වාති වධූ, යුවතී වා. සන්ධානෙතුන්ති පුබ්බෙනාපරං ඝටෙතුං. සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙනාති ඉදං මූලභූතං සවනං සන්ධාය වුත්තං, තස්ස පිට්ඨිවත්තකමනොද්වාරිකජවනවීථීසු උප්පන්නොපි රාගො සවනසංසග්ගොයෙව. දස්සනසංසග්ගෙපි එසෙව නයො. අනිත්ථිගන්ධබොධිසත්තො පරෙහි කථියමානවසෙන පවත්තසවනසංසග්ගස්ස නිදස්සනං. තිස්සදහරො අත්තනා සුය්යමානවසෙන. තත්ථ පඨමං ජාතකෙ වෙදිතබ්බන්ති ඉතරං දස්සෙන්තො ‘‘දහරො කිරා’’තිආදිමාහ. කාමරාගෙන විද්ධොති රාගසල්ලෙන හදයෙ අප්පිතො අන්තො අනුවිද්ධො.

සොති දස්සනසංසග්ගො. එවං වෙදිතබ්බොති වත්ථුවසෙන පාකටං කරොති. තස්මිං කිර ගාමෙ යෙභුය්යෙන ඉත්ථියො අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා, තස්මා ථෙරො ‘‘සචෙ අන්තොගාමෙ න චරිස්සසී’’ති ආහ. කාලස්සෙව පවිට්ඨත්තා යාගුං අදාසි, තස්මා යාගුමෙව ගහෙත්වා ගච්ඡන්තං ‘‘නිවත්තථ, භන්තෙ, භික්ඛං ගණ්හාහී’’ති ආහංසු. යාචිත්වාති ‘‘න මයං, භන්තෙ, භික්ඛං දාතුකාමා නිවත්තෙම, අපිච ඉදං භන්තෙ කාරණ’’න්ති යාචිත්වා.

ආදිතො ¶ ලපනං ආලාපො, වචනපටිවචනවසෙන පවත්තො ලාපො සල්ලාපො. භික්ඛුනියාති ඉදං නිදස්සනමත්තං. යාය කායචිපි ඉත්ථියා සන්තකපරිභොගවසෙන උප්පන්නරාගොපි සම්භොගසංසග්ගොව.

පඤ්චවිධසංසග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භික්ඛුනො භික්ඛූහි කායපරාමාසො කායසම්බාහනාදිවසෙන. කායසංසග්ගන්ති කායපරාමාසසංසග්ගං. ගාහගාහකොති ගණ්හනකානං ගණ්හනකොති අත්ථො. ගාහමුත්තකොති අයොනිසො ආමිසෙහි සඞ්ගණ්හනකෙහි සයං මුච්චනකො. මුත්තගාහකොති යථාවුත්තසඞ්ගහතො මුත්තානං සඞ්ගණ්හනකො. මුත්තමුත්තකොති මුච්චනකෙහි සයම්පි මුච්චනකො. ගහණවසෙන සඞ්ගණ්හනවසෙන. උපසඞ්කමන්ති තතො කිඤ්චි ¶ ලොකාමිසං පච්චාසීසන්තා, න දක්ඛිණෙය්යවසෙන. භික්ඛුපක්ඛෙ ගහණවසෙනාති පච්චයලාභාය සඞ්ගණ්හනවසෙනාති යොජෙතබ්බං. වුත්තනයෙනාති ‘‘ආමිසෙනා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

ඨානන්ති අත්තනො ඨානාවත්ථං. පාපුණිතුං න දෙති උප්පන්නමෙව තං පටිසඞ්ඛානබලෙන නීහරන්තො වික්ඛම්භෙති. තෙනාහ ‘‘මන්තෙනා’’තිආදි. යථා ජීවිතුකාමො පුරිසො කණ්හසප්පෙන, අමිත්තෙන වා සහ න සංවසති, එවං ඛණමත්තම්පි කිලෙසෙහි සහ න සංවසතීති අත්ථො.

චතුපාරිසුද්ධිසීලං ලොකියං ලොකුත්තරඤ්ච. තථා සමාධිපි. විපස්සනාය පාදකා විපස්සනාපාදකාති අට්ඨසමාපත්තිග්ගහණෙන යථා ලොකියසමාධි ගහිතො, එවං විපස්සනාපාදකා එතෙසන්ති විපස්සනාපාදකාති අට්ඨසමාපත්තිග්ගහණෙනෙව ලොකුත්තරො සමාධි ගහිතො. යථා හි චත්තාරි රූපජ්ඣානානි අධිට්ඨානං කත්වා පවත්තො මග්ගසමාධි විපස්සනාපාදකො, එවං චත්තාරි අරූපජ්ඣානානි අධිට්ඨානං කත්වා පවත්තොපි. සමාපත්තිපරියායො පන පුබ්බවොහාරෙන වෙදිතබ්බො. පටිපක්ඛසමුච්ඡෙදනෙන සම්මා ආපජ්ජනතො වා යථා ‘‘සොතාපත්තිමග්ගො’’ති. එවමෙත්ථ සීලසමාධීනම්පි මිස්සකභාවො වෙදිතබ්බො, න පඤ්ඤාය එව. විමුත්තීති අරියඵලන්ති වුත්තං ‘‘විමුත්තිසම්පන්නො’’ති වුත්තත්තා. තඤ්හි නිප්ඵාදනට්ඨෙන සම්පාදෙතබ්බං, න නිබ්බානන්ති.

එත්ථ ¶ ච අප්පිච්ඡතාය ලද්ධපච්චයෙන පරිතුස්සති, සන්තුට්ඨතාය ලද්ධා තෙ අගධිතො අමුච්ඡිතොආදීනවදස්සී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති, එවංභූතො ච කත්ථචි අලග්ගමානසතාය පවිවෙකං පරිබ්රූහෙන්තො කෙනචි අසංසට්ඨො විහරති ගහට්ඨෙන වා පබ්බජිතෙන වා. සො එවං අජ්ඣාසයසම්පන්නො වීරියං ආරභති අප්පත්තස්ස පත්තියා, අනධිගමස්ස අධිගමාය. ආරභන්තො ච යථාසමාදින්නං අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛති, තස්ස සීලස්ස සුපරිසුද්ධතං නිස්සාය උප්පජ්ජති අවිප්පටිසාරො, අයමස්ස සීලසම්පදා. තස්ස අවිප්පටිසාරමූලකෙහි පාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධිසුඛෙහි සම්මා බ්රූහිතං චිත්තං සම්මදෙව සමාධියති, අයමස්ස සමාධිසම්පදා. තතො යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, අයමස්ස පඤ්ඤාසම්පදා. විමුත්තචිත්තතා පනස්ස විමුත්තිසම්පදා, තතො විමුත්තිතො ඤාණදස්සනන්ති එතෙසං දසන්නං කථාවත්ථූනං අනුපුබ්බී වෙදිතබ්බා. තස්ස යො දසහි කථාවත්ථූහි සමන්නාගමො, අයං අත්තහිතාය පටිපත්ති. යා නෙසං පරෙසං සංකිත්තනං, අයං පරහිතාය පටිපත්ති. තාසු පුරිමා ඤාණපුබ්බඞ්ගමා ඤාණසම්පයුත්තා ච, ඉතරා කරුණාපුබ්බඞ්ගමා කරුණාසම්පයුත්තා චාති සබ්බං ඤාණකරුණාකණ්ඩං වත්තබ්බං.

දසහි ¶ කථාවත්ථූහි කරණභූතෙහි භික්ඛූනං ඔවාදං දෙති, ‘‘භික්ඛුනා නාම අත්රිච්ඡතාදිකෙ දූරතො වජ්ජෙත්වා සම්මදෙව අප්පිච්ඡෙන භවිතබ්බ’’න්තිආදිනා තං තං කථාවත්ථුං භික්ඛූනං උපදිසතීති අත්ථො. උපදිසන්තො හි තානි ‘‘තෙහි භික්ඛූ ඔවදතී’’ති වුත්තො. ඔවදතියෙව සරූපදස්සනමත්තෙන. සුඛුමං අත්ථං පරිවත්තෙත්වාති එවම්පි අප්පිච්ඡතා හොති එවම්පීති අප්පිච්ඡතාදිවසෙන අපරාපරං අප්පිච්ඡතාවුත්තිං දස්සෙත්වා තත්ථ සුඛුමනිපුණං අප්පිච්ඡතාසඞ්ඛාතං අත්ථං ජානාපෙතුං න සක්කොති. විඤ්ඤාපෙතීති යථාවුත්තෙහි විසෙසෙහි විඤ්ඤාපෙති. කාරණන්ති යෙන කාරණෙන අප්පිච්ඡතා ඉජ්ඣති, තං පන ‘‘මහිච්ඡතාදීසු එතෙ දොසා, අප්පිච්ඡතාය අයමානිසංසො’’තිආදීනවානිසංසදස්සනං දට්ඨබ්බං. සම්මා හෙතුනා අප්පිච්ඡතං දස්සෙතීති සන්දස්සකො. ගාහෙතුන්ති යථා ගණ්හති, තථා කාතුං, තත්ථ පට්ඨපෙතුන්ති අත්ථො. උස්සාහජනනවසෙනාති යථා තං සමාදානං නිච්චලං හොති, එවං උස්සොළ්හියා උප්පාදනවසෙන සම්මදෙව උත්තෙජෙතීති සමුත්තෙජකො. උස්සාහජාතෙති අප්පිච්ඡතාය ජාතුස්සාහෙ. වණ්ණං වත්වා තත්ථ සම්පත්තිං ආයතිඤ්ච ලබ්භමානගුණං කිත්තෙත්වා සම්පහංසෙති සම්මදෙව පකාරෙහි තොසෙතීති ¶ සම්පහංසකො. එවං සන්තුට්ඨිආදීසු යථාරහං යොජනා කාතබ්බා.

253. සත්ථු සම්මුඛා එවං වණ්ණො අබ්භුග්ගතොති. ඉමිනා තස්ස වණ්ණස්ස යථාභූතගුණසමුට්ඨිතතං දස්සෙති. මන්දමන්දො වියාති අති විය අඡෙකො විය. අබලබලො වියාති අති විය අබලො විය. භාකුටිකභාකුටිකො වියාති අති විය දුම්මුඛො විය. අනුමස්සාති අනුමසිත්වා, දස කථාවත්ථූනි සරූපතො විසෙසතො ච අනුපරිග්ගහෙත්වාති අත්ථො. පරිග්ගණ්හනං පන නෙසං අනුපවිසනං විය හොතීති වුත්තං ‘‘අනුපවිසිත්වා’’ති. සබ්රහ්මචාරීහි වණ්ණභාසනං එකො ලාභොති යොජනා. එවං සෙසෙසුපි. පත්ථයමානො එවමාහ ධම්මගරුතායාති අධිප්පායො.

254. අභිරමනං ¶ අභිරතං, තදෙව අනුනාසිකලොපං අකත්වා වුත්තං ‘‘අභිරන්ත’’න්ති. භාවනපුංසකඤ්චෙතං. අනභිරති නාම නත්ථි, අභිරමිත්වා චිරවිහාරොපි නත්ථි සම්මදෙව පරිඤ්ඤාතවත්ථුකත්තා. සබ්බසහා හි බුද්ධා භගවන්තො අසය්හලාභිනො.

පුබ්බෙ ධම්මගරුතාකිත්තනපසඞ්ගෙන ගහිතං අග්ගහිතඤ්ච මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදිං එකදෙසෙන දස්සෙත්වා වනවාසිතිස්සසාමණෙරස්ස වත්ථුං විත්ථාරෙත්වා ජනපදචාරිකං කථෙතුං ‘‘භගවා හී’’තිආදි ආරද්ධං. ආකාසගාමීහි සද්ධිං ගන්තුකාමො ‘‘ඡළභිඤ්ඤානං ආරොචෙහී’’ති ආහ. සඞ්ඝකම්මෙන සිජ්ඣමානාපි උපසම්පදා සත්ථු ආණාවසෙනෙව සිජ්ඣනතො ‘‘බුද්ධදායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති වුත්තන්ති වදන්ති. අපරෙ ‘‘අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සස්සෙව තස්ස උපසම්පදං අනුජානන්තො සත්ථා ‘බුද්ධදායජ්ජං තෙ ¶ දස්සාමී’ති අවොචා’’ති වදන්ති. උපසම්පාදෙත්වාති ධම්මසෙනාපතිනා උපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙත්වා.

නවයොජනසතිකං මජ්ඣිමදෙසපරියාපන්නමෙව, තතො පරං නාධිප්පෙතං දන්ධතාවසෙන ගමනතො. සමන්තාති ගතගතට්ඨානස්ස චතූසු පස්සෙසු. අඤ්ඤෙනපි කාරණෙනාති භික්ඛූනං සමථවිපස්සනාතරුණභාවතො අඤ්ඤෙනපි මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකාදිකාරණෙන නික්ඛමති, අන්තොමණ්ඩලං ඔතරති. සත්තහි වාතිආදි ‘‘එකං මාසං වා’’තිආදිනා වුත්තානුක්කමෙන යොජෙතබ්බං.

සරීරඵාසුකත්ථායාති එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිබද්ධවාසෙන උස්සන්නධාතුකස්ස සරීරස්ස විරෙචනෙන ඵාසුභාවත්ථාය. අට්ඨුප්පත්තිකාලාභිකඞ්ඛනත්ථායාති අග්ගික්ඛන්ධූපමසුත්ත (අ. නි. 7.72) මඝදෙවජාතකාදිදෙසනානං (ජා. 1.1.9) විය ධම්මදෙසනාය අට්ඨුප්පත්තිකාලස්ස ආකඞ්ඛනෙන. සුරාපානසික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙ (පාචි. 326) විය සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනත්ථාය. බොධනෙය්යසත්තෙ අඞ්ගුලිමාලාදිකෙ බොධනත්ථාය. නිබද්ධවාසඤ්ච පුග්ගලං උද්දිස්ස චාරිකා නිබද්ධචාරිකා.

255. අපරිග්ගහභාවං කත්ථචි අලග්ගභාවං දස්සෙතුං ‘‘යූථං පහාය…පෙ… මත්තහත්ථී වියා’’ති ¶ වුත්තං. අසහායකිච්චොති සහායකිච්චරහිතො සීහො විය. තෙනස්ස එකවිහාරිතං තෙජවන්තතඤ්ච දස්සෙති. තදා පන කායවිවෙකො න සක්කා ලද්ධුන්ති ඉදමෙත්ථ කාරණං දට්ඨබ්බං. බහූහීතිආදි පන සභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. ථෙරස්ස පරිසා සුවිනීතා චිණ්ණගරුවාසා ගරුනො ඉච්ඡානුරූපමෙව වත්තති.

වුත්තකාරණයුත්තෙ අද්ධානගමනෙ චාරිකානං වොහාරො සාසනෙ නිරුළ්හොති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. කෙනචිදෙව නිමිත්තෙන කිස්මිඤ්චි අත්ථෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය තන්නිමිත්තරහිතෙපි අඤ්ඤස්මිං පවත්ති රුළ්හී නාම. විජිතමාරත්තා සඞ්ගාමවිජයමහායොධො විය. අඤ්ඤං සෙවිත්වාති ‘‘මම ආගතභාවං සත්ථු ආරොචෙහී’’ති ආරොචනත්ථං අඤ්ඤං භික්ඛුං සෙවිත්වා.

භගවා ¶ ධම්මං දෙසෙන්තො තංතංපුග්ගලජ්ඣාසයානුරූපං තදනුච්ඡවිකමෙව ධම්මිං කථං කරොතීති දස්සෙන්තො ‘‘චූළගොසිඞ්ගසුත්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාමග්ගිරසානිසංසන්ති ‘‘කච්චි පන වො, අනුරුද්ධා, සමග්ගා සම්මොදමානා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.326) සාමග්ගිරසානිසංසං කථෙසි. ආවසථානිසංසන්ති ‘‘සීතං උණ්හං පටිහනතී’’තිආදිනා (චූළව. 295, 315) ආවසථපටිසංයුත්තං ආනිසංසං. සතිපටිලාභිකන්ති ජොතිපාලත්ථෙරෙ ලාමකං ඨානං ඔතිණ්ණමත්තෙ මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ පන සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථනං කත්වා පාරමියො පූරෙන්තො ආගතො. තාදිසස්ස නාම පමාදවිහාරො න යුත්තොති යථා කස්සපො භගවා බොධිසත්තස්ස සතිං පටිලභිතුං ධම්මිං කථං කථෙසි, තථා අයං භගවා තමෙව පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තකථං භික්ඛූනං ඝටිකාරසුත්තං (ම. නි. 2.282) කථෙසි. චත්තාරො ධම්මුද්දෙසෙති – ‘‘උපනීයති ලොකො අද්ධුවො, අතාණො ලොකො අනභිස්සරො, අස්සකො ලොකො සබ්බං පහාය ගමනීයං, ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො චා’’ති (ම. නි. 2.305) ඉමෙ චත්තාරො ධම්මුද්දෙසෙ කථෙසි. කාමඤ්චෙතෙ ධම්මුද්දෙසා රට්ඨපාලසුත්තෙ (ම. නි. 2.304) ආයස්මතා රට්ඨපාලත්ථෙරෙන රඤ්ඤො කොරබ්යස්ස කථිතා, තෙ පන භගවතො එව ආහරිත්වා ථෙරෙන තත්ථ කථිතාති වුත්තං ‘‘රට්ඨපාලසුත්තෙ’’තිආදි. තථා හි වුත්තං සුත්තෙ – ‘‘අත්ථි ඛො, මහාරාජ, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන චත්තාරො ධම්මුද්දෙසා උද්දිට්ඨා’’තිආදි (ම. නි. 2.305) පානකානිසංසකථන්ති ‘‘අග්ගිහුත්තං මුඛං යඤ්ඤා’’තිආදිනා (ම. නි. 2.400; සු. නි. 573) අනුමොදනං වත්වා පුන පකිණ්ණකකථාවසෙන පානකපටිසංයුත්තං ආනිසංසකථං කථෙසි. එකීභාවෙ ආනිසංසං කථෙසි, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං භගුං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසී’’තිආදි ¶ (ම. නි. 3.238). අනන්තනයන්ති අපරිමාණදෙසනානයං අප්පිච්ඡතාදිපටිසංයුත්තං ධම්මිං කථං. තෙනාහ ‘‘පුණ්ණ, අයම්පි අප්පිච්ඡකථායෙවා’’තිආදි බහූහි පරියායෙහි නානානයං දෙසෙති. කථං තථා දෙසිතං ථෙරො අඤ්ඤාසීති ආහ ‘‘පටිසම්භිදාපත්තස්ස…පෙ… අහොසී’’ති.

256. තතො ¶ පට්ඨායාති. යදා ජාතිභූමකා භික්ඛූ සත්ථු සම්මුඛා ථෙරස්ස වණ්ණං භාසිංසු, තතො පට්ඨාය. සීසානුලොකී හුත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධනං ථෙරෙන සමාගමෙ ආදරවසෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි වුත්තං පාඨෙ ‘‘අප්පෙව නාමා’’තිආදි, ‘‘තරමානරූපො’’ති ච. යං පන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘එකස්මිං ඨානෙ නිලීන’’න්තිආදි, තං අකාරණං. න හි ධම්මසෙනාපති තස්ස ථෙරස්ස නිසින්නට්ඨානං අභිඤ්ඤාඤාණෙන ජානිතුං න සක්කොති. ‘‘කච්චි නු ඛො මං අදිස්වාව ගමිස්සතී’’ති අයම්පි චින්තා ආදරවසෙනෙවාති යුත්තං. න හි සත්ථාරං දට්ඨුං ආගතො සාවකො අපි ආයස්මා අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො සත්ථුකප්පං ධම්මසෙනාපතිං තත්ථ වසන්තං අදිස්වාව ගච්ඡනකො නාම අත්ථි. දිවාවිහාරන්ති සම්පදානෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘දිවාවිහාරත්ථායා’’ති.

257. පුරිමකථායාති පඨමාලාපෙ. අප්පතිට්ඨිතායාති නප්පවත්තිතාය. පච්ඡිමකථා න ජායතීති පච්ඡා වත්තබ්බකථාය අවසරො න හොති. සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡි දිට්ඨසංසන්දනවසෙන. ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම අරියමග්ගො. යස්මා තතො උත්තරිම්පි පත්තබ්බං අත්ථෙව, තස්මා ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලාදීසු ඨිතස්සපි බ්රහ්මචරියවාසො මත්ථකං න පාපුණාතී’’ති වුත්තං. තස්මාති බ්රහ්මචරියවාසස්ස මත්ථකං අප්පත්තත්තා. සබ්බං පටික්ඛිපීති සත්තමම්පි පඤ්හං පටික්ඛිපි, ඉතරෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

අප්පච්චයපරිනිබ්බානන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානමාහ. ඉදානි පකාරන්තරෙනපි අනුපාදාපරිනිබ්බානං දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙධා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගහණූපාදානන්ති දළ්හග්ගහණභූතං උපාදානං ¶ . තෙනාහ ‘‘කාමුපාදානාදික’’න්ති. පච්චයූපාදානන්ති යං කිඤ්චි පච්චයමාහ. සො හි අත්තනො ඵලං උපාදියති උපාදානවසෙන ගණ්හතීති උපාදානන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පච්චයූපාදානං නාම…පෙ… පච්චයා’’ති. ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චතී’’ති වචනතො (මහාව. 28, 30) අරහත්තඵලං අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති කථෙන්ති. න ච උපාදානසම්පයුත්තන්ති උපාදානෙහි එතං න සහිතං නාපි උපාදානෙහි සහ පවත්ති හුත්වා. න ච කඤ්චි ධම්මං උපාදියතීති කස්සචි ධම්මස්ස ආරම්මණකරණවසෙන න උපාදියති ¶ . පරිනිබ්බුතන්තෙති අග්ගමග්ගෙන කාතබ්බකිලෙසපරිනිබ්බානපරියොසානන්තෙ ජාතත්තා. අමතධාතුමෙව අනුපාදාපරිනිබ්බානං කථෙන්ති, කථෙන්තානඤ්ච යථා තස්ස කොචි පච්චයො නාම නත්ථි, එවං අධිගතොපි යථා කොචි පච්චයො නාම න හොති, තථා පරිනිබ්බානං අපච්චයපරිනිබ්බානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අයං අන්තො’’තිආදිමාහ. පුන පුච්ඡං ආරභි අනුපාදාපරිනිබ්බානං සරූපතො පතිට්ඨාපෙතුකාමො.

258. සබ්බපරිවත්තෙසූති සබ්බෙසු පඤ්හපරිවත්තනෙසු, පඤ්හවාරෙසූති අත්ථො. සගහණධම්මමෙවාති ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා ගණ්හතීති ගහණං, සහ ගහණෙනාති සගහණං, උපාදානියන්ති අත්ථො. විවට්ටසන්නිස්සිතස්ස අභාවතො වට්ටමෙව අනුගතොති වට්ටානුගතො. තෙනාහ ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලමත්තස්සපි අභාවතො’’ති. යො පන චතුබ්බිධෙ විවට්ටූපනිස්සයෙ සීලෙ ඨිතො, සොපි ‘‘අඤ්ඤත්ර ඉමෙහි ධම්මෙහී’’ති වත්තබ්බතං අරහති.

සත්තවිසුද්ධිපඤ්හවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

259. නිස්සක්කවචනමෙතං ‘‘යාව හෙට්ඨිමසොපානකළෙවරා’’තිආදීසු විය. අත්ථොති පයොජනං. චිත්තවිසුද්ධි හෙත්ථ සීලවිසුද්ධිං පයොජෙති තස්ස තදත්ථත්තා. සීලවිසුද්ධිකිච්චං කතං නාම හොති සමාධිසංවත්තනතො. සමාධිසංවත්තනිකා හි සීලවිසුද්ධි නාම. සබ්බපදෙසූති ‘‘චිත්තවිසුද්ධි යාවදෙව දිට්ඨිවිසුද්ධත්ථා’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු, දිට්ඨිවිසුද්ධියං ඨිතස්ස චිත්තවිසුද්ධකිච්චං කතං නාම හොතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං.

සාවත්ථිනගරං විය සක්කායනගරං අතික්කමිතබ්බත්තා. සාකෙතනගරං විය නිබ්බානනගරං පාපුණිතබ්බත්තා ¶ . අච්චායිකස්ස කිච්චස්ස උප්පාදකාලො විය නවමෙනෙව ඛණෙන පත්තබ්බස්ස අභිසමයකිච්චස්ස උපාදකාලො. යථා රඤ්ඤො සත්තමෙන රථවිනීතෙන සාකෙතෙ අන්තෙපුරද්වාරෙ ඔරුළ්හස්ස න තාව කිච්චං නිට්ඨිතං නාම හොති, සංවිධාතබ්බසංවිධානං ඤාතිමිත්තගණපරිවුතස්ස සුරසභොජනපරිභොගෙ නිට්ඨිතං නාම සියා, එවමෙතං ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා තෙසංයෙව පටිප්පස්සද්ධිපහානසාධකඅරියඵලසමඞ්ගිකාලෙ අභිසමයකිච්චං නිට්ඨිතං නාම හොති. තෙනාහ ¶ ‘‘යොගිනො…පෙ… කාලො දට්ඨබ්බො’’ති. තත්ථ පරොපණ්ණාස කුසලධම්මා නාම චිත්තුප්පාදපරියාපන්නා ඵස්සාදයො පරොපණ්ණාස අනවජ්ජධම්මා. නිරොධසයනෙති නිබ්බානසයනෙ.

‘‘විසුද්ධියො’’ති වා ‘‘කථාවත්ථූනී’’ති වා අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති තෙසං අත්ථතො අනඤ්ඤභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉතී’’ති ආරද්ධං. ආයස්මා පුණ්ණො දස කථාවත්ථූනි විස්සජ්ජෙසීති සත්ත විසුද්ධියො නාම විස්සජ්ජන්තොපි දස කථාවත්ථූනි විස්සජ්ජෙසි තෙසං අත්ථතො අනඤ්ඤත්තා. එතෙනෙව ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡන්තො දස කථාවත්ථූනි පුච්ඡීති අයම්පි අත්ථො වුත්තොවාති වෙදිතබ්බො. න්ති පඤ්හං. කිං ජානිත්වා පුච්ඡීති විසුද්ධිපරියායෙන කථාවත්ථූනි පුච්ඡාමීති කිං ජානිත්වා පුච්ඡි. දසකථාවත්ථුලාභිනං ථෙරං විසුද්ධියො පුච්ඡන්තො පුච්ඡිතට්ඨානෙයෙව පුච්ඡනෙන කිං තිත්ථකුසලො වා පන හුත්වා විසයස්මිං පුච්ඡි, උදාහු පානීයත්ථිකමතිත්ථෙහි ඡින්නතටෙහි පාතෙන්තො විය අතිත්ථකුසලො හුත්වා අපුච්ඡිතබ්බට්ඨානෙ අවිසයස්මිං පුච්ඡීති යොජනා. ඉමිනා නයෙන විස්සජ්ජනපක්ඛෙපි අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යදත්ථමස්ස විචාරණා ආරද්ධා, තං දස්සෙන්තෙන ‘‘තිත්ථකුසලො හුත්වා’’තිආදිං වත්වා විසුද්ධිකථාවත්ථූනං අත්ථතො අනඤ්ඤත්තෙපි අයං විසෙසො වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘යං හී’’තිආදි වුත්තං. තදමිනාති යං ‘‘සංඛිත්තං, විත්ථිණ්ණ’’න්ති ච වුත්තං, තං ඉමිනා ඉදානි වුච්චමානෙන නයෙන විධිනා වෙදිතබ්බං.

එකා සීලවිසුද්ධීති විසුද්ධීසු විසුං එකා සීලවිසුද්ධි. දසසු කථාවත්ථූසු චත්තාරි කථාවත්ථූනි හුත්වා ආගතා අප්පිච්ඡතාදීහි විනා සීලවිසුද්ධියා අසම්භවතො. අප්පිච්ඡකථාතිආදීසු කථාසීසෙන දසකථාවත්ථු ගහිතං. කථෙතබ්බත්තා වා වත්ථු කථාවත්ථූති වුත්තං. එවඤ්ච උපකාරතො, සභාවතො වා චතුන්නං කථාවත්ථූනං සීලවිසුද්ධිසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තිණ්ණං කථාවත්ථූනං චිත්තවිසුද්ධිසඞ්ගහෙපි එසෙව නයො. පඤ්ච විසුද්ධියොති නාමරූපපරිච්ඡෙදො දිට්ඨිවිසුද්ධි, සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි, විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය උප්පන්නං විපස්සනාඤාණං ¶ මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි, උදයබ්බයඤාණාදි නවවිධඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි, අරියමග්ගඤාණං ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො.

260. සම්මොදිතුන්ති ¶ අනන්තරං වුච්චමානෙන සම්මොදිතුං. අට්ඨානපරිකප්පෙනාති අකාරණස්ස වත්ථුනො පරිකප්පනෙන තදා අසම්භවන්තං අත්ථං පරිකප්පෙත්වා වචනෙන. අභිණ්හදස්සනස්සාති නිච්චදස්සනස්ස, නියතදස්සනස්සාති අත්ථො.

උක්ඛිපීති ගුණතො කථිතභාවෙන උක්කංසෙති. ථෙරස්සාති ආයස්මතො පුණ්ණත්ථෙරස්ස. ඉමස්මිං ඨානෙ ඉමස්මිං කාරණෙ එකපදෙනෙව සාවකවිසයෙ අනඤ්ඤසාධාරණගුණාවිකරණනිමිත්තං. ඉදානි තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අමච්චඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. අපචායමානොති පූජයන්තො.

‘‘අනුමස්ස අනුමස්ස පුච්ඡිතා’’ති වුත්තත්තා විචාරණවසෙනාහ ‘‘කිං පන පඤ්හස්ස පුච්ඡනං භාරියං උදාහු විස්සජ්ජන’’න්ති. සහෙතුකං කත්වාති යුත්තායුත්තං කත්වා. සකාරණන්ති තස්සෙව වෙවචනං. පුච්ඡනම්පීති එවං සහධම්මෙන පුච්ඡිතබ්බමත්ථං සයං සම්පාදෙත්වා පුච්ඡනම්පි භාරියං දුක්කරං. විස්සජ්ජනම්පීති සහධම්මෙන විස්සජ්ජනම්පි දුක්කරං. එවඤ්හි විස්සජ්ජෙන්තො විඤ්ඤූනං චිත්තං ආරාධෙතීති. යථානුසන්ධිනාව දෙසනා නිට්ඨිතාආදිතො සපරික්ඛාරං සීලං, මජ්ඣෙ සමාධිං, අන්තෙ වසීභාවප්පත්තං පඤ්ඤං දස්සෙත්වා දෙසනාය නිට්ඨාපිතත්තාති.

රථවිනීතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

261. නිවප්පතීති ¶ නිවාපො, නිවාපං වත්තෙති, නිවාපභොජනං වා එතස්සාති නෙවාපිකො, නිවාපෙන මිගෙ පලොභෙත්වා ගණ්හනකමාගවිකො. තිණබීජානීති නිවාපතිණබීජානි. වප්පන්ති සස්සං විය වපිතබ්බට්ඨෙන වප්පං. ‘‘මයං විය අඤ්ඤෙ කෙ ඊදිසං ලභිස්සන්තී’’ති මානමදං ආපජ්ජිස්සන්ති. විස්සට්ඨසතිභාවන්ති අනුස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතභාවං. තිරච්ඡානා හි විජාතියබලවතිරච්ඡානවසනට්ඨානෙසු සාසඞ්කා උබ්බිග්ගහදයා අප්පමත්තා හොන්ති විසෙසතො මාගවිකාදිමනුස්සූපචාරෙ, රසතණ්හාය පන බද්ධා පමාදං ආපජ්ජස්සන්ති. නිවපති එත්ථාති නිවාපො, නිවාපභූමි නිවාපට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘නිවාපට්ඨානෙ’’ති. ‘‘යථාකාමකරණීයා’’ති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘එකං කිරා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ නීවාරවනං වියාති නීවාරස්ස සමූහො විය. නීවාරො නාම අරඤ්ඤෙ සයංජාතවීහිජාති. මෙඝමාලා වියාති මෙඝඝටා විය. එකග්ඝනන්ති එකජ්ඣං විය අවිරට්ඨං. පක්කමන්තීති ආසඞ්කපරිසඞ්කා හුත්වා පක්කමන්ති. කණ්ණෙ චාලයමානාති අනාසඞ්කන්තානං පහට්ඨාකාරදස්සනං. මණ්ඩලගුම්බන්ති මණ්ඩලකාකාරෙන ඨිතං ගුම්බං.

262. කප්පෙත්වාති උපමාභාවෙන පරිකප්පෙත්වා. මිගෙ අත්තනො වසෙ වත්තාපනං වසීභාවො. සො එව ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, පභාවනට්ඨෙන ආනුභාවො.

263. භයෙන භොගතොති භයෙන සහ සභයං නිවාපපරිභොගතො. බලවීරියන්ති කායබලඤ්ච උට්ඨානවීරියඤ්ච. අට්ඨකථායං පන බලමෙව වීරියං. බලන්ති ච සරීරබලං, තඤ්ච අත්ථතො මනසිකාරමග්ගෙහි අපරාපරං සඤ්චරණකවාතොති වුත්තං ‘‘අපරාපරං සඤ්චරණවායොධාතූ’’ති.

264. සික්ඛිතකෙරාටිකාති පරිචිතසාඨෙය්යා, වඤ්චකාති අත්ථො. ඉද්ධිමන්තො විය ආනුභාවවන්තො විය. පචුරජනෙහි පරභූතා ජාතාති පරජනා, මහාභූතා. තෙනාහ ‘‘යක්ඛා’’ති. සමන්තා සප්පදෙසන්ති සමන්තතො පදෙසවන්තං විපුලොකාසසන්නිවාසට්ඨානං. තස්ස පන සප්පදෙසතා මහාඔකාසතායාති වුත්තං ‘‘මහන්තං ඔකාස’’න්ති.

265. ඝට්ටෙස්සන්තීති ‘‘සභයසමුට්ඨාන’’න්ති සඤ්ඤාදානවසෙන චිත්තං චෙතෙස්සන්ති, තාසෙස්සන්තීති ¶ අත්ථො. පරිච්චජිස්සන්තීති නිබ්බිසිස්සන්ති. මහල්ලකොති ජාතියා මහල්ලකො ජිණ්ණො. දුබ්බලොති බ්යාධිවසෙන, පකතියා වා බලවිරහිතො.

267. නිවාපසදිසතාය නිවාපොති වා. ලොකපරියාපන්නං හුත්වා කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතාය ලොකාමිසානීති වා. වට්ටෙ ආමිසභූතත්තා වට්ටාමිසභූතානං. වසං වත්තෙතීති කාමගුණෙහි කාමගුණෙ ගිද්ධෙ සත්තෙ තස්සෙව ගෙධස්ස වසෙන අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති. තෙනාහ –

‘‘අන්තලික්ඛචරො ¶ පාසො, ය්වායං චරති මානසො;

තෙන තං බාධයිස්සාමි, න මෙ සමණ මොක්ඛසී’’ති. (සං. නි. 1.151; මහාව. 33);

අයන්ති පඨමමිගජාතූපමා. වානපත්ථස්ස සතොව පපඤ්චපරදත්තිකාදිසපුත්තදාරනික්ඛමනං සන්ධායාහ ‘‘සපුත්තභරියපබ්බජ්ජායා’’ති.

268. කාමතො චිත්තස්ස විමුත්ති ඉධ චෙතොවිමුත්තීති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘චෙතොවිමුත්ති නාම…පෙ… උප්පන්නඅජ්ඣාසයො’’ති. කාමෙ විස්සජ්ජෙත්වා පුන තත්ථ නිමුග්ගතාය දුතියසමණබ්රාහ්මණා දුතියමිගජාතූපමා වුත්තා.

269. තතියසමණබ්රාහ්මණා යථාපරිච්චත්තෙ කාමෙ පරිච්චජිත්වා එවං ඨිතා, න දුතියා විය තත්ථ නිමුග්ගාති අධිප්පායෙන ‘‘කිං පන තෙ අකංසූ’’ති පුච්ඡති. ඉතරෙ කාමං උජුකං කාමගුණෙසු න නිමුග්ගා, පරියායෙන පන නිමුග්ගා දිට්ඨිජාලෙන ච අජ්ඣොත්ථටාති දස්සෙන්තො ‘‘ගාමනිගමජනපදරාජධානියො’’තිආදිමාහ. දිට්ඨිජාලම්පි තණ්හාජාලානුගතමෙවාති ආහ ‘‘මාරස්ස පාපිමතො දිට්ඨිජාලෙන පරික්ඛිපිත්වා’’ති.

271. ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමාරා වා ඉධ මාරග්ගහණෙන ගහිතාති දට්ඨබ්බං. අක්ඛීනි භින්දි දට්ඨුං අසමත්ථභාවාපාදනෙන. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාපාදකජ්ඣාන’’න්තිආදි. කිඤ්චාපි මාරො යං කිඤ්චි ඣානං සමාපන්නස්සපි භික්ඛුනො චිත්තං ඉමං නාම ආරම්මණං නිස්සාය වත්තතීති න ජානාති, ඉධාධිප්පෙතස්ස පන භික්ඛුනො වසෙන ‘‘විපස්සනාපාදකජ්ඣාන’’න්ති වුත්තං. තෙනෙව පරියායෙනාති ‘‘න මාරස්ස අක්ඛීනි භින්දී’’ති එවමාදිනා යථාවුත්තපරියායෙන. අදස්සනං ගතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. චක්ඛුස්ස පදං පතිට්ඨාති ච ඉධ ආරම්මණං අධිප්පෙතං තං පරිග්ගය්හ ¶ පවත්තනතොති ආහ ‘‘අප්පතිට්ඨං නිරාරම්මණ’’න්ති. සොති මාරො. දිස්වාති දස්සනහෙතු. යස්මා මග්ගෙන චතුසච්චදස්සනහෙතු ආසවා න පරික්ඛීණා. ඵලක්ඛණෙ හි තෙ ඛීණාති වුච්චන්තීති.

ලොකෙති සත්තලොකෙ සඞ්ඛාරලොකෙ ච. සත්තවිසත්තභාවෙනාති ලග්ගභාවෙන චෙව සවිසෙසං ආසත්තභාවෙන ච. අථ වාතිආදිනා නිද්දෙසනයවසෙන (මහානි. 3, චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22, 23; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 124) විසත්තිකාපදං නිද්දිසති. විසතාති විත්ථටා ¶ රූපාදීසු තෙභූමකධම්මෙසු බ්යාපනවසෙන විසටාති පුරිමවචනමෙව තකාරස්ස ටකාරං කත්වා වුත්තං. විසාලාති විපුලා. විසක්කතීති පරිසක්කති සහති. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාලියමානොපි සහති. ඔසක්කනං, විප්ඵන්දනං වා විසක්කනන්තිපි වදන්ති. විසංහරතීති යථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං දස්සෙන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සඞ්ඛිපති, විසං වා දුක්ඛං, තං හරති උපනෙතීති අත්ථො. විසංවාදිකාති අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ගණ්හාපෙන්තී විසංවාදිකා හොති. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා, විසං වා දුක්ඛදුක්ඛාදිභූතා වෙදනා මූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්සෙව පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති සා ‘‘විසපරිභොගා’’ති වුත්තා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යො පනෙත්ථ පධානො අත්ථො, තං දස්සෙතුං පුන ‘‘විසාලා වා පනා’’තිආදි වුත්තං. නිත්තිණ්ණො උත්තිණ්ණොති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. නිරවසෙසතො වා තිණ්ණො නිත්තිණ්ණො. තෙන තෙන මග්ගෙන උද්ධමුද්ධං තිණ්ණො උත්තිණ්ණො. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නිවාපසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

272. සාධුමයන්ති ¶ එත්ථ සාධු-සද්දො ආයාචනත්ථො, න ‘‘සාධාවුසො’’තිආදීසු (සං. නි. 1.246; සු. නි. 182) විය අභිනන්දනාදිඅත්ථොති ආහ ‘‘ආයාචන්තා’’ති. තෙනාහ පාළියං ‘‘ලභෙය්යාමා’’තිආදි වුත්තං. න සක්කොන්ති, කස්මා? බුද්ධා හි ගරූ හොන්ති, පරමගරූ උත්තමං ගාරවට්ඨානං, න යථා තථා උපසඞ්කමනීයා. තෙනාහ ‘‘එකචාරිකො සීහො’’තිආදි.

‘‘පාකටකිරියායා’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං විවරිතුං ‘‘යං හී’’තිආදි වුත්තං. භගවා සබ්බකාලං කිමෙවමකාසීති? න සබ්බකාලමෙවමකාසි. යදා පන අකාසි, තං දස්සෙතුං ‘‘භගවා පඨමබොධිය’’න්තිආදි වුත්තං. මනුස්සත්තභාවෙති ඉමිනා පුරිසත්තභාවං උල්ලිඞ්ගෙති. ධනපරිච්චාගො කතො නාම නත්ථි භගවතො ධරමානකාලෙති අධිප්පායො.

මාලාකචවරන්ති ¶ මිලාතමාලාකචවරං. රජොජල්ලං න උපලිම්පති අච්ඡතරඡවිභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සුඛුමත්තා ඡවියා කායෙ රජොජල්ලං න ලිම්පතී’’ති. යදි එවං කස්මා භගවා නහායතීති ආහ ‘‘උතුග්ගහණත්ථ’’න්ති.

විහාරොති ජෙතවනවිහාරො. වීසතිඋසභං ගාවුතස්ස චතුත්ථො භාගොති වදන්ති. කදාචීති කස්මිඤ්චි බුද්ධුප්පාදෙ. අචලමෙවාති අපරිවත්තමෙව අනඤ්ඤභාවතො, මඤ්චානං පන අප්පමහන්තතාහි පාදානං පතිට්ඨිතට්ඨානස්ස හානිවඩ්ඪියො හොන්තියෙව.

යන්තනාළිකාහි පරිපුණ්ණසුවණ්ණරසධාරාහි. න්හානවත්තන්ති ‘‘පබ්බජිතෙන නාම එවං න්හායිතබ්බ’’න්ති නහානචාරිත්තං දස්සෙත්වා. යස්මා භගවතො සරීරං සුධන්තචාමීකරසමානවණ්ණං සුපරිසොධිතපවාළරුචිරකරචරණාවරං සුවිසුද්ධනීලරතනාවළිසදිසකෙසතනුරුහං, තස්මා තහං තහං විනිස්සතජාතිහිඞ්ගුලකරසූපසොභිතං උපරි මහග්ඝරතනාවළිසඤ්ඡාදිතං ජඞ්ගමමිව කනකගිරිසිඛරං විරොචිත්ථ. තස්මිඤ්ච සමයෙ දසබලස්ස සරීරතො නික්ඛමිත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො සමන්තතො අසීතිහත්ථප්පමාණෙ පදෙසෙ ආධාවන්තී විධාවන්තී රතනාවළිරතනදාම-රතනචුණ්ණ-විප්පකිණ්ණං විය, පසාරිතරතනචිත්තකඤ්චනපට්ටමිව, ආසිඤ්චමානලාඛාරසධාරා-චිතමිව ¶ , උක්කාසතනිපාතසමාකුලමිව, නිරන්තරං විප්පකිණ්ණ-කණිකාර-කිඞ්කිණික-පුප්ඵමිව, වායුවෙගසමුද්ධත-චිනපිට්ඨචුණ්ණ-රඤ්ජිතමිව, ඉන්දධනු-විජ්ජුලතා-විතානසන්ථතමිව, ගගනතලං තං ඨානං පවනඤ්ච සම්මා ඵරන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘වණ්ණභූමි නාමෙසා’’තිආදි. අත්ථන්ති උපමෙය්යත්ථං. උපමායොති ‘‘ඊදිසො ච හොතී’’ති යථාරහං තදනුච්ඡවිකා උපමා. කාරණානීති උපමුපමෙය්යසම්බන්ධවිභාවනානි කාරණානි. පූරෙත්වාති වණ්ණනං පරිපුණ්ණං කත්වා. ථාමො වෙදිතබ්බො ‘‘අතිත්ථෙ පක්ඛන්දො’’ති අවත්තබ්බත්තා.

273. කණ්ණිකාති සරීරගතබින්දුකතානි මණ්ඩලානි. පරික්ඛාරභණ්ඩන්ති උත්තරාසඞ්ගං සඞ්ඝාටිඤ්ච සන්ධාය වදති. කිං පනායං නයො බුද්ධානම්පි සරීරෙ හොතීති? න හොති, වත්තදස්සනත්ථං පනෙතං කතන්ති දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධානං පනා’’තිආදි වුත්තං. ගමනවසෙන කායස්සාභිනීහරණං ගමනාභිහාරො. යථාධිප්පායාවත්තනං අධිප්පායකොපනං.

අඤ්ඤතරාය පාරමියාති නෙක්ඛම්මපාරමියා. වීරියපාරමියාති අපරෙ. මහාභිනික්ඛමනස්සාති මහන්තස්ස චරිමභවෙ අභිනික්ඛමනස්ස. තඤ්හි මහන්තං ¶ භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං මහන්තඤ්ච චක්කවත්තිසිරිං පජහිත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස ච අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යභෙදස්ස මහතො අත්ථාය හිතාය සුඛාය පවත්තත්තා මහනීයතාය ච මහන්තං අභිනික්ඛමනන්ති වුච්චති.

පුරිමොති ‘‘කතමාය නු කථාය සන්නිසින්නා භවථා’’ති එවං වුත්තඅත්ථො. කා ච පන වොති එත්ථ ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. තෙන යථාපුච්ඡිතාය කථාය වක්ඛමානං විප්පකතභාවං ජොතෙති. පන-සද්දො වචනාලඞ්කාරෙ. යාය හි කථාය තෙ භික්ඛූ සන්නිසින්නා, සා එව අන්තරාකථාභූතා විප්පකතා විසෙසෙන පුන පුච්ඡීයති. අඤ්ඤාති අන්තරා-සද්දස්ස අත්ථමාහ. අඤ්ඤත්ථො හි අයං අන්තරා-සද්දො ‘‘භූමන්තරං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) සමයන්තර’’න්තිආදීසු විය, අන්තරාති වා වෙමජ්ඣෙති අත්ථො. දසකථාවත්ථුනිස්සිතාති ‘‘කිං සීලං නාම, කථඤ්ච පූරෙතබ්බං, කානි චස්ස සංකිලෙසවොදානානී’’තිආදිනා අප්පිච්ඡාදිනිස්සිතා සීලාදිනිස්සිතා ච කථා. අරියොති නිද්දොසො. අථ වා අත්ථකාමෙහි අරණීයොති අරියො, අරියානං අයන්ති වා අරියොති. භාවනාමනසිකාරවසෙන තුණ්හී භවන්ති, න එකච්චබාහිරකපබ්බජිතා විය මූගබ්බතසමාදානෙන. දුතියජ්ඣානම්පි අරියො තුණ්හීභාවො වචීසඞ්ඛාරපහානතො. මූලකම්මට්ඨානන්ති පාරිහාරිය කම්මට්ඨානම්පි. ඣානන්ති දුතියජ්ඣානං.

274. ‘‘සන්නිපතිතානං ¶ වො, භික්ඛවෙ, ද්වය’’න්ති (ම. නි. 1.273; උදා. 12, 28, 29) අට්ඨුප්පත්තිවසෙන දෙසනා පවත්තාති තස්සා උපරිදෙසනාය සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, පරියෙසනාති කො අනුසන්ධී’’ති අනුසන්ධිං පුච්ඡති. අයං තුම්හාකං පරියෙසනාති යා මහාභිනික්ඛමනපටිබද්ධා ධම්මී කථා, සා තුම්හාකං ධම්මපරියෙසනා ධම්මවිචාරණා අරියපරියෙසනා නාම. අපායමග්ගන්ති අනත්ථාවහං මග්ගං. උද්දෙසානුක්කමං භින්දිත්වාති උද්දෙසානුපුබ්බිං ලඞ්ඝිත්වා. ධම්ම-සද්දො ‘‘අමොසධම්මං නිබ්බාන’’න්තිආදීසු විය පකතිපරියායො. ජායනසභාවොති ජායනපකතිකොති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

සබ්බත්ථාති යථා ‘‘පුත්තභරිය’’න්ති ද්වන්දසමාසවසෙන එකත්තං, එස නයො සබ්බත්ථ ‘‘දාසිදාස’’න්තිආදීසු සබ්බපදෙසු. පරතො විකාරං අනාපජ්ජිත්වා ¶ සබ්බදා ජාතරූපමෙව හොතීති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය රඤ්ජීයතීති රජතං, රූපියං. ඉධ පන සුවණ්ණං ඨපෙත්වා යං කිඤ්චි උපභොගපරිභොගාරහං රජතංතෙව ගහිතං. උපධීයති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධයො. චුතීසඞ්ඛාතං මරණන්ති එකභවපරියාපන්නං ඛන්ධනිරොධසඞ්ඛාතං මරණමාහ. ඛණිකනිරොධො පන ඛණෙ ඛණෙ. තෙනාහ ‘‘සත්තානං වියා’’ති. සංකිලිස්සතීති දූසවිසෙන විය අත්තානං දූසිස්සති. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ජාතරූපස්ස උපක්කිලෙසා අයො ලොහ’’න්තිආදි (අ. නි. 5.23). මලං ගහෙත්වාති යෙහි සහයොගතො මලිනං හොති, තෙසං මලිනභාවපච්චයානං වසෙන මලං ගහෙත්වා. ජීරණතො ජරාධම්මවාරෙ ජාතරූපං ගහිතන්ති යොජනා. යෙ පන ජාතිධම්මවාරෙපි ජාතරූපං න පඨන්ති, තෙසං ඉතරෙසං විය ජීරණධම්මවාරෙ සරූපතො අනාගතම්පි උපධිග්ගහණෙන ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. පරිග්ගහෙ ඨිතානං පන වසෙන වුච්චමානෙ අපාකටානම්පි ජාතිජරාමරණානං වසෙන යොජනා ලබ්භතෙව. ජාතරූපසීසෙන චෙත්ථ සබ්බස්සපි අනින්ද්රියබද්ධස්ස ගහණං දට්ඨබ්බං, පුත්තභරියාදිග්ගහණෙන විය මිත්තාමච්චාදිග්ගහණං.

275. අරියෙහි පරියෙසනා, අරියානං පරියෙසනාති වා අරියපරියෙසනාති සමාසද්වයං දස්සෙති ‘‘අයං, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා.

276. මූලතො පට්ඨායාති යං මහාභිනික්ඛමනස්ස මූලභාවෙසුආදීනවදස්සනං, තතො පට්ඨාය. යස්මා තෙ භික්ඛූ තත්ථ මහාභිනික්ඛමනකථාය සන්නිසින්නා, සා ච නෙසං අන්තරාකථා විප්පකතා, තස්මා භගවා තෙසං මූලතො පට්ඨාය මහාභිනික්ඛමනකථං කථෙතුං ආරභි. අහම්පි පුබ්බෙති විසෙසවචනං අපරිපක්කඤාණෙන සයං චරිමභවෙ තීසු පාසාදෙසු තිවිධනාටකපරිවාරස්ස දිබ්බසම්පත්තිසදිසාය මහාසම්පත්තියා අනුභවනං, අභිනික්ඛමිත්වා පධානපදහනවසෙන ¶ අත්තකිලමථානුයොගඤ්ච සන්ධායාහ. අනරියපරියෙසනං පරියෙසින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පඤ්චවග්ගියාපීති යථාසකං ගිහිභොගං අනුයුත්තා තං පහාය පබ්බජිත්වා අත්තකිලමථානුයොගෙ ඨිතා සත්ථු ධම්මචක්කපවත්තනදෙසනාය (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30) තම්පි පහාය අරියපරියෙසනං පරියෙසිංසූති.

277. කාමං ¶ දහර-සද්දො ‘‘දහරං කුමාරං මන්දං උත්තානසෙය්යක’’න්ති (ම. නි. 1.496) එත්ථ බාලදාරකෙ ආගතො, ‘‘භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො’’ති පන වක්ඛමානත්තා යුවාවත්ථා ඉධ දහර-සද්දෙන වුත්තාති ආහ ‘‘තරුණොව සමානො’’ති. පඨමවයෙන එකූනතිංසවයත්තා. ජාතියා හි යාව තෙත්තිංසවයා පඨමවයො. අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං යථා ‘‘දෙවදත්තස්ස රුදන්තස්ස පබ්බජී’’ති. කාමං අස්සුමුච්චනං රොදනං, තං අස්සුමුඛානන්ති ඉමිනා පකාසිතං, තං පන වත්වා ‘‘රුදන්තාන’’න්ති වචනං බලවසොකසමුට්ඨානං ආරොදනවත්ථුං පකාසෙතීති ආහ ‘‘කන්දිත්වා රොදමානාන’’න්ති. කිං කුසලන්ති ගවෙසමානොති කින්ති සබ්බසො අවජ්ජරහිතං එකන්ත නිය්යානිකං පරියෙසමානො. වරපදන්ති වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි එකන්තෙන වරණීයට්ඨෙන වරං, පජ්ජිතබ්බට්ඨෙන පදං. තුඞ්ගසරීරතාය දීඝො, පිඞ්ගලචක්ඛුතාය පිඞ්ගලොති දීඝපිඞ්ගලො. ධම්මොති විනයො, සමයොති අත්ථො. සුත්වාව උග්ගණ්හින්ති තෙන වුච්චමානස්ස සවනමත්තෙනෙව උග්ගණ්හිං වාචුග්ගතං අකාසිං.

පටිලපනමත්තකෙනාති පුන ලපනමත්තකෙන. ජානාතීති ඤාණො, ඤාණොති වාදො ඤාණවාදො, තං ඤාණවාදං. ‘‘වදාමී’’ති ආගතත්තා අට්ඨකථායං ‘‘ජානාමී’’ති උත්තමපුරිසවසෙන අත්ථො වුත්තො. අඤ්ඤෙපි බහූති අඤ්ඤෙපි බහූ මම තථාභාවං ජානන්තා ‘‘අයං ඉමං ධම්මං ජානාතී’’ති, ‘‘අකම්පනීයතාය ථිරො’’ති වා එවං වදන්ති. ලාභීති අඤ්ඤාසීති ධම්මස්ස උද්දිසනෙන මහාපඤ්ඤතාය ‘‘අයං අත්තනා ගතමග්ගං පවෙදෙති, න අනුස්සුතිකො’’ති අඤ්ඤාසි. අස්සාති බොධිසත්තස්ස. එතදහොසීති එතං ‘‘න ඛො ආළාරො කාලාමො’’තිආදි මනසි අහොසි, චින්තෙසීති අත්ථො.

හෙට්ඨිමසමාපත්තීහි විනා උපරිමසමාපත්තීනං සම්පාදනස්ස අසම්භවතො ‘‘සත්ත සමාපත්තියො මං ජානාපෙසී’’ති ආහ. පයොගං කරෙය්යන්ති භාවනං අනුයුඤ්ජෙය්යන්ති අත්ථො. එවමාහාති එවං ‘‘අහං, ආවුසො’’තිආදිමාහ, සත්තන්නං සමාපත්තීනං අධිගමං පච්චඤ්ඤාසීති අත්ථො.

අනුසූයකොති අනිස්සුකී. තෙන මහාපුරිසෙ පසාදං පවෙදෙසි. බොධිසත්තස්ස තා සමාපත්තියො ¶ නිබ්බත්තෙත්වා ඨිතස්ස පුරිමජාතිපරිචයෙන ඤාණස්ස ච මහන්තතාය තාසං ගති ච අභිසම්පරායො ච උපට්ඨාසි ¶ . තෙන ‘‘වට්ටපරියාපන්නා එවෙතා’’ති නිච්ඡයො උදපාදි. තෙනාහ ‘‘නායං ධම්මො නිබ්බිදායා’’තිආදි. එකච්චානං විරාගභාවනාසමතික්කමාවහොපි නෙව තෙසම්පි අච්චන්තාය සමතික්කමාවහො, සයඤ්ච වට්ටපරියාපන්නොයෙව, තස්මා නෙව වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය, යදග්ගෙන න නිබ්බිදාය, තදග්ගෙන න විරජ්ජනත්ථාය, රාගාදීනං පාපධම්මානං න නිරුජ්ඣනත්ථාය, න උපසමත්ථාය, තස්මා තං අභිඤ්ඤෙය්යධම්මං න අභිජානනත්ථාය…පෙ… සංවත්තතීති යොජනා.

යාවදෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනුපපත්තියාති සත්තසු සමාපත්තීසු උක්කට්ඨං ගහෙත්වා වදති. උට්ඨාය සමුට්ඨාය අචුතිධම්මං පරියෙසිතුං යුත්තත්තා තඤ්ච අනතික්කන්තජාතිධම්මමෙවාති මහාසත්තො පජහතීති ආහ ‘‘යඤ්ච ඨානං පාපෙතී’’තිආදි. තතො පට්ඨායාති යදා සමාපත්තිධම්මස්ස ගතිඤ්ච අභිසම්පරායඤ්ච අබ්භඤ්ඤාසි, තතො පට්ඨාය. මක්ඛිකාවසෙනාති භොජනස්ස මක්ඛිකාමිස්සතාවසෙන. මනං න උප්පාදෙති භුඤ්ජිතුන්ති අධිප්පායො. මහන්තෙන උස්සාහෙනාති ඉදං කතිපාහං තත්ථ භාවනානුයොගමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං විය කසිණපරිකම්මාදිකරණං. න හි අන්තිමභවිකබොධිසත්තානං සමාපත්තිනිබ්බත්තනෙ භාරියං නාම. අනලඞ්කරිත්වාති අනු අනු අලංකත්වා පුනප්පුනං ‘‘ඉමිනා න කිඤ්චි පයොජන’’න්ති කත්වා.

278. වාචාය උග්ගහිතමත්තොවාති එත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

279. මහාවෙලා විය මහාවෙලා, විපුලවාලිකපුඤ්ජතාය මහන්තො වෙලාතටො වියාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මහාවාලිකරාසීති අත්ථො’’ති. උරු මරු සිකතා වාලුකා වණ්ණු වාලිකාති ඉමෙ සද්දා සමානත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං.

සෙනා නිගච්ඡි නිවිසි එත්ථාති සෙනානිගමො, සෙනාය නිවිට්ඨට්ඨානං. සෙනානිගාමොති පන අයං සමඤ්ඤා අපරකාලිකා. ගොචරගාමනිදස්සනඤ්චෙතං. උපරිසුත්තස්මින්ති මහාසච්චකසුත්තෙ. ඉධ පන බොධිපල්ලඞ්කො අධිප්පෙතො අරියපරියෙසනාය වුච්චමානත්තා.

280. ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති ¶ ච එකජ්ඣං ගහිතපදද්වයවිසයවිසෙසස්ස අනාමට්ඨත්තා ‘‘මෙ’’ති ච ගහිතත්තා අනවසෙසඤෙය්යාවබොධනසමත්ථමෙව ඤාණවිසෙසං බොධෙති, න ඤාණමත්තං, න දස්සනමත්තන්ති ආහ ‘‘සබ්බධම්මදස්සනසමත්ථඤ්ච මෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උදපාදී’’ති. අකුප්පතායාති විමොක්ඛන්තතාය සබ්බසො පටිපක්ඛධම්මෙහි අසඞ්ඛොභනීයතාය. තෙනාහ ‘‘රාගාදීහි ¶ න කුප්පතී’’ති. ආරම්මණසන්තතායපි තදාරම්මණානං අත්ථි විසෙසො යථා තං ‘‘ආනෙඤ්ජවිහාරෙ’’ති ආහ ‘‘අකුප්පාරම්මණතාය චා’’ති. පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පීති න කෙවලං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව, අථ ඛො යථාධිගතෙ පටිවෙධසද්ධම්මෙ එකූනවීසතිවිධපච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි.

281. පටිවිද්ධොති (දී. නි. ටී. 2.64; සං. නි. ටී. 1.1.172; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.7) සයම්භුඤාණෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පටිමුඛං නිබ්බිජ්ඣනවසෙන පත්තො, යථාභූතං අවබුද්ධොති අත්ථො. ගම්භීරොති මහාසමුද්දො විය මකසතුණ්ඩසූචියා අඤ්ඤත්ර සමුපචිතපරිපක්කඤාණසම්භාරෙහි අඤ්ඤෙසං ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො. තෙනාහ ‘‘උත්තානභාවපටික්ඛෙපවචනමෙත’’න්ති. යො අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො, සො ඔගාහිතුමසක්කුණෙය්යතාය සරූපතො ච පස්සිතුං න සක්කාති ආහ ‘‘ගම්භීරත්තාව දුද්දසො’’ති. දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බොති කිච්ඡෙන කෙනචිදෙව දට්ඨබ්බො. යං පන දට්ඨුමෙව න සක්කා, තස්ස ඔගාහෙත්වා අනු අනු බුජ්ඣනෙ කථා එව නත්ථීති ආහ ‘‘දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො’’ති. දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො අවබොධස්ස දුක්කරභාවතො. ඉමස්මිං ඨානෙ – ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා’’ති සුත්තපදං (සං. නි. 5.1115) වත්තබ්බං. සන්තාරම්මණතාය වා සන්තො. නිබ්බුතසබ්බපරිළාහතාය නිබ්බුතො. පධානභාවං නීතොති වා පණීතො. අතිත්තිකරට්ඨෙන අතප්පකො සාදුරසභොජනං විය. එත්ථ ච නිරොධසච්චං සන්තං ආරම්මණන්ති සන්තාරම්මණං, මග්ගසච්චං සන්තං සන්තාරම්මණඤ්චාති සන්තාරම්මණං. අනුපසන්තසභාවානං කිලෙසානං සඞ්ඛාරානඤ්ච අභාවතො නිබ්බුතසබ්බපරිළාහතාය සන්තපණීතභාවෙනෙව ච අසෙචනකතාය අතප්පකතා දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. උත්තමඤාණවිසයත්තා න තක්කෙන අවචරිතබ්බො, තතො එව නිපුණඤාණගොචරතාය ච සණ්හො. සුඛුමසභාවත්තා ච නිපුණො, බාලානං අවිසයත්තා ¶ පණ්ඩිතෙහි එව වෙදිතබ්බොති පණ්ඩිතවෙදනීයො. ආලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවීයන්තීති ආලයා, පඤ්ච කාමගුණා. ආලයන්ති අල්ලීයන්තී අභිරමණවසෙන සෙවන්තීති ආලයා, තණ්හාවිචරිතානි. රමන්තීති රතිං වින්දන්ති කීළන්ති ලළන්ති. ආලයරතාති ආලයනිරතා.

ඨානං සන්ධායාති ඨාන-සද්දං සන්ධාය. අත්ථතො පන ඨානන්ති ච පටිච්චසමුප්පාදො එව අධිප්පෙතො. තිට්ඨති ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයභූතා අවිජ්ජාදයො. ඉමෙසං සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයාති ඉදප්පච්චයා, අවිජ්ජාදයොව. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා යථා ‘‘දෙවො එව දෙවතා’’ති, ඉදප්පච්චයානං වා අවිජ්ජාදීනං අත්තනො ඵලං පති පච්චයභාවො ¶ උප්පාදනසමත්ථතා ඉදප්පච්චයතා. තෙන සමත්ථපච්චයලක්ඛණො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො හොති. පටිච්ච සමුප්පජ්ජති ඵලං එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. පදද්වයෙනපි ධම්මානං පච්චයට්ඨො එව විභාවිතො. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං එතං අධිවචන’’න්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.572-573) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බන්ති සබ්බසඞ්ඛාරසමථාදිසද්දාභිධෙය්යං සබ්බං අත්ථතො නිබ්බානමෙව. ඉදානි තස්ස නිබ්බානභාවං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා හී’’තිආදි වුත්තං. න්ති නිබ්බානං. ආගම්මාති පටිච්ච අරියමග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයභාවහෙතු. සම්මන්තීති අප්පටිසන්ධිකූපසමවසෙන සම්මන්ති. තථා සන්තා සවිසෙසං උපසන්තා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘වූපසම්මන්තී’’ති. එතෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සම්මන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථො, නිබ්බාන’’න්ති දස්සෙති. සබ්බසඞ්ඛතවිසංයුත්තෙ ච නිබ්බානෙ සබ්බසඞ්ඛාරවූපසමපරියායො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. පටිනිස්සට්ඨාති සමුච්ඡෙදවසෙන පරිච්චත්තා හොන්ති. සබ්බා තණ්හාති අට්ඨසතප්පභෙදා සබ්බාපි තණ්හා. සබ්බෙ කිලෙසරාගාති කාමරාගරූපරාගාදිභෙදා සබ්බෙපි කිලෙසභූතා රාගා, සබ්බෙපි වා කිලෙසා ඉධ ‘‘කිලෙසරාගා’’ති වෙදිතබ්බා, න ලොභවිසෙසා එව චිත්තස්ස විපරිණතභාවාපාදනතො ¶ . යථාහ ‘‘රත්තම්පි චිත්තං විපරිණතං, දුට්ඨම්පි චිත්තං විපරිණතං, මූළ්හම්පි චිත්තං විපරිණත’’න්ති (පාරා. 271). විරජ්ජන්තීති පලුජ්ජන්ති.

චිරනිසජ්ජාචිරභාසනෙහි පිට්ඨිආගිලායනතාලුගලසොසාදිවසෙන කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච වෙදිතබ්බා. සා ච ඛො දෙසනාය අත්ථං අජානන්තානං වසෙන වුත්තා, ජානන්තානං පන දෙසනාය කායපරිස්සමොපි සත්ථු අපරිස්සමොව. තෙනාහ භගවා – ‘‘න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසී’’ති (උදා. 10). තෙනෙවාහ ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්සා’’ති. උභයන්ති චිත්තකිලමථො චෙව චිත්තවිහෙසා චාති උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි බොධිමූලෙයෙව සමුච්ඡින්නත්තා.

අනුබ්රූහනං සම්පිණ්ඩනං. සොති ‘‘අපිස්සූ’’ති නිපාතො. මන්ති පටි-සද්දයොගෙන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘මමා’’ති. වුද්ධිප්පත්තා වා අච්ඡරියා අනච්ඡරියා. වුද්ධිඅත්ථොපි හි අ-කාරො හොති යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 11.තිකමාතිකා). කප්පානං සතසහස්සං චත්තාරි ච අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සදෙවකස්ස ලොකස්ස ධම්මසංවිභාගකරණත්ථමෙව පාරමියො පූරෙත්වා ¶ ඉදානි අධිගතධම්මරජ්ජස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතාපත්තිදීපනතා, ගාථාත්ථස්ස අච්ඡරියතා, තස්ස වුද්ධිප්පත්ති චාති වෙදිතබ්බං. අත්ථද්වාරෙන හි ගාථානං අනච්ඡරියතා. ගොචරා අහෙසුන්ති උපට්ඨහෙසුං. උපට්ඨානඤ්ච විතක්කෙතබ්බතාති ආහ ‘‘පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසූ’’ති.

යදි සුඛාපටිපදාව, කථං කිච්ඡතාති ආහ ‘‘පාරමීපූරණකාලෙ පනා’’තිආදි. එවමාදීනි දුප්පරිච්චජානි දෙන්තස්ස. හ-ඉති වා ‘‘බ්යත්ත’’න්ති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. එකංසත්ථෙති කෙචි. හ බ්යත්තං, එකංසෙන වා අලං නිප්පයොජනං එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස ධම්මස්ස දෙසිතන්ති යොජනා. හලන්ති වා ‘‘අල’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථං පදං ‘‘හලන්ති වදාමී’’තිආදීසු (දී. නි. ටී. 2.65; සං. නි. ටී. 1.1.172) විය. රාගදොසපරිඵුට්ඨෙහීති ඵුට්ඨවිසෙන විය සප්පෙන රාගෙන දොසෙන ච සම්ඵුට්ඨෙහි අභිභූතෙහි. රාගදොසානුගතෙහීති රාගෙන ච දොසෙන ච අනුබන්ධෙහි.

කාමරාගරත්තා ¶ භවරාගරත්තා ච නීවරණෙහි නිවුතතාය, දිට්ඨිරාගරත්තා විපරීතාභිනිවෙසෙන. න දක්ඛන්තීති යාථාවතො ධම්මං න පටිවිජ්ඣිස්සන්ති. එවං ගාහාපෙතුන්ති ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා සභාවෙන යාථාවතො ධම්මං ජානාපෙතුං. රාගදොසපරෙතතාපි නෙසං සම්මූළ්හභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘තමොඛන්ධෙන ආවුටා’’ති.

282. ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා කාරණං විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිනා සයමෙව චොදනං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ අඤ්ඤාතවෙසෙනාති ඉමස්ස භගවතො සාවකභාවූපගමනෙන අඤ්ඤාතරූපෙන. තාපසවෙසෙනාති කෙචි. සො පන අරහත්තාධිගමෙනෙව විගච්ඡෙය්ය. තිවිධං කාරණං අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා පටිපක්ඛස්ස බලවභාවො, ධම්මස්ස ගම්භීරතා, තත්ථ ච සාතිසයං ගාරවන්ති, ත දස්සෙතුං ‘‘තස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. (තත්ථ පටිපක්ඛා නාම රාගාදයො කිලෙසා සම්මාපටිපත්තියා අන්තරායකරත්තා. තෙසං බලවභාවතො චිරපරිභාවනාය සත්තසන්තානතො දුබ්බිසොධියතාය තෙ සත්තෙ මත්තහත්ථිනො විය දුබ්බලපුරිසං අධිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා අනයබ්යසනං ආපාදෙන්තා අනෙකසතයොජනායාමවිත්ථාරං සුනිචිතං ඝනසන්නිවෙසං කණ්ටකදුග්ගම්පි අධිසෙන්ති. දූරප්පභෙදදුච්ඡෙජ්ජතාහි දුබ්බිසොධියතං පන දස්සෙතුං ‘‘අථස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච අන්තො අමට්ඨතාය කඤ්ජියපුණ්ණා ලාබු. චිරපාරිවාසිකතාය තක්කභරිතා චාටි. ස්නෙහතින්තදුබ්බලභාවෙන වසාපීතපිලොතිකා. තෙලමිස්සිතතාය අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථො දුබ්බිසොධනීයා වුත්තා, හීනූපමා චෙතා රූපපබන්ධභාවතො අචිරකාලිකත්තා ච මලීනතාය, කිලෙසසංකිලෙසො එව පන දුබ්බිසොධනීයතරො අනාදිකාලිකත්තා ¶ අනුසයිතත්තා ච. තෙනාහ ‘‘අතිසංකිලිට්ඨා’’ති. යථා ච දුබ්බිසොධනීයතරතාය, එවං ගම්භීරදුද්දසදුරනුබොධානම්පි වුත්තඋපමා හීනූපමාව).

පටිපක්ඛවිගමනෙන ගම්භීරොපි ධම්මො සුපාකටො භවෙය්ය. පටිපක්ඛවිගමනං පන සම්මාපටිපත්තිපටිබද්ධං, සා සද්ධම්මස්සවනාධීනා. තං සත්ථරි ධම්මෙ ච පසාදායත්තං, සො ගරුට්ඨානියානං අජ්ඣෙසනහෙතුකොති පනාළිකාය සත්තානං ධම්මසම්පටිපත්තියා බ්රහ්මයාචනානිමිත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

උපක්කිලෙසභූතං ¶ අප්පං රාගාදිරජං එතස්සාති අප්පරජං, අප්පරජං අක්ඛි පඤ්ඤාචක්ඛු යෙසං තෙ තංසභාවාති කත්වා අප්පරජක්ඛජාතිකාති අයමත්ථො විභාවිතො ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’තිආදිනා. අප්පං රාගාදිරජං යෙසං තංසභාවා අප්පරජක්ඛජාතිකාති එවම්පි සද්දත්ථො සම්භවති. දානාදිදසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි සරණගමනපරහිතපරිණාමනෙහි සද්ධිං (ද්වාදස හොන්තීති) ‘‘ද්වාදසපුඤ්ඤකිරියවසෙනා’’ති වුත්තං.

රාගාදිමලෙන සමලෙහි පූරණාදීහි ඡහි සත්ථාරෙහි සත්ථුපටිඤ්ඤෙහි කබ්බරචනාවසෙන චින්තාකවිආදිභාවෙ ඨත්වා තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං චින්තිතො. තෙ කිර බුද්ධකොලාහලානුස්සවෙන සඤ්ජාතකුතූහලං ලොකං වඤ්චෙත්වා කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පටිජානන්තා යං කිඤ්චි අධම්මංයෙව ධම්මොති දීපෙසුං. තෙනාහ ‘‘තෙ හි පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා’’තිආදි. අපාපුරෙතන්ති එතං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති පිහිතං නිබ්බානනගරස්ස මහාද්වාරං අරියමග්ගං සද්ධම්මදෙසනාහත්ථෙන අපාපුර විවර.

සෙලපබ්බතො උච්චො හොති ථිරො ච, න පංසුපබ්බතො මිස්සකපබ්බතො චාති ආහ ‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනී’’ති. ධම්මමයං පාසාදන්ති ලොකුත්තරධම්මමාහ. සො හි සබ්බසො පසාදාවහො, සබ්බධම්මෙ අතික්කම්ම අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදසදිසො ච. පඤ්ඤාපරියායො වා ඉධ ධම්ම-සද්දො. සා හි අබ්භුග්ගතට්ඨෙන ‘‘පාසාදො’’ති අභිධම්මෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 16) නිද්දිට්ඨා. තථා චාහ –

‘‘පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති. (ධ. ප. 28);

උට්ඨෙහීති ¶ වා ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කතාසඞ්ඛාතසඞ්කොචාපත්තිතො කිලාසුභාවතො උට්ඨහ.

283. ගරුට්ඨානියං පයිරුපාසිත්වා ගරුතරං පයොජනං උද්දිස්ස අභිපත්ථනා අජ්ඣෙසනා, සාපි අත්ථතො යාචනාව හොතීති ආහ ‘‘අජ්ඣෙසනන්ති යාචන’’න්ති. පදෙසවිසයං ඤාණදස්සනං අහුත්වා බුද්ධානංයෙව ¶ ආවෙණිකභාවතො ඉදං ඤාණද්වයං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං බුද්ධචක්ඛූති නාම’’න්ති. තිණ්ණං මග්ගඤාණානන්ති හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති නාමං චතුසච්චධම්මදස්සනමත්තභාවතො. යතො තානි ඤාණානි විජ්ජූපමභාවෙන වුත්තානි, අග්ගමග්ගඤාණං පන ඤාණකිච්චස්ස සිඛාප්පත්තියා න දස්සනමත්තං හොතීති ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති න වුච්චති, තතො තං වජිරූපමභාවෙන වුත්තං. වුත්තනයෙනාති ‘‘අප්පරජක්ඛා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන. යස්මා මන්දකිලෙසා ‘‘අප්පරජක්ඛා’’ති වුත්තා, තස්මා බහලකිලෙසා ‘‘මහාරජක්ඛා’’ති වෙදිතබ්බා. පටිපක්ඛවිධමනසමත්ථතාය තික්ඛානි සූරානි විසදානි, වුත්තවිපරියායෙන මුදූනි. සද්ධාදයො ආකාරාති සද්දහනාදිප්පකාරෙ වදති. සුන්දරාති කල්යාණා. සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 814) පන ‘‘යෙසං ආසයාදයො කොට්ඨාසා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා, විපරීතා ද්වාකාරා’’ති වුත්තං, තං ඉමාය අත්ථවණ්ණනාය අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙතීති දට්ඨබ්බං. කාරණං නාම පච්චයාකාරො, සච්චානි වා.

අයං පනෙත්ථ පාළීති එත්ථ අප්පරජක්ඛාදිපදානං අත්ථවිභාවනෙ අයං තස්සත්ථස්ස විභාවනී පාළි. සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචකධම්මානං බලවභාවො තප්පටිපක්ඛානං පාපධම්මානං දුබ්බලභාවෙනෙව හොති, තෙසඤ්ච බලවභාවො සද්ධාදීනං දුබ්බලභාවෙනාති විමුත්තිපරිපාචකධම්මානං අත්ථිතානත්ථිතාවසෙන අප්පරජක්ඛමහාරජක්ඛතාදයො පාළියං විභජිත්වා දස්සිතා. ඛන්ධාදයො එව ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො. සම්පත්තිභවභූතො ලොකො සම්පත්තිභවලොකො, සුගතිසඞ්ඛාතො උපපත්තිභවො. සම්පත්ති සම්භවති එතෙනාති සම්පත්තිසම්භවලොකො. සුගතිසංවත්තනියො කම්මභවො. දුග්ගති සඞ්ඛාතඋපපත්තිභවදුග්ගති සංවත්තනියකම්මභවා විපත්තිභවලොකවිපත්තිසම්භවලොකා.

පුන එකකදුකාදිවසෙන ලොකං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකො ලොකො’’තිආදි වුත්තං. ආහාරාදයො විය හි ආහාරට්ඨිතිකා සඞ්ඛාරා ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති. එත්ථ එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකාති යායං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බසඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්ති, තාය සබ්බෙ සඞ්ඛාරා එකොව ලොකො එකවිධො පකාරන්තරස්ස අභාවතො. ද්වෙ ලොකාතිආදීසුපි ඉමිනා ¶ නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නිබ්බානස්ස අග්ගහණං තස්ස අලොකසභාවත්තා. නනු ච ආහාරට්ඨිතිකාති එත්ථ පච්චයායත්තවුත්තිතාය මග්ගඵලානම්පි ලොකතා ¶ ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති පරිඤ්ඤෙය්යානං දුක්ඛසච්චධම්මානං ඉධ ‘‘ලොකො’’ති අධිප්පෙතත්තා. අථ වා න ලුජ්ජති න පලුජ්ජතීති යො ගහිතො තථා න හොති, සො ලොකොති තං-ගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. දසායතනානීති දස රූපායතනානි. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

විවට්ටජ්ඣාසයස්ස අධිප්පෙතත්තා තස්ස ච සබ්බං තෙභූමකකම්මං ගරහිතබ්බං වජ්ජිතබ්බඤ්ච හුත්වා උපට්ඨාතීති වුත්තං ‘‘සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජං, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජ’’න්ති. අප්පරජක්ඛමහාරජක්ඛාදීසු පඤ්චසු දුකෙසු එකෙකස්මිං දස දස කත්වා ‘‘පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාතී’’ති වුත්තං. අථ වා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තං ජානාතීති කත්වා තථා වුත්තං. එත්ථ ච අප්පරජක්ඛාදිභබ්බාදිවසෙන ආවජ්ජෙන්තස්ස භගවතො තෙ සත්තා පුඤ්ජපුඤ්ජාව හුත්වා උපට්ඨහන්ති, න එකෙකා.

උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී, ගච්ඡොපි ජලාසයොපි, ඉධ පන ජලාසයො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘උප්පලවනෙ’’ති. යානි උදකස්ස අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුසන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි. දීපිතානීති අට්ඨකථායං පකාසිතානි, ඉධෙව වා ‘‘අඤ්ඤානිපී’’තිආදිනා භාසිතානි.

උග්ඝටිතඤ්ඤූති උග්ඝටිතං නාම ඤාණුග්ඝටනං, ඤාණෙ උග්ඝටිතමත්තෙ එව ජානාතීති අත්ථො. විපඤ්චිතං විත්ථාරිතමෙව අත්ථං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. උද්දෙසාදීහි නෙතබ්බොති නෙය්යො. සහ උදාහටවෙලායාති උදාහාරෙ උදාහටමත්තෙයෙව. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මස්ස ඤාණෙන සද්ධිං අභිසමයො. අයං වුච්චතීති අයං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා නයෙන සංඛිත්තෙන මාතිකාය ඨපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො පුග්ගලො ‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. අයං වුච්චතීති අයං සංඛිත්තෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථෙ ¶ විභජියමානෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො පුග්ගලො ‘‘විපඤ්චිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. උද්දෙසතොති උද්දෙසහෙතු, උද්දිසන්තස්ස, උද්දිසාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. පරිපුච්ඡතොති අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස. අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොතීති අනුක්කමෙන අරහත්තප්පත්ති හොති. න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොතීති තෙන අත්තභාවෙන මග්ගං වා ඵලං වා අන්තමසො ඣානං වා විපස්සනං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමොති අයං පුග්ගලො බ්යඤ්ජනපදමෙව පරමං අස්සාති පදපරමොති වුච්චති.

කම්මාවරණෙනාති ¶ (විභ. අට්ඨ. 826) පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකපටිසන්ධියා. යස්මා පන දුහෙතුකානම්පි අරියමග්ගපටිවෙධො නත්ථි, තස්මා දුහෙතුකා පටිසන්ධිපි ‘‘විපාකාවරණමෙවා’’ති වෙදිතබ්බා. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. අස්සද්ධාති බුද්ධාදීසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා. උත්තරකුරුකා මනුස්සා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා. භවඞ්ගපඤ්ඤාය පන පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගං ලොකුත්තරස්ස පච්චයො න හොති, සොපි දුප්පඤ්ඤො එව නාම. අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං මග්ගං ඔක්කමිතුං අධිගන්තුං අභබ්බා. න කම්මාවරණෙනාතිආදීනි වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බානි.

නිබ්බානස්ස ද්වාරං පවිසනමග්ගො. විවරිත්වා ඨපිතො මහාකරුණූපනිස්සයෙන සයම්භුඤාණෙන අධිගතත්තා. සද්ධං පමුඤ්චන්තූති අත්තනො සද්ධං පවෙසෙන්තු, සද්දහනාකාරං උපට්ඨපෙන්තූති අත්ථො. සුඛෙන අකිච්ඡෙන පවත්තනීයතාය සුප්පවත්තිතං. න භාසිං න භාසිස්සාමීති චින්තෙසිං.

284. ධම්මං දෙසෙස්සාමීති එවං පවත්තිතධම්මදෙසනාපටිසංයුත්තස්ස විතක්කස්ස සත්තමසත්තාහතො පරං අට්ඨමසත්තාහෙයෙව උප්පන්නත්තා වුත්තං ‘‘අට්ඨමෙ සත්තාහෙ’’ති. න ඉතරසත්තාහානි විය පටිනියතකිච්චලක්ඛිතස්ස අට්ඨමසත්තාහස්ස නාම පවත්තිතස්ස සබ්භාවා.

විවටන්ති ¶ දෙවතාවිග්ගහෙන විවටඅඞ්ගපච්චඞ්ගනිද්දාය ජනානං පාකටං විප්පකාරන්ති අත්ථො. ‘‘බුද්ධත්තං අනධිගන්ත්වා න පච්චාගමිස්සාමී’’ති උප්පන්නවිතක්කාතිසයහෙතුකෙන පථවීපරිවත්තනචෙතියං නාම දස්සෙත්වා. සාකියකොලියමල්ලරජ්ජවසෙන තීණි රජ්ජානි. රුක්ඛමූලෙති නිග්රොධමූලෙ. වත්වා පක්කාමි, පක්කමන්තියා චස්සා මහාසත්තො ආකාරං දස්සෙසි සුවණ්ණථාලග්ගහණාය, සා ‘‘තුම්හාකං තං පරිච්චත්තමෙවා’’ති පක්කාමි.

දිවාවිහාරං කත්වාති නානාසමාපත්තියො සමාපජ්ජනෙන දිවාවිහාරං විහරිත්වා. ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු, උපසුස්සතු සරීරෙ මංසලොහිත’’න්තිආදිනා සුත්තෙ (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.237; අ. නි. 2.5; 8.13; මහානි. 17, 196) ආගතනයෙන චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා.

නවයොජනන්ති උබ්බෙධතො වුත්තං, පුථුලතො ද්වාදසයොජනා, දීඝතො යාව චක්කවාළා ආයතාති ¶ වදන්ති. අජ්ඣොත්ථරන්තො උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘උට්ඨෙහි සො, සිද්ධත්ථ, අහං ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති වත්වා තත්ථ සක්ඛිං ඔතාරෙන්තො අත්තනො පරිසං නිද්දිසි. එකප්පහාරෙනෙව – ‘‘අයමෙව අනුච්ඡවිකො, අයමෙව අනුච්ඡවිකො’’ති කොලාහලමකාසි, තං සුත්වා මහාසත්තො…පෙ… හත්ථං පසාරෙති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124);

පුබ්බෙනිවාසඤාණං විසොධෙත්වාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො සීහාවලොකනඤායෙන. වට්ටවිවට්ටං සම්මසිත්වාති චතුසච්චමනසිකාරං සන්ධායාහ. ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස අත්ථායාති පල්ලඞ්කසීසෙන අධිගතවිසෙසං දස්සෙති. තත්ථ හි සිඛාප්පත්තවිමුත්තිසුඛං අවිජහන්තො අන්තරන්තරා ච පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගං මනසිකරොන්තො එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි. එකච්චානන්ති යා අධිගතමග්ගා සච්ඡිකතනිරොධා එකදෙසෙන ච බුද්ධගුණෙ ජානන්ති, තා ඨපෙත්වා තදඤ්ඤෙසං දෙවතානං. අඤ්ඤෙපි බුද්ධත්තකරාති විසාඛාපුණ්ණමතො පට්ඨාය රත්තින්දිවං එවං නිච්චසමාහිතභාවහෙතුකානං බුද්ධගුණානං උපරි අඤ්ඤෙපි ¶ බුද්ධත්තසාධකා, ‘‘අයං බුද්ධො’’ති බුද්ධභාවස්ස පරෙසං විභාවනා ධම්මා කිං නු ඛො අත්ථීති යොජනා.

අනිමිසෙහීති ධම්මපීතිවිප්ඵාරවසෙන පසාදවිකසිතනිච්චලතාය නිමෙසරහිතෙහි. රතනචඞ්කමෙති දෙවතාහි මාපිතෙ රතනමයචඞ්කමෙ. රතනභූතානං සත්තන්නං පකරණානං තත්ථ ච අනන්තනයස්ස ධම්මරතනස්ස සම්මසනෙන තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතන්තිපි වදන්ති. එවන්ති වක්ඛමානාකාරෙන. ඡබ්බණ්ණානං රස්මීනං දන්තෙහි නික්ඛමනතො ඡද්දන්තනාගකුලං වියාති නිදස්සනං වුත්තං.

හෙට්ඨා ලොහපාසාදප්පමාණොති නවභූමකස්ස සබ්බපඨමස්ස ලොහපාසාදස්ස හෙට්ඨා ලොහපාසාදප්පමාණො. ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 5) පන තත්ථ ‘‘භණ්ඩාගාරගබ්භප්පමාණ’’න්ති වුත්තං.

පච්චග්ඝෙති අභිනවෙ. පච්චෙකං මහග්ඝතාය පච්චග්ඝෙති කෙචි, තං න සුන්දරං. න හි බුද්ධා භගවන්තො මහග්ඝං පටිග්ගණ්හන්ති පරිභුඤ්ජන්ති වා. පිණ්ඩපාතන්ති එත්ථ මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච ¶ සන්ධාය වදති. අයං විතක්කොති – ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති අයං පරිවිතක්කො.

පණ්ඩිච්චෙනාති සමාපත්තිපටිලාභසංසිද්ධෙන අධිගමබාහුසච්චසඞ්ඛාතෙන පණ්ඩිතභාවෙන. වෙය්යත්තියෙනාති සමාපත්තිපටිලාභපච්චයෙන පාරිහාරියපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන බ්යත්තභාවෙන. මෙධාවීති තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය තංතංඉතිකත්තබ්බතාපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ච මෙධාය සමන්නාගතොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. මහාජානියොති මහාපරිහානිකො. ආගමනපාදාපි නත්ථීති ඉදං පඨමං වත්තබ්බං, අථාහං තත්ථ ගච්ඡෙය්යං, ගන්ත්වා දෙසියමානං ධම්මම්පිස්ස සොතුං සොතපසාදොපි නත්ථීති යොජනා. කිං පන භගවතා අත්තනො බුද්ධානුභාවෙන තෙ ධම්මං ඤාපෙතුං න සක්කාති? ආම, න සක්කා. න හි පරතො ඝොසං අන්තරෙන සාවකානං ධම්මාභිසමයො සම්භවති, අඤ්ඤථා ඉතරපච්චයරහිතස්සපි ධම්මාභිසමයෙන භවිතබ්බං, න ච තං අත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, පච්චයා සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය පරතො ච ඝොසො අජ්ඣත්තඤ්ච යොනිසොමනසිකාරො’’ති (අ. නි. 2.127). පාළියං රාමස්සෙව සමාපත්තිලාභිතා ආගතා, න උදකස්ස, තං තස්ස බොධිසත්තෙන සමාගතකාලවසෙන වුත්තං ¶ . සො හි පුබ්බෙපි තත්ථ යුත්තප්පයුත්තො විහරන්තො මහාපුරිසෙන ඛිප්පඤ්ඤෙව සමාපත්තීනං නිබ්බත්තිතභාවං සුත්වා සංවෙගජාතො මහාසත්තෙ තතො නිබ්බිජ්ජ පක්කන්තෙ ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති අද්දසා’’ති. එතෙ අට්ඨ බ්රාහ්මණාති සම්බන්ධො. ඡළඞ්ගවාති ඡළඞ්ගවිදුනො. මන්තන්ති මන්තපදං. ‘‘නිජ්ඣායිත්වා’’ති වචනසෙසො, මන්තෙත්වාති අත්ථො. වියාකරිංසූති කථෙසුං.

යථාමන්තපදන්ති ලක්ඛණමන්තසඞ්ඛාතවෙදවචනානුරූපං. ගතාති පටිපන්නා. ‘‘ද්වෙව ගතියො භවන්ති අනඤ්ඤා’’ති (දී. නි. 2.33; 3.199-200; ම. නි. 2.384, 398) වුත්තනියාමෙන නිච්ඡිනිතුං අසක්කොන්තා බ්රාහ්මණා වුත්තමෙව පටිපජ්ජිංසු, න මහාපුරිසස්ස බුද්ධභාවප්පත්තිං පච්චාසීසිංසු. ඉමෙ පන කොණ්ඩඤ්ඤාදයො පඤ්ච ‘‘එකංසතො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ජාතනිච්ඡයත්තා මන්තපදං අතික්කන්තා. පුණ්ණපත්තන්ති තුට්ඨිදානං. නිබ්බිතක්කාති නිබ්බිකප්පා, න ද්වෙධා තක්කා.

වප්පකාලෙති වපනකාලෙ. වපනත්ථං බීජානි නීහරණන්තෙන තත්ථ අග්ගං ගහෙත්වා දානං බීජග්ගදානං නාම. ලායනග්ගාදීසුපි එසෙව නයො. ධඤ්ඤඵලස්ස නාතිපරිණතකාලෙ පුථුකකාලෙ. ලායනෙති සස්සලායනෙ. යථා ලූනං හත්ථකං කත්වා වෙණිවසෙන බන්ධනං වෙණිකරණං. වෙණියො පන පුරිසභාරවසෙන ¶ බන්ධනං කලාපො. ඛලෙ කලාපානං ඨපනදිවසෙ අග්ගං ගහෙත්වා දානං ඛලග්ගං. මද්දිත්වා වීහීනං රාසිකරණදිවසෙ අග්ගං ගහෙත්වා දානං භණ්ඩග්ගං. කොට්ඨාගාරෙ ධඤ්ඤස්ස පක්ඛිපනදිවසෙ දානං කොට්ඨග්ගං. උද්ධරිත්වාති ඛලතො ධඤ්ඤස්ස උද්ධරිත්වා. නවන්නං අග්ගදානානං දින්නත්තාති ඉදං තස්ස රත්තඤ්ඤූනං අග්ගභාවත්ථාය කතාභිනීහාරානුරූපං පවත්තිතසාවකපාරමියා චිණ්ණන්තෙ පවත්තිතත්තා වුත්තං. තිණ්ණම්පි හි බොධිසත්තානං තංතංපාරමියා සිඛාප්පත්තකාලෙ පවත්තිතං පුඤ්ඤං අපුඤ්ඤං වා ගරුතරවිපාකමෙව හොති, ධම්මස්ස ච සබ්බපඨමං සච්ඡිකිරියාය විනා කථං රත්තඤ්ඤූනං අග්ගභාවසිද්ධීති. බහුකාරා ඛො ඉමෙ පඤ්චවග්ගියාති ඉදං පන උපකාරානුස්සරණමත්තකමෙව පරිචයවසෙන ආළාරුදකානුස්සරණං විය.

285. විවරෙති මජ්ඣෙ. තෙනාහ ‘‘තිගාවුතන්තරෙ ඨානෙ’’ති. අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනස්ස පසඞ්ගෙ අන්තරා-සද්දයොගෙන ¶ උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනාහ ‘‘අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කත’’න්ති.

සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන අතික්කමිත්වා. චතුභූමකධම්මං අනවසෙසං ඤෙය්යං සබ්බසො ඤෙය්යාවරණස්ස පහීනත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන අවෙදිං. රජ්ජනදුස්සනමුය්හනාදිනා කිලෙසෙන. අප්පහාතබ්බම්පි කුසලාබ්යාකතං තප්පටිබද්ධකිලෙසමථනෙන පහීනත්තා න හොතීති ආහ ‘‘සබ්බං තෙභූමකධම්මං ජහිත්වා ඨිතො’’ති. ආරම්මණතොති ආරම්මණකරණවසෙන.

කිඤ්චාපි ලොකියධම්මානම්පි යාදිසො ලොකනාථස්ස අධිගමො, න තාදිසො අධිගමො පරූපදෙසො අත්ථි, ලොකුත්තරධම්මෙ පනස්ස ලෙසොපි නත්ථීති ආහ ‘‘ලොකුත්තරධම්මෙ මය්හං ආචරියො නාම නත්ථී’’ති. පටිභාගපුග්ගලොති සීලාදීහි ගුණෙහි පටිනිධිභූතො පුග්ගලො. සහෙතුනාති සහධම්මෙන සපාටිහීරකතාය. නයෙනාති අභිජානනතාදිවිධිනා. චත්තාරි සච්චානීති ඉදං තබ්බිනිමුත්තස්ස ඤෙය්යස්ස අභාවතො වුත්තං. සයං බුද්ධොති සයමෙව සයම්භුඤාණෙන බුද්ධො. විගතපරිළාහතාය සීතිභූතො. තතො එව නිබ්බුතො. ආහඤ්ඡන්ති ආහනිස්සාමි. වෙනෙය්යානං අමතාධිගමාය උග්ඝොසනාදිං කත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනා අමතදුන්දුභීති වුත්තා.

අනන්තඤාණො ජිතකිලෙසොති අනන්තජිනො. එවම්පි නාම භවෙය්යාති එවංවිධෙ නාම රූපරතනෙ ඊදිසෙන ඤාණෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. අයං හිස්ස පබ්බජ්ජාය පච්චයො ජාතො, කතාධිකාරො චෙස. තථා හි භගවා තෙන සමාගමත්ථං පදසාව තං මග්ගං පටිපජ්ජි.

කොට්ඨාසසම්පන්නාති ¶ අඞ්ගපච්චඞ්ගසඞ්ඛාතඅවයවසම්පන්නා. අට්ටීයතීති අට්ටො හොති, දොමනස්සං ආපජ්ජතීති අත්ථො.

අවිහං උපපන්නාසෙති අවිහෙසු නිබ්බත්තා. විමුත්තාති අග්ගඵලවිමුත්තියා විමුත්තා. තෙ හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපජ්ඣගුන්ති තෙ උපකා දයො මානුසං අත්තභාවං ජහිත්වා ඔරම්භාගියසංයොජනප්පහානෙන අවිහෙසු නිබ්බත්තමත්තාව අග්ගමග්ගාධිගමෙන දිබ්බයොගං උද්ධම්භාගියසංයොජනං සමතික්කමිංසු.

286. සණ්ඨපෙසුන්ති ¶ ‘‘නෙව අභිවාදෙතබ්බො’’තිආදිනා (මහාව. 12) සණ්ඨං කිරියාකාරං අකංසු. තෙනාහ ‘‘කතිකං අකංසූ’’ති. පධානතොති පුබ්බෙ අනුට්ඨිතදුක්කරචරණතො. පභාවිතන්ති වාචාසමුට්ඨානං, වචීනිච්ඡාරණන්ති අත්ථො. ‘‘අයං න කිඤ්චි විසෙසං අධිගමිස්සතී’’ති අනුක්කණ්ඨනත්ථං. ‘‘මයං යත්ථ කත්ථචි ගමිස්සාමා’’ති මා විතක්කයිත්ථ. ඔභාසොති විපස්සනොභාසො. නිමිත්තන්ති කම්මට්ඨානනිමිත්තං. එකපදෙනෙවාති එකවචනෙනෙව. ‘‘අනෙන පුබ්බෙපි න කිඤ්චි මිච්ඡා වුත්තපුබ්බ’’න්ති සතිං ලභිත්වා. යථාභූතවාදීති උප්පන්නගාරවා.

අන්තොවිහාරෙයෙව අහොසි දහරකුමාරො විය තෙහි භික්ඛූහි පරිහරිතො. මලෙති සංකිලෙසෙ. ගාමතො භික්ඛූහි නීහටං උපනීතං භත්තං එතස්සාති නීහටභත්තො, තෙන නීහටභත්තෙන භගවතා. එත්තකං කථාමග්ගන්ති – ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, පරියෙසනා’’ති ආරභිත්වා යාව – ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති පදං, එත්තකං දෙසනාමග්ගං. කාමඤ්චෙත්ථ – ‘‘තුම්හෙපි මමඤ්චෙව පඤ්චවග්ගියානඤ්ච මග්ගං ආරූළ්හා, අරියපරියෙසනා තුම්හාකං පරියෙසනා’’ති අට්ඨකථාවචනං. තෙන පන – ‘‘සො ඛො අහං, භික්ඛවෙ, අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො…පෙ… අසංකිලිට්ඨං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං අජ්ඣගමන්ති, අථ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ මයා එවං ඔවදියමානා…පෙ… අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං අජ්ඣගමංසු…පෙ… නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති ඉමස්සෙව සුත්තපදස්ස අත්ථො විභාවිතොති කත්වා වුත්තං ‘‘භගවා යං පුබ්බෙ අවච තුම්හෙපි මමඤ්චෙව පඤ්චවග්ගියානඤ්ච මග්ගං ආරුළ්හා, අරියපරියෙසනා තුම්හාකං පරියෙසනාති. ඉමං එකමෙව අනුසන්ධිං දස්සෙන්තො ආහරී’’ති.

287. අනගාරියානම්පීති පබ්බජිතානම්පි. පඤ්චකාමගුණවසෙන අනරියපරියෙසනා හොති ගධිතාදිභාවෙන පරිභුඤ්ජනතො. මිච්ඡාජීවවසෙනපි අනරියපරියෙසනා හොතීති තතො විසෙසනත්ථං ¶ ‘‘පඤ්චකාමගුණවසෙනා’’ති වුත්තං සච්ඡන්දරාගපරිභොගස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉදානි චතූසු පච්චයෙසු කාමගුණෙ නිද්ධාරෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. පරිභොගරසොති පරිභොගපච්චයපීතිසොමනස්සං. අයං පන රසසමානතාවසෙන ගහණං උපාදාය ¶ ‘‘රසො’’ති වුත්තො, න සභාවතො. සභාවෙන ගහණං උපාදාය පීතිසොමනස්සං ධම්මාරම්මණං සියා, න රසාරම්මණං. අප්පච්චවෙක්ඛණපරිභොගොති පච්චවෙක්ඛණරහිතො පරිභොගො, ඉදමත්ථිතං අනිස්සාය ගධිතාදිභාවෙන පරිභොගොති අත්ථො. ගධිතාති තණ්හාය බද්ධා. මුච්ඡිතාති මුච්ඡං මොහං පමාදං ආපන්නා. අජ්ඣොගාළ්හාති අධිඔගාළ්හා, තං තං ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා ඨිතා. ආදීනවං අපස්සන්තාති සච්ඡන්දරාගපරිභොගෙ දොසං අජානන්තා. අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගහෙතුආදීනවං නිස්සරති අතික්කමති එතෙනාති නිස්සරණං, පච්චවෙක්ඛණඤාණං.

පාසරාසින්ති පාසසමුදායං. ලුද්දකො හි පාසං ඔඩ්ඩෙන්තො න එකංයෙව, න ච එකස්මිංයෙව ඨානෙ ඔඩ්ඩෙති, අථ ඛො තංතංමිගානං ආගමනමග්ගං සල්ලක්ඛෙත්වා තත්ථ තත්ථ ඔඩ්ඩෙන්තො බහූයෙව ඔඩ්ඩෙති, තස්මා තෙ චිත්තෙන එකතො ගහෙත්වා ‘‘පාසරාසී’’ති වුත්තං. වාගුරස්ස වා පාසපදෙසානං බහුභාවතො ‘‘පාසරාසී’’ති වුත්තං.

පාසරාසිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

288. සෙතපරිවාරොති ¶ සෙතපටිච්ඡදො, සෙතවණ්ණාලඞ්කාරොති අත්ථො. පුබ්බෙ පන ‘‘සෙතාලඞ්කාරා’’ති අස්සාලඞ්කාරො ගහිතො, ඉධ චක්කපඤ්ජරකුබ්බරාදිරථාවයවෙසු කාතබ්බාලඞ්කාරො. එවං වුත්තෙනාති එවං ‘‘සෙතාය සුද’’න්තිආදිනා පකාරෙන සංයුත්තමහාවග්ගෙ (සං. නි. 5.4) වුත්තෙන. නාතිමහා යුද්ධමණ්ඩලෙ සඤ්චාරසුඛත්ථං. යොධො සාරථීති ද්වින්නං, පහරණදායකෙන සද්ධිං තිණ්ණං වා.

නගරං පදක්ඛිණං කරොති නගරසොභනත්ථං. ඉදං කිර තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ජාණුස්සොණිට්ඨානන්තරං ජාතිසිද්ධං පරම්පරාගතං චාරිත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉතො එත්තකෙහි දිවසෙහී’’තිආදි. චාරිත්තවසෙන නගරවාසිනොපි තථා තථා පටිපජ්ජන්ති. පුඤ්ඤවාදිමඞ්ගලකථනෙ නියුත්තා මාඞ්ගලිකා. සුවත්ථිපත්තනාය සොවත්ථිකා. ආදි-සද්දෙන වන්දීආදීනං සඞ්ගහො. යසසිරිසම්පත්තියාති යසසම්පත්තියා සිරිසම්පත්තියා ච, පරිවාරසම්පත්තියා චෙව විභවසොභාසම්පත්තියා චාති අත්ථො.

නගරාභිමුඛො ¶ පායාසි අත්තනො භික්ඛාචාරවෙලාය. පණ්ඩිතො මඤ්ඤෙති එත්ථ මඤ්ඤෙති ඉදං ‘‘මඤ්ඤතී’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදං. තස්ස ඉති-සද්දං ආනෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පණ්ඩිතොති මඤ්ඤතී’’ති ආහ. අනුමතිපුච්ඡාවසෙන චෙතං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘උදාහු නො’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤති භවං වච්ඡායනො සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තිය’’න්ති හි වුත්තමෙවත්ථං පුන ගණ්හන්තො ‘‘පණ්ඩිතො මඤ්ඤෙ’’ති ආහ. තස්මා වුත්තං ‘‘භවං වච්ඡායනො, සමණං ගොතමං පණ්ඩිතොති මඤ්ඤති, උදාහු නො’’ති, යථා තෙ ඛමෙය්ය, තථා නං කථෙහීති අධිප්පායො.

අහං කො නාම, මම අවිසයො එසොති දස්සෙති. කො චාති හෙතුනිස්සක්කෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘කුතො චා’’ති. තථා චාහ ‘‘කෙන කාරණෙන ජානිස්සාමී’’ති, යෙන කාරණෙන සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානෙය්යං, තං කාරණං මයි නත්ථීති අධිප්පායො. බුද්ධොයෙව භවෙය්ය, අබුද්ධස්ස සබ්බථා බුද්ධඤාණානුභාවං ජානිතුං න සක්කාති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙතං, භික්ඛවෙ, ඔරමත්තකං සීලමත්තකං, යෙන පුථුජ්ජනො තථාගතස්ස වණ්ණං වදමානො වදෙය්ය (දී. නි. 1.7), අත්ථි, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා දුද්දසා දුරනුබොධා ¶ …පෙ… යෙහි තථාගතස්ස යථාභුච්චං වණ්ණං සම්මා වදමානො වදෙය්යා’’ති (දී. නි. 1.28) ච. එත්ථාති ‘‘සොපි නූනස්ස තාදිසොවා’’ති එතස්මිං පදෙ. පසත්ථ පසත්ථොති පසත්ථෙහි අත්තනො ගුණෙහෙව සො පසත්ථො, න තස්ස කිත්තිනා, පසංසාසභාවෙනෙව පාසංසොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සබ්බගුණාන’’න්තිආදි. මණිරතනන්ති චක්කවත්තිනො මණිරතනං. සදෙවකෙ ලොකෙ පාසංසානම්පි පාසංසොති දස්සෙතුං ‘‘පසත්ථෙහි වා’’ති දුතියවිකප්පො ගහිතො.

අරණීයතො අත්ථො, සො එව වසතීති වසොති අත්ථවසො, තස්ස තස්ස පයොගස්ස ආනිසංසභූතං ඵලන්ති ආහ ‘‘අත්ථවසන්ති අත්ථානිසංස’’න්ති. අත්ථො වා වුත්තලක්ඛණො වසො එතස්සාති අත්ථවසො, කාරණං. නාගවනවාසිකොති හත්ථිනාගානං විචරණවනෙ තෙසං ගහණත්ථං වසනකො. අනුග්ගහිතසිප්පොති අසික්ඛිතහත්ථිසිප්පො ආයතවිත්ථතස්ස පදමත්තස්ස දස්සනෙන ‘‘මහා වත, භො නාගො’’ති නිට්ඨාගමනතො. පරතො පන භගවතා වුත්තට්ඨානෙ. උග්ගහිතසිප්පො පුරිසො නාගවනිකොති ආගතො ආයතවිත්ථතස්ස ¶ පදස්ස උච්චස්ස ච නිසෙවිතස්ස බ්යභිචාරභාවං ඤත්වා තත්තකෙන නිට්ඨං අගන්ත්වා මහාහත්ථිං දිස්වාව නිට්ඨාගමනතො. ඤාණං පජ්ජති එත්ථාති ඤාණපදානි, ඛත්තියපණ්ඩිතාදීනං ධම්මවිනයෙ විනීතත්තා විනයෙහි අධිගතජ්ඣානාදීනි. තානි හි තථාගතගන්ධහත්ථිනො දෙසනාඤාණෙන අක්කන්තට්ඨානානි. චත්තාරීති පන විනෙය්යානං ඉධ ඛත්තියපණ්ඩිතාදිවසෙන චතුබ්බිධානංයෙව ගහිතත්තා.

289. පුග්ගලෙසු පඤ්ඤාය ච නිපුණතා පණ්ඩිතසමඤ්ඤා නිපුණත්ථස්ස දස්සනසමත්ථතාවසෙනෙවාති ආහ ‘‘සුඛුමඅත්ථන්තරපටිවිජ්ඣනසමත්ථෙ’’ති. කත-සද්දො ඉධ නිප්ඵන්නපරියායො. පරෙ පවදන්ති එත්ථ, එතෙනාති පරප්පවාදො, පරසමයො. පරෙහි පවදනං පරප්පවාදො, විග්ගාහිකකථාය පරවාදමද්දනං. තදුභයම්පි එකතො කත්වා පාළියං වුත්තන්ති ආහ ‘‘විඤ්ඤාතපරප්පවාදෙ චෙව පරෙහි සද්ධිං කතවාදපරිචයෙ චා’’ති, පරසමයෙසු පරවාදමද්දනෙසු ච නිප්ඵන්නෙති අත්ථො. වාලවෙධිරූපෙති වාලවෙධිපතිරූපෙ. තෙනාහ ‘‘වාලවෙධිධනුග්ගහසදිසෙ’’ති. වාලන්ති අනෙකධා භින්නස්ස වාලස්ස අංසුසඞ්ඛාතං වාලං. භින්දන්තා වියාති ඝටාදිං සවිග්ගහං මුග්ගරාදිනා භින්දන්තා විය, දිට්ඨිගතානි එකංසතො භින්දන්තාති අධිප්පායො. ‘‘අත්ථං ගුය්හං පටිච්ඡන්නං කත්වා පුච්ඡිස්සාමා’’ති සඞ්ඛතං පදපඤ්හං පුච්ඡන්තීති දස්සෙතුං ‘‘දුපදම්පී’’තිආදි වුත්තං. වදන්ති එතෙනාති වාදො, දොසො. පුච්ඡීයතීති පඤ්හො, අත්ථො. පුච්ඡති එතෙනාති පඤ්හො, සද්දො. තදුභයං එකතො ගහෙත්වා ආහ ‘‘එවරූපෙ පඤ්හෙ’’තිආදි. ‘‘එවං පුච්ඡෙය්ය, එවං විස්සජ්ජෙය්යා’’ති ¶ ච පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානං සිඛාවගමනං දස්සෙති. සෙය්යොති උත්තමො, පරමො ලාභොති අධිප්පායො.

එවං අත්තනො වාදවිධමනභයෙනපි පරෙ භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡිතුං න විසහන්තීති වත්වා ඉදානි වාදවිධමනෙන විනාපි න විසහන්ති එවාති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. චිත්තං පසීදති පරෙ අත්තනො අත්තභාවම්පි විස්සත්ථං නිය්යාදෙතුකාමා හොන්ති ඔධිසකමෙත්තාඵරණසදිසත්තා තස්ස මෙත්තායනස්ස. දස්සනසම්පන්නාති දට්ඨබ්බතාය සම්පන්නා දස්සනානුත්තරියභාවතො, අතිවිය දස්සනීයාති අත්ථො.

සරණගමනවසෙන ¶ සාවකාති ලොකියසරණගමනෙන සාවකා, ලොකුත්තරසරණගමනෙන පන සාවකත්තං පරතො ආගමිස්සති, තඤ්ච පබ්බජිතවසෙන වුච්චති, ඉධ ගහට්ඨවසෙන, උභයත්ථාපි සරණගමනෙන සාවකත්තං වෙදිතබ්බං. තෙ හි පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො කුලපුත්තා, ආචාරකුලපුත්තාපි තාදිසා භවන්ති. ථොකෙනාති ඉමිනා ‘‘මනං අනස්සාමා’’ති පදස්සත්ථං වදති.

290. උදාහරීයති උබ්බෙගපීතිවසෙනාති, තථා වා උදාහරණං උදානං. තෙනාහ ‘‘උදාහාරං උදාහරී’’ති. අස්ස ධම්මස්සාති අස්ස පටිපත්තිසද්ධම්මපුබ්බකස්ස පටිවෙධසද්ධම්මස්ස. සොති හත්ථිපදොපමො හත්ථිපදොපමභාවෙන වුච්චමානො ධම්මො. එත්තාවතාති එත්තකෙන පරිබ්බාජකෙන වුත්තකථාමග්ගමත්තෙන. කාමං තෙන වුත්තකථාමග්ගෙනපි හත්ථිපදොපමභාවෙන වුච්චමානො ධම්මො පරිපුණ්ණොව අරහත්තං පාපෙත්වා පවෙදිතත්තා, සො ච ඛො සඞ්ඛෙපතො, න විත්ථාරතොති ආහ ‘‘න එත්තාවතා විත්ථාරෙන පරිපූරො හොතී’’ති. යදි යථා විත්ථාරෙන හත්ථිපදොපමො පරිපූරො හොති, තථා දෙසනා ආරද්ධා, අථ කස්මා කුසලොති න වුත්තොති චොදනා.

291. ආයාමතොපීති පි-සද්දෙන උබ්බෙධෙනපි රස්සාති දස්සෙති. නීචකායා හි තා හොන්ති. උච්චාති උච්චකා. නිසෙවනං, නිසෙවති එත්ථාති වා නිසෙවිතං. නිසෙවනඤ්චෙත්ථ කණ්ඩුයිතවිනොදනත්ථං ඝංසනං. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධප්පදෙසෙ ඝංසිතට්ඨාන’’න්ති. උච්චාති අනීචා, උබ්බෙධවන්තියොති අත්ථො. කාළාරිකාති විරළදන්තා, විසඞ්ගතදන්තාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘දන්තාන’’න්තිආදි. කළාරතායාති විරළතාය. ආරඤ්ජිතානීති රඤ්ජිතානි, විලිඛිතානීති අත්ථො. කණෙරුතායාති කුටුමලසණ්ඨානතාය. අයං වාති එත්ථ වා-සද්දො සංසයිතනිච්ඡයත්ථො යථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බබාලො සබ්බමූළ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.181).

නාගවනං ¶ වියාති මහාහත්ථිනො වාමනිකාදීනඤ්ච පදදස්සනට්ඨානභූතං නාගවනං විය. ආදිතො පට්ඨාය යාව නීවරණප්පහානා ධම්මදෙසනා තථාගතස්ස ¶ බාහිරපරිබ්බාජකාදීනඤ්ච පදදස්සනභාවතො. ආදිතො පට්ඨායාති ච ‘‘තං සුණාහී’’ති පදතො පට්ඨාය. කුසලො නාගවනිකො විය යොගාවචරො පරියෙසනවසෙන පමාණග්ගහණතො. මත්ථකෙ ඨත්වාති ඉමස්ස සුත්තස්ස පරියොසානෙ ඨත්වා. ඉමස්මිම්පි ඨානෙති ‘‘එවමෙව ඛො බ්රාහ්මණා’’තිආදිනා උපමෙය්යස්ස අත්ථස්ස උපඤ්ඤාසනට්ඨානෙපි.

ස්වායන්ති (දී. නි. ටී. 1.190) ඉධ-සද්දමත්තං ගණ්හාති, න යථාවිසෙසිතබ්බං ඉධ-සද්දං. තථා හි වක්ඛති ‘‘කත්ථචි පදපූරණමත්තමෙවා’’ති. ලොකං උපාදාය වුච්චති ලොක-සද්දෙන සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තත්තා. සෙසපදද්වයෙ පන සද්දන්තරසන්නිධානමත්තෙන තං තං උපාදාය වුත්තතා දට්ඨබ්බා. ඔකාසන්ති කඤ්චි පදෙසං ඉන්දසාලගුහාය අධිප්පෙතත්තා. පදපූරණමත්තමෙව ඔකාසාපදිසනස්සපි අසම්භවතො.

තථාගත-සද්දාදීනං අත්ථවිසෙසො මූලපරියායට්ඨකථා(ම. නි. අට්ඨ. 1.12) විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු වුත්තො එව. තථාගතස්ස සත්තනිකායන්තොගධතාය ‘‘ඉධ පන සත්තලොකො අධිප්පෙතො’’ති වත්වා තත්ථායං යස්මිං සත්තනිකායෙ, යස්මිඤ්ච ඔකාසෙ උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘සත්තලොකෙ උප්පජ්ජමානොපි චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙති ඉමිස්සා එව ලොකධාතුයා. ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධො අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති (දී. නි. 3.161; ම. නි. 3.129; අ. නි. 1.278; නෙත්ති. 57; මි. ප. 5.1.1) එත්ථ ජාතිඛෙත්තභූතා දසසහස්සිලොකධාතු ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති වුත්තා. ඉධ පන ඉමංයෙව ලොකධාතුං සන්ධාය ‘‘ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ’’ති වුත්තං. තිස්සො හි සඞ්ගීතියො ආරුළ්හෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ විසයඛෙත්තං ආණාඛෙත්තං ජාතිඛෙත්තන්ති තිවිධෙ ඛෙත්තෙ ඨපෙත්වා ඉමං චක්කවාළං අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි. කථං? ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405; මි. ප. 4.5.11), එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (ම. නි. 1.285; 2.341; කථා. 405; මහාව. 11) එවමාදීනි ඉමිස්සා ලොකධාතුයා ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා – ‘‘කිං පනාවුසො, සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි ¶ අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා භගවතා සමසමො සම්බොධියන්ති එවං පුට්ඨාහං, භන්තෙ, නොති වදෙය්ය’’න්ති වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං – ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති ¶ ඉමං සුත්තං දස්සෙන්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා ච බුද්ධානං උප්පත්තිට්ඨානභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති.

සුජාතායාතිආදිනා වුත්තෙසු චතූසු විකප්පෙසු පඨමො විකප්පො බුද්ධභාවාය ආසන්නතරපටිපත්තිදස්සනවසෙන වුත්තො. ආසන්නතරාය හි පටිපත්තියං ඨිතො ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුච්චති උප්පාදස්ස එකන්තිකත්තා, පගෙව පටිපත්තියා මත්ථකෙ ඨිතො. දුතියො බුද්ධභාවාවහපබ්බජ්ජතො පට්ඨාය ආසන්නපටිපත්තිදස්සනවසෙන, තතියො බුද්ධකරධම්මපාරිපූරිතො පට්ඨාය බුද්ධභාවාය පටිපත්තිදස්සනවසෙන. න හි මහාසත්තානං තුසිතභවූපපත්තිතො පට්ඨාය බොධිසම්භාරසම්භරණං නාම අත්ථි. චතුත්ථො බුද්ධකරධම්මසමාරම්භතො පට්ඨාය. බොධියා නියතභාවාපත්තිතො පභුති හි විඤ්ඤූහි ‘‘බුද්ධො උප්පජ්ජතී’’ති වත්තුං සක්කා උප්පාදස්ස එකන්තිකත්තා, යථා පන ‘‘තිට්ඨන්ති පබ්බතා, සන්දන්ති නදියො’’ති තිට්ඨනසන්දනකිරියානං අවිච්ඡෙදමුපාදාය වත්තමානපයොගො, එවං උප්පාදත්ථාය පටිපජ්ජනකිරියාය අවිච්ඡෙදමුපාදාය චතූසු විකප්පෙසු ‘‘උප්පජ්ජති නාමා’’ති වුත්තං. සබ්බපඨමං උප්පන්නභාවන්ති සබ්බෙහි උපරි වුච්චමානෙහි විසෙසෙහි පඨමං තථාගතස්ස උප්පන්නතාසඞ්ඛාතං අත්ථිතාවිසෙසං.

සො භගවාති (අ. නි. ටී. 2.3.64) යො ‘‘තථාගතො අරහ’’න්තිආදිනා කිත්තිතගුණො, සො භගවා. ඉමං ලොකන්ති නයිදං මහාජනස්ස සම්මුඛාමත්තං ලොකං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො අනවසෙසං පරියාදායාති දස්සෙතුං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙතී’’ති. පජාතත්තාති යථාසකං කම්මකිලෙසෙහි නිබ්බත්තත්තා. පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං පාරිසෙසඤායෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙහි සඞ්ගහිතත්තා. සදෙවකන්ති ච අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො. ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං පච්චාසත්තිඤායෙන. තත්ථ හි සො ජාතො තන්නිවාසී ච. බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණන්ති ¶ නිදස්සනමත්තමෙතං අපච්චත්ථිකානං අසමිතාබාහිතපාපානඤ්ච සමණබ්රාහ්මණානං සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන ගහිතත්තා. කාමං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදිවිසෙසනානං වසෙන සත්තවිසයො ලොක-සද්දොති විඤ්ඤායති තුල්යයොගවිසයත්තා තෙසං, ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු පන අතුල්යයොගෙපි අයං සමාසො ලබ්භතීති බ්යභිචාරදස්සනතො පජාගහණන්ති ආහ ‘‘පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණ’’න්ති.

අරූපිනො ¶ සත්තා අත්තනො ආනෙඤ්ජවිහාරෙන විහරන්තා ‘‘දිබ්බන්තීති දෙවා’’ති ඉමං නිබ්බචනං ලභන්තීති ආහ ‘‘සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ආකාසානඤ්චායතනූපගානං දෙවානං සහබ්යත’’න්ති (අ. නි. 3.117). සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො ගහිතො තස්ස සවිසෙසං මාරස්ස වසෙ වත්තනතො. රූපී බ්රහ්මලොකො ගහිතො අරූපීබ්රහ්මලොකස්ස විසුං ගහිතත්තා. චතුපරිසවසෙනාති ඛත්තියාදිචතුපරිසවසෙන. ඉතරා පන චතස්සො පරිසා සමාරකාදිග්ගහණෙන ගහිතා එවාති. අවසෙසසබ්බසත්තලොකො නාගගරුළාදිභෙදො.

එත්තාවතා භාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙන තෙන විසෙසෙන අභාගසොව ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙතුං ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතොති උක්කංසගභිවිජානනෙන. පඤ්චසු හි ගතීසු දෙවලොකොව සෙට්ඨො. තත්ථාපි අරූපිනො ‘‘දූරසමුස්සාරිතකිලෙසදුක්ඛතාය, සන්තපණීතආනෙඤ්ජවිහාරසමඞ්ගිතාය, අතිවිය දීඝායුකතායා’’ති එවමාදීහි විසෙසෙහි අතිවිය ඉතරෙහි උක්කට්ඨා. බ්රහ්මා මහානුභාවොතිආදිං දසසහස්සියං මහාබ්රහ්මුනො වසෙන වදති. ‘‘උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො’’ති හි වුත්තං. අනුත්තරන්ති සෙට්ඨං නවලොකුත්තරං. භාවානුක්කමො භාවවසෙන පරෙසං අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘සදෙවක’’න්තිආදීනං පදානං අනුක්කමො. තීහාකාරෙහීති දෙවමාරබ්රහ්මසහිතතාසඞ්ඛාතෙහි තීහි පකාරෙහි. තීසු පදෙසූති ‘‘සදෙවක’’න්තිආදීසු තීසු පදෙසු. තෙන තෙනාකාරෙනාති සදෙවකත්තාදිනා තෙන තෙන පකාරෙන. තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති පොරාණා පනාහූති යොජනා.

අභිඤ්ඤාති ¶ ය-කාරලොපෙනායං නිද්දෙසො, අභිජානිත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වා’’ති. අනුමානාදිපටික්ඛෙපොති අනුමානඋපමානඅත්ථාපත්තිආදිපටික්ඛෙපො එකප්පමාණත්තා. සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණාචාරතාය හි සබ්බපච්චක්ඛා බුද්ධා භගවන්තො. අනුත්තරං විවෙකසුඛන්ති ඵලසමාපත්තිසුඛං. තෙන වීතිමිස්සාපි කදාචි භගවතො ධම්මදෙසනා හොතීති ආහ ‘‘හිත්වාපී’’ති. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො යස්මිං ඛණෙ පරිසා සාධුකාරං වා දෙති, යථාසුතං වා ධම්මං පච්චවෙක්ඛති, තං ඛණං පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, යථාපරිච්ඡෙදඤ්ච සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙති.

දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනාති සා පරියත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘දෙසනාය තාව චතුප්පදිකායපි ගාථායා’’තිආදි. සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිසාසිතබ්බභාවෙන ¶ අනුසාසනං තදඞ්ගවිනයාදිවසෙන විනයනං සාසනන්ති තං පටිපත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධිවිපස්සනා’’තිආදි. කුසලානන්ති මග්ගකුසලානං, කුසලානන්ති වා අනවජ්ජානං. තෙන ඵලධම්මානම්පි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. ආදිභාවො සීලදිට්ඨීනං තම්මූලකත්තා උත්තරිමනුස්සධම්මානං. තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ කථාවධිසද්දප්පබන්ධො ගාථාවසෙන සුත්තවසෙන ච වවත්ථිතො පරියත්තිධම්මො, යො ඉධෙව ‘‘දෙසනා’’ති වුත්තො. තස්ස පන අත්ථො විසෙසෙන සීලාදි එවාති ආහ ‘‘භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො…පෙ… නිබ්බානං දස්සෙතී’’ති. තත්ථ සීලං දස්සෙත්වාති සීලග්ගහණෙන සසම්භාරං සීලං ගහිතං. තථා මග්ගග්ගහණෙන සසම්භාරො මග්ගොති තදුභයෙන අනවසෙසතො පරියත්තිඅත්ථං පරියාදියති. තෙනාති සීලාදිදස්සනෙන. අත්ථවසෙන හි ඉධ දෙසනාය ආදිකල්යාණාදිභාවො අධිප්පෙතො. කථිකසණ්ඨිතීති කථිකස්ස සණ්ඨානං කථනවසෙන සමවට්ඨානං.

න සො සාත්ථං දෙසෙති නිය්යානත්ථවිරහතො තස්සා දෙසනාය. එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වාති සිථිලාදිභෙදෙසු බ්යඤ්ජනෙසු එකප්පකාරෙනෙව, ද්විප්පකාරෙනෙව වා බ්යඤ්ජනෙන යුත්තා වා දමිළභාසා විය. සබ්බත්ථ නිරොට්ඨං කත්වා වත්තබ්බතාය සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා කිරාතභාසා විය. සබ්බත්ථෙව විස්සජ්ජනීයයුත්තතාය ¶ සබ්බවිස්සට්ඨබ්යඤ්ජනා වා යවනභාසා විය. සබ්බත්ථෙව සානුසාරතාය සබ්බනිග්ගහිතබ්යඤ්ජනා වා පාරසිකාදිමිලක්ඛභාසා විය. සබ්බාපෙසා එකදෙසබ්යඤ්ජනවසෙනෙව පවත්තියා අපරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනාති කත්වා ‘‘අබ්යඤ්ජනා’’ති වුත්තා. අමක්ඛෙත්වාති අපලිච්ඡෙත්වා අවිනාසෙත්වා, අහාපෙත්වාති වා අත්ථො.

භගවා යමත්ථං ඤාපෙතුං එකගාථම්පි එකවාක්යම්පි දෙසෙති, තමත්ථං තාය දෙසනාය සබ්බසො පරිපුණ්ණමෙව කත්වා දෙසෙති, එවං සබ්බත්ථාති ආහ ‘‘එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථී’’ති. උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙනාති සංකිලෙසපක්ඛතො වට්ටදුක්ඛතො ච උද්ධරණසභාවාවට්ඨිතෙන චිත්තෙන. තස්මාති යස්මා සික්ඛාත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං ඉධ ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති අධිප්පෙතං, තස්මා. බ්රහ්මචරියන්ති ඉමිනා සමානාධිකරණානි සබ්බපදානි යොජෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පකාසෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ආහ.

දූරසමුස්සාරිතමානස්සෙව සාසනෙ සම්මාපටිපත්ති සම්භවති, න මාන ජාතිකස්සාති ආහ ‘‘නිහතමානත්තා’’ති. උස්සන්නත්තාති බහුලභාවතො. භොගාරොග්යාදිවත්ථුකා මදා සුප්පහෙය්යා හොන්ති නිමිත්තස්ස අනවට්ඨානතො’ න තථා කුලවිජ්ජාමදාති ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලීනානං පබ්බජිතානම්පි ජාතිවිජ්ජා නිස්සාය මානජප්පනං දුප්පජහන්ති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙන හි…පෙ… මානං කරොන්තී’’ති ¶ . විජාතිතායාති නිහීනජාතිතාය. පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්තීති සුවිසුද්ධිං කත්වා සීලං රක්ඛිතුං න සක්කොන්ති. සීලවසෙන හි සාසනෙ පතිට්ඨාති. පතිට්ඨාතුන්ති වා සච්චපටිවෙධෙන ලොකුත්තරාය පතිට්ඨාය පතිට්ඨාතුං. යෙභුය්යෙන හි උපනිස්සයසම්පන්නා සුජාතා එව හොන්ති, න දුජ්ජාතා.

පරිසුද්ධන්ති රාගාදීනං අච්චන්තමෙව පහානදීපනතො නිරුපක්කිලෙසතාය සබ්බසො විසුද්ධං. සද්ධං පටිලභතීති පොථුජ්ජනිකසද්ධාවසෙන සද්දහති. විඤ්ඤුජාතිකානඤ්හි ධම්මසම්පත්තිගහණපුබ්බිකා සද්ධාසිද්ධි ධම්මපමාණධම්මප්පසන්නභාවතො. ජායම්පතිකා වසන්තීති කාමං ‘‘ජායම්පතිකා’’ති වුත්තෙ ඝරසාමිකඝරසාමිනිවසෙන ද්වින්නංයෙව ගහණං විඤ්ඤායති. යස්ස පන ¶ පුරිසස්ස අනෙකා පජාපතියො හොන්ති, තත්ථ කිං වත්තබ්බං? එකායපි තාය වාසො සම්බාධොති දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙ’’ති වුත්තං. රාගාදිනා සකිඤ්චනට්ඨෙන, ඛෙත්තවත්ථුආදිනා සපලිබොධට්ඨෙන. රාගරජාදීනං ආගමනපථතාපි උප්පජ්ජනට්ඨානතා එවාති ද්වෙපි වණ්ණනා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. අලග්ගනට්ඨෙනාති අසජ්ජනට්ඨෙන අප්පටිබද්ධභාවෙන. එවං අකුසලකුසලප්පවත්තීනං ඨානභාවෙන ඝරාවාසපබ්බජ්ජානං සම්බාධබ්භොකාසතං දස්සෙත්වා ඉදානි කුසලප්පවත්තියා එව අට්ඨානඨානභාවෙන තෙසං තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං.

සඞ්ඛෙපකථාති විසුං විසුං පදුද්ධාරං අකත්වා සඞ්ඛෙපතො අත්ථවණ්ණනා. එකම්පි දිවසන්ති එකදිවසමත්තම්පි. අඛණ්ඩං කත්වාති දුක්කටමත්තස්සපි අනාපජ්ජනෙන අඛණ්ඩිතං කත්වා. කිලෙසමලෙන අමලීනන්ති තණ්හාසංකිලෙසාදිවසෙන අසංකිලිට්ඨං කත්වා. පරිදහිත්වාති නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. අගාරවාසො අගාරං උත්තරපදලොපෙන, තස්ස වඩ්ඪිආවහං අගාරස්ස හිතං. භොගක්ඛන්ධොති භොගරාසි භොගසමුදායො. ආබන්ධනට්ඨෙනාති ‘‘පුත්තො නත්තා’’තිආදිනා පෙමවසෙන සපරිච්ඡෙදං සම්බන්ධනට්ඨෙන. ‘‘අම්හාකමෙතෙ’’ති ඤායන්තීති ඤාතී. පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවත්තනට්ඨෙන පරිවට්ටො.

292. සාමඤ්ඤවාචීපි සික්ඛා-සද්දො සාජීව-සද්දසන්නිධානතො උපරි වුච්චමානවිසෙසාපෙක්ඛාය ච විසෙසනිවිට්ඨොව හොතීති වුත්තං ‘‘යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා’’ති. සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා. සහ ආජීවන්ති එත්ථාති සාජීවො. සික්ඛනභාවෙනාති සික්ඛාය සාජීවෙ ච සික්ඛනභාවෙන. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති සීලසංවරං පරිපූරෙන්තො. සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තොති – ‘‘නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 39) වුත්තසික්ඛාපදං භගවතො වචනං අවීතික්කමන්තො හුත්වාති අත්ථො. ඉදමෙව ¶ ච ද්වයං ‘‘සික්ඛන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ සාජීවානතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. තතො හි යාව මග්ගා සික්ඛාපාරිපූරී හොතීති.

පජහිත්වාති සමාදානවසෙන පරිච්චජිත්වා. පහීනකාලතො පට්ඨාය…පෙ… විරතොවාති එතෙන පහානස්ස විරතියා ච සමානකාලතං දස්සෙති ¶ . යදි එවං ‘‘පහායා’’ති කථං පුරිමකාලනිද්දෙසොති? තථා ගහෙතබ්බතං උපාදාය. ධම්මානඤ්හි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ අපෙක්ඛිතෙ සහජාතානම්පි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං පුරිමපච්ඡිමභාවෙනෙව හොතීති ගහණපවත්තිආකාරවසෙන පච්චයභූතෙසු හිරොත්තප්පඤාණාදීසු පහානකිරියාය පුරිමකාලවොහාරො, පච්චයුප්පන්නාසු ච විරතීසු විරමණකිරියාය අපරකාලවොහාරො ච හොතීති ‘‘පහාය පටිවිරතො හොතී’’ති වුත්තං. පහායාති වා සමාදානකාලවසෙන වුත්තං, පච්ඡා වීතික්කමිතබ්බවත්ථුසමායොගවසෙන පටිවිරතොති. පහායාති වා –

‘‘නිහන්ත්වාන තමොඛන්ධං, උදිතොයං දිවාකරො;

වණ්ණපභාය භාසෙති, ඔභාසෙත්වා සමුග්ගතො’’ති ච. (විසුද්ධි. මහාටී. 2.578) –

එවමාදීසු විය සමානකාලවසෙන වෙදිතබ්බො. අථ වා පාණො අතිපාතීයති එතෙනාති පාණාතිපාතො, පාණඝාතහෙතුභූතො අහිරිකානොත්තප්පදොසමොහවිහිං සාදිකො චෙතනාපධානො සංකිලෙසධම්මො, තං සමාදානවසෙන පහාය. තතො…පෙ… විරතොව හොතීති අවධාරණෙන තස්සා විරතියා කාලාදිවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. යථා හි අඤ්ඤෙ සමාදින්නවිරතිකාපි අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලාභජීවිකාදිහෙතු සමාදානං භින්දන්තෙව, න එවමයං. අයං පන පහීනකාලතො පට්ඨාය ඔරතො විරතොති. අදින්නාදානං පහායාතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දණ්ඩනං දණ්ඩනිපාතනං දණ්ඩො. මුග්ගරාදිපහරණවිසෙසොපි ඉධ පහරණවිසෙසොති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘ඨපෙත්වා දණ්ඩං සබ්බම්පි අවසෙසං උපකරණ’’න්ති. දණ්ඩනසඞ්ඛාතස්ස පරවිහෙඨනස්ස පරිවජ්ජිතභාවදීපනත්ථං දණ්ඩසත්ථානං නික්ඛෙපවචනන්ති ආහ ‘‘පරූපඝාතත්ථායා’’තිආදි. විහිංසනභාවතොති විබාධනභාවතො. ලජ්ජීති එත්ථ වුත්තලජ්ජාය ඔත්තප්පම්පි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි පාපජිගුච්ඡනපාපුත්තාසරහිතං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථි. යස්ස වා ධම්මගරුතාය ධම්මස්ස ච අත්තාධීනත්තා අත්තාධිපතිභූතා ලජ්ජාකිච්චකාරී, තස්ස ¶ ලොකාධිපතිභූතං ඔත්තප්පං කිච්චකරන්ති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ‘‘ලජ්ජී’’ඉච්චෙව වුත්තං. දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නොති කස්මා වුත්තං, නනු ¶ දයා-සද්දො ‘‘අදයාපන්නො’’තිආදීසු කරුණාය වත්තතීති? සච්චමෙතං, අයං පන දයා-සද්දො අනුරක්ඛණත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය ච කරුණාය ච පවත්තතීති ඉධ මෙත්තාය පවත්තමානො වුත්තො. මිජ්ජති සිනිය්හතීති මෙත්තා, සා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, මෙත්තං චිත්තං එතස්ස අත්ථීති මෙත්තචිත්තො, තස්ස භාවො මෙත්තචිත්තතා, මෙත්තාඉච්චෙව අත්ථො.

සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති එතෙන තස්සා විරතියා සත්තවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. පාණභූතෙති පාණජාතෙ. අනුකම්පකොති කරුණායනකො. යස්මා පන මෙත්තා කරුණාය විසෙසපච්චයො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘තාය එව දයාපන්නතායා’’ති. එවං යෙහි ධම්මෙහි පාණාතිපාතා විරති සම්පජ්ජති, තෙහි ලජ්ජාමෙත්තාකරුණාධම්මෙහි සමඞ්ගිභාවො දස්සිතො, සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකධම්මෙහීති දට්ඨබ්බං. එත්ථාහ – කස්මා ‘‘පාණාතිපාතං පහායා’’ති එකවචනනිද්දෙසො කතො, නනු නිරවසෙසානං පාණානං අතිපාතතො විරති ඉධාධිප්පෙතා? තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී විහරතී’’ති. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙ පාණභූතෙ හිතෙන අනුකම්පකො’’ති පුථුවචනනිද්දෙසොති? සච්චමෙතං, පාණභාවසාමඤ්ඤවසෙන පනෙත්ථ පාළියං ආදිතො එකවචනනිද්දෙසො කතො, සබ්බසද්දසන්නිධානෙන පුථුත්තං විඤ්ඤායමානමෙවාති සාමඤ්ඤනිද්දෙසං අකත්වා භෙදවචනිච්ඡාවසෙන දස්සෙතුං අට්ඨකථායං බහුවචනවසෙන අත්ථො වුත්තො. කිඤ්ච භිය්යො – සාමඤ්ඤතො සංවරසමාදානං, තබ්බිසෙසතො සංවරභෙදොති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං අයං වචනභෙදො කතොති වෙදිතබ්බං. විහරතීති වුත්තප්පකාරො හුත්වා එකස්මිං ඉරියාපථෙ උප්පන්නං දුක්ඛං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අත්තභාවං හරති පවත්තෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉරියති පාලෙතී’’ති.

න කෙවලං කායවචීපයොගවසෙන ආදානමෙව, අථ ඛො ආකඞ්ඛපිස්ස පරිච්චත්තවත්ථුවිසයාවාති දස්සෙතුං ‘‘චිත්තෙනපී’’තිආදි වුත්තං. ථෙනෙති ථෙය්යං කරොතීති ථෙනො, චොරො. සුචිභූතෙනාති එත්ථ සුචිභාවො අධිකාරතො සද්දන්තරසන්නිධානතො ච ථෙය්යසංකිලෙසවිරමණන්ති ආහ ‘‘අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙනා’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘ලජ්ජී ¶ දයාපන්නො’’තිආදි න වුත්තං, අධිකාරවසෙන පන අත්ථතො වා වුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බං. යථා හි ලජ්ජාදයො පාණාතිපාතපහානස්ස විසෙසපච්චයො, එවං අදින්නාදානපහානස්සපීති, තස්මා සාපි පාළි ආනෙත්වා වත්තබ්බා. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. අථ වා සුචිභූතෙනාති එතෙන හිරොත්තප්පාදීහි ¶ සමන්නාගමො, අහිරිකාදීනඤ්ච පහානං වුත්තමෙවාති ‘‘ලජ්ජී’’තිආදි න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අසෙට්ඨචරියන්ති අසෙට්ඨානං චරියං, අසෙට්ඨං වා චරියං. මිථුනානං වුත්තාකාරෙන සදිසභූතානං අයන්ති මිථුනො, යථාවුත්තො දුරාචාරො. ආරාචාරී මෙථුනාති එතෙන – ‘‘ඉධ බ්රාහ්මණ, එකච්චො…පෙ… න හෙව ඛො මාතුගාමෙන සද්ධිං ද්වයංද්වයසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, අපිච ඛො මාතුගාමස්ස උච්ඡාදනපරිමද්දනන්හාපනසම්බාහනං සාදියති, සො තදස්සාදෙති, තං නිකාමෙති, තෙන ච විත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදිනා (අ. නි. 7.50) වුත්තා සත්තවිධමෙථුනසංයොගාපි පටිවිරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

සච්චෙන සච්චන්ති පුරිමෙන වචීසච්චෙන පච්ඡිමං වචීසච්චං සන්දහති අසච්චෙන අනන්තරිකත්තා. තෙනාහ ‘‘යො හී’’තිආදි. හලිද්දිරාගො විය න ථිරකතො හොතීති එත්ථ කථාය අනවට්ඨිතභාවෙන හලිද්දිරාගසදිසතා වෙදිතබ්බා, න පුග්ගලස්ස. පාසාණලෙඛා වියාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සද්ධා අයති පවත්තති එත්ථාති සද්ධායො, සද්ධායො එව සද්ධායිකො යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (ම. නි. 1.246; අ. නි. 8.11; පාරා. 8), සද්ධාය වා අයිතබ්බො සද්ධායිකො, සද්ධෙය්යොති අත්ථො. වත්තබ්බතං ආපජ්ජතිවිසංවාදනතොති අධිප්පායො.

අනුප්පදාතාති (දී. නි. ටී. 1.9; අ. නි. ටී. 2.4.198) අනුබලප්පදාතා, අනුවත්තනවසෙන වා පදාතා. කස්ස පන අනුවත්තනං පදානඤ්චාති? ‘‘සහිතාන’’න්ති වුත්තත්තා සන්ධානස්සාති විඤ්ඤායති. තෙනාහ ‘‘සන්ධානානුප්පදාතා’’ති. යස්මා පන අනුවත්තනවසෙන සන්ධානස්ස පදානං ආධානං, රක්ඛණං වා දළ්හීකරණං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා’’තිආදි. ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො, රමිතබ්බට්ඨානං. යස්මා පන ආ-කාරෙන විනාපි අයමත්ථො ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘සමග්ගරාමොතිපි පාළි, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො’’ති.

‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො, එකාරො වත්තතී රථො;

අනීඝං පස්ස ආයන්තං, ඡින්නසොතං අබන්ධන’’න්ති. (සං. නි. 4.347; උදා. 65; පෙටකො. 25;දී. නි. ටී. 1.9) –

ඉමිස්සා ¶ ගාථාය. සීලඤ්හෙත්ථ ‘‘නෙලඞ්ග’’න්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ – චිත්තො ගහපති, ‘‘නෙලඞ්ගන්ති ඛො, භන්තෙ, සීලානමෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.347; දී. නි. ටී. 1.9). සුකුමාරාති අඵරුසතාය මුදුකා. පුරස්ස එසාති එත්ථ පුර-සද්දො තන්නිවාසීවාචකො දට්ඨබ්බො ‘‘ගාමො ආගතො’’තිආදීසු (දී. නි. ටී. 1.9) විය. තෙනෙවාහ ‘‘නගරවාසීන’’න්ති. මනං අප්පායති වඩ්ඪෙතීති මනාපා. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තවුද්ධිකරා’’ති.

කාලවාදීතිආදි සම්ඵප්පලාපාපටිවිරතස්ස පටිපත්තිදස්සනං. අත්ථසංහිතාපි හි වාචා අයුත්තකාලපයොගෙන අත්ථාවහා න සියාති අනත්ථවිඤ්ඤාපනවාචං අනුලොමෙති, තස්මා සම්ඵප්පලාපං පජහන්තෙන අකාලවාදිතා පරිහරිතබ්බාති වුත්තං ‘‘කාලවාදී’’ති. කාලෙ වදන්තෙනපි උභයානත්ථසාධනතො අභූතං පරිවජ්ජෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘භූතවාදී’’ති. භූතඤ්ච වදන්තෙන යං ඉධලොක-පරලොක-හිතසම්පාදකං, තදෙව වත්තබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අත්ථවාදී’’ති වුත්තං. අත්ථං වදන්තෙනපි ලොකියධම්මසන්නිස්සිතමෙව අවත්වා ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වත්තබ්බන්ති දස්සනත්ථං ‘‘ධම්මවාදී’’ති වුත්තං. යථා ච අත්ථො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොති, තංදස්සනත්ථං ‘‘විනයවාදී’’ති වුත්තං. පඤ්චන්නඤ්හි සංවරවිනයානං, පඤ්චන්නඤ්ච පහානවිනයානං වසෙන වුච්චමානො අත්ථො නිබ්බානාධිගමහෙතුභාවතො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොතීති. එවං ගුණවිසෙසයුත්තොව අත්ථො වුච්චමානො දෙසනාකොසල්ලෙ සති සොභති, කිච්චකරො ච හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙතුං ‘‘නිධානවතිං වාචං භාසිතා’’ති වුත්තං. ඉදානි තං දෙසනාකොසල්ලං විභාවෙතුං ‘‘කාලෙනා’’තිආදිමාහ. පුච්ඡාදිවසෙන හි ඔතිණ්ණවාචාවත්ථුස්මිං එකංසාදිබ්යාකරණවිභාගං සල්ලක්ඛෙත්වා ඨපනාහෙතුඋදාහරණං සංසන්දනාදිං තංතංකාලානුරූපං විභාවෙන්තියා පරිමිතපරිච්ඡින්නරූපාය විපුලතර-ගම්භීරොදාර-පරමත්ථ-විත්ථාරසඞ්ගාහිකාය කථාය ඤාණබලානුරූපං පරෙ යාථාවතො ධම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්තො ‘‘දෙසනාකුසලො’’ති වුච්චතීති එවමෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

293. එවං ¶ පටිපාටියා සත්ත මූලසික්ඛාපදානි විභාවෙත්වා සතිපි අභිජ්ඣාදිපහානඉන්ද්රියසංවරසතිසම්පජඤ්ඤජාගරියානුයොගාදිකෙ උත්තරදෙසනායං විභාවෙතුං තං පරිහරිත්වා ආචාරසීලස්සෙව විභජනවසෙන පාළි පවත්තාති තදත්ථං විවරිතුං ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බීජානං ගාමො සමූහො බීජගාමො. භූතානං ජාතානං නිබ්බත්තානං රුක්ඛගච්ඡලතාදීනං සමූහො භූතගාමො. නනු ච රුක්ඛාදයො චිත්තරහිතතාය න ජීවා, චිත්තරහිතතා ච පරිප්ඵන්දාභාවතො ඡින්නෙ විරුහනතො විසදිසජාතිකභාවතො චතුයොනිඅපරියාපන්නතො ච වෙදිතබ්බා, වුඩ්ඪි පන පවාළසිලාලවණානම්පි විජ්ජතීති න තෙසං ජීවභාවෙ ¶ කාරණං, විසයග්ගහණඤ්ච නෙසං පරිකප්පනාමත්තං සුපනං විය චිඤ්චාදෙනං, තථා දොහළාදයො, තත්ථ කස්මා බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරති ඉච්ඡිතාති? සමණසාරුප්පතො තන්නිවාසිසත්තානුරක්ඛණතො ච. තෙනෙවාහ – ‘‘ජීවසඤ්ඤිනො හි මොඝපුරිස මනුස්සා රුක්ඛස්මි’’න්තිආදි (පාචි. 89).

මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලබීජං එතස්සාතිපි මූලබීජං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහණසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජසද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං (විසුද්ධි. 2.449), දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 4.327; 5.165; නෙත්ති. 11) ච යථා. කස්මා පනෙත්ථ බීජගාමභූතගාමං උද්ධරිත්වා බීජගාමො එව නිද්දිට්ඨොති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හ – ‘‘මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලබීජං එතස්සාතිපි මූලබීජ’’න්ති. තත්ථ පුරිමෙන බීජගාමො නිද්දිට්ඨො, දුතියෙන භූතගාමො, දුවිධොපෙස මූලබීජඤ්ච මූලබීජඤ්ච මූලබීජන්ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්චවිධස්සා’’තිආදි. නීලතිණරුක්ඛාදිකස්සාති අල්ලතිණස්ස චෙව අල්ලරුක්ඛාදිකස්ස ච. ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදීනං සඞ්ගහො.

එකං භත්තං එකභත්තං, තං අස්ස අත්ථීති එකභත්තිකො. සො පන රත්තිභොජනෙනපි සියාති තන්නිවත්තනත්ථං ආහ ‘‘රත්තූපරතො’’ති. එවම්පි අපරණ්හභොජීපි සියා එකභත්තිකොති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘විරතො විකාලභොජනා’’ති ¶ වුත්තං. අරුණුග්ගමනකාලතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා අයං බුද්ධාදීනං අරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. අට්ඨකථායං පන දුතියපදෙන රත්තිභොජනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා ‘‘අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාමා’’ති වුත්තං.

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183; නෙත්ති. 30, 50, 116, 124) භගවතො සාසනං අච්චන්තරාගුප්පත්තියා නච්චාදිදස්සනං න අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සාසනස්ස අනනුලොමත්තා’’ති. අත්තනා පයොජියමානං, පරෙහි පයොජාපියමානඤ්ච නච්චං නච්චභාවසාමඤ්ඤෙන පාළියං එකෙනෙව නච්ච-සද්දෙන ගහිතං, තථා ගීතවාදිත-සද්දෙන චාති ආහ ‘‘නච්චනනච්චාපනාදිවසෙනා’’ති. ආදි-සද්දෙන ගායනගායාපනවාදනවාදාපනානි සඞ්ගය්හන්ති. දස්සනෙන චෙත්ථ සවනම්පි සඞ්ගහිතං විරූපෙකසෙසනයෙන ¶ . යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය වා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සවනකිරියායපි දස්සනසඞ්ඛෙපසබ්භාවතො ‘‘දස්සනා’’ඉච්චෙව වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. අවිසූකභූතස්ස ගීතස්ස සවනං කදාචි වට්ටතීති ආහ ‘‘විසූකභූතා දස්සනා’’ති. තථා හි වුත්තං පරමත්ථජොතිකායං ඛුද්දකට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ධම්මූපසංහිතං ගීතං වට්ටති, ගීතූපසංහිතො ධම්මො න වට්ටතී’’ති. යං කිඤ්චීති ගන්ථිතං වා අගන්ථිතං වා යං කිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධජාතන්ති ගන්ධජාතිකං. තස්සපි ‘‘යං කිඤ්චී’’ති වචනතො පිසිතස්ස අපිසිතස්සපි යස්ස කස්සචි විලෙපනාදි න වට්ටතීති දස්සෙති.

උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථං එකං සද්දන්තරං. සෙති එත්ථාති සයනං. උච්චාසයනං මහාසයනඤ්ච සමණසාරුප්පරහිතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පමාණාතික්කන්තං අකප්පියත්ථරණ’’න්ති. ආසනඤ්චෙත්ථ සයනෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මා පන ආධාරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදාධාරා කිරියා පටික්ඛිත්තාව හොති, තස්මා ‘‘උච්චාසයනමහාසයනා’’ඉච්චෙව වුත්තං, අත්ථතො ¶ පන තදුපභොගභූතනිසජ්ජානිපජ්ජනෙහි විරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. අථ වා උච්චාසයනමහාසයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනන්ති එතස්මිං අත්ථෙ එකසෙසෙන අයං නිද්දෙසො කතො යථා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1), ආසනකිරියාපුබ්බකත්තා වා සයනකිරියාය සයනග්ගහණෙන ආසනම්පි ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තීති ඉති-සද්දෙන එවංපකාරෙ දස්සෙති. අඤ්ඤෙහි ගාහාපනෙ උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ච පටිග්ගහණත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘නෙව නං උග්ගණ්හාති, න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතී’’ති. අථ වා තිවිධං පටිග්ගහණං කායෙන වාචාය මනසාති. තත්ථ කායෙන පටිග්ගහණං උග්ගණ්හනං, වාචාය පටිග්ගහණං උග්ගහාපනං, මනසා පටිග්ගහණං සාදියනන්ති තිවිධම්පි පටිග්ගහණං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘පටිග්ගහණා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘නෙව නං උග්ගණ්හාතී’’තිආදි. එස නයො ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාතිආදීසුපි. නීවාරාදිඋපධඤ්ඤස්ස සාලිආදිමූලධඤ්ඤන්තොගධත්තා වුත්තං ‘‘සත්තවිධස්සා’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං මච්ඡවසං සුසුකාවසං සුකරවසං ගද්රභවස’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා ඉදං ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං නාම, තස්ස පන ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිත’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා පටිග්ගහණං වට්ටති. සති පච්චයෙති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා’’ති.

සරූපෙන ¶ වඤ්චනං රූපකූටං, පතිරූපෙන වඤ්චනාති අත්ථො. අඞ්ගෙන අත්තනො සරීරාවයවෙන වඤ්චනං අඞ්ගකූටං. ගහණවසෙන වඤ්චනං ගහණකූටං. පටිච්ඡන්නං කත්වා වඤ්චනං පටිච්ඡන්නකූටං. අක්කමතීති නිප්පීළෙති, පුබ්බභාගෙ අක්කමතීති සම්බන්ධො.

හදයන්ති නාළිආදීනං මානභාජනානං අබ්භන්තරං. තිලාදීනං නාළිආදීහි මිනනකාලෙ උස්සාපිතසිඛායෙව සිඛා. සිඛාභෙදො තස්සාහාපනං.

කෙචීති ¶ සාරසමාසාචරියා, උත්තරවිහාරවාසිනො ච. වධොති මුට්ඨිපහාරකසාතාළනාදීහි විහෙසනං, විබාධනන්ති අත්ථො. විහෙඨනත්ථොපි හි වධ-සද්දො දිස්සති ‘‘අත්තානංවධිත්වා වධිත්වා රොදතී’’තිආදීසු (පාචි. 879, 881). යථා හි අපරිග්ගහභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි පබ්බජිතෙහි අප්පටිග්ගහිතබ්බවත්ථුවිභාගසන්දස්සනත්ථං ඉත්ථිකුමාරිදාසිදාසාදයො විභාගෙන වුත්තා. එවං පරස්ස හරණභාවතො අදින්නාදානභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි තුලාකූටාදයො අදින්නාදානවිසෙසභාවදස්සනත්ථං විභාගෙන වුත්තා, න එවං පාණාතිපාතපරියායස්ස වධස්ස පුන ගහණෙ පයොජනං අත්ථි, තත්ථ සයංකාරො, ඉධ පරංකාරොති ච න සක්කා වත්තුං ‘‘කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා ඡප්පයොගා’’ති වචනතො. තස්මා යථාවුත්තො එවෙත්ථ අත්ථො යුත්තො. අට්ඨකථායං පන ‘‘වධොති මාරණ’’න්ති වුත්තං, තම්පි පොථනමෙව සන්ධායාති ච සක්කා විඤ්ඤාතුං මාරණ-සද්දස්සපි විහිංසනෙ දිස්සනතො.

294. චීවරපිණ්ඩපාතානං යථාක්කමං කායකුච්ඡිපරිහරණමත්තජොතනායං අවිසෙසතො අට්ඨන්නං පරික්ඛාරානං අන්තරෙ තප්පයොජනතා සම්භවතීති දස්සෙන්තො ‘‘තෙ සබ්බෙපී’’තිආදිමාහ. එතෙපීති නවපරික්ඛාරිකාදයොපි අප්පිච්ඡාව සන්තුට්ඨාව. න හි තත්ථකෙන මහිච්ඡතා, අසන්තුට්ඨිතා වා හොතීති.

චතූසු දිසාසු සුඛං විහරති, තතො එව සුඛවිහාරට්ඨානභූතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීති වා චාතුද්දිසො. තත්ථ චායං සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහඤ්ඤතීති අප්පටිඝො. ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්ස වසෙන සන්තුස්සනකො සන්තුස්සමානො. ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන. පරිස්සයානං බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං, අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තුපද්දවානං අභිභවනතො පරිස්සයානං සහිතා. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන අච්ඡම්භී. එකො අසහායො. තතො එව ඛග්ගමිගසිඞ්ගසදිසතාය ඛග්ගවිසාණකප්පො චරෙය්යාති අත්ථො.

ඡින්නපක්ඛො ¶ , අසඤ්ජාතපක්ඛො වා සකුණො ගන්තුං න සක්කොතීති ‘‘පක්ඛී සකුණො’’ති පක්ඛි-සද්දෙන විසෙසෙත්වා සකුණො පාළියං වුත්තොති ¶ ආහ ‘‘පක්ඛයුත්තො සකුණො’’ති. යස්ස සන්නිධිකාරපරිභොගො කිඤ්චි ඨපෙතබ්බං සාපෙක්ඛාය ඨපනඤ්ච නත්ථි, තාදිසො අයං භික්ඛූති දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො’’තිආදිමාහ. අරියන්ති අපෙන්ති තතො දොසා, තෙහි වා ආරකාති අරියොති ආහ ‘‘අරියෙනාති නිද්දොසෙනා’’ති. අජ්ඣත්තන්ති අත්තනි. නිද්දොසසුඛන්ති නිරාමිසසුඛං කිලෙසවජ්ජරහිතත්තා.

295. යථාවුත්තෙ සීලසංවරෙ පතිට්ඨිතස්සෙව ඉන්ද්රියසංවරො ඉච්ඡිතබ්බො තදධිට්ඨානතො, තස්ස ච පරිපාලකභාවතොති වුත්තං ‘‘සො ඉමිනා අරියෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛූ’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘න නිමිත්තග්ගාහී හොතී’’තිආදීසු පදෙසු. යස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.15) වුත්තං, තස්මා තස්ස ලීනත්ථප්පකාසිනියං සංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.15) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. රූපාදීසු නිමිත්තාදිග්ගාහපරිවජ්ජනලක්ඛණත්තා ඉන්ද්රියසංවරස්ස කිලෙසෙහි අනවසිත්තසුඛතා අවිකිණ්ණසුඛතා චස්ස වුත්තා.

296. පච්චයසම්පත්තින්ති පච්චයපාරිපූරිං. ඉමෙ චත්තාරොති සීලසංවරො සන්තොසො ඉන්ද්රියසංවරො සතිසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙ චත්තාරො අරඤ්ඤවාසස්ස සම්භාරා. තිරච්ඡානගතෙහි වත්තබ්බතං ආපජ්ජති ඉසිසිඞ්ගස්ස පිතුආදයො විය. වනචරකෙහීති වනචරකමාතුගාමෙහි. භෙරවසද්දං සාවෙන්ති, තාවතා අපලායන්තානං හත්ථෙහි සීසං…පෙ… කරොන්ති. පණ්ණත්තිවීතික්කමසඞ්ඛාතං කාළකං වා. මිච්ඡාවිතක්කසඞ්ඛාතං තිලකං වා. තන්ති පීතිං විභූතභාවෙන උපට්ඨානතො ඛයතො සම්මසන්තො.

විවිත්තන්ති ජනවිවිත්තං. තෙනාහ ‘‘සුඤ්ඤ’’න්ති. සා ච විවිත්තතා නිස්සද්දභාවෙන ලක්ඛිතබ්බාති ආහ ‘‘අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොස’’න්ති. ආවසථභූතං සෙනාසනං විහරිතබ්බට්ඨෙන විහාරසෙනාසනං. මසාරකාදි මඤ්චපීඨං තත්ථ අත්ථරිතබ්බං භිසිඋපධානඤ්ච මඤ්චපීඨසම්බන්ධිතො මඤ්චපීඨසෙනාසනං. චිමිලිකාදි භූමියං සන්ථරිතබ්බතාය සන්ථතසෙනාසනං. රුක්ඛමූලාදි පටික්කමිතබ්බට්ඨානං චඞ්කමනාදීනං ඔකාසභාවතො ඔකාසසෙනාසනං.

‘‘අනුච්ඡවිකං ¶ දස්සෙන්තො’’ති වත්වා තමෙව අනුච්ඡවිකභාවං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ හී’’තිආදි වුත්තං. අච්ඡන්නන්ති ඉට්ඨකඡදනාදිනා අන්තමසො රුක්ඛසාඛාහිපි න ඡන්නං.

භත්තස්ස ¶ පච්ඡතොති භත්තභුඤ්ජනස්ස පච්ඡතො. ඌරුබද්ධාසනන්ති ඌරූනං අධොබන්ධනවසෙන නිසජ්ජං. හෙට්ඨිමකායස්ස අනුජුකට්ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති. උජුං කායන්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ ‘‘උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකට්ඨපනං සරූපතො පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. න පණමන්තීති න ඔණමන්ති. න පරිපතතීති න විගච්ඡති, වීථිං න විලඞ්ඝෙති. තතො එව පුබ්බෙනාපරං විසෙසප්පත්තියා කම්මට්ඨානං වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. මුඛසමීපෙති මුඛස්ස සමීපෙ නාසිකග්ගෙ වා උත්තරොට්ඨෙ වා. ඉධ පරි-සද්දො අභි-සද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු (ධ. ස. 16) විය. නිය්යානට්ඨො පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො, තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානසතින්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

වික්ඛම්භනවසෙනාති එත්ථ වික්ඛම්භනං අනුප්පාදනං අප්පවත්තනං න පටිපක්ඛෙන සුප්පහීනතා. පහීනත්තාති ච පහීනසදිසතං සන්ධාය වුත්තං ඣානස්ස අනධිගතතා. තථාපි නයිදං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය සභාවතො විගතාභිජ්ඣං, අථ ඛො භාවනාවසෙන. තෙනාහ ‘‘න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනා’’ති. එසෙව නයොති යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සභාවෙන විගතාභිජ්ඣං අබ්යාපන්නඤ්ච, න භාවනාය වික්ඛම්භිතත්තා, න එවමිදං. ඉදං පන චිත්තං භාවනාය පරිසොධිතත්තා අබ්යාපන්නං විගතථිනමිද්ධං අනුද්ධතං නිබ්බිචිකිච්ඡඤ්චාති අත්ථො. ඉදං උභයන්ති සතිසම්පජඤ්ඤමාහ.

297. උච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්තීති එත්ථ උච්ඡින්දනං පාතනඤ්ච තාසං පඤ්ඤානං අනුප්පන්නානං උප්පජ්ජිතුං අප්පදානමෙව. ඉති මහග්ගතානුත්තරපඤ්ඤානං එකච්චාය ච පරිත්තපඤ්ඤාය අනුප්පත්තිහෙතුභූතා නීවරණා ධම්මා ඉතරාය ච සමත්ථතං විහනන්තියෙවාති පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා වුත්තා. ඉදම්පි පඨමජ්ඣානං වෙනෙය්යසන්තානෙ පතිට්ඨාපියමානං ඤාණං පජ්ජති එත්ථාති ඤාණපදං. ඤාණං වළඤ්ජෙති එත්ථාති ඤාණවළඤ්ජං.

299. න ¶ තාව නිට්ඨං ගතො බාහිරකානං ඤාණෙන අක්කන්තට්ඨානානිපි සියුන්ති. යදි එවං අනඤ්ඤසාධාරණෙ මග්ගඤාණපදෙ කථං න නිට්ඨඞ්ගතොති ආහ ¶ ‘‘මග්ගක්ඛණෙපී’’තිආදි. තීසු රතනෙසු නිට්ඨං ගතො හොතීති බුද්ධසුබුද්ධතං ධම්මසුධම්මතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිතඤ්ච ආරබ්භ ඤාණෙන නිට්ඨං නිච්ඡයං උපගතො හොති. කාමඤ්චෙත්ථ පඨමමග්ගෙනෙව සබ්බසො විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා සබ්බස්සපි අරියසාවකස්ස කඞ්ඛා වා විමති වා නත්ථි, තත්ථ පන යථා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තස්ස අරහතො සවිසයෙ ඤාණං සවිසෙසං ඔගාහති, න තථා අනාගාමිආදීනන්ති රතනත්තයෙ සාතිසයං ඤාණනිච්ඡයගමනං සන්ධාය ‘‘අග්ගමග්ගවසෙන තත්ථනිට්ඨාගමනං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. යං පනෙත්ථ අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

චූළහත්ථිපදොපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

300. ජඞ්ගලානන්ති ¶ එත්ථ යො නිපිච්ඡලෙන අමුදුකො නිරුදකතාය ථද්ධලූඛභූමිප්පදෙසො, සො ‘‘ජඞ්ගලො’’ති වුච්චති. තබ්බහුලතාය පන ඉධ සබ්බො භූමිප්පදෙසො ජඞ්ගලො, තස්මිං ජඞ්ගලෙ ජාතා, භවාති වා ජඞ්ගලා, තෙසං ජඞ්ගලානං. එවඤ්හි නදීචරානම්පි හත්ථීනං සඞ්ගහො කතො හොති. සමොධාතබ්බානං විය හි සමොධායකානම්පි ජඞ්ගලග්ගහණෙන ගහෙතබ්බතො. පථවීතලචාරීනන්ති ඉමිනා ජලචාරිනො න නිවත්තෙති අදිස්සමානපාදත්තා. පාණානන්ති සාධාරණවචනම්පි ‘‘පදජාතානී’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන විසෙසනිවිට්ඨමෙව හොතීති ආහ ‘‘සපාදකපාණාන’’න්ති. ‘‘මුත්තගත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) ගත-සද්දො අනත්ථන්තරො විය, ජාත-සද්දො අනත්ථන්තරොති ආහ ‘‘පදජාතානීති පදානී’’ති. සමොධානන්ති සමවරොධං, අන්තොගමං වා. මහන්තත්තෙනාති විපුලභාවෙන.

කුසලා ධම්මාති අනවජ්ජසුඛවිපාකා ධම්මා, න අනවජ්ජමත්තධම්මා. කුසලත්තිකෙ ආගතනයෙන හි ඉධ කුසලා ධම්මා ගහෙතබ්බා, න බාහිතිකසුත්තෙ ආගතනයෙන. චතුබ්බිධො සඞ්ගහොති කස්මා වුත්තං, නනු එකවිධොවෙත්ථ සඞ්ගහො අධිප්පෙතොති? න, අත්ථං අග්ගහෙත්වා අනිද්ධාරිතත්ථස්ස සද්දස්සෙව ගහිතත්තා. සඞ්ගහ-සද්දො තාව අත්තනො අත්ථවසෙන ¶ චතුබ්බිධොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අත්ථොපි වා අනිද්ධාරිතවිසෙසො සාමඤ්ඤෙන ගහෙතබ්බතං පත්තො ‘‘සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති එත්ථ සඞ්ගහ-සද්දෙන වචනීයතං ගතොති න කොචි දොසො, නිද්ධාරිතෙ විසෙසෙ තස්ස එකවිධතා සියා, න තතො පුබ්බෙති. සජාතිසඞ්ගහොති සමානජාතියා, සමානජාතිකානං වා සඞ්ගහො. ධාතුකථාවණ්ණනායං පන ‘‘ජාතිසඞ්ගහො’’ඉච්චෙව වුත්තං, තං ජාති-සද්දස්ස සාපෙක්ඛසද්දත්තා ජාතියා සඞ්ගහොති වුත්තෙ අත්තනො ජාතියාති විඤ්ඤායති සම්බන්ධාරහස්ස අඤ්ඤස්ස අවුත්තත්තාති කත්වා වුත්තං. ඉධ පන රූපකණ්ඩවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 594) විය පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘සජාතිසඞ්ගහො’’ඉච්චෙව වුත්තං. සඤ්ජායන්ති එත්ථාති සඤ්ජාති, සඤ්ජාතියා සඞ්ගහො සඤ්ජාතිසඞ්ගහො, සඤ්ජාතිදෙසවසෙන සඞ්ගහොති අත්ථො. ‘‘සබ්බෙ රථිකා’’ති වුත්තෙ සබ්බෙ රථයොධා රථෙන යුජ්ඣනකිරියාය එකසඞ්ගහොති. ‘‘සබ්බෙ ධනුග්ගහා’’ති වුත්තෙ සබ්බෙ ඉස්සාසා ධනුනා විජ්ඣනකිරියාය එකසඞ්ගහොති ආහ ‘‘එවං කිරියවසෙන සඞ්ගහො’’ති. රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතන්ති රූපක්ඛන්ධෙන එකසඞ්ගහං රූපක්ඛන්ධොතෙව ගණිතං, ගහණං ගතන්ති අත්ථො.

දියඩ්ඪමෙව ¶ සච්චං භජති මග්ගසච්චදුක්ඛසච්චෙකදෙසභාවතො. සච්චෙකදෙසන්තොගධම්පි සච්චන්තොගධමෙව හොතීති ආහ ‘‘සච්චානං අන්තොගධත්තා’’ති. ඉදානි තමත්ථං සාසනතො ච ලොකතො ච උපමං ආහ රිත්වා දීපෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාධිකමිදං, භික්ඛවෙ, දියඩ්ඪසික්ඛාපදසතන්ති ඉදං යස්මිං කාලෙ තං සුත්තං දෙසිතං, තදා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවසෙන වුත්තං, තතො පරං පන සාධිකානි ද්වෙසතානි සික්ඛාපදානීති. සික්ඛානං අන්තොගධත්තා අධිසීලසික්ඛාය. එත්ථ ච ‘‘සීලං සික්ඛන්තොපි තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතී’’ති විසමොයං උපඤ්ඤාසො. තත්ථ හි යො පහාතබ්බං පජහති, සංවරිතබ්බතො සංවරං ආපජ්ජති, අයමස්ස අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ චෙතසො අවික්ඛෙපො, අයමස්ස අධිචිත්තසික්ඛා. යා තත්ථ වීමංසා, අයමස්ස අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉති සො කුලපුත්තො සරූපතො ලබ්භමානා එව තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති දීපිතො, න සික්ඛානං අන්තොගධතාමත්තෙන. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘යො තථාභූතස්ස සංවරො, අයමෙත්ථ අධිසීලසික්ඛා, යො තථාභූතස්ස ¶ සමාධි, අයමෙත්ථ අධිචිත්තසික්ඛා, යා තථාභූතස්ස පඤ්ඤා, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛා තස්මිං ආරම්මණෙ තාය සතියා තෙන මනසිකාරෙන සික්ඛති ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොතී’’ති. ඉධ පන සච්චානං අන්තොගධත්තා සච්ච-සද්දාභිධෙය්යතාමත්තෙන චතූසු සච්චෙසු ගණනන්තොගධා හොන්තීති? න, තත්ථාපි හි නිප්පරියායතො අධිසීලසික්ඛාව ලබ්භති, ඉතරා පරියායතොති කත්වා ‘‘සික්ඛානං අන්තොගධත්තා’’ති වුත්තං.

චතූසු අරියසච්චෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති ච තතො අමුච්චිත්වා තස්සෙව අන්තොගධතං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘යථා ච එකස්ස හත්ථිපදස්සා’’තිආදිනා දස්සිතා හත්ථිපදොපමා සමත්ථිතා දට්ඨබ්බා. එකස්මිම්පි ද්වීසුපි තීසුපි සච්චෙසු ගණනං ගතා ධම්මාති ඉදං න කුසලත්තිකවසෙනෙව වෙදිතබ්බං, අථ ඛො තිකදුකෙසු යථාරහං ලබ්භමානපදවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ එකස්මිං සච්චෙ ගණනං ගතො ධම්මො අසඞ්ඛතධම්මො දට්ඨබ්බො, ද්වීසු සච්චෙසු ගණනං ගතා කුසලා ධම්මා, තථා අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ච ධම්මා, තීසු සච්චෙසු ගණනං ගතා සඞ්ඛතා ධම්මා, එවං අඤ්ඤෙසම්පි තිකදුකපදානං වසෙන අයමත්ථො යථාරහං විභජිත්වා වත්තබ්බො. තෙනාහ ‘‘එකස්මිම්පි…පෙ… ගතාව හොන්තී’’ති. එකදෙසො හි සමුදායන්තොගධත්තා විසෙසො විය සාමඤ්ඤෙන සමූහෙන සඞ්ගහං ලභති. තෙනාහ ‘‘සච්චානං අන්තොගධත්තා’’ති. දෙසනානුක්කමොති අරියසච්චානි උද්දිසිත්වා දුක්ඛසච්චනිද්දෙසවසෙන පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං විභජනං. තත්ථ ච රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසවසෙනආදිතො අජ්ඣත්තිකාය පථවීධාතුයා විභජනන්ති. අයං ඉමිස්සා දෙසනාය අනුක්කමො.

301. තං ¶ පනෙතං උපමාහි විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුජාතන්ති සුන්දරං, සුසණ්ඨිතං සුපරිණතඤ්චාති අධිප්පායො. පෙසියොති විලීවෙ. මුදුභාවතො කුච්ඡිභාගං ආදාය. ඉතරෙ ච චත්තාරො කොට්ඨාසෙති පඤ්චධා භින්නකොට්ඨාසෙසු ඉතරෙ ච චත්තාරො කොට්ඨාසෙ. ඉතරෙ ච තයො කොට්ඨාසෙතිආදිතො චතුධා භින්නකොට්ඨාසෙසු ඉතරෙ ච තයො කොට්ඨාසෙ.

රාජපුත්තූපමායාති රඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තඋපමාය. න්ති පිළන්ධනං. උරෙ වායාමජනිතඅරියජාතියා ඔරසො. මුඛතො ජාතොති මුඛතො නිග්ගතධම්මදෙසනාය ¶ ජාතො, බුද්ධානං වා ධම්මකායස්ස මුඛභූතඅරියධම්මතො ජාතො. තතො එව ධම්මජො ධම්මනිම්මිතො. සත්ථු ධම්මදායාදස්සෙව ගහිතත්තා ධම්මදායාදො. තෙනාහ ‘‘නො ආමිසදායාදො’’ති. න්ති ‘‘භගවතො පුත්තො’’තිආදිවචනං. මහාපඤ්ඤතාදිගුණෙහි සාතිසයං අනුපුබ්බභාවෙ ඨිතත්තා සම්මා යථාභූතං වදමානො වත්තුං සක්කොන්තො වදෙය්ය.

අකුතොභයං නිබ්බානං නිබ්බානගාමිනිඤ්ච. රාගරජාදීනං විගමෙන විගතරජං ධම්මං දෙසෙන්තං සුගතං සම්මාසම්බුද්ධං භික්ඛූනං පරොසහස්සං පයිරුපාසතීති යොජනා.

‘‘සෙවෙථ භජථා’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘පණ්ඩිතා භික්ඛූ අනුග්ගාහකා’’ති. පණ්ඩිතාපි සමානා න අප්පස්සුතා, අථ ඛො ඔවාදානුසාසනීහි අනුග්ගාහකාති පුරිමා උපමා ථෙරස්සෙව වසෙන උදාහටා, දුතියා පන භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි වසෙන උදාහටා.

302. අජ්ඣත්තිකාති සත්තසන්තානපරියාපන්නා. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති පදද්වයෙනපි තංතංපාටිපුග්ගලිකධම්මා වුච්චන්තීති ආහ ‘‘උභයම්පෙතං නියකාධිවචනමෙවා’’ති. සසන්තතිපරියාපන්නතාය පන අත්තාති ගහෙතබ්බභාවූපගමනවසෙන අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තං අජ්ඣත්තං, තංතංසත්තසන්තානපරියාපන්නතාය පච්චත්තං. තෙනාහ අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 1.307) ‘‘අත්තනි පවත්තත්තා අජ්ඣත්තං, අත්තානං පටිච්ච පටිච්ච පවත්තත්තා පච්චත්ත’’න්ති. කක්ඛළන්ති කථිනං. යස්මා තං ථද්ධභාවෙන සහජාතානං පතිට්ඨා හොති, තස්මා ‘‘ථද්ධ’’න්ති වුත්තං. ඛරිගතන්ති ඛරසභාවෙසු ගතං තප්පරියාපන්නං, ඛරසභාවමෙවාති අත්ථො. යස්මා පන ඛරසභාවං ඵරුසාකාරෙන උපට්ඨානතො ඵරුසාකාරං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඵරුස’’න්ති. උපාදින්නං නාම සරීරට්ඨකං. තත්ථ යං කම්මසමුට්ඨානං, තං නිප්පරියායතො ‘‘උපාදින්න’’න්ති වුච්චති, ඉතරං අනුපාදින්නං. තදුභයම්පි ඉධ තණ්හාදීහි ආදින්නගහිතපරාමට්ඨවසෙන උපාදින්නමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සරීරට්ඨකඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආදින්නන්ති අභිනිවිට්ඨං. මමන්ති ගහිතං. අහන්ති පරාමට්ඨං ¶ . ධාතුකම්මට්ඨානිකස්සාති චතුධාතුවවත්ථානවසෙන ධාතුකම්මට්ඨානං පරිහරන්තස්ස. එත්ථාති ¶ එතස්මිං ධාතුකම්මට්ඨානෙ. තීසු කොට්ඨාසෙසූති තිප්පකාරෙසු කොට්ඨාසෙසු. න හි තෙ තයො චත්තාරො කොට්ඨාසා.

වුත්තප්පකාරාති ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරා. නානාසභාවතොති සතිපි කක්ඛළභාවසාමඤ්ඤෙ සසම්භාරවිභත්තිතො පන කෙසාදිසඞ්ඝාතගතනානාසභාවතො. ආලයොති අපෙක්ඛා. නිකන්තීති නිකාමනා. පත්ථනාති තණ්හාපත්ථනා. පරියුට්ඨානන්ති තණ්හාපරියුට්ඨානං. ගහණන්ති කාමුපාදානං. පරාමාසොති පරතො ආමසනා මිච්ඡාභිනිවෙසො. න බලවා ආලයාදි. යදි එවං කස්මා විභඞ්ගෙ බාහිරාපි පථවීධාතු විත්ථාරෙනෙව විභත්තාති? යථාධම්මදෙසනත්තා තත්ථ විත්ථාරෙනෙව දෙසනා පවත්තා, යථානුලොමදෙසනත්තා පනෙත්ථ වුත්තනයෙන දෙසනා සංඛිත්තා.

යොජෙත්වා දස්සෙතීති එකජ්ඣං කත්වා දස්සෙති. සාති අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු. සුඛපරිග්ගහො හොති ‘‘න මෙ සො අත්තා’’ති. සිද්ධෙ හි අනත්තලක්ඛණෙ දුක්ඛලක්ඛණං අනිච්චලක්ඛණඤ්ච සිද්ධමෙව හොති සඞ්ඛතධම්මෙසු තදවිනාභාවතොති. විසූකායතීති විසූකං විරූපකිරියං පවත්තෙති. සා පන අත්ථතො විප්ඵන්දනමෙවාති ආහ ‘‘විප්ඵන්දතී’’ති. අස්සාති අජ්ඣත්තිකාය පථවීධාතුයා. අචෙතනාභාවො පාකටො හොති ධාතුමත්තතාය දස්සනතො. තං උභයම්පීති තං පථවීධාතුද්වයම්පි.

තතො විසෙසතරෙනාති තතො බාහිරමහාපථවිතො විසෙසවන්තතරෙන, ලහුතරෙනාති අත්ථො. කුප්පතීති ලුප්පති. විලීයමානාති පකතිඋදකෙ ලොණං විය විලයං ගච්ඡන්තී. උදකානුගතාති උදකං අනුගතා උදකගතිකා. තෙනාහ ‘‘උදකමෙව හොතී’’ති. අභාවො එව අභාවතා, න භවතීති වා අභාවො, තථාසභාවො ධම්මො. තස්ස භාවො අභාවතා. වයො විනාසො ධම්මො සභාවො එතස්සාති වයධම්මො, තස්ස භාවො වයධම්මතා, අත්ථතො ඛයො එව. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි අනිච්චලක්ඛණමෙව වුත්ත’’න්ති. විද්ධංසනභාවස්ස පන පවෙදිතබ්බත්තා කාමං අනිච්චලක්ඛණමෙව වුත්තං සරූපතො, ඉතරානිපි අත්ථතො වුත්තානෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං පනා’’තිආදි.

මත්තං ¶ ඛණමත්තං තිට්ඨතීති මත්තට්ඨො, අප්පමත්තට්ඨො මත්තට්ඨකො, අතිඉත්තරඛණිකොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරිත්තට්ඨිතිකස්සා’’ති. ඨිතිපරිත්තතායාති එකචිත්තපවත්තිමත්තතාඨානලක්ඛණස්ස ඉතරභාවෙන ¶ . එකස්ස චිත්තස්ස පවත්තික්ඛණමත්තෙනෙව හි සත්තානං පරමත්ථතො ජීවනක්ඛණො පරිච්ඡින්නො. තෙනාහ ‘‘අයං හී’’තිආදි.

ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රියං. සුඛදුක්ඛාති සුඛදුක්ඛා වෙදනා. උපෙක්ඛාපි හි සුඛදුක්ඛාස්වෙව අන්තොගධා ඉට්ඨානිට්ඨභාවතො. අත්තභාවොති ජීවිතවෙදනාවිඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසිට්ඨධම්මා වුත්තා. කෙවලාති අත්තනිච්චභාවෙන අවොමිස්සා. එකචිත්තසමායුත්තාති එකෙන චිත්තෙන සහිතා එකචිත්තක්ඛණිකා. ලහුසො වත්තතෙ ඛණොති තාය එව එකක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිඉත්තරො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති වීතිවත්තතීති අත්ථො. ඉදන්ති ගාථාවචනං.

යස්මා සත්තානං ජීවිතං අස්සාසපස්සාසානං අපරාපරසඤ්චරණං ලභමානමෙව පවත්තති, න අලභමානං, තස්මා අස්සාසපස්සාසූපනිබද්ධං. තථා මහාභූතානං සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති. පථවීධාතුයා හි ආපොධාතුආදීනං වා අඤ්ඤතරපකොපෙන බලසම්පන්නොපි පුරිසො පත්ථද්ධකායො වා, අතිසාරාදිවසෙන කිලින්නපූතිකායො වා, මහාඩාහපරෙතො වා, සඤ්ඡිජ්ජමානසන්ධිබන්ධනො වා හුත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණාති. කබළීකාරාහාරානං යුත්තකාලෙ ලභන්තස්සෙව ජීවිතං පවත්තති, අලභන්තස්ස පරික්ඛයං ගච්ඡති, විඤ්ඤාණෙ පවත්තමානෙයෙව ච ජීවිතං පවත්තති, න තස්මිං අප්පවත්තමානෙ. ජීවිතන්ති එත්ථ ඉති-සද්දෙන ඉරියාපථූපනිබද්ධතාසීතුණ්හූපනිබද්ධතාදීනං සඞ්ගහො. චතුන්නඤ්හි ඉරියාපථානං සමවුත්තිතං ලභමානමෙව ජීවිතං පවත්තති, අඤ්ඤතරස්ස පන අධිමත්තතාය ආයුසඞ්ඛාරා උපච්ඡිජ්ජන්ති, සීතුණ්හානම්පි සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති, අතිසීතෙන පන අතිඋණ්හෙන වා අභිභූතස්ස විපජ්ජතීති.

තණ්හුපාදින්නස්සාති ඉමිනා හි පච්චයුප්පන්නතාකිත්තනෙන සරසපභඞ්ගුතංයෙව විභාවෙති. දුක්ඛානුපස්සනාය තණ්හාග්ගාහස්ස අනිච්චානුපස්සනාය මානග්ගාහස්ස අනත්තානුපස්සනාය දිට්ඨිග්ගාහස්ස උජුවිපච්චනීකභාවතො එකංසෙනෙව තීහි අනුපස්සනාහි ගාහාපි විගච්ඡන්තීති ආහ ‘‘නොතෙව හොතී’’ති. එකංයෙව ආගතං බාහිරාය පථවීධාතුයා අන්තරධානදස්සනපවත්තජොතනාය.

පරිග්ගහන්ති ¶ ධාතුපරිග්ගහණං. පට්ඨපෙන්තොති ආරභන්තො දෙසෙන්තො. සොතද්වාරෙ බලං දස්සෙතීති යොජනා. කම්මට්ඨානිකස්ස බලදස්සනාපදෙසෙන කම්මට්ඨානස්ස ආනුභාවං දස්සෙති. වාචාය ඝට්ටනමෙව වුත්තං සොතද්වාරෙ බලදස්සනභාවතො. බලන්ති ච බාහිරාය විය අජ්ඣත්තිකායපි පථවීධාතුයා අචෙතනාභාවදස්සනෙන ¶ රුක්ඛස්ස විය අක්කොසන්තෙපි පහරන්තෙපි නිබ්බිකාරතා. සම්පතිවත්තමානුප්පන්නභාවෙනාති තදා පච්චුප්පන්නභාවෙන. සමුදාචාරුප්පන්නභාවෙනාති ආපාථගතෙ තස්මිං අනිට්ඨෙ සද්දාරම්මණෙ ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතඋප්පත්තිවසෙන සොතද්වාරෙ ජවනවෙදනා දුක්ඛාති වචනතො. තථා හි ‘‘උපනිස්සයවසෙනා’’ති වුත්තං. වෙදනාදයොපීති ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති එත්ථ වුත්තවෙදනා චෙව සඤ්ඤාදයො ච. තෙ හි ඵස්සෙන සමානභූමිකා න පුබ්බෙ වුත්තවෙදනා. ධාතුසඞ්ඛාතමෙව ආරම්මණන්ති යථාපරිග්ගහිතං පථවීධාතුසඞ්ඛාතමෙව විසයං. පක්ඛන්දතීති විපස්සනාචිත්තං අනිච්චන්තිපි දුක්ඛන්තිපි අනත්තාතිපි සම්මසනවසෙන අනුපවිසති. එතෙන බහිද්ධාවික්ඛෙපාභාවමාහ, පසීදතීති පන ඉමිනා කම්මට්ඨානස්ස වීථිපටිපන්නතං. සන්තිට්ඨතීති ඉමිනා උපරූපරි විසෙසාවහභාවෙන අවත්ථානං පටිපක්ඛාභිභවෙන නිච්චලභාවතො. විමුච්චතීති ඉමිනා තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහතො විසෙසෙන මුච්චනං. අට්ඨකථායං පන සමුට්ඨානවසෙන අත්ථො වුත්තො ‘‘අධිමොක්ඛං ලභතී’’ති. සොතද්වාරම්හි ආරම්මණෙ ආපාථගතෙති ඉදං මූලපරිඤ්ඤාය මූලදස්සනං. සොතද්වාරෙහි ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනානං අයොනිසො ආවජ්ජයතො වොට්ඨබ්බනවසෙන ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ලොභො, අනිට්ඨෙ ච පටිඝො උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ පන ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති රජ්ජනාදි හොති, තස්ස පඤ්චද්වාරජවනං මූලං, සබ්බං වා භවඞ්ගාදි. එවං මනොද්වාරජවනස්ස මූලවසෙන පරිඤ්ඤා. ආගන්තුකතාවකාලිකපරිඤ්ඤා පන පඤ්චද්වාරජවනස්සෙව අපුබ්බභාවවසෙන ඉතරභාවවසෙන ච වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සතිපට්ඨානසංවණ්ණනායං වුත්තො එව.

යාථාවතො ධාතූනං පරිග්ගණ්හනවසෙන කතපරිග්ගහස්සපි අනාදිකාලභාවනාවසෙන අයොනිසො ආවජ්ජනං සචෙපි උප්පජ්ජති. වොට්ඨබ්බනං පත්වාති වොට්ඨබ්බනකිච්චතං පත්වා. එකං ද්වෙ වාරෙ ආසෙවනං ලභිත්වා, න ආසෙවනපච්චයං. න හි උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකචිත්තං ආසෙවනපච්චයභූතං අත්ථි. යදි සියා, පට්ඨානෙ කුසලත්තිකෙ පටිච්චවාරාදීසු ¶ ‘‘න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ ද්වෙ, ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ ද්වෙ’’ති ච වත්තබ්බං සියා, ‘‘න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ එකං (පට්ඨා. 1.1.221), ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ එක’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.152) ච පන වුත්තං. එකං ද්වෙ වාරෙති එත්ථ ච එකග්ගහණං වචනසිලිට්ඨතාය වසෙන වුත්තං. න හි දුතියෙ මොඝවාරෙ එකවාරමෙව වොට්ඨබ්බනං පවත්තති. ද්වික්ඛත්තුං වා තස්ස පවත්තිං සන්ධාය එකවාරග්ගහණං, තික්ඛත්තුං පවත්තිං සන්ධාය ද්වෙවාරග්ගහණං. තත්ථ දුතියං තතියඤ්ච පවත්තමානං ලද්ධාසෙවනං විය හොති. යස්මා පන ‘‘වොට්ඨබ්බනං පත්වා එකං ද්වෙ වාරෙආසෙවනං ලභිත්වා චිත්තං භවඞ්ගමෙව ඔතරතී’’ති ඉදං දුතියමොඝවාරවසෙන වුත්තං භවෙය්ය. සො ච ආරම්මණදුබ්බලතාය එව හොතීති අභිධම්මට්ඨකථායං නියමිතො. ඉධ පන තික්ඛානුපස්සනානුභාවෙන අකුසලුප්පත්තියා අසම්භවවසෙන අයොනිසොව ආවජ්ජතො අයොනිසො වවත්ථානං ¶ සියා, න යොනිසො, තස්මිඤ්ච පවත්තෙ මහති අතිමහති වා ආරම්මණෙ ජවනං න උප්පජ්ජෙය්යාති අයමත්ථො විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බො.

එතස්සෙව වා සතිපි දුවිධතාපරිකප්පනෙ සො ච යදි අනුලොමෙ වෙදනාත්තිකෙ පටිච්චවාරාදීසු ‘‘ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ ද්වෙ, න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ ද්වෙ’’ති ච වුත්තං සියා, (ලබ්භෙය්ය), න ච වුත්තං. යදි පන වොට්ඨබ්බනම්පි ආසෙවනපච්චයො සියා, කුසලාකුසලානම්පි සියා. න හි ආසෙවනපච්චයං ලද්ධුං යුත්තස්ස ආසෙවනපච්චයතාපි ධම්මො ආසෙවනපච්චයො හොතීති අවුත්තො අත්ථි, වොට්ඨබ්බනස්ස පන කුසලාකුසලානං ආසෙවනපච්චයභාවො අවුත්තො – ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති නාසෙවනපච්චයා. අකුසලං…පෙ… නාසෙවනපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.93-94) වචනතො පටික්ඛිත්තො ච. අථාපි සියා අසමානවෙදනානං වසෙනෙව වුත්තන්ති ච, එවමපි යථා – ‘‘ආවජ්ජනා කුසලානං ඛන්ධානං අකුසලානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) වුත්තං, එවං ‘‘ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වත්තබ්බං සියා. තං ජාතිභෙදා න වුත්තන්ති චෙ? භූමිභින්නස්ස කාමාවචරස්ස රූපාවචරාදීනං ආසෙවනපච්චයභාවො විය ජාතිභින්නස්සපි භවෙය්යාති වත්තබ්බො එව සියා, අභින්නජාතිකස්ස ච වසෙන යථා – ‘‘ආවජ්ජනා සහෙතුකානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ¶ වුත්තං, එවං ‘‘ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං. තස්මා වෙදනාත්තිකෙපි ‘‘ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ එකං, න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ එක’’න්ති එවං ගණනාය නිද්ධාරියමානාය වොට්ඨබ්බනස්ස ආසෙවනපච්චයත්තස්ස අභාවා අයං මොඝවාරො උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බො.

වොට්ඨබ්බනං පන වීථිවිපාකසන්තතියා ආවට්ටනතො ආවජ්ජනා, තතො විසදිසස්ස ජවනස්ස කරණතො මනසිකාරොති ච වත්තබ්බතං ලභෙය්ය, එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ ‘‘වොට්ඨබ්බනං කුසලානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි න වුත්තං, ‘‘ආවජ්ජනා’’ඉච්චෙව (පට්ඨා. 1.1.417) වුත්තං, තම්පි වොට්ඨබ්බනතො පරං චතුන්නං පඤ්චන්නං වා ජවනානං ආරම්මණපුරෙජාතං භවිතුං අසක්කොන්තං රූපාදිං ආරබ්භ පවත්තමානං වොට්ඨබ්බනං ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. ජවනට්ඨානෙ ඨත්වාති ච ජවනස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානෙ ද්වික්ඛත්තුං පවත්තිත්වාති අත්ථො, න ජවනභාවෙනාති. ආසෙවනං ලභිත්වාති චෙත්ථ ආසෙවනං විය ආසෙවනන්ති වුත්තොවායමත්ථො. විප්ඵාරිකත්තා චස්ස ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා පවත්තියෙව චෙත්ථ ආසෙවනසදිසතා. විප්ඵාරිකතාය හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකතා චස්ස වුච්චති. විප්ඵාරිකම්පි ජවනං විය අනෙකක්ඛත්තුං අප්පවත්තියා අසුප්පතිට්ඨිතතාය ච න නිප්පරියායතො ආසෙවනභාවෙන ¶ වත්තතීති න ඉමස්ස ආසෙවනත්ථං වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ඵලචිත්තෙසු මග්ගපරියායො විය පරියායවසෙන වුත්තං.

අයන්ති ‘‘සචෙපී’’තිආදිනා වුත්තො එකවාරම්පි රාගාදීනං අනුප්පාදනවසෙන විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො යොගාවචරො. කොටිප්පත්තොති මත්ථකං පත්තො. පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතත්තා විසදවිපස්සනාඤාණතාය තික්ඛවිපස්සකො. ආරම්මණං පරිග්ගහිතමෙව හොති ‘‘එවං මෙ ජවනං ජවිත’’න්ති සාරම්මණස්ස ජවනස්ස හුත්වා අභාවවවත්ථාපනස්ස කම්මට්ඨානභාවතො, තථා ආවජ්ජනවසෙන වා තං ආරම්මණං විස්සජ්ජෙත්වා තාවදෙව මූලකම්මට්ඨානභූතං ආරම්මණං පරිග්ගහිතමෙව හොති. දුතියස්ස පන වසෙනාති ‘‘අපරස්ස රාගාදිවසෙන එකවාරං ජවනං ජවතී’’තිආදිනා වුත්තස්ස නාතිතික්ඛවිපස්සකස්ස වසෙන ‘‘තස්ස ධාතාරම්මණමෙව චිත්තං පක්ඛන්දතී’’තිආදිනා ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතත්තා. ‘‘තමෙනං උපධිපහානාය පටිපන්නං උපධිපටිනිස්සග්ගාය කදාචි කරහචි සතිසම්මොසා උපධිපටිසංයුත්තා සරසඞ්කප්පා සමුදාචරන්ති. දන්ධො උදායි සතුප්පාදො, අථ ඛො ¶ නං ඛිප්පමෙව පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතී’’ති ලටුකිකොපමෙ. තස්ස හි අට්ඨකථායං ‘‘සොතාපන්නාදයො තාව පජහන්තු, පුථුජ්ජනො කථං පජහතී’’ති චොදනං පට්ඨපෙත්වා ‘‘ආරද්ධවිපස්සකො හි සතිසම්මොසෙන සහසා කිලෙසෙ උප්පන්නෙ ‘මාදිසස්ස නාම භික්ඛුනො කිලෙසො උප්පන්නො’ති සංවෙගං කත්වා වීරියං පග්ගය්හ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගෙන කිලෙසෙ සමුග්ඝාතෙති, ඉති සො පජහති නාමා’’ති අත්ථො වුත්තො. තෙන වුත්තං – ‘‘තස්ස ධාතාරම්මණමෙව චිත්තං පක්ඛන්දතීතිආදිනා ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතත්තා’’තිආදි. ඉන්ද්රියභාවනෙ ච මජ්ඣිමස්ස වසෙන අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

පරිග්ගහවසෙනාති ධාතුපරිග්ගහවසෙන. මම්මච්ඡෙදනාදිවසෙන පවත්තඅක්කොසනාදිං අනිට්ඨං ආරම්මණං පත්වා සොතද්වාරෙ කිලමති පුග්ගලො, තථා පොථනපහරණාදිකං අනිට්ඨං ආරම්මණං පත්වා කායද්වාරෙ කිලමති.

සමුදාචරන්තීති සබ්බසො උද්ධං ආචරන්ති. තයිදං අමනාපෙහි සමුදාචරණං නාම පොථනපහරණාදිවසෙන උපක්කමනමෙවාති ආහ ‘‘උපක්කමන්තී’’ති, බාධන්තීති අත්ථො. තථාසභාවොති යථා පාණිප්පහාරාදීහි ඝට්ටිතමත්තො විකාරං ආපජ්ජති, තථාසභාවො. ‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙනා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.232) ඔවාදදානං නාම අනඤ්ඤසාධාරණං බුද්ධානංයෙව ආවෙණිකන්ති ආහ ‘‘වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතාති අනුස්සරන්තොපි…පෙ… කකචූපමොවාදං අනුස්සරන්තොපී’’ති වුත්තං. තස්සපි පරියත්තිධම්මභාවතොති කෙචි ¶ . යං පන කකචොකන්තකෙසුපි මනුස්සෙසු අප්පදුස්සනං නිබ්බිකාරං, තං සත්ථුසාසනං අනුස්සරන්තොපි සම්මාපටිපත්තිලක්ඛණං ධම්මං අනුස්සරතියෙවාති එවං වා එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. භික්ඛුනො ගුණන්ති අරියධම්මාධිගමනසිද්ධං ගුණමාහ. සො ච සබ්බෙසම්පි අරියානං ගුණොති තං අනුස්සරන්තොපි සඞ්ඝං අනුස්සරති එවාති වුත්තං.

විපස්සනුපෙක්ඛා අධිප්පෙතා, තස්මා උපෙක්ඛා කුසලනිස්සිතා න සණ්ඨාතීති විපස්සනාවසෙන සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනං න ලභතීති අත්ථො. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා විය ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු නිබ්බිකාරතාසාමඤ්ඤෙන ¶ . තෙනාහ ‘‘සා පනෙසා’’තිආදි. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාඨානෙ ඨපෙති ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ’’තිආදිනා අත්තමනතං ආපජ්ජන්තො.

303. ආපොගතන්ති ආබන්ධනවසෙන ආපො, තදෙව ආපොසභාවං ගතත්තා ආපොගතං, සභාවෙනෙව ආපොභාවං වා පත්තන්ති අත්ථො. යස්මා පන සො ආපොභාවසඞ්ඛාතො අල්ලයූසභාවො සසම්භාරපථවීසසම්භාරඋදකාදිගතෙ සබ්බස්මිම්පි ආපස්මිං විජ්ජති, තස්මා වුත්තං ‘‘සබ්බආපෙසු ගතං අල්ලයූසභාවලක්ඛණ’’න්ති, ද්රවභාවලක්ඛණන්ති අත්ථො. ‘‘පකුප්පතී’’ති පාකතිකපකොපං සන්ධායාහ ‘‘ඔඝවසෙන වඩ්ඪතී’’ති. තෙනාහ ‘‘අයමස්ස පාකතිකො පකොපො’’ති. ඉතරං පන දස්සෙතුං ‘‘ආපොසංවට්ටකාලෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. ඔගච්ඡන්තීති එත්ථ ඔගමනන්ති පරියාදානං අධිප්පෙතං, න අධොගමනමත්තන්ති ආහ ‘‘උද්ධනෙ…පෙ… පාපුණන්තී’’ති.

304. සබ්බතෙජෙසු ගතන්ති ඉන්ධනාදිවසෙන අනෙකභෙදෙසු සබ්බෙසු තෙජොකොට්ඨාසෙසු ගතං පවත්තං. යථා පීති එව පීතිගතං, එවං තෙජො එව තෙජොගතං, තෙජනවසෙන පවත්තිමත්තන්ති අත්ථො. එවං ආපොගතං, වායොගතඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පුරිමෙ’’තිආදි. එකාහිකජරාදිභාවෙනාති එකාහිකාදිජරාභෙදෙන. උසුමජාතොති උස්මාභිභූතො. ජීරතීති ජිණ්ණො හොති. තෙජොධාතුවසෙන ලබ්භමානා ඉමස්මිං කායෙ ජරාපවත්ති පාකටජරාවසෙන වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘ඉන්ද්රියවෙකල්ලත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. වලිපලිතාදිභාවන්ති වලිතපලිතභාවං, අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සිථිලභාවඤ්ච. කුප්පිතෙනාති ඛුභිතෙන. සතක්ඛත්තුං තාපෙත්වා තාපෙත්වා සීතූදකෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටසප්පි සතධොතසප්පීති වදන්ති. සරීරෙ පකතිඋසුමං අතික්කමිත්වා උණ්හභාවො සන්තාපො, සරීරස්ස දහනවසෙන පවත්තො මහාදාහො පරිදාහොති අයමෙව තෙසං විසෙසො. අසිතන්ති සුත්තං. ඛායිතන්ති ඛාදිතං. සායිතන්ති අස්සාදිතං. සම්මා පරිපාකං ගච්ඡතීති සමවෙපාකිනියා ගහණියා වසෙන වුත්තං. අසම්මාපරිපාකොපි විසමපාකිනියා ගහණියා ¶ වසෙන වෙදිතබ්බො. රසාදිභාවෙනාති රසරුධිරමංසමෙදන්හාරුඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජසුක්කභාවෙන. විවෙකන්ති පුථුභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසභාවං. අසිතාදිභෙදස්ස ¶ ආහාරස්ස පරිණාමෙ රසො හොති, තං පටිච්ච රසධාතු උප්පජ්ජතීති අත්ථො. එවං රසස්ස පරිණාමෙ ‘‘රුධිර’’න්තිආදිනා සබ්බං නෙතබ්බං.

හරිතන්තන්ති හරිතමෙව, අන්ත-සද්දෙන පදවඩ්ඪනං කතං යථා ‘‘වනන්තං සුත්තන්ත’’න්ති. චම්මනිල්ලෙඛනං චම්මං ලිඛිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං.

305. උග්ගාරහික්කාරාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන උද්දෙකඛීපනාදිපවත්තකවාතානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. උච්චාරපස්සාවාදීති ආදි-සද්දෙන පිත්තසෙම්හලසිකාදිනීහරණවාතස්ස චෙව උසුමවාතස්ස ච සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යදිපි කුච්ඡි-සද්දො උදරපරියායො, කොට්ඨ-සද්දෙන පන අබ්භන්තරස්ස වුච්චමානත්තා තදවසිට්ඨො උදරපදෙසො ඉධ කුච්ඡි-සද්දෙන වුච්චතීති ආහ ‘‘කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා’’ති. සමිඤ්ජනපසාරණාදීනීති ආදි-සද්දෙන ආලොකනවිලොකනඋද්ධරණාදිකා සබ්බා කායිකකිරියා සඞ්ගහිතා. අවසවති උදකං එතස්මාති ඔස්සවනං, ඡදනන්තො. ඉධාති ඉමස්මිං ඨානෙ.

306. නිස්සත්තභාවන්ති අනත්තකතං. යථාදස්සිතා හි චතස්සො ධාතුයො අනත්තනියං කෙවලං ධාතුමත්තා නිස්සත්තනිජ්ජීවාති ඉමමත්ථං දස්සෙති. පරිවාරිතොති පරිවාරිතභාවෙන ඨිතො පරිවුතො. තෙනාහ ‘‘එතානී’’තිආදි, කට්ඨාදීනි සන්නිවෙසවිසෙසවසෙන ඨපිතානීති අධිප්පායො. අඤ්ඤථා අගාරසමඤ්ඤාය භාවතො. තෙනාහ ‘‘කට්ඨාදීසු පනා’’තිආදි. යදත්ථං පාළියං ‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො’’තිආදි ආරද්ධං, තමත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා කට්ඨාදීනී’’තිආදි වුත්තං.

කාමං හෙට්ඨා ‘‘මත්තට්ඨකස්ස කායස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.302) අවිභාගෙන එකදෙසෙන ච උපාදාරූපම්පි කථිතං, තථා වෙදනාදයො ඛන්ධභාවෙන පරිග්ගහෙත්වා න කථිතා, තථා තණ්හාපි සමුදයසච්චභාවෙන. ඉතරානි පන සච්චානි සබ්බෙන සබ්බං න කථිතානි. තෙනෙවාහ ‘‘හෙට්ඨා…පෙ… න කථිතානී’’ති. චක්ඛුපසාදෙ නිරුද්ධෙති චක්ඛුපසාදෙ විනට්ඨෙ. උපහතෙති පුබ්බකිමිආදීහි උපද්දුතෙ. පලිබුද්ධෙති පුබ්බාදිඋප්පත්තියා විනා පටිච්ඡාදිතෙ. තජ්ජොති තස්සානුරූපො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා අනුරූපොති අත්ථො. චක්ඛුස්ස ¶ රූපාරම්මණෙ ආපාථගතෙ උප්පජ්ජනමනසිකාරො හදයසන්නිස්සයොපි චක්ඛුම්හි සති හොති, අසති න හොතීති ¶ කත්වා ‘‘චක්ඛුං පටිච්ච උප්පජ්ජනමනසිකාරො’’ති වුත්තො. භවඞ්ගාවට්ටනං තස්ස යථා ආරම්මණපච්චයෙ, එවං පසාදපච්චයෙපි හොතීති වුත්තං ‘‘චක්ඛුඤ්ච රූපෙ ච පටිච්චා’’ති. න්ති චක්ඛුද්වාරෙ කිරියමනොධාතුචිත්තං. අඤ්ඤවිහිතස්සාති අඤ්ඤාරම්මණපසුතස්ස. තදනුරූපස්සාති තෙසං චක්ඛුරූපතදාභොගානං අනුරූපස්ස.

චත්තාරි සච්චානි දස්සෙති සරූපතො අත්ථාපත්තිතො චාති අධිප්පායො. තප්පකාරො භූතො, තප්පකාරං වා පත්තො තථාභූතො, තස්ස, යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තාදිසස්ස පච්චයාකාරසමවෙතස්සාති අත්ථො. තිසමුට්ඨානරූපන්ති උතුකම්මාහාරසමුට්ඨානරූපං. ඉදඤ්ච සතිපි තදා භවඞ්ගාවට්ටනචිත්තසමුට්ඨානරූපෙ කෙවලං චක්ඛුවිඤ්ඤාණසමුට්ඨිතරූපස්ස අභාවමත්තං ගහෙත්වා වුත්තං. සඞ්ගහං ගච්ඡතීති නගරං විය රජ්ජෙ රූපක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහෙතබ්බතං ගහෙතබ්බතං ගච්ඡති. ‘‘තථාභූතස්සා’’ති වුත්තත්තා වෙදනාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාව, විඤ්ඤාණම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව. සඞ්ඛාරාති චෙතනාව වුත්තා චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්සාති අධිප්පායො. තත්ථ පන ඵස්සජීවිතින්ද්රියමනසිකාරචිත්තට්ඨිතියොපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මාව. එකතො සඞ්ගහො ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති එකතො ගණනා. සමාගමොති යථාසකං පච්චයවසෙන සමොධානං. සමවායොති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චයභාවෙන සමවෙතතාය සමුදිතභාවො.

පච්චයුප්පන්නධම්මො පටිච්ච සමුප්පජ්ජති එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො, පච්චයාකාරො. පච්චයධම්මෙ පස්සන්තොපි පච්චයුප්පන්නධම්මෙ පස්සති, තෙ පස්සන්තොපි පච්චයධම්මෙ පස්සතීති වුත්තං ‘‘යො පටිච්චසමුප්පාද’’න්තිආදි. ඡන්දකරණවසෙනාති තණ්හායනවසෙන. ආලයකරණවසෙනාති අපෙක්ඛාකරණවසෙන. අනුනයකරණවසෙනාති අනුරජ්ජනවසෙන. අජ්ඣොගාහිත්වාති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය ගිලිත්වා විය නිට්ඨපෙත්වා විය දළ්හග්ගහණවසෙන. ඡන්දරාගො විනයති පහීයති එත්ථාති ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගපහානඤ්චාති වුච්චති නිබ්බානං. ආහරිත්වාති පාළියං සරූපතො අනාගතම්පි අත්ථතො ආනෙත්වා සඞ්ගණ්හනවසෙන ගහෙතබ්බං. ආහරණවිධිං පන දස්සෙන්තො ‘‘යා ඉමෙසූ’’තිආදිමාහ. ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති යථාවුත්තෙසු සුඛදුක්ඛාදීසු තීසු අභිසමයට්ඨානෙසු. දිට්ඨීති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පවත්තා සම්මාදිට්ඨි යාථාවදස්සනං. එවං සඞ්කප්පාදයොපි ¶ යථාරහං වෙදිතබ්බා. භාවනාපටිවෙධොති භාවනාවසෙන පටිවෙධො, න ආරම්මණකරණමත්තෙන. අයං මග්ගොති අයං චතුන්නං අරියසච්චානං පටිවිජ්ඣනවසෙන පවත්තො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. එත්තාවතාපීති එවං එකස්මිං චක්ඛුද්වාරෙ වත්ථු පරිග්ගහමුඛෙනපි චතුසච්චකම්මට්ඨානස්ස මත්ථකං පාපනෙන බහුං විපුලං පරිපුණ්ණමෙව භගවතො සාසනං කතං අනුට්ඨිතං හොති.

උප්පජ්ජිත්වා ¶ නිරුද්ධමෙව භවඞ්ගචිත්තං ආවජ්ජනචිත්තස්ස පච්චයො භවතීති වුත්තං ‘‘තං නිරුද්ධම්පී’’ති. මන්දථාමගතමෙවාති මහතියා නිද්දාය අභිභූතස්ස වසෙන වුත්තං, කපිමිද්ධපරෙතස්ස පන භවඞ්ගචිත්තං කදාචි ආවජ්ජනස්ස පච්චයො භවෙය්යාති. භවඞ්ගසමයෙනෙවාති භවඞ්ගස්සෙව පවත්තනසමයෙන පගුණජ්ඣානපගුණකම්මට්ඨානපගුණගන්ථෙසු තෙසං පගුණභාවෙනෙව ආභොගෙන විනාපි මනසිකාරො පවත්තති. තථා හි පගුණං ගන්ථං පගුණභාවෙනෙව නිරන්තරං විය අජ්ඣයමානෙ අඤ්ඤවිහිතතාය ‘‘එත්තකො ගන්ථො ගතො, එත්තකො අවසිට්ඨො’’ති සල්ලක්ඛණා න හොති. චතුසමුට්ඨානම්පීති සබ්බං චතුසමුට්ඨානරූපං, න පුබ්බෙ විය තිසමුට්ඨානමෙවාති අධිප්පායො. පුබ්බඞ්ගමත්තා ඔළාරිකත්තා ච ඵස්සචෙතනාව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති ගහිතා, න අඤ්ඤෙසං අභාවා. එකදෙසමෙව සම්මසන්තොති යථාඋද්දිට්ඨං අත්ථං හෙට්ඨා අනවසෙසතො අනිද්දිසිත්වා එකදෙසමෙව නිද්දිසනවසෙන දෙසනාය ආමසන්තො. ඉමස්මිං ඨානෙති යථාඋද්දිට්ඨස්ස අත්ථස්ස ‘‘අජ්ඣත්තිකඤ්චෙව, ආවුසො, චක්ඛු’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.306) ඡද්වාරවසෙන නිද්දිසනට්ඨානෙ. හෙට්ඨා පරිහීනදෙසනන්ති – ‘‘යං උපාදාරූපං චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා උපරි තීණි අරියසච්චානී’’ති නිද්දෙසවසෙන පරිහීනං අත්ථජාතං සබ්බං. තංතංද්වාරවසෙනාති චක්ඛුද්වාරාදිකං තංතංද්වාරවසෙන. චතුසච්චවසෙන ආරද්ධා දෙසනා චතුසච්චෙනෙව පරියොසාපිතාති ආහ ‘‘යථානුසන්ධිනාව සුත්තන්තං නිට්ඨපෙසී’’ති.

මහාහත්ථිපදොපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

307. නචිරපක්කන්තෙති ¶ ¶ න චිරං පක්කන්තෙ, පක්කන්තස්ස සතො න චිරස්සෙව. සලිඞ්ගෙනෙවාති මුණ්ඩියකාසායග්ගහණාදිනා අත්තනො පුරිමලිඞ්ගෙනෙව. පාටියෙක්කෙ ජාතෙති විපන්නාචාරදිට්ඨිතාය පකාසනීයකම්මකරණතො පරං අඤ්ඤතිත්ථියසදිසෙ විසුං භූතෙ. කුලපුත්තොති ජාතිමත්තෙන කුලපුත්තො. අසම්භින්නායාති සම්භෙදරහිතාය, ජාතිසඞ්කරවිරහිතායාති අත්තො. ජාතිසීසෙන ඉධ ජාතිවත්ථුකං දුක්ඛං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඔතිණ්ණොති යස්ස ජාති අන්තො අනුපවිට්ඨා’’ති. ජාතො හි සත්තො ජාතකාලතො පට්ඨාය ජාතිනිමිත්තෙන දුක්ඛෙන අන්තො අනුපවිට්ඨො විය විබාධීයති. ජරායාතිආදීසුපි එසෙව නයො. චත්තාරො පච්චයා ලබ්භන්තීති ලාභා, චතුන්නං පච්චයානං ලබ්භමානානං සුකතභාවො සුට්ඨු අභිසඞ්ඛතභාවො. වණ්ණභණනන්ති ගුණකිත්තනං. අපඤ්ඤාතාති සම්භාවනාවසෙන න පඤ්ඤාතා. ලාභාදිනිබ්බත්තියාභාවදස්සනඤ්හෙතං. තෙනාහ ‘‘ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි න ලභන්තී’’ති. අප්පෙසක්ඛාති අප්පානුභාවා. සා පන අප්පෙසක්ඛතා අධිපතෙය්යසම්පත්තියා ච පරිවාරසම්පත්තියා ච අභාවෙන පාකටා හොති. තත්ථ පරිවාරසම්පත්තියා අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පපරිවාරා’’ති ආහ.

සාරෙනපි කෙචි අජානනෙන අඤ්ඤාලාභෙන වා අසාරභූතම්පි කත්තබ්බං කරොන්තීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘සාරෙන සාරකරණීය’’න්ති වුත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අක්ඛචක්කයුගනඞ්ගලාදික’’න්ති ආහ. බ්රහ්මචරියස්සාති සික්ඛාත්තයසඞ්ගහස්ස සාසනබ්රහ්මචරියස්ස. මහාරුක්ඛස්ස මග්ගඵලසාරස්ස ඤාණදස්සනඵෙග්ගුකස්ස සමාධිතචස්ස සීලපපටිකස්ස චඤ්චලසභාවා සංසප්පචාරීති ච චත්තාරො පච්චයා සාඛාපලාසං නාම. තෙනෙවාති ලාභසක්කාරසිලොකනිබ්බත්තනෙනෙව. සාරො මෙ පත්තොති ඉමස්මිං සාසනෙ අධිගන්තබ්බසාරො නාම ඉමිනා ලාභාදිනිබ්බත්තනෙන අනුප්පත්තොති වොසානං නිට්ඨිතකිච්චං ආපන්නො.

310. ඤාණදස්සනන්ති ඤාණභූතං දස්සනං විසයස්ස සච්ඡිකරණවසෙන පවත්තං අභිඤ්ඤාඤාණං. සුඛුමං රූපන්ති දෙවාදීනං, අඤ්ඤම්පි වා සුඛුමසභාවං රූපං. තෙනාහ ‘‘අන්තමසො…පෙ… විහරන්තී’’ති, දිබ්බචක්ඛු හි ඉධ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති ගහිතං.

311. අසමයවිමොක්ඛං ¶ ¶ ආරාධෙතීති එත්ථ අධිප්පෙතං අසමයවිමොක්ඛං පාළියා එව දස්සෙතුං ‘‘කතමො අසමයවිමොක්ඛො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨන්නඤ්හි සමාපජ්ජනසමයොපි අත්ථි අසමයොපි, මග්ගවිමොක්ඛෙන පන විමුච්චනස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථි. යස්ස සද්ධා බලවතී, විපස්සනා ච ආරද්ධා, තස්ස ගච්ඡන්තස්ස තිට්ඨන්තස්ස නිසීදන්තස්ස භුඤ්ජන්තස්ස ච මග්ගඵලපටිවෙධො නාම න හොතීති න වත්තබ්බං, ඉති මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්තස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථීති සො අසමයවිමොක්ඛො. තෙනාහ ‘‘ලොකියසමාපත්තියො හී’’තිආදි.

න කුප්පති, න නස්සතීති අකුප්පා, කදාචිපි අපරිහානසභාවා. සබ්බසංකිලෙසෙහි පටිප්පස්සද්ධිවසෙන චෙතසො විමුත්තීති චෙතොවිමුත්ති. තෙනාහ ‘‘අරහත්තඵලවිමුත්තී’’ති. අයමත්ථො පයොජනං එතස්සාති එතදත්ථං, සාසනබ්රහ්මචරියං, තස්ස එසා පරමකොටි. යථාරද්ධස්ස සාරොපමෙන ඵලෙන දෙසනා නිට්ඨාපිතාති ආහ ‘‘යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසී’’ති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාසාරොපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

312. පිඞ්ගලධාතුකොති ¶ පිඞ්ගලසභාවො පිඞ්ගලච්ඡවිකො, පිඞ්ගලක්ඛොති වා අත්ථො. පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො සඞ්ඝො, න සීලාදිගුණෙහි සඞ්ගහිතබ්බභාවෙන. සඞ්ඝො එතෙසං අත්ථි පරිවාරභූතොති සඞ්ඝිනො. ස්වෙවාති සො එව පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො. ආචාරසික්ඛාපනවසෙනාති අත්තනා පරිකප්පිතඅචෙලවතාදිආචාරසික්ඛාපනවසෙන. පඤ්ඤාතාති යථාසකං සමාදින්නවතවසෙන චෙව විඤ්ඤාතලද්ධිවසෙන ච පඤ්ඤාතා. ලද්ධිකරාති තස්සා මිච්ඡාදිට්ඨියා උප්පාදකා. බහුජනස්සාති පුථුජනස්ස. තස්ස පන ආගමසම්පදාපි නාම නත්ථි, කුතො අධිගමොති එකංසතො අන්ධපුථුජ්ජනො එවාති ආහ ‘‘අස්සුතවතො අන්ධබාලපුථුජ්ජනස්සා’’ති. න හි විඤ්ඤූ අප්පසාදනීයෙ පසීදන්ති. මඞ්ගලෙසු කාතබ්බදාසකිච්චකරො දාසො මඞ්ගලදාසො.

තන්තාවුතානන්ති ¶ තන්තෙ පසාරෙත්වා වීතානං. ගණ්ඨනකිලෙසොති සංසාරෙ බන්ධනකිලෙසො. එවං වාදිතායාති එවං පටිඤ්ඤතාය, එවං දිට්ඨිතාය වා. නිය්යානිකාති නිය්යානගතිසප්පාටිහීරකා අනුපාරම්භභූතත්තාති අධිප්පායො. නො චෙ නිය්යානිකාති ආනෙත්වා යොජනා. තෙසං සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤාය අභූතත්තා තස්සා අභූතභාවකථනෙන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස න කාචි අත්ථසිද්ධීති ආහ ‘‘නෙසං අනිය්යානිකභාවකථනෙන අත්ථාභාවතො’’ති.

318. නිහීනලොකාමිසෙ ලීනො අජ්ඣාසයො එතස්ස, න පන නිබ්බානෙති. ලීනජ්ඣාසයො. සාසනං සිථිලං කත්වා ගණ්හාති සික්ඛාය න තිබ්බගාරවත්තා.

323. හෙට්ඨාති අනන්තරාතීතසුත්තෙ මහාසාරොපමෙ. පඨමජ්ඣානාදිධම්මා විපස්සනාපාදකාති විපස්සනාය පදට්ඨානභූතා. ඉධාති ඉමස්මිං චූළසාරොපමෙ ආගතා. නිරොධපාදකාති අනාගාමිනො, අරහන්තො වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං සමත්ථා. තස්මාති නිරොධපාදකත්තා. පඨමජ්ඣානාදිධම්මා ඤාණදස්සනතො උත්තරිතරාති වෙදිතබ්බා.

චූළසාරොපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.