📜

4. මහායමකවග්ගො

1. චූළගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

325. ඤාතීනං ¶ ¶ (අ. නි. ටී. 3.6.19) නිවාසට්ඨානභූතො ගාමො ඤාතිකො, සො එව නාතිකො. සො කිර ගාමො යෙසං සන්තකො, තෙසං පුබ්බපුරිසෙන අත්තනො ඤාතීනං සාධාරණභාවෙන නිවෙසිතො, තෙන ‘‘නාතිකො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. අථ පච්ඡා තත්ථ ද්වීහි දායාදෙහි ද්විධා විභජිත්වා පරිභුත්තො. තෙනාහ ‘‘ද්වින්නං චූළපිතිමහාපිතිපුත්තානං ද්වෙ ගාමා’’ති. ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, ගිඤ්ජකාහියෙව කතො ආවසථො ගිඤ්ජකාවසථො. තස්මිං කිර පදෙසෙ මත්තිකා සක්ඛරමරුම්බවාලිකාදීහි අසම්මිස්සා අකඨිනා සණ්හා සුඛුමා, තාය කතානි කුලාලභාජනානිපි සිලාමයානි විය දළ්හානි, තස්මා තෙ උපාසකා තාය මත්තිකාය දීඝපුථුලඉට්ඨකා කාරෙත්වා තාහි ඨපෙත්වා ද්වාරබාහවාතපානකවාටතුලායො සෙසං සබ්බං දබ්බසම්භාරෙන විනා ඉට්ඨකාහි එව පාසාදං කාරෙසුං. තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨකාහෙවා’’තිආදි.

ගොසිඞ්ගසාලවනදායන්ති ගොසිඞ්ගසාලවනන්ති ලද්ධනාමං රක්ඛිතං අරඤ්ඤං. ජෙට්ඨකරුක්ඛස්සාති වනප්පතිභූතස්ස සාලරුක්ඛස්ස. සාමග්ගිරසන්ති සමග්ගභාවාදිගුණං විවෙකසුඛං. උපරිපණ්ණාසකෙ උපක්කිලෙසසුත්තෙ (ම. නි. 3.237-238) පුථුජ්ජනකාලො කථිතො, ඉධ චූළගොසිඞ්ගසුත්තෙ ඛීණාසවකාලො කථිතො. කතකිච්චාපි හි තෙ මහාථෙරා අත්තනො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං පරෙසං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජනඤ්ච සම්පස්සන්තා පරමඤ්ච විවෙකං අනුබ්රූහන්තා සාමග්ගිරසං අනුභවමානා තත්ථ විහරන්ති. තදාති තස්මිං උපක්කිලෙසසුත්තදෙසනාකාලෙ. තෙති අනුරුද්ධප්පමුඛා කුලපුත්තා. ලද්ධස්සාදාති විපස්සනාය වීථිපටිපත්තියා අධිගතස්සාදා. විපස්සනා හි පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහන්තී පවත්තමානා සාතිසයං පීතිසොමනස්සං ආවහති. තෙනාහ භගවා –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභති පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

ලද්ධපතිට්ඨා ¶ ¶ මග්ගඵලාධිගමනෙන. සති හි මග්ගඵලාධිගමෙ සාසනෙ පතිට්ඨා ලද්ධා නාම හොති, නො අඤ්ඤථා.

කාමං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාපි මහාසාවකපරියාපන්නාව, අග්ගසාවකභාවෙන පන නෙසං විසෙසදස්සනත්ථං ‘‘ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙසු වා’’ති විසුං ගහණං. සතිපි හි සාමඤ්ඤයොගෙ විසෙසවන්තො විසුං ගය්හන්ති යථා ‘‘බ්රාහ්මණා ආගතා, වාසිට්ඨොපි ආගතො’’ති. තෙසු පන විසුං ගහිතෙසුපි ‘‘අසීතිමහාසාවකෙසූ’’ති අසීතිග්ගහණං අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනුපගං න හොතීති. අන්තමසොති ඉදං ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස උපට්ඨාකභාවෙන ආසන්නචාරිතාය වුත්තං. අනීකාති හත්ථානීකා, හත්ථානීකතො හත්ථිසමූහතොති අත්ථො. කාළසීහො යෙභුය්යෙන යූථචරොති කත්වා වුත්තං ‘‘යූථා නිස්සටො කාළසීහො වියා’’ති. කෙසරී පන එකචරොව. වාතච්ඡින්නො වලාහකො වියාති වාතච්ඡින්නො පබ්බතකූටප්පමාණො වලාහකච්ඡෙදො විය. තෙසං පග්ගණ්හනතොති යථා නාම ජිඝච්ඡිතස්ස භොජනෙ, පිපාසිතස්ස පානීයෙ, සීතෙන ඵුට්ඨස්ස උණ්හෙ, උණ්හෙන ඵුට්ඨස්ස සීතෙ, දුක්ඛිතස්ස සුඛෙ අභිරුචි උප්පජ්ජති, එවමෙවං භගවතො කොසම්බකෙ භික්ඛූ අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදාපන්නෙ දිස්වා අපරෙ සමග්ගාවාසං වසන්තෙ ආවජ්ජිතස්ස ඉමෙ තයො කුලපුත්තා ආපාථං ආගමිංසු, අථ නෙ පග්ගණ්හිතුකාමො උපසඞ්කමි, එවායං පටිපත්තිඅනුක්කමෙන කොසම්බකානං භික්ඛූනං විනයනුපායො හොතීති. තෙනාහ ‘‘තෙසං පග්ගණ්හනතො’’ති. එතෙනෙව පච්ඡිමජනතං අනුකම්පනතොති ඉදම්පි කාරණං එකදෙසෙන සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. උක්කංසිත්වාති යථාභූතෙහි ගුණෙහි සම්පහංසනෙන විසෙසෙත්වා විසිට්ඨෙ කත්වා පසංසාවසෙන චෙතං ආමෙඩිතවචනං.

තං අරඤ්ඤං රක්ඛති වනසාමිනා ආණත්තො. රක්ඛිතගොපිතං වනසණ්ඩං, න මහාවනාදි විය අපරිග්ගහිතං. සීලාදිප්පභෙදාය අත්තත්ථාය පටිපන්නා අත්තකාමා, න අපරිච්චත්තසිනෙහාති ආහ ‘‘අත්තනො හිතං කාමයමානා’’ති. තෙනාහ ‘‘යො හී’’තිආදි. භින්දෙය්යාති විනාසෙය්ය.

දුබ්බලමනුස්සාති පඤ්ඤාය දුබ්බලා අවිද්දසුනො මනුස්සා. තානීති අභිජාතිආදීසු උප්පන්නපාටිහාරියානි. චීවරගබ්භෙන පටිච්ඡාදෙත්වාති චීවරසඞ්ඛාතෙ ඔවරකෙ නිගූහිත්වා විය. න හි චීවරපාරුපනමත්තෙන බුද්ධානුභාවො පටිච්ඡන්නො හොති. ‘‘මා සුධ කොචිමං බුද්ධානුභාවං අඤ්ඤාසී’’ති පන ¶ තථාරූපෙන ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරෙන තං ඡාදෙත්වා ගතො භගවා තථා වුත්තො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤාතකවෙසෙන අගමාසී’’ති.

අභික්කමථාති ¶ පදං අභිමුඛභාවෙන විධිමුඛෙන වදතීති ආහ ‘‘ඉතො ආගච්ඡථා’’ති. බුද්ධානං කායො නාම සුවිසුද්ධජාතිමණි විය සොභනො, කිඤ්චි මලං අපනෙතබ්බං නත්ථි, කිමත්ථං භගවා පාදෙ පක්ඛාලෙසීති ආහ ‘‘බුද්ධාන’’න්තිආදි.

326. අනුරුද්ධාති වා එකසෙසනයෙන වුත්තං විරූපෙකසෙසස්සපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා, එවඤ්ච කත්වා බහුවචනනිද්දෙසොපි සමත්ථිතො හොති. ඉරියාපථො ඛමතීති සරීරස්ස ලහුට්ඨානතාය චතුබ්බිධොපි ඉරියාපථො සුඛප්පවත්තිකො. ජීවිතං යාපෙතීති යාපනාලක්ඛණං ජීවිතං ඉමං සරීරයන්තං යාපෙති සුඛෙන පවත්තෙති. උළුඞ්කයාගුං වා කටච්ඡුභික්ඛං වාති ඉදං මකරවුත්තියා මිස්සකභත්තෙන යාපනං වත්තන්ති කත්වා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘භික්ඛාචාරවත්තං පුච්ඡතී’’ති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දතීති සතිපි උභයෙසං කලාපානං පරමත්ථතො භෙදෙ පචුරජනෙහි දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තං ඛීරොදකසම්මොදිතං අච්චන්තමෙව සංසට්ඨං විය හුත්වා තිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘විසුං න හොති, එකත්තං විය උපෙතී’’ති. පියභාවදීපනානි චක්ඛූනි පියචක්ඛූනි. පියායති, පියායිතබ්බොති වා පියොති. සමග්ගවාසස්ස යං එකන්තකාරණං, තං පුච්ඡන්තො භගවා ‘‘යථා කථං පනා’’තිආදිමාහාති ‘‘කථන්ති කාරණපුච්ඡා’’ති වුත්තං. යො නෙසං මෙත්තාසහිතානංයෙව කම්මාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං පච්චුපට්ඨානාකාරො, තං සන්ධාය ‘‘කථ’’න්ති පුච්ඡා. තථා හි පරතො ‘‘එවං ඛො මයං, භන්තෙ’’තිආදිනා ථෙරෙහි විස්සජ්ජනං කථිතං.

මිත්තං එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, කායකම්මං. ආවීති පකාසං. රහොති අප්පකාසං. යඤ්හි උද්දිස්ස මෙත්තං කායකම්මං පච්චුපට්ඨපෙති, තං තස්ස සම්මුඛා චෙ, පකාසං හොති, පරම්මුඛා චෙ, අප්පකාසං. තෙනාහ ‘‘ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා චෙව පරම්මුඛා චා’’ති. ඉතරානීති පරම්මුඛා කායවචීකම්මානි. ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යං හී’’තිආදි වුත්තං. සම්මජ්ජනාදිවසෙන පටිජග්ගිතබ්බයුත්තං ඨානං වා. තථෙවාති යථා සම්මුඛා කතෙ මෙත්තාකායකම්මෙ වුත්තං, තථෙව ¶ . ‘‘කච්චි ඛමනීය’’න්ති එවමාදිකා කථා සම්මොදනීයකථා. යථා පරෙහි සද්ධිං අත්තනො ඡිද්දං න හොති, තථා පටිසන්ථාරවසෙන පවත්තා කථා පටිසන්ථාරකථා. ‘‘අහො තදා ථෙරෙන මය්හං දින්නො ඔවාදො, දින්නා අනුසාසනී’’ති එවං කාලන්තරෙ සරිතබ්බයුත්තා, ඡසාරණීයපටිසංයුත්තා වා කථා සාරණීයකථා. සුත්තපදං නික්ඛිපිත්වා තස්ස අත්ථනිද්දෙසවසෙන සීලාදිධම්මපටිසංයුත්තා කථා ධම්මීකථා. සරෙන සුත්තස්ස උච්චාරණං සරභඤ්ඤං. පඤ්හස්ස ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස පුච්ඡනං පඤ්හපුච්ඡනං. තස්ස යථාපුච්ඡිතස්සආදිසනං ¶ පඤ්හවිස්සජ්ජනං. එවං සමන්නාහරතොති එවං මනසිකරොතො, එවං මෙත්තං උපසංහරතොති අත්ථො.

එකතො කාතුං න සක්කා, තස්මා නානා. හිතට්ඨෙනාති අත්තනො විය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හිතභාවෙන. නිරන්තරට්ඨෙනාති අන්තරාභාවෙන භෙදාභාවෙන. අවිග්ගහට්ඨෙනාති අවිරොධභාවෙන. සමග්ගට්ඨෙනාති සහිතභාවෙන. පරිභණ්ඩං කත්වාති බහලතනුමත්තිකාලෙපෙහි ලිම්පෙත්වා. චීවරං වා ධොවන්තීති අත්තනො චීවරං වා ධොවන්ති. පරිභණ්ඩං වාති අත්තනො පණ්ණසාලාය පරිභණ්ඩං වා කරොන්ති.

327. පටිවිරුද්ධා එවාති එත්ථාපි ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙසං අප්පමාදලක්ඛණන්ති තෙසං අප්පමජ්ජනසභාවං. කච්චි පන වො අනුරුද්ධා සමග්ගාති එත්ථාපි වොති නිපාතමත්තං, පච්චත්තවචනං වා, කච්චි තුම්හෙති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සමුග්ගපාතින්ති සමුග්ගපුටසදිසං පාතිං.

පණ්ණසාලායං අන්තො බහි ච සම්මජ්ජනෙන සොධිතඞ්ගණතා වත්තපටිපත්ති. පටිවිසමත්තමෙවාති අත්තනො යාපනපටිවිසමත්තමෙව. ඔසාපෙත්වාති පක්ඛිපිත්වා. පමාණමෙවාති අත්තනො යාපනපමාණමෙව. වුත්තනයෙන ජහිත්වාති පාළියං වුත්තනයෙන ජහිත්වා.

හත්ථෙන හත්ථං සංසිබ්බන්තාති අත්තනො හත්ථෙන ඉතරස්ස හත්ථං දළ්හග්ගහණවසෙන බන්ධන්තා. විලඞ්ඝෙති දෙසන්තරං පාපෙති එතෙනාති විලඞ්ඝකො, හත්ථො. හත්ථො එව විලඞ්ඝකො හත්ථවිලඞ්ඝකො, තෙන හත්ථවිලඞ්ඝකෙන.

තං අඛණ්ඩං කත්වාති තං තීසුපි දිවසෙසු ධම්මස්සවනං පවත්තනවසෙන අඛණ්ඩිකං කත්වා. එතන්ති ‘‘පඤ්චාහිකං ඛො පනා’’තිආදිවචනං. පඤ්චමෙ පඤ්චමෙ ¶ අහනි භවතීති පඤ්චාහිකං. භගවතා පුච්ඡිතෙන අනුරුද්ධත්ථෙරෙන. පමාදට්ඨානෙසුයෙවාති අඤ්ඤෙසං පමාදට්ඨානෙසුයෙව. ‘‘පමාදට්ඨානෙසුයෙවා’’ති වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අඤ්ඤෙසඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. පපඤ්චකරණට්ඨානානීති කථාපපඤ්චස්ස කරණට්ඨානානි විස්සට්ඨකථාපවත්තනෙන කම්මට්ඨානෙ පමජ්ජනට්ඨානානි. තත්ථාපි ‘‘මයං, භන්තෙ, කම්මට්ඨානවිරුද්ධං න පටිපජ්ජාමා’’ති සිඛාප්පත්තං අත්තනො අප්පමාදලක්ඛණං ථෙරො දස්සෙති. එත්තකං ඨානං මුඤ්චිත්වාති පන ඉදං තදා විහාරසමාපත්තීනං වළඤ්ජාභාවෙන වුත්තං.

328. ඣානස්ස ¶ අධිප්පෙතත්තා ‘‘අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො’’ඉච්චෙව වුත්තං. අත්තනො සම්මාපටිපන්නතාය සත්ථු චිත්තාරාධනත්ථං තස්ස ච විසෙසාධිගමස්ස සත්ථු පච්චක්ඛභාවතො ථෙරො ‘‘කිඤ්හි නො සියා, භන්තෙ’’ති ආහ. යාවදෙවාති යත්තකං කාලං එකං දිවසභාගං වා සකලරත්තිං වා යාව සත්ත වා දිවසෙ.

329. සමතික්කමායාති සම්මදෙව අතික්කමනාය. සති හි උපරි විසෙසාධිගමෙ හෙට්ඨිමජ්ඣානං සමතික්කන්තං නාම හොති පටිප්පස්සද්ධි ච. තෙනාහ ‘‘පටිප්පස්සද්ධියා’’ති. ඤාණදස්සනවිසෙසොති කාරණූපචාරෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. වෙදයිතසුඛතොති වෙදනාසහිතජ්ඣානසුඛතො වා ඵලසුඛතො වා. අවෙදයිතසුඛන්ති නිබ්බානසුඛං විය වෙදනාරහිතං සුඛං. අවෙදයිතසුඛන්ති ච නිදස්සනමත්තමෙතං, තං පන අඵස්සං අසඤ්ඤං අචෙතනන්ති සබ්බචිත්තචෙතසිකරහිතමෙව. තතො ච සතිපි රූපධම්මප්පවත්තියං තස්ස අචෙතනත්තා සබ්බසො සඞ්ඛාරදුක්ඛවිරහිතතාය සන්තතරා පණීතතරා ච නිරොධසමාපත්තීති වුච්චතෙ. තෙනාහ ‘‘අවෙදයිතසුඛං සන්තතරං පණීතතරං හොතී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමම්හා චා’’තිආදි.

330. සාමග්ගිරසානිසංසමෙව නෙසං භගවා කථෙසි අජ්ඣාසයානුකූලත්තා තස්ස. අනුසාවෙත්වාති අනුපගමනවසෙන සම්මදෙව ආරොචෙත්වා. ‘‘අනුසංසාවෙත්වා’’ති වා පාඨො, සො එවත්ථො. තතො පටිනිවත්තිත්වාති එතරහි භගවතො එකවිහාරෙ අජ්ඣාසයොති සත්ථු මනං ගණ්හන්තා ‘‘ඉධෙව තිට්ඨථා’’ති විස්සජ්ජිතට්ඨානතො නිවත්තිත්වා ¶ . පබ්බජ්ජාදීනීති ආදි-සද්දෙන උපසම්පදා-විසුද්ධි-ධුතකම්මට්ඨානානුයොග-ඣානවිමොක්ඛ-සමාපත්ති-ඤාණදස්සන-මග්ගභාවනා-ඵලසච්ඡිකිරියාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. අධිගන්ත්වාපීති පි-සද්දෙන යථාධිගතානම්පි. අත්තනො ගුණකථාය අට්ටියමානාති භගවන්තං නිස්සාය අධිගන්ත්වාපි ධම්මාධිකරණං සත්ථුවිහෙසාභාවදීපනෙ භගවතො පාකටගුණානං කථාය අට්ටියමානාපීති යොජනා. දෙවතාති තංතංසමාපත්තිලාභිනියො දෙවතා. මුඛං මෙ සජ්ජන්ති මුඛං මෙ කථනෙ සමත්ථං, කථනෙ යොග්යන්ති අත්ථො.

331. එවං ආගතොති එවං ආටානාටියසුත්තෙ ආගතො. පලිවෙඨෙන්තෙති චොදෙන්තෙ. මච්ඡරායන්තීති අත්තනො ගුණානං භගවතොපි ආරොචනං අසහමානා මච්ඡරායන්තීති සො චින්තෙතීති කත්වා වුත්තං.

01තෙසං ¶ ලාභාති තෙසං වජ්ජිරාජූනං වජ්ජිරට්ඨවාසීනඤ්ච මනුස්සත්තං, පතිරූපදෙසවාසාදිකො, භගවතො තිණ්ණඤ්ච කුලපුත්තානං දස්සනවන්දනදානධම්මස්සවනාදයො ලාභා. සුලද්ධා ලාභාති යොජනා. පසන්නචිත්තං අනුස්සරෙය්යාති තං කුලඤ්හෙතං සීලාදිගුණෙ චිත්තං පසාදෙත්වා අනුස්සරෙය්ය. වුත්තං තෙසං ‘‘අනුස්සරණම්පාහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහූපකාරං වදාමී’’ති (ඉතිවු. 104; සං. නි. 5.184).

චූළගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. මහාගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

332. කොචිදෙවාති ¶ ගොසිඞ්ගසාලවනසාමන්තතො නිවිට්ඨෙසු යො කොචි ගාමො ගොචරගාමො භවිස්සති, තස්මා අනිබද්ධභාවතො ගොචරගාමො න ගහිතො, වසනට්ඨානමෙව පරිදීපිතං, තතො එව අරඤ්ඤනිදානකං නාමෙතං. සබ්බත්ථාති දෙවලොකෙ මනුස්සලොකෙ ච. ථිරකාරකෙහීති සාසනෙ ථිරභාවකාරකෙහි. සවනන්තෙ ජාතත්තාති චතුසච්චගබ්භස්ස ධම්මස්සවනස්ස පරියොසානෙ අරියාය ජාතියා ජාතත්තා. යථා පටිවෙධබාහුසච්චං ඉජ්ඣති, තථා ධම්මස්ස සවනතො සාවකා ¶ . සූරියො විය භාසුරගුණරංසිතාය මොහන්ධකාරවිධමනතො. චන්දො විය රමණීයමනොහරසීතලගුණතාය කිලෙසපරිළාහවූපසමතො. සාගරො විය ගම්භීරථිරවිපුලානෙකගුණතාය ඨිතධම්මසභාවතො. ගුණමහන්තතාය ථෙරස්ස අභිඤ්ඤාතතා, ගුණමහන්තතා ච සුත්තෙසු ආගතනයෙනෙව ඤාතබ්බාති තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. සීහනාදසුත්තන්ති මජ්ඣිමනිකායෙ ආගතං මහාසීහනාදසුත්තං (ම. නි. 1.146). ථෙරපඤ්හසුත්තන්ති සුත්තනිපාතෙ අට්ඨකවග්ගෙ ආගතං සාරිපුත්තසුත්තං (සු. නි. 961-981). ථෙරසීහනාදසුත්තන්ති ඉමස්ස ච ථෙරස්ස ජනපදචාරිකාය සත්ථු සම්මුඛා සීහනාදසුත්තං. අභිනික්ඛමනන්ති ථෙරස්සෙව මහතා ඤාතිපරිවට්ටෙන මහතා ච භොගපරිවට්ටෙන සහ ඝරාවාසපරිච්චාගො අභිනික්ඛමනං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. යදිදන්ති නිපාතො, යො අයන්ති අත්ථො.

මහාපඤ්ඤෙ භික්ඛූ ගහෙත්වාති ආයස්මතො කිර සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පරිවාරභික්ඛූපි මහාපඤ්ඤා එව අහෙසුං. ධාතුසො හි සත්තා සංසන්දන්ති. සයං ඉද්ධිමාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අයං පනත්ථො ධාතුසංයුත්තෙන (සං. නි. 2.99) දීපෙතබ්බො – ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ ගිලානසෙය්යාය නිසින්නො භගවා ආරක්ඛත්ථාය පරිවාරෙත්වා වසන්තෙසු සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදීසු එකමෙකං අත්තනො පරිසාය සද්ධිං චඞ්කමන්තං වොලොකෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තං සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං චඞ්කමන්තන්ති. එවං, භන්තෙ. සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මහාපඤ්ඤා’’ති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං.

වනන්තෙති උපවනන්තෙ. මෙඝවණ්ණායාති නීලාභාය. සමුද්දකුච්ඡිතො උග්ගච්ඡන්තස්ස විය උපට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. චක්කවාළපබ්බතමත්ථකසමීපෙ ආභාඵරණවසෙන පවත්තියා ‘‘පාචීනචක්කවාළපබ්බතමත්ථකෙ’’ති වුත්තං, න චක්කවාළපබ්බතමත්ථකෙ චන්දමණ්ඩලස්ස විචරණතො. තථා ¶ සති ලොකන්තරිකනිරයෙසුපි චන්දිමසූරියානං ආභා ඵරෙය්ය. උබ්බෙධවසෙන හි චක්කවාළපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣතො චන්දිමසූරියා විචරන්ති. සාලකුසුමපභානං අතිරත්තතාය වුත්තං ‘‘ලාඛාරසෙන සිඤ්චමානං වියා’’ති. උපගායමානා වියාති පයිරුපාසනවසෙන උපෙච්ච ගායමානා විය ¶ . කාය නු ඛො අජ්ජ රතියාති අජ්ජ ඣානසමාපත්තිරතියා එව නු ඛො, උදාහු ධම්මසාකච්ඡාරතියා ධම්මදෙසනාරතියාති චින්තෙසි.

ද්වෙ චන්දමණ්ඩලානි විය පරමසොභග්ගප්පත්තාය කන්තියා. ද්වෙ සූරියමණ්ඩලානි විය අතිවිය සුවිසුද්ධසමුජ්ජලාය ගුණවිභූතියා. ද්වෙ ඡද්දන්තනාගරාජානො විය මහානුභාවතාය. ද්වෙ සීහා විය තෙජුස්සදතාය. ද්වෙ බ්යග්ඝා විය අනොලීනවුත්තිතාය. සබ්බපාලිඵුල්ලමෙවාති සබ්බමෙව සමන්තතො විකසිතං.

333. කථා උපචරති පවත්තති එත්ථාති කථාඋපචාරො, සවනූපචාරො පදෙසො, තං කථාඋපචාරං. රමණීයමෙව රාමණෙය්යකං. උජ්ජඞ්ගලෙති ලූඛපදෙසෙ කඨිනපදෙසෙ. දොසෙහි ඉතා අපගතාති දොසිනා ත-කාරස්ස න-කාරං කත්වා. දිබ්බා මඤ්ඤෙ ගන්ධාති දෙවලොකෙ ගන්ධා විය. දිවි භවාති දිබ්බා. ද්වෙ ථෙරාති සාරිපුත්තත්ථෙරආනන්දත්ථෙරා. ආනන්දත්ථෙරො තාව මමායතු අඛීණාසවභාවතො, සාරිපුත්තත්ථෙරො කථන්ති? න ඉදං මමායනං ගෙහස්සිතපෙමවසෙන, අථ ඛො ගුණභත්තිවසෙනාති නායං දොසො.

අනුමතියා පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා, අනුමතිග්ගහණත්ථං පුච්ඡනං. තත්ථ යස්මා අධම්මිකම්පි වුද්ධස්ස අනුමතිං ඉතරො පටික්ඛිපිතුං න ලභති, තෙන සා අනුජානිතබ්බාව හොති, තස්මා සඞ්ඝඛුද්දකතො පට්ඨාය අනුමති පුච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘අනුමතිපුච්ඡා නාමෙසා’’තිආදි. ඛුද්දකතො පට්ඨායාති කණිට්ඨතො පට්ඨාය. පටිභාති උපට්ඨාතීති පටිභානං, යථාධිප්පෙතො අත්ථො, තං පටිභානං. සිඛාප්පත්තා වෙපුල්ලප්පත්තා න භවිස්සති පදෙසඤාණෙ ඨිතෙහි භාසිතත්තා. සිඛාප්පත්තා වෙපුල්ලප්පත්තා භවිස්සති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දිතත්තා. වුත්තමෙවත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පච්චත්ථිකා අට්ටියන්ති දුක්ඛායන්ති එතෙනාති අට්ටො, විනිච්ඡිතබ්බවොහාරො. ගාමභොජකන්ති යස්මිං ගාමෙ සො උප්පන්නො, තං ගාමභොජකං. ජනපදභොජකන්ති යස්මිං ජනපදෙ සො උප්පන්නො, තං ජනපදභොජකං. මහාවිනිච්ඡයඅමච්චන්ති යස්මිං රජ්ජෙ සො ජනපදො, තස්ස රාජධානියං මහාවිනිච්ඡයඅමච්චං. සෙනාපතින්ති යස්ස රඤ්ඤො සො අමච්චො, තස්ස සෙනාපතිං. තථා උපරාජන්ති ¶ . ඉදං පනෙත්ථ පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං උපමෙය්යත්ථානුරූපතොති දට්ඨබ්බං. අපරාපරං න සඤ්චරති විනිච්ඡයනාරහෙන විනිච්ඡිතභාවතො.

පකට්ඨානං ¶ (අ. නි. ටී. 2.4.22) උක්කට්ඨානං සීලාදිඅත්ථානං බොධනතො, සභාවනිරුත්තිවසෙන බුද්ධාදීහි භාසිතත්තා ච පකට්ඨානං වචනප්පබන්ධානං ආළීති පාළි, පරියත්තිධම්මො. පුරිමස්ස අත්ථස්ස පච්ඡිමෙන අත්ථෙන අනුසන්ධානං අනුසන්ධි. අත්ථමුඛෙන පන පාළිපදෙසානම්පි අනුසන්ධි හොතියෙව, සො ච පුබ්බාපරානුසන්ධි-පුච්ඡානුසන්ධි-අජ්ඣාසයානුසන්ධි-යථානුසන්ධිවසෙන චතුබ්බිධො. තංතංදෙසනානං පන පුබ්බාපරසංසන්දනං පුබ්බාපරං. පාළිවසෙන අනුසන්ධිවසෙන පුබ්බාපරවසෙනාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. උග්ගහිතන්ති බ්යඤ්ජනසො අත්ථසො ච උද්ධං උද්ධං ගහිතං, පරියාපුණනවසෙන චෙව පරිපුච්ඡාවසෙන ච හදයෙන ගහිතන්ති අත්ථො. වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි සොතබ්බතො සුතං, පරියත්තිධම්මො, තං ධාරෙතීති සුතධරො. යො හි සුතධරො, සුතං තස්මිං පතිට්ඨිතං හොති සුප්පතිට්ඨිතං, තස්මා වුත්තං ‘‘සුතස්ස ආධාරභූතො’’ති. තෙනාහ ‘‘යස්ස හී’’තිආදි. එකපදං එකක්ඛරම්පි අවිනට්ඨං හුත්වා සන්නිචීයතීති සන්නිචයො, සුතං සන්නිචයො එතස්මින්ති සුතසන්නිචයො. අජ්ඣොසායාති අනුපවිසිත්වා. තිට්ඨතීති න මුස්සති.

ඨිතා පගුණාති පගුණා වාචුග්ගතා. නිච්චලිතන්ති අපරිවත්තිතං. සංසන්දිත්වාති අඤ්ඤෙහි සංසන්දිත්වා. සමනුග්ගාහිත්වාති පරිපුච්ඡාවසෙන අත්ථං ඔගාහෙත්වා. පබන්ධස්ස විබන්ධාභාවතො ගඞ්ගාසොතසදිසං, ‘‘භවඞ්ගසොතසදිස’’න්ති වා පාඨො, අකිත්තිමං සුඛප්පවත්තීති අත්ථො. සුත්තෙකදෙසස්ස සුත්තස්ස ච වචසා පරිචයො ඉධ නාධිප්පෙතො, වග්ගාදිවසෙන පන අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සුත්තදසක…පෙ… සජ්ඣායිතා’’ති, ‘‘දස සුත්තානි ගතානි, දස වග්ගාගතා’’තිආදිනා සල්ලක්ඛෙත්වා වාචාය සජ්ඣායිතාති අත්ථො. මනසා අනු අනු පෙක්ඛිතා භාගසො නිජ්ඣායිතා චින්තිතා මනසානුපෙක්ඛිතා. රූපගතං විය පඤ්ඤායතීති රූපගතං විය චක්ඛුස්ස විභූතං හුත්වා පඤ්ඤායති. සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා සුට්ඨු යාථාවතො පටිවිද්ධා.

පජ්ජති අත්ථො ඤායති එතෙනාති පදං, තදෙව අත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනන්ති ආහ ‘‘පදමෙව අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පදබ්යඤ්ජන’’න්ති. අක්ඛරපාරිපූරියා පදබ්යඤ්ජනස්ස ¶ පරිමණ්ඩලතා, සා පන පාරිපූරී එවං වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘දසවිධබ්යඤ්ජනබුද්ධියො අපරිහාපෙත්වා’’ති. අඤ්ඤං උපාරම්භකරන්ති යථානික්ඛිත්තසුත්තතො අඤ්ඤං තස්ස අනනුලොමකං සුත්තං ආහරති. තදත්ථං ඔතාරෙතීති තස්ස ආහටසුත්තස්සෙව අත්ථං විචාරෙති. තස්ස කථා අපරිමණ්ඩලා නාම හොති අත්ථස්ස අපරිපුණ්ණභාවතො. යථානික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාවසෙනෙව සුත්තන්තරම්පි ආනෙන්තො බහි එකපදම්පි න ගච්ඡති නාම. අමක්ඛෙන්තොති අවිනාසෙන්තො. තං තං අත්ථං සුට්ඨු වවත්ථිතං කත්වා දස්සෙන්තො තුලිකාය පරිච්ඡින්දන්තො විය. ගම්භීරතරමත්ථං ¶ ගමෙන්තො ගම්භීරමාතිකාය උදකං පෙසෙන්තො විය. උත්තානමාතිකාය හි මරියාදං ඔත්ථරිත්වා උදකං අඤ්ඤථා ගච්ඡෙය්ය. එකංයෙව පදං අනෙකෙහි පරියායෙහි පුනප්පුනං සංවණ්ණෙන්තො පදං කොට්ටෙන්තො සින්ධවාජානීයො විය. සො හි වග්ගිතාය ගතියා පදෙ පදං කොට්ටෙන්තො ගච්ඡති. කථාමග්ගෙන තස්ස කථා පරිමණ්ඩලා නාම හොති ධම්මතො අත්ථතො අනුසන්ධිතො පුබ්බාපරතො ආචරියුග්ගහතොති සබ්බසො පරිපුණ්ණභාවතො.

අනුප්පබන්ධෙහීති විස්සට්ඨෙහි ආසජ්ජමානෙහි. නාතිසීඝං නාතිසණිකං නිරන්තරං එකරසඤ්ච කත්වා පරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං කථෙන්තො විස්සට්ඨාය කථාය කථෙති නාම, න අඤ්ඤථාති දස්සෙන්තො ‘‘යො භික්ඛූ’’තිආදිමාහ. අරණිං මන්ථෙන්තො විය, උණ්හඛාදනීයං ඛාදන්තො වියාති සීඝං සීඝං කථනස්ස උදාහරණං, ගහිතං ගහිතමෙවාතිආදි ලඞ්ඝෙත්වා කථනස්ස. පුරාණපණ්ණන්තරෙසු හි පරිපාතියමානගොධා කදාචි දිස්සති, එවමෙකච්චස්ස අත්ථවණ්ණනා කත්ථචි න දිස්සති. ඔහායාති ඨපෙත්වා. යොපීතිආදිනා එකරූපෙන කථාය අකථනං දස්සෙති. පෙතග්ගි නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතස්ස මුඛතො නිච්ඡරණකඅග්ගි. විත්ථායතීති අප්පටිතානතමාපජ්ජති. කෙනචි රොගෙන දුක්ඛං පත්තො විය නිත්ථුනන්තො. කන්දන්තො වියාති උක්කුට්ඨිං කරොන්තො විය. අප්පබන්ධා නාම හොති සුඛෙන අප්පවත්තභාවතො. ආචරියෙහි දින්නනයෙ ඨිතොති ආචරියුග්ගහං අමුඤ්චන්තො, යථා ච ආචරියා තං තං සුත්තං සංවණ්ණෙසුං, තෙනෙව නයෙන සංවණ්ණෙන්තොති අත්ථො. අච්ඡින්නධාරං කත්වාති ‘‘නාතිසීඝං නාතිසණික’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අවිච්ඡින්නං කථාපබන්ධං කත්වා. අනුසයසමුග්ඝාතායාති ඉමිනා තස්සා කථාය අරහත්තපරියොසානතං දස්සෙති ¶ . එවරූපෙනාති නයිදං එකවචනං තත්තකවසෙන ගහෙතබ්බං, අථ ඛො ලක්ඛණෙ පවත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තථාරූපෙනෙව භික්ඛුසතෙන භික්ඛුසහස්සෙන වා’’ති වුත්තං. පල්ලඞ්කෙනාති පල්ලඞ්කපදෙසෙන, පල්ලඞ්කාසනන්තෙනාති අත්ථො. ඉමිනා නයෙනාති වාරන්තරසාධාරණං අත්ථං අතිදිසති, අසාධාරණං පන වක්ඛතෙවාති.

334. ආරමති එතෙනාති ආරාමො.

335. ධුවසෙවනන්ති නියතසෙවිතං. පාසාදපරිවෙණෙති පාසාදඞ්ගණෙ. නාභියා පතිට්ඨිතානන්ති නාභියා භූමියං පතිට්ඨිතානං. අරන්තරානීති අරවිවරානි තංතංඅරානං වෙමජ්ඣට්ඨානානි.

336. සමාදින්නඅරඤ්ඤධුතඞ්ගො ආරඤ්ඤිකො, න අරඤ්ඤවාසමත්තෙන.

337. න ¶ ඔසාදෙන්තීති න අවසාදෙන්ති, න අවසාදනාපෙක්ඛා අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡන්තීති අත්ථො. පවත්තිනීති පගුණා.

338. ලොකුත්තරා විහාරසමාපත්ති නාම ථෙරස්ස අරහත්තඵලසමාපත්තියො, පරියායතො පන නිරොධසමාපත්තිපි වෙදිතබ්බා.

339. සාධුකාරො ආනන්දත්ථෙරස්ස දින්නො. තෙනාහ භගවා ‘‘යථා තං ආනන්දොව සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්යා’’තිආදි. සම්මාති සුට්ඨු, යථාඅජ්ඣාසයන්ති අධිප්පායො. යෙන හි යං යථාචිත්තං කථිතං, තං සම්මා කථිතං නාම හොති. සම්පත්තවසෙන හි යථාකාරී තථාවාදී සොභති. තෙනාහ ‘‘අත්තනො අනුච්ඡවිකමෙවා’’තිආදි. බහුස්සුතො භික්ඛු තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙ තෙසං සුවිදිතත්තා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො තානි පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ’’තිආදි. මග්ගාදිපසවනාය විපස්සනාගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා පරිපාකං ගමෙත්වාති අත්ථො.

340. ‘‘එසෙව නයො’’ති අතිදෙසවසෙන සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘ආයස්මා හි රෙවතො’’තිආදිමාහ.

342. අපරෙපි ¶ නානප්පකාරෙ කිලෙසෙති අපරෙපි නානප්පකාරෙ දොසමොහාදිකිලෙසෙ. ධුනිත්වාති විධමෙත්වා.

343. ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එවං බ්යාකාසීති සම්බන්ධො. සකලම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිගතං චිත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති අග්ගහෙත්වා චක්ඛුසන්නිස්සිතමෙව පන විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තදනන්තරං සම්පටිච්ඡනං, තදනන්තරං සන්තීරණන්තිආදිනා සණ්හං සුඛුමං අතිඉත්තරඛණවන්තං චිත්තන්තරං චිත්තනානත්තං. ඛන්ධාදීනඤ්ච නානත්තසඞ්ඛාතං ඛන්ධන්තරාදි. පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තථෙව තතියං ඣානන්තිආදිනා ආරම්මණං අනුක්කමිත්වා ඣානස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං ඣානොක්කන්තිකං නාම. පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පුන තදෙව තෙජොකසිණෙතිආදිනා ඣානං අනුක්කමිත්වා ආරම්මණස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං ආරම්මණොක්කන්තිකං නාම. ‘‘පඨමජ්ඣානං පඤ්චඞ්ගික’’න්තිආදිනා යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං දුවඞ්ගිකන්ති ඣානඞ්ගමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං අඞ්ගවවත්ථානං. ‘‘ඉදං පථවීකසිණං…පෙ… ඉදං ඔදාතකසිණ’’න්ති ආරම්මණමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං ආරම්මණවවත්ථානං. පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථෙව ඉතරෙසම්පි සමාපජ්ජනං ¶ අඞ්ගසඞ්කන්ති. පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තදෙව ආපොකසිණෙති එවං සබ්බකසිණෙසු එකස්සෙව ඣානස්ස සමාපජ්ජනං ආරම්මණසඞ්කන්ති. එකතොවඩ්ඪනං උභතොවඩ්ඪනන්ති ඉදං ඛන්ධාදිදෙසනායං ලබ්භති. අභිධම්මභාජනීයෙ හි වෙදනාක්ඛන්ධං භාජෙන්තො භගවා තිකෙ ගහෙත්වා දුකෙසු පක්ඛිපි, දුකෙ ගහෙත්වා තිකෙසු පක්ඛිපි, ඉදං එකතොවඩ්ඪනං. තිකෙ ච දුකෙ ච උභතොවඩ්ඪනනීහාරෙන කථෙසි, ඉදං උභතොවඩ්ඪනං. එවං සෙසඛන්ධෙසු ධාතායතනාදීසු ච යථාරහං විභඞ්ගප්පකරණෙ (විභ. 32-33; 155-156, 183-184) අභිධම්මභාජනීයෙ ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ආභිධම්මිකධම්මකථිකස්සෙව පාකට’’න්ති. ඛන්ධාදීසු සභාවධම්මෙසු තීසු ලක්ඛණෙසු පඤ්ඤත්තියං සමයන්තරෙසු ච කොසල්ලාභාවතො අයං සකවාදො අයං පරවාදොති න ජානාති. තතො එව සකවාදං…පෙ… ධම්මන්තරං විසංවාදෙති. ඛන්ධාදීසු පන කුසලතාය ආභිධම්මිකො සකවාදං…පෙ… න විසංවාදෙති.

344. චිත්තං ¶ අත්තනො වසෙ වත්තෙතුං සක්කොති පටිසඞ්ඛානභාවනාබලෙහි පරිග්ගණ්හනසමත්ථත්තා. ඉදානි තමත්ථං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච විභාවෙතුං ‘‘දුප්පඤ්ඤො හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බානස්සාති සබ්බානි අස්ස. විසෙවිතවිප්ඵන්දිතානීති කිලෙසවිසූකායිකානි චෙව දුච්චරිතවිප්ඵන්දිතානි ච. භඤ්ජිත්වාති මද්දිත්වා. බහීති කම්මට්ඨානතො බහි පුථුත්තාරම්මණෙ.

345. පරියායෙනාති එත්ථ පරියාය-සද්දො ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස, බ්රාහ්මණ, පරියායො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.11; පාරා. 3-9) විය කාරණත්ථොති ආහ ‘‘සොභනකාරණං අත්ථී’’ති. යදි භගවා – ‘‘ඉධ, සාරිපුත්ත, භික්ඛු පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො’’තිආදිනා අත්තනො මහාබොධිපල්ලඞ්කං සන්ධායාහ, එවං සන්තෙ සම්මාසම්බුද්ධෙහෙව සඞ්ඝාරාමො සොභෙතබ්බො, න අඤ්ඤෙහීති ආපන්නන්ති ආහ ‘‘අපිච පච්ඡිමං ජනත’’න්තිආදි. නිබ්බානත්ථාය පටිපත්තිසාරං එතස්සාති පටිපත්තිසාරො, තං පටිපත්තිසාරං. නිප්පරියායෙනෙවාති කෙනචි පරියායෙන ලෙසෙන විනා මුඛ්යෙන නයෙනෙව. යො ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා න වුට්ඨහිස්සාමී’’ති දළ්හසමාදානං කත්වා නිසින්නො තං අධිගන්ත්වාව උට්ඨහති. එවරූපෙන ඉදං ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභති, සාසනෙ සබ්බාරම්භානං තදත්ථත්තාති අත්ථො. ආසවක්ඛයාවහං පටිපත්තිං ආරභිත්වා ආසවක්ඛයෙනෙව දෙසනාය පරියොසාපිතත්තා යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

මහාගොසිඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. මහාගොපාලකසුත්තවණ්ණනා

346. තත්ථාති ¶ ගොපාලකසුත්තෙ. තිස්සො කථාති (අ. නි. ටී. 3.11.17) තිස්සො අට්ඨකථා, තිවිධා සුත්තස්ස අත්ථවණ්ණනාති අත්ථො. එකෙකං පදං නාළං මූලං එතිස්සාති එවංසඤ්ඤිතා එකනාළිකා, එකෙකං වා පදං නාළං අත්ථනිග්ගමනමග්ගො එතිස්සාති එකනාළිකා. තෙනාහ ‘‘එකෙකපදස්ස අත්ථකථන’’න්ති. චත්තාරො අංසා භාගා අත්ථසල්ලක්ඛණූපායා එතිස්සාති චතුරස්සා. තෙනාහ ‘‘චතුක්කං බන්ධිත්වා කථන’’න්ති. නියමතො නිසින්නස්ස ආරද්ධස්ස ¶ වත්තො සංවත්තො එතිස්සා අත්ථීති නිසින්නවත්තිකා, යථාරද්ධස්ස අත්ථස්ස විසුං විසුං පරියොසාපිකාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතං ගොපාලකං දස්සෙත්වා’’තිආදි. එකෙකපදස්සාති පිණ්ඩත්ථදස්සනවසෙන බහුන්නං පදානං එකජ්ඣං අත්ථං අකථෙත්වා එකමෙකස්ස පදස්ස අත්ථවණ්ණනා. අයං සබ්බත්ථෙව ලබ්භති. චතුක්කං බන්ධිත්වාති කණ්හපක්ඛෙ උපමූපමෙය්යද්වයං, තථා සුක්කපක්ඛෙති ඉදං චතුක්කං යොජෙත්වා. අයං ඊදිසෙසු එව සුත්තෙසු ලබ්භති. පරියොසානගමනන්ති කෙචි තාව ආහු – ‘‘කණ්හපක්ඛෙ උපමං දස්සෙත්වා උපමා ච නාම යාවදෙව උපමෙය්යසම්පටිදානත්ථාති උපමෙය්යත්ථං ආහරිත්වා සංකිලෙසපක්ඛනිද්දෙසො ච වොදානපක්ඛවිභාවනත්ථායාති සුක්කපක්ඛම්පි උපමූපමෙය්යවිභාගෙන ආහරිත්වා සුත්තත්ථස්ස පරියොසාපන’’න්ති. කණ්හපක්ඛෙ උපමෙය්යං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනාදීසුපි එසෙව නයො. අපරෙ පන ‘‘කණ්හපක්ඛෙ සුක්කපක්ඛෙ ච තංතංඋපමූපමෙය්යත්ථානං විසුං විසුං පරියොසාපෙත්වාව කථනං පරියොසානගමන’’න්ති වදන්ති. අයන්ති නිසින්නවත්තිකා. ඉධාති ඉමස්මිං ගොපාලකසුත්තෙ. සබ්බාචරියානං ආචිණ්ණාති සබ්බෙහිපි පුබ්බාචරියෙහි ආචරිතා සංවණ්ණිතා, තථා චෙව පාළි පවත්තාති.

අඞ්ගීයන්ති අවයවභාවෙන ඤායන්තීති අඞ්ගානි, භාගා. තානි පනෙත්ථ යස්මා සාවජ්ජසභාවානි, තස්මා ආහ ‘‘අඞ්ගෙහීති අගුණකොට්ඨාසෙහී’’ති. ගොමණ්ඩලන්ති ගොසමූහං. පරිහරිතුන්ති රක්ඛිතුං. තං පන පරිහරණං පරිග්ගහෙත්වා විචරණන්ති ආහ ‘‘පරිග්ගහෙත්වා විචරිතු’’න්ති. වඩ්ඪින්ති ගුන්නං බහුභාවං බහුගොරසතාසඞ්ඛාතං පරිවුද්ධිං. ‘‘එත්තකමිද’’න්ති රූපීයතීති රූපං, පරිමානපරිච්ඡෙදොපි සරීරරූපම්පීති ආහ ‘‘ගණනතො වා වණ්ණතො වා’’ති. න පරියෙසති විනට්ඨභාවස්සෙව අජානනතො. නීලාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන සෙතසබලාදිවණ්ණං සඞ්ගණ්හාති.

ධනුසත්තිසූලාදීති ¶ එත්ථ ඉස්සාසාචරියානං ගාවීසු කතං ධනුලක්ඛණං. කුමාරභත්තිගණානං ගාවීසු කතං සත්තිලක්ඛණං. ඉස්සරභත්තිගණානං ගාවීසු කතං සූලලක්ඛණන්ති යොජනා. ආදි-සද්දෙන රාමවාසුදෙවගණාදීනං ගාවීසු කතං ඵරසුචක්කාදිලක්ඛණං සඞ්ගණ්හාති.

නීලමක්ඛිකාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා, ඛුද්දමක්ඛිකා එව වා. සටති රුජති එතායාති සාටිකා, සංවද්ධා සාටිකාති ආසාටිකා. තෙනාහ ‘‘වඩ්ඪන්තී’’තිආදි.

වාකෙනාති ¶ වාකපත්තෙන. චීරකෙනාති පිලොතිකෙන. අන්තොවස්සෙති වස්සකාලස්ස අබ්භන්තරෙ. නිග්ගාහන්ති සුසුමාරාදිග්ගාහරහිතං. පීතන්ති පානීයස්ස පීතභාවං. සීහබ්යග්ඝාදිපරිස්සයෙන සාසඞ්කො සප්පටිභයො.

පඤ්ච අහානි භූතානි එතස්සාති පඤ්චාහිතො, සො එව වාරොති පඤ්චාහිකවාරො. එවං සත්තාහිකවාරොති වෙදිතබ්බො. චිණ්ණට්ඨානන්ති චරිතට්ඨානං ගොචරග්ගහිතට්ඨානං.

පිතුට්ඨානන්ති පිතරා කාතබ්බට්ඨානං, පිතරා කාතබ්බකරණන්ති අත්ථො. යථාරුචිං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තීති ගුන්නං රුචිඅනුරූපං ගොචරභූමියං වා නදිපාරං වා ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. ගොභත්තන්ති කප්පාසට්ඨිකාදිමිස්සං ගොභුඤ්ජිතබ්බං භත්තං, භත්තග්ගහණෙනෙව යාගුපි ගහිතා.

347. ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’ති වුත්තං ආකාරද්වයං දස්සෙතුං ‘‘ගණනතො වා සමුට්ඨානතො වා’’ති වුත්තං. එවං පාළියං ආගතාති ‘‘උපචයො සන්තතී’’ති ජාතිං ද්විධා භින්දිත්වා හදයවත්ථුං අග්ගහෙත්වා ‘‘දස ආයතනානි පඤ්චදස සුඛුමරූපානී’’ති එවං රූපකණ්ඩපාළියං (ධ. ස. 651-655) ආගතා. පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසාති සලක්ඛණතො අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවතො රූපභාගා. රූපකොට්ඨාසාති වා විසුං විසුං අප්පවත්තිත්වා කලාපභාවෙනෙව පවත්තනතො රූපකලාපා. කොට්ඨාසාති ච අංසා, අවයවාති අත්ථො. කොට්ඨන්ති වා සරීරං, තස්ස අංසා කෙසාදයො කොට්ඨාසාති අඤ්ඤෙපි අවයවා කොට්ඨාසා විය කොට්ඨාසා. සෙය්යථාපීති උපමාසංසන්දනං. තත්ථ රූපං පරිග්ගහෙත්වාති යථාවුත්තං රූපං සලක්ඛණතො ඤාණෙන පරිග්ගණ්හිත්වා. අරූපං වවත්ථපෙත්වාති තං රූපං නිස්සාය ආරම්මණඤ්ච කත්වා පවත්තමානෙ වෙදනාදිකෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ ‘‘අරූප’’න්ති වවත්ථපෙත්වා. රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වාති පුන තත්ථ යං රුප්පනලක්ඛණං, තං රූපං, තදඤ්ඤං අරූපං, උභයවිනිමුත්තං කිඤ්චි නත්ථි අත්තා වා අත්තනියං වාති එවං රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වා. තදුභයඤ්ච අවිජ්ජාදිනා පච්චයෙන සප්පච්චයන්ති පච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වා අනිච්චාදිලක්ඛණං ¶ ආරොපෙත්වා යො කලාපසම්මසනාදික්කමෙන කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොති, සො න වඩ්ඪතීති යොජනා.

එත්තකං ¶ රූපං එකසමුට්ඨානන්ති චක්ඛායතනං, සොතඝානජිව්හාකායායතනං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියන්ති අට්ඨවිධං කම්මවසෙන, කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්තීති ඉදං ද්වයං චිත්තවසෙනාති එත්තකං රූපං එකසමුට්ඨානං. සද්දායතනමෙකං උතුචිත්තවසෙන ද්විසමුට්ඨානං. රූපස්ස ලහුතා මුදුතා කම්මඤ්ඤතාති එත්තකං රූපං උතුචිත්තාහාරවසෙන තිසමුට්ඨානං. රූපගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං ආකාසධාතු ආපොධාතු කබළීකාරො ආහාරොති එත්තකං රූපං උතුචිත්තාහාරකම්මවසෙන චතුසමුට්ඨානං. උපචයො සන්තති ජරතා රූපස්ස අනිච්චතාති එත්තකං රූපං න කුතොචි සමුට්ඨාතීති න ජානාති. සමුට්ඨානතො රූපං අජානන්තොතිආදීසු වත්තබ්බං ‘‘ගණනතො රූපං අජානන්තො’’තිආදෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

කම්මලක්ඛණොති අත්තනා කතං දුච්චරිතකම්මං ලක්ඛණං එතස්සාති කම්මලක්ඛණො, බාලො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, බාලස්ස බාලලක්ඛණානි. කතමානි තීණි? දුච්චින්තිතචින්තී හොති, දුබ්භාසිතභාසී, දුක්කටකම්මකාරී. ඉමානි ඛො…පෙ… ලක්ඛණානී’’ති (අ. නි. 3.2; නෙත්ති. 116). අත්තනා කතං සුචරිතකම්මං ලක්ඛණං එතස්සාති කම්මලක්ඛණො, පණ්ඩිතො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානි. කතමානි තීණි? සුචින්තිතචින්තී හොති, සුභාසිතභාසී, සුකතකම්මකාරී. ඉමානි ඛො…පෙ… පණ්ඩිතලක්ඛණානී’’ති (ම. නි. 3.253; අ. නි. 3.3; නෙත්ති. 116). තෙනාහ ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං පණ්ඩිතමාලලක්ඛණ’’න්ති. බාලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතෙ න සෙවතීති යං බාලපුග්ගලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතසෙවනං අත්ථකාමෙන කාතබ්බං, තං න කරොති. තථාභූතස්ස අයමාදීනවොති දස්සෙතුං පුන ‘‘බාලෙ වජ්ජෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං භගවතා ‘‘ඉදං වො කප්පතී’’ති අනුඤ්ඤාතං, තදනුලොමඤ්චෙ, තං කප්පියං. යං ‘‘ඉදං වො න කප්පතී’’ති පටික්ඛිත්තං, තදනුලොමඤ්චෙ, තං අකප්පියං. යං කොසල්ලසම්භූතං, තං කුසලං, තප්පටිපක්ඛං අකුසලං. තදෙව සාවජ්ජං, කුසලං අනවජ්ජං. ආපත්තිතො ආදිතො ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා ගරුකං, තදඤ්ඤං ලහුකං. ධම්මතො මහාසාවජ්ජං ගරුකං, අප්පසාවජ්ජං ලහුකං. සප්පටිකාරං සතෙකිච්චං, අප්පටිකාරං අතෙකිච්ඡං. ධම්මතානුගතං කාරණං, ඉතරං අකාරණං. තං අජානන්තොති කප්පියාකප්පියං ගරුකලහුකං සතෙකිච්ඡාතෙකිච්ඡං අජානන්තො සුවිසුද්ධං කත්වා සීලං රක්ඛිතුං න සක්කොති, කුසලාකුසලං සාවජ්ජානවජ්ජං කාරණාකාරණං අජානන්තො ඛන්ධාදීසු ¶ ¶ අකුසලතාය රූපාරූපපරිග්ගහම්පි කාතුං න සක්කොති, කුතො තස්ස කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪනා. තෙනාහ ‘‘කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොතී’’ති.

ගොවණසදිසෙ අත්තභාවෙ උප්පජ්ජිත්වා තත්ථ දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො මිච්ඡාවිතක්කා ආසාටිකා වියාති ආසාටිකාති ආහ ‘‘අකුසලවිතක්කං ආසාටිකං අහාරෙත්වා’’ති.

‘‘ගණ්ඩොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති වචනතො (අ. නි. 8.56) ඡහි වණමුඛෙහි විස්සන්දමානයූසො ගණ්ඩො විය පිලොතිකඛණ්ඩෙන ඡහි ද්වාරෙහි විස්සන්දමානකිලෙසාසුචි අත්තභාවවණො සතිසංවරෙන පිදහිතබ්බො, අයං පන එවං න කරොතීති ආහ ‘‘යථා සො ගොපාලකො වණං න පටිච්ඡාදෙති, එවං සංවරං න සම්පාදෙතී’’ති.

යථා ධූමො ඉන්ධනං නිස්සාය උප්පජ්ජමානො සණ්හො සුඛුමො තං තං විවරං අනුපවිස්ස බ්යාපෙන්තො සත්තානං ඩංසමකසාදිපරිස්සයං විනොදෙති, අග්ගිජාලසමුට්ඨානස්ස පුබ්බඞ්ගමො හොති, එවං ධම්මදෙසනාඤාණස්ස ඉන්ධනභූතං රූපාරූපධම්මජාතං නිස්සාය උප්පජ්ජමානා සණ්හා සුඛුමා තං තං ඛන්ධන්තරං ආයතනන්තරඤ්ච අනුපවිස්ස බ්යාපෙති, සත්තානං මිච්ඡාවිතක්කාදිපරිස්සයං විනොදෙති, ඤාණග්ගිජාලසමුට්ඨානස්ස පුබ්බඞ්ගමොති ධූමො වියාති ධූමොති ආහ ‘‘ගොපාලකො ධූමං විය ධම්මදෙසනාධූමං න කරොතී’’ති. අත්තනො සන්තිකං උපගන්ත්වා නිසින්නස්ස කාතබ්බා තදනුච්ඡවිකා ධම්මකථා උපනිසින්නකථා. කතස්ස දානාදිපුඤ්ඤස්ස අනුමොදනකථා අනුමොදනා. තතොති ධම්මකථාදීනං අකරණතො. ‘‘බහුස්සුතො ගුණවා’’ති න ජානන්තීති කස්මා වුත්තං, නනු අත්තනො ජානාපනත්ථං ධම්මකථාදි න කාතබ්බමෙවාති? සච්චං, න කාතබ්බමෙව, සුද්ධාසයෙන පන ධම්මෙ කථිතෙ තස්ස ගුණජානනතං සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාභාසමානං ජානන්ති, මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිතං;

භාසයෙ ජොතයෙ ධම්මං, පග්ගණ්හෙ ඉසිනං ධජ’’න්ති. (සං. නි. 2.241);

තරන්ති එත්ථාති තිත්ථං, නදීතළාකාදීනං නහානාදිඅත්ථං ඔතරණට්ඨානං. යථා පන තං උදකෙන ඔතිණ්ණසත්තානං සරීරමලං පවාහෙති, පරිස්සමං විනොදෙති, විසුද්ධිං උප්පාදෙති, එවං බහුස්සුතා අත්තනො සමීපං ඔතිණ්ණසත්තානං ¶ ධම්මූදකෙන චිත්තමලං පවාහෙන්ති, පරිස්සමං විනොදෙන්ති, විසුද්ධිං උප්පාදෙන්ති, තස්මා තෙ තිත්ථං වියාති තිත්ථං. තෙනාහ ‘‘තිත්ථභූතෙ බහුස්සුතභික්ඛූ’’ති. බ්යඤ්ජනං කථං රොපෙතබ්බන්ති, භන්තෙ, ඉදං බ්යඤ්ජනං අයං සද්දො කථං ඉමස්මිං අත්ථෙ ¶ රොපෙතබ්බො, කෙන පකාරෙන ඉමස්ස අත්ථස්ස වාචකො ජාතො. ‘‘නිරූපෙතබ්බ’’න්ති වා පාඨො, නිරූපෙතබ්බං අයං සභාවනිරුත්ති කථමෙත්ථ නිරුළ්හාති අධිප්පායො. ඉමස්ස භාසිතස්ස කො අත්ථොති සද්දත්ථං පුච්ඡති. ඉමස්මිං ඨානෙති ඉමස්මිං පාළිපදෙසෙ. පාළි කිං වදෙතීති භාවත්ථං පුච්ඡති. අත්ථො කිං දීපෙතීති භාවත්ථං වා සඞ්කෙතත්ථං වා. න පරිපුච්ඡතීති විමතිච්ඡෙදනපුච්ඡාවසෙන සබ්බසො පුච්ඡං න කරොති. න පරිපඤ්හතීති පරි පරි අත්තනො ඤාතුං ඉච්ඡං න ආචික්ඛති න විභාවෙති. තෙනාහ ‘‘න ජානාපෙතී’’ති. තෙති බහුස්සුතභික්ඛූ. විවරණං නාම අත්ථස්ස විභජිත්වා කථනන්ති ආහ ‘‘භාජෙත්වා න දස්සෙන්තී’’ති. අනුත්තානීකතන්ති ඤාණෙන අපාකටීකතං ගුය්හං පටිච්ඡන්නං. න උත්තානීකරොන්තීති සිනෙරුමූලකං වාලිකං උද්ධරන්තො විය පථවීසන්ධාරොදකං විවරිත්වා දස්සෙන්තො විය ච උත්තානං න කරොන්ති. එවං යස්ස ධම්මස්ස වසෙන බහුස්සුතා ‘‘තිත්ථ’’න්ති වුත්තා පරියායතො, ඉදානි තමෙව ධම්මං නිප්පරියායතො තිත්ථන්ති දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. ධම්මො හි තරන්ති එතෙන නිබ්බානං නාම තළාකන්ති ‘‘තිත්ථ’’න්ති වුච්චති. තෙනාහ භගවා සුමෙධභූතො –

‘‘එවං කිලෙසමලධොවං, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ’’ති. (බු. වං. 2.14);

ධම්මස්සෙව නිබ්බානස්සොතරණතිත්ථභූතස්ස ඔතරණපකාරං අජානන්තො ‘‘ධම්මතිත්ථං න ජානාතී’’ති වුත්තො.

පීතාපීතන්ති ගොගණෙ පීතං අපීතඤ්ච ගොරූපං න ජානාති න වින්දති. අවින්දන්තො හි න ලභතීති වුත්තො. ‘‘ආනිසංසං න වින්දතී’’ති වත්වා තස්ස අවින්දනාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මස්සවනග්ගං ගන්ත්වා’’තිආදිමාහ.

අයං ලොකුත්තරොති පදං සන්ධායාහ ‘‘අරිය’’න්ති. පච්චාසත්තිඤායෙන අනන්තරවිධිප්පටිසෙධො වා, අරිය-සද්දො වා නිද්දොසපරියායො දට්ඨබ්බො. අට්ඨඞ්ගිකන්ති ච විසුං එකජ්ඣඤ්ච අට්ඨඞ්ගිකං උපාදාය ගහෙතබ්බං, අට්ඨඞ්ගතා ¶ බාහුල්ලතො ච. එවඤ්ච කත්වා සත්තඞ්ගස්සපි අරියමග්ගස්ස සඞ්ගහො සිද්ධො හොති.

චත්තාරො සතිපට්ඨානෙතිආදීසු අවිසෙසෙන සතිපට්ඨානා වුත්තා. තත්ථ කායවෙදනාචිත්තධම්මාරම්මණා ¶ සතිපට්ඨානා ලොකියා, තත්ථ සම්මොහවිද්ධංසනවසෙන පවත්තා නිබ්බානාරම්මණා ලොකුත්තරාති එවං ඉමෙ ලොකියා, ඉමෙ ලොකුත්තරාති යථාභූතං න පජානාති.

අනවසෙසං දුහතීති පටිග්ගහණෙ මත්තං අජානන්තො කිස්මිඤ්චි දායකෙ සද්ධාහානියා කිස්මිඤ්චි පච්චයහානියා අනවසෙසං දුහති. වාචාය අභිහාරො වාචාභිහාරො. පච්චයානං අභිහාරො පච්චයාභිහාරො.

ඉමෙ අම්හෙසු ගරුචිත්තීකාරං න කරොන්තීති ඉමිනා නවකානං භික්ඛූනං ධම්මසම්පටිපත්තියා අභාවං දස්සෙති ආචරියුපජ්ඣායෙසු පිතුපෙමස්ස අනුපට්ඨාපනතො. තෙන ච සික්ඛාගාරවතාභාවදීපනෙන සඞ්ගහස්ස අභාජනභාවං, තෙන ථෙරානං තෙසු අනුග්ගහාභාවං. න හි සීලාදිගුණෙහි සාසනෙ ථිරභාවප්පත්තා අනනුග්ගහෙතබ්බෙ සබ්රහ්මචාරී අනුග්ගණ්හන්ති, නිරත්ථකං වා අනුග්ගහං කරොන්ති. තෙනාහ ‘‘නවකෙ භික්ඛූ’’ති. ධම්මකථාබන්ධන්ති පවෙණිආගතං පකිණ්ණකධම්මකථාමග්ගං. සච්චසත්තපටිසන්ධිපච්චයාකාරපටිසංයුත්තං සුඤ්ඤතාදීපනං ගුය්හගන්ථං. වුත්තවිපල්ලාසවසෙනාති ‘‘න රූපඤ්ඤූ’’තිආදීසු වුත්තස්ස පටිසෙධස්ස පටික්ඛෙපවසෙන අග්ගහණවසෙන. යොජෙත්වාති ‘‘රූපඤ්ඤූ හොතීති ගණනාතො වා වණ්ණතො වා රූපං ජානාතී’’තිආදිනා, ‘‘තස්ස ගොගණොපි න පරිහායති, පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි න පරිබාහිරො හොතී’’තිආදිනා ච අත්ථං යොජෙත්වා. වෙදිතබ්බොති තස්මිං තස්මිං පදෙසෙ යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

මහාගොපාලකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. චූළගොපාලකසුත්තවණ්ණනා

350. චෙලුක්කාහීති ¶ චෙලමයාහි උක්කාහි. උක්කභූතානි චෙලානි එත්ථාති උක්කචෙලා, නගරං. සබ්බා ගඞ්ගා පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායතීති පකතිචක්ඛුස්ස ¶ පාකටා හුත්වා උපට්ඨාති, දිබ්බචක්ඛුස්ස පන සමන්තචක්ඛුස්ස වා යත්ථ කත්ථචි නිසින්නස්සපි භගවතො පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායතෙව. සොත්ථීති අනුපද්දවො. වඩ්ඪීති අපරිහානි. ආරොග්යන්ති අරොගතා ආබාධාභාවො.

මගධො ජනපදො නිවාසො එතස්සාති මාගධො, මාගධොව මාගධිකො. පඤ්ඤාය නාම දුට්ඨුභාවො නත්ථි එකන්තානවජ්ජතාය, තස්මා දු-සද්දො අභාවවාචී ‘‘දුස්සීලො’’තිආදීසු විය, ජාති-සද්දො ච සභාවත්ථොති ආහ ‘‘නිප්පඤ්ඤසභාවො’’ති. -සද්දො ආරම්භත්ථොති ආහ ‘‘පතාරෙසීති තාරෙතුං ආරභී’’ති පරතීරං ගාවීනං අප්පත්තත්තා. සුවිදෙහානන්ති සුන්දරවිදෙහානං. විදෙහරට්ඨං කිර භූමිභාගදස්සනසම්පත්තියා ච වනරාමණෙය්යකාදිනා ච සුන්දරං. ආමණ්ඩලිකං කරිත්වාති ආවත්තෙ පතිතා තෙමණ්ඩලාකාරෙන පරිබ්භමිත්වා. කතිපයාපි ගාවියො අසෙසෙත්වා නදීසොතෙන වූළ්හත්තා වුත්තං ‘‘අවඩ්ඪිං විනාසං පාපුණිංසූ’’ති. කතිපයාසුපි හි අවසිට්ඨාසු ගාවීසු අනුක්කමෙනපි සියා ගොගණස්ස වඩ්ඪීති. විස්සමට්ඨානන්ති පරිස්සමවිනොදනට්ඨානං. තිත්ථා භට්ඨාති ගහෙතුං අසමත්ථතාය තිත්ථං අප්පත්තා. අරොගො නාම නාහොසීති ලොමමත්තම්පි අසෙසෙත්වා සබ්බා ගාවියො නදීසොතෙ විනට්ඨාති අත්ථො.

යෙසු ඛන්ධායතනධාතූසු ඉධ ලොකසමඤ්ඤා, තෙ අජානන්තා ‘‘අකුසලා ඉමස්ස ලොකස්සා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘ඉධලොකෙ ඛන්ධධාතායතනෙසු අකුසලා අඡෙකා’’ති. අයමෙව නයො ‘‘අකුසලා පරස්ස ලොකස්සා’’ති එත්ථාපීති ආහ ‘‘පරලොකෙපි එසෙව නයො’’ති. මාරො එත්ථ ධීයතීති මාරධෙය්යං. මාරොති චෙත්ථ කිලෙසමාරො වෙදිතබ්බො. ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරා හි තස්ස පවත්තනභාවෙන ගහිතා, මච්චුමාරො විසුං ගහිතො එව, කිලෙසමාරවසෙනෙව ච දෙවපුත්තමාරස්ස කාමභවෙ ආධිපච්චන්ති. තෙසන්ති යෙ ඉධලොකාදීසු අඡෙකා, තෙසං. තෙ පන උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමිනා ඡ සත්ථාරො දස්සිතා’’ති.

351. බලවගාවොති බලවන්තෙ ගොරූපෙ. තෙ පන දම්මතං උපගතගොණා චෙව ධෙනුයො චාති ආහ ¶ ‘‘දන්තගොණෙ චෙව ධෙනුයො චා’’ති ¶ . අවිජාතගාවොති න විජාතගාවියො. වච්ඡකෙති ඛුද්දකවච්ඡෙ. අප්පත්ථො හි අයං ක-සද්දො. තෙනාහ ‘‘තරුණවච්ඡකෙ’’ති. කිසාබලකෙති දුබ්බලෙ.

352. මාරස්ස තණ්හාසොතං ඡෙත්වාති ඛන්ධමාරසම්බන්ධීතණ්හාසඞ්ඛාතං සොතං සමුච්ඡින්දිත්වා. තයො කොට්ඨාසෙ ඛෙපෙත්වා ඨිතාති අනාගාමිනො සන්ධායාහ. සබ්බවාරෙසූති සකදාගාමිසොතාපන්නඅට්ඨමකවාරෙසු. තත්ථ පන යථාක්කමං චතුමග්ගවජ්ඣානං කිලෙසානං ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ඛෙපෙත්වා ඨිතා, එකකොට්ඨාසං ඛෙපෙත්වා ඨිතා, පඨමං කොට්ඨාසං ඛෙපෙන්තොති වත්තබ්බං. ධම්මං අනුස්සරන්ති, ධම්මස්ස වා අනුස්සරණසීලාති ධම්මානුසාරිනො. ධම්මොති චෙත්ථ පඤ්ඤා අධිප්පෙතා. සද්ධං අනුස්සරන්ති, සද්ධාය වා අනුස්සරණසීලාති සද්ධානුසාරිනො.

ජානතාති එත්ථ ජානනකිරියාවිසයස්ස අවිසෙසිතත්තා අධිකාරවසෙන අනවසෙසඤෙය්යවිසෙසා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සබ්බධම්මෙ ජානන්තෙනා’’ති. අන්තොසාරවිරහතො අබ්භුග්ගතට්ඨෙන ච නළො වියාති නළො, මානොති ආහ ‘‘විගතමානනළං කත’’න්ති. ඛෙමං පත්ථෙථාති එත්ථ චතූහි යොගෙහි අනුපද්දවත්තා ‘‘ඛෙම’’න්ති අරහත්තං අධිප්පෙතං. පත්ථනා ච ඡන්දපත්ථනා, න තණ්හාපත්ථනාති ආහ ‘‘කත්තුකම්යතාඡන්දෙන අරහත්තං පත්ථෙථා’’ති. පත්තායෙව නාම තස්ස පත්තියා න කොචි අන්තරායො. සොත්ථිනා පාරගමනං උද්දිස්ස දෙසනං ආරභිත්වා ඛෙමප්පත්තියා දෙසනාය පරියොසාපිතත්තා යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති.

චූළගොපාලකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. චූළසච්චකසුත්තවණ්ණනා

353. හංසවට්ටකච්ඡන්නෙනාති ¶ හංසවට්ටකපටිච්ඡන්නෙන, හංසමණ්ඩලාකාරෙනාති අත්ථො.

වදන්ති එතෙනාති වාදො, මග්ගො. කිං වදන්ති? උත්තරං. වාදානං සතානි වාදසතානි. ‘‘නිගණ්ඨො පඤ්චවාදසතානි, නිගණ්ඨී පඤ්චවාදසතානී’’ති එවං නිගණ්ඨො ¶ ච නිගණ්ඨී ච පඤ්ච පඤ්ච වාදසතානි උග්ගහෙත්වා විචරන්තා. කිරියතො තෙ පුච්ඡිංසු, ලිඞ්ගතො පන නිගණ්ඨභාවො ඤාතො. තෙනාහ ‘‘අහං වාදං ආරොපෙස්සාමී’’ති.

ජග්ගන්තො සම්මජ්ජනාදිවසෙන. දිවාතරන්ති අතිදිවං. ‘‘කස්ස පුච්ඡා, කස්ස විස්සජ්ජනං හොතූ’’ති පරිබ්බාජිකාහි වුත්තෙ ථෙරො ආහ ‘‘පුච්ඡා නාම අම්හාකං පත්තා’’ති. පුච්ඡා වාදානං පුබ්බපක්ඛො, යස්මා තුම්හෙ වාදපසුතා වාදාභිරතා ධජං පග්ගය්හ විචරථ, තස්මා වාදානං පුබ්බපක්ඛො අම්හාකං පත්තො, එවං සන්තෙපි තුම්හාකං මාතුගාමභාවතො පුබ්බපක්ඛං දෙමාති ආහ ‘‘තුම්හෙ පන මාතුගාමා නාම පඨමං පුච්ඡථා’’ති. තා පරිබ්බාජිකා එකෙකා අඩ්ඪතෙය්යසතවාදමග්ගං පුච්ඡන්තියො වාදසහස්සං පුච්ඡිංසු. යථා නිසිතස්ස ඛග්ගස්ස කුමුදනාළච්ඡෙදනෙ කිමත්ථි භාරියං, එවං පටිසම්භිදාප්පත්තස්ස සාවකෙසු පඤ්ඤවන්තානං අග්ගභාවෙ ඨිතස්ස ධම්මසෙනාපතිනො පුථුජ්ජනපරිකප්පිතපඤ්හවිස්සජ්ජනෙ කිමත්ථි භාරියං. තෙනාහ ‘‘ථෙරො ඛග්ගෙනා’’තිආදි. තත්ථ නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිං කත්වාති යථා තා පුන තත්ථ ජටං ගණ්ඨිං කාතුං න විසහන්ති, තථා විජටෙත්වා කථෙසි. අයං ථෙරො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ සහස්සවට්ටිකං දීපෙන්තො විය අඤ්ඤෙසං අවිසයෙ අන්ධකාරභූතෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිතමත්තෙයෙව විස්සජ්ජෙසීති ථෙරස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං දිස්වා සයඤ්ච අන්තිමභවිකතාය කොහඤ්ඤෙ ඨාතුං අසක්කොන්තියො ‘‘එත්තකමෙව, භන්තෙ, මයං ජානාමා’’ති ආහංසු. ථෙරස්ස විසයන්ති ථෙරස්ස පඤ්ඤාවිසයං.

නෙව අන්තං න කොටිං අද්දසංසූති එකන්ති වත්තබ්බස්ස බහුභාවතො තස්සා පුච්ඡාය අත්ථො එවමන්තො එවමවසානකොටීති න පස්සිංසු න ජානිංසු. ථෙරො තාසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙන්තො පබ්බජ්ජාරුචිං දිස්වා ආහ ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සථා’’ති? උත්තරිතරපඤ්ඤොති වාදමග්ගපරිචයෙන මෙධාවිතාය ච යාදිසා තාසං පඤ්ඤා, තතො උත්තරිතරපඤ්ඤො.

කථාමග්ගොති ¶ වාදමග්ගො. තස්මා තෙහි තෙහි පරප්පවාදාදීහි භස්සං වාදමග්ගං පකාරෙහි වදෙතීති භස්සප්පවාදකො. පණ්ඩිතවාදොති අහං පණ්ඩිතො නිපුණො බහුස්සුතොති එවංවාදී. යං යං නක්ඛත්තාචාරෙන ආදිසතීති නක්ඛත්තගතියා කාලඤාණෙන ‘‘අසුකදිවසෙ චන්දග්ගාහො භවිස්සති, සූරියග්ගාහො භවිස්සතී’’තිආදිනා යං යං ආදෙසං භණති. සාධුලද්ධිකො ඤාණසම්පත්තියා සුන්දරො. ආරොපිතොති පටිඤ්ඤාහෙතුනිදස්සනාදිදොසං ¶ උපරි ආරොපිතො වාදො ස්වාරොපිතො. දොසපදං ආරොපෙන්තෙන වාදිනා පරවාදිම්හි අභිභුය්ය තස්ස ධාතුක්ඛොභොපි සියා, චිත්තවික්ඛෙපෙන යෙන දොසො තෙන සඞ්කප්පිතො සම්පවෙධිතොති. ථූණන්ති සරීරං ඛොභිතන්ති කත්වා. ථූණන්ති හි ලොහිතපිත්තසෙම්හානං අධිවචනං සබ්බඞ්ගසරීරධාරණතො. අපිච ථූණපදො නාම අත්ථි කථාමග්ගො වාදමග්ගං ගණ්හන්තානං. සච්චකො පන කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා අත්තනො වාදප්පභෙදවසෙන පරෙ විම්හාපෙන්තො ‘‘ථූණං චෙපාහ’’න්තිආදිමාහ. සාවකානං විනයං නාම සික්ඛාපදං, තඤ්ච ධම්මදෙසනා හොතීති එසා එව චස්ස අනුසාසනීති විනයනාදිමුඛෙන සම්මාසම්බුද්ධස්ස මතං සාසනං පුච්ඡන්තො සච්චකො ‘‘කථං පන, භො, අස්සජී’’තිආදිමාහ. අථස්ස ථෙරො ‘‘ලක්ඛණත්තයකථා නාම අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාවෙණිකා ධම්මදෙසනා, තත්ර ච මයා අනිච්චකථාය සමුට්ඨාපිතාය තං අසහන්තො සච්චකො තුච්ඡමානෙන පටපටායන්තො කුරුමානො ලිච්ඡවී ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං ආගමිස්සති, අථස්ස භගවා වාදං මද්දිත්වා අනිච්චන්ති පතිට්ඨපෙන්තො ධම්මං කථෙස්සති, තදා භවිස්සති විජහිතවාදො සම්මාපටිපත්තියා පතිට්ඨිතො’’ති චින්තෙත්වා අනිච්චානත්තලක්ඛණපටිසංයුත්තං භගවතො අනුසාසනං දස්සෙන්තො ‘‘එවං, භො, අග්ගිවෙස්සනා’’තිආදිමාහ.

කස්මා පනෙත්ථ දුක්ඛලක්ඛණං අග්ගහිතන්ති ආහ ‘‘ථෙරො පනා’’තිආදි. ‘‘උපාරම්භස්ස ඔකාසො හොතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං විවරිතුං ‘‘මග්ගඵලානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරියායෙනාති සඞ්ඛාරදුක්ඛතාපරියායෙන. අයන්ති සච්චකො. නයිදං තුම්හාකං සාසනං නාමාති යත්ථ තුම්හෙ අවට්ඨිතා, ඉදං තුම්හාකං සබ්බඤ්ඤුසාසනං නාම න හොති දුක්ඛතො අනිස්සරණත්තා, අථ ඛො මහාආඝාතනං නාමෙතං, මහාදුක්ඛනිද්දිට්ඨත්තා පන නිරයුස්සදො නාම උස්සදනිරයො නාම, තස්මා නත්ති නාම තුම්හාකං සුඛාසා. උට්ඨායුට්ඨායාති උස්සුක්කං කත්වා, දුක්ඛමෙව ජීරාපෙන්තා සබ්බසො දුක්ඛමෙව අනුභවන්තා, ආහිණ්ඩථ විචරථාති. සබ්බමිදං තස්ස මිච්ඡාපරිකප්පිතමෙව. කස්මා? දුක්ඛසච්චූපසඤ්හිතායෙව හෙත්ථ නිප්පරියායකථා නාම. තස්ස හි පරිඤ්ඤත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති. මග්ගඵලානි සඞ්ඛාරභාවෙන ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති පරියායතො දුක්ඛං, න නිප්පරියායතො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. සොතුං අයුත්තං මිච්ඡාවාදත්තාති අධිප්පායො.

354. සහ ¶ ¶ අත්ථානුසාසනං අගාරන්ති සන්ධාගාරං, රාජකුලානං සන්ථාපනඅගාරන්තිපි සන්ධාගාරං, තස්මිං සන්ථාගාරෙති අත්ථො. එකස්මිං කාලෙ තාදිසෙ කාලෙ රාජකිච්චානං සන්ථානමෙත්ථ විචාරෙන්තීති සන්ධාගාරං, තස්මිං සන්ථාගාරෙතිපි අත්ථො. පතිට්ඨිතන්ති ‘‘අනිච්චං අනත්තා’’ති ච පටිඤ්ඤාතං. ඉදානෙව පිට්ඨිං පරිවත්තෙන්තොති භගවතො නලාටං අනොලොකෙත්වා විමුඛභාවං ආපජ්ජන්තො. සුරාඝරෙති සුරාසම්පාදකගෙහෙ. පිට්ඨකිලඤ්ජන්ති පිට්ඨඨපනකිළඤ්ජං. වාලන්ති චඞ්ගවාරං. සාණසාටකකරණත්ථන්ති සාණසාටකං කරොන්ති එතෙනාති සාණසාටකකරණං, සුත්තං, තදත්ථං. සාණවාකා එතෙසු සන්තීති සාණවාකා, සාණදණ්ඩා. තෙ ගහෙත්වා සාණානං ධොවනසදිසං කීළිතජාතං යථා ‘‘උද්දාලපුප්ඵභඤ්ජිකා, සාණභඤ්ජිකා’’ති ච. කිං සො භවමානොති කීදිසො හුත්වා සො භවමානො, කිං හොන්තො ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස වාදාරොපනං නාම තතො උත්තරිතරසූරගුණො එව යක්ඛාදිභාවෙන සො භවමානො අභිසම්භුණෙය්ය. අයං පන අප්පානුභාවතාය පිසාචරූපො කිං එත්තකං කාලං නිද්දායන්තො අජ්ජ පබුජ්ඣිත්වා එවං වදතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කිං යක්ඛො’’තිආදි.

355. මහාමජ්ඣන්හිකසමයෙති මහති මජ්ඣන්හිකකාලෙ, ගගනමජ්ඣෙ සූරියගතවෙලාය. දිවාපධානිකා පධානානුයුඤ්ජකා. වත්තං දස්සෙත්වාති පච්ඡාභත්තං දිවාවිහාරූපගමනතො පුබ්බෙ කාතබ්බවත්තං දස්සෙත්වා පටිපජ්ජිත්වා. භගවන්තං දස්සෙන්තොති භගවති ගාරවබහුමානං විභාවෙන්තො උභො හත්ථෙ කමලමකුලාකාරෙ කත්වා උක්ඛිප්ප භගවන්තං දස්සෙන්තො.

තං සන්ධායාති තං අපරිච්ඡින්නගණනං සන්ධාය එවං ‘‘මහතියා ලිච්ඡවිපරිසායා’’ති වුත්තං. කිං සීසෙන භූමිං පහරන්තෙනෙව වන්දනා කතා හොති? කෙරාටිකාති සඨා. මොචෙන්තාති භික්ඛාදානතො මොචෙන්තා. අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩො වියාති හෙට්ඨාඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩො විය. යත්ථ කත්ථචීති අත්තනො අනුරූපං වචනං අසල්ලපෙන්තො යත්ථ කත්ථචි.

356. දිස්සති ¶ ‘‘ඉදං ඉමස්ස ඵල’’න්ති අපදිස්සති එතෙනාති දෙසො, කාරණං, තදෙව තස්ස පවත්තිට්ඨානතාය ඔකාසොති ආහ ‘‘කඤ්චිදෙව දෙසන්ති කඤ්චි ඔකාසං කිඤ්චි කාරණ’’න්ති. ඔකාසො ඨානන්ති ච කාරණං වුච්චති ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.161; ම. නි. 3.128-131; අ. නි. 1.268-295; විභ. 809). යදාකඞ්ඛසීති න වදන්ති අනවසෙසධම්මවිසයත්තා පටිඤ්ඤාය. තුම්හන්ති තුම්හාකං. යක්ඛ…පෙ… පරිබ්බාජකානන්ති එත්ථ ‘‘පුච්ඡාවුසො, යදාකඞ්ඛසී’’තිආදීනි (සං. නි. 1.246; සු. නි. ආළවකසුත්ත) පුච්ඡාවචනානි යථාක්කමං යොජෙතබ්බානි.

ඤත්වා ¶ සයං ලොකමිමං පරඤ්චාති ඉදං මහාසත්තො නිරයං සග්ගඤ්ච තෙසං පච්චක්ඛතො දස්සෙත්වා ආහ.

තග්ඝ තෙ අහමක්ඛිස්සං, යථාපි කුසලො තථාති යථා පකාරෙන සුකුසලො සබ්බඤ්ඤූ ජානාති කථෙති, තථා අහං කථෙස්සාමි. තස්ස පන කාරණං අකාරණඤ්ච අවිජානන්තො රාජානං කරොතු වා මා වා, අහං පන තෙ අක්ඛිස්සාමීති ආහ ‘‘රාජා ච ඛො…පෙ… න වා’’ති.

කථිතනියාමෙනෙව කථෙන්තොති තෙපරිවට්ටකථාය දුක්ඛලක්ඛණම්පෙස කථෙස්සති, ඉධ පන අඤ්ඤථා සාවකෙන අස්සජිනා කථිතං, අඤ්ඤථා සමණෙන ගොතමෙනාති වචනොකාසපරිහරණත්ථං දුක්ඛලක්ඛණං අනාමසිත්වා ථෙරෙන කථිතනියාමෙනෙව අනිච්චානත්තලක්ඛණමෙව කථෙන්තෙන භගවතා – ‘‘රූපං අනත්තා යාව විඤ්ඤාණං අනත්තා’’ති වුත්තෙ සච්චකො තං අසම්පටිච්ඡන්තො උපමාය අත්ථඤාපනෙ උපමාපමාණං යථා ‘‘ගො විය ගවයො’’ති අත්තානං උපමෙය්යං කත්වා උපමාපමාණෙන පතිට්ඨාපෙතුකාමො ආහ ‘‘උපමා මං, භො ගොතම, පටිභාතී’’ති, උපමං තෙ කරිස්සාමි, උපමායපිධෙකච්චෙ විඤ්ඤූ පුරිසා භාසිතස්ස අත්ථං ආජානන්තීති අධිප්පායො. භගවා උපමාසතෙන, අඤ්ඤෙන වාපි පමාණෙන තව අත්තා පතිට්ඨාපෙතුං න ලබ්භා අත්තනො විය පමාණස්සපි අනුපලබ්භනතොති ආහ ‘‘පටිභාතු තං අග්ගිවෙස්සනා’’ති. යථා හි අත්තා නාම කොචි පරමත්ථතො න උපලබ්භති එකංසෙන අනුපලද්ධිතො, එවස්ස ඤාපකපුග්ගලං පමාණම්පි න උපලබ්භති. තෙනාහ ‘‘ආහර තං ¶ උපමං විස්සත්ථො’’ති, න තෙන තව අත්තවාදො පතිට්ඨං ලභතීති අධිප්පායො.

යං දිට්ඨං කායිකං වා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤං පුරිසපුග්ගලෙ උපලබ්භති, තෙන විඤ්ඤායති රූපත්තායං පුරිසපුග්ගලො, තථා යං දිට්ඨං සුඛදුක්ඛපටිසංවෙදනං පුරිසපුග්ගලෙ උපලබ්භති, යං දිට්ඨං නීලාදිසඤ්ජානනං, යං දිට්ඨං රජ්ජනදුස්සනාදි, යං දිට්ඨං ආරම්මණපටිවිජානනං පුරිසපුග්ගලෙ උපලබ්භති, තෙන විඤ්ඤායති විඤ්ඤාණත්තායං පුරිසපුග්ගලොති. එවං රූපාදිලක්ඛණො අත්තා තත්ථ තත්ථ කායෙ කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙති, එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා කම්මඵලසම්බන්ධො න යුජ්ජෙය්යාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා කිං දීපෙතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තෙති සත්තා. පතිට්ඨායාති නිස්සාය. ‘‘රූපත්තායං පුරිසපුග්ගලො’’තිආදිනා රූපාදිධම්මෙ ‘‘අත්තා’’ති වත්වා පුන ‘‘රූපෙ පතිට්ඨායා’’තිආදිං වදන්තො අයං නිගණ්ඨො අත්තනො වාදං භින්දති පතිට්ඨානස්ස, පතිට්ඨායකස්ස ච අභෙදදීපනතො. රූපාදයො ¶ වෙදනාදිසභාවා අත්තා තන්නිස්සයෙන පුඤ්ඤාදිකිරියාසමුපලද්ධිතො ඉධ යං නිස්සාය පුඤ්ඤාදිකිරියා සමුපලබ්භති, තෙ රූපාදයො සත්තසඤ්ඤිතා අත්තසභාවා දිට්ඨා යථා තං දෙවතාදීසු, යෙ පන සත්තසඤ්ඤිතා තතො අඤ්ඤෙ අසත්තසභාවා දිට්ඨා යථා තං කට්ඨකලිඞ්ගරාදීසූති එවං සාධෙතබ්බං අත්ථං සහෙතුං කත්වා දස්සෙන්තො නිගණ්ඨො නිදස්සනං ආනෙසීති ආහ ‘‘අතිවිය සකාරණං කත්වා උපමං ආහරී’’ති. තස්ස පන ‘‘බලකරණීයා’’ති වුත්තපුරිසප්පයොගා විය බීජගාමභූතගාමාපි සජීවා එවාති ලද්ධීති තෙ සදිසූදාහරණභාවෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බං. සචෙ පන යෙ ජීවස්ස ආධාරණභාවෙන සහිතෙන පවත්තෙතබ්බභාවෙන සල්ලක්ඛෙතබ්බා, තෙ සජීවාති ඉච්ඡිතා, න කෙවලෙන පවත්තෙතබ්බභාවෙන. එවං සති ‘‘බලකරණීයා කම්මන්තා’’ති වදන්තෙන විසදිසූදාහරණභාවෙන උපනීතන්ති දට්ඨබ්බං.

සමත්ථො නාම නත්ථි අත්තවාදභඤ්ජනස්ස අනත්තතාපතිට්ඨාපනස්ස ච සුගතාවෙණිකත්තා. යං පනෙතරහි සාසනිකා යථාසත්ති තදුභයං කරොන්ති, තං බුද්ධෙහි දින්නනයෙ ඨත්වා තෙසං දෙසනානුසාරතො. නිවත්තෙත්වාති ¶ නීහරිත්වා, විසුං කත්වාති අත්ථො. සකලං වෙසාලින්ති සබ්බවෙසාලිවාසිනං ජනං නිස්සයූපචාරෙන නිස්සිතං වදති යථා ‘‘ගාමො ආගතො’’ති. සංවට්ටිත්වාති සම්පිණ්ඩිත්වා, එකජ්ඣං ගහෙත්වාති අත්ථො.

357. පතිට්ඨපෙත්වාති යථා තං වාදං න අවජානාති, එවං පටිඤ්ඤං කාරෙත්වාති අත්ථො. ඝාති-සද්දො හිංසනත්ථො, තතො ච සද්දවිදූ අරහත්ථං තාය-සද්දං උප්පාදෙත්වා ඝාතෙතායන්ති රූපසිද්ධිං ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘ඝාතාරහ’’න්ති. ජාපෙතායන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. වත්තිතුඤ්ච මරහතීති ම-කාරො පදසන්ධිකරො. විසෙසෙත්වා දීපෙතීති ‘‘වත්තති’’ඉච්චෙව අවත්වා ‘‘වත්තිතුඤ්ච මරහතී’’ති දුතියෙන පදෙන භගවතා වුත්තං විසෙසෙත්වා දීපෙති.

පාසාදිකං අභිරූපන්ති අභිමතරූපසම්පන්නං සබ්බාවයවං. තතො එව සුසජ්ජිතං සබ්බකාලං සුට්ඨු සජ්ජිතාකාරමෙව. එවංවිධන්ති යාදිසං සන්ධාය වුත්තං, තං දස්සෙති ‘‘දුබ්බණ්ණ’’න්තිආදිනා. ඉමස්මිං ඨානෙති ‘‘වත්තති තෙ තස්මිං රූපෙ වසො’’ති එතස්මිං කාරණග්ගහණෙ. කාරණඤ්හෙතං භගවතා ගහිතං ‘‘වත්තති…පෙ… මා අහොසී’’ති. තෙනෙතං දස්සෙති රූපං අනත්තා අවසවත්තනතො, යඤ්හි වසෙ න වත්තති, තං අනත්තකමෙව දිට්ඨං යථා තං සම්පත්ති. වාදන්ති දොසං නිග්ගහං ආරොපෙස්සති. සත්තධා මුද්ධා ඵලතීති සහධම්මිකසාකච්ඡාහි තථාගතෙ, පුච්ඡන්තෙ අබ්යාකරණෙන විහෙසාය කයිරමානත්තා තතියෙ වාරෙ ධම්මතාවසෙන විහෙසකස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලති යථා තං සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤාය භගවතො සම්මුඛභාවූපගමනෙ. වජිරපාණි ¶ පන කස්මා ඨිතො හොතීති? භගවා විය අනුකම්පමානො මහන්තං භයානකං රූපං මාපෙත්වා තාසෙත්වා ඉමං දිට්ඨිං විස්සජ්ජාපෙමීති තස්ස පුරතො ආකාසෙ වජිරං ආහරන්තො තිට්ඨති, න මුද්ධං ඵාලෙතුකාමො. න හි භගවතො පුරතො කස්සචි අනත්ථො නාම හොති. යස්මා පන භගවා එකංසතො සහධම්මිකමෙව පඤ්හං පුච්ඡති, තස්මා අට්ඨකථායං ‘‘පුච්ඡිතෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං.

ආදිත්තන්ති දිප්පමානං. අක්ඛිනාසාදීනීති ආදි-සද්දෙන එළකසීසසදිසකෙසමස්සුආදීනං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘දිට්ඨිවිස්සජ්ජාපනත්ථ’’න්ති වත්වා නයිදං යදිච්ඡාවසෙන ¶ ආගමනං, අථ ඛො ආදිතො මහාබ්රහ්මානං පුරතො කත්වා අත්තනා කතපටිඤ්ඤාවසෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. න්ති වජිරපාණිං. තං සච්චකස්ස පටිඤ්ඤාය පරිවත්තනකාරණං. අඤ්ඤෙපි නු ඛොතිආදි සච්චකස්ස වීමංසකභාවදස්සනං. අවීමංසකෙන හි තං දිස්වා මහායක්ඛොති වදෙය්ය, තෙනස්ස අසාරුප්පං සියා, අයං පන අඤ්ඤෙසං අභීතභාවං උපධාරෙත්වා ‘‘අද්ධාමෙ යක්ඛං න පස්සන්ති, තස්මා මය්හමෙව භයං උප්පන්න’’න්ති තීරෙත්වා යුත්තප්පත්තවසෙන පටිපජ්ජි.

358. උපධාරෙත්වාති බ්යාකාතබ්බමත්ථං සල්ලක්ඛෙත්වා. එසෙව නයොති සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙසුපි සඤ්ඤාය විය නයොති අත්ථො. වුත්තවිපරියායෙනාති ‘‘අකුසලා දුක්ඛා වෙදනා මා අහොසි, අකුසලා දොමනස්සසම්පයුත්තා සඤ්ඤා මා අහොසී’’තිආදිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සප්පදට්ඨවිසන්ති සබ්බසත්තානං සප්පදට්ඨට්ඨානෙ සරීරපදෙසෙ පතිතං විසං. අල්ලීනොති සංසිලිට්ඨො. උපගතොති න අපගතො. අජ්ඣොසිතොති ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ඨිතො. පරිතො ජානෙය්යාති සමන්තතො සබ්බසො කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා ජානෙය්ය. පරික්ඛෙපෙත්වාති ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනවසෙන සබ්බසො ඛෙපෙත්වා. තථාභූතො චස්ස ඛයවයං උපනෙති නාමාති ආහ ‘‘ඛයං වයං අනුප්පාදං උපනෙත්වා’’ති.

359. අත්තනො වාදස්ස අසාරභාවතො, යථාපරිකප්පිතස්ස වා සාරස්ස අභාවතො අන්තොසාරවිරහිතො රිත්තො. විප්පකාරන්ති දිට්ඨියා සීලාචාරස්ස ච වසෙන විරූපතං සාපරාධතං සාවජ්ජතං තෙසං උපරි ආරොපෙත්වා. සින්නපත්තොති තනුකපත්තො. විඵාරිතන්ති විඵාළිතං.

අසාරකරුක්ඛපරිචිතොති පලාසාදිඅසාරරුක්ඛකොට්ටනෙ කතපරිචයො. ථද්ධභාවන්ති විපක්කභාවං, තික්ඛභාවන්ති අත්ථො. නත්ථීති සදා නත්ථීති න වත්තබ්බං. පරිසතීති චතුපරිසමජ්ඣෙ ¶ . තථා හි ‘‘ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා පටිච්ඡන්නසරීරා’’ති වුත්තං. යන්තාරුළ්හස්ස වියාති බ්යාකරණත්ථං වායමයන්තං ආරුළ්හස්ස විය.

360. දිට්ඨිවිසූකානීති ¶ දිට්ඨිකිඤ්චකානි. දිට්ඨිසඤ්චරිතානීති දිට්ඨිතාළනානි. දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතානීති දිට්ඨිඉඤ්ජිතානි. තෙසං අධිප්පායං ඤත්වාති තෙසං ලිච්ඡවිකුමාරානං ඉඤ්ජිතෙනෙව අජ්ඣාසයං ජානිත්වා. තෙනාහ ‘‘ඉමෙ’’තිආදි.

361. යස්මිං අධිගතෙ පුග්ගලො සත්ථුසාසනෙ විසාරදො හොති පරෙහි අසංහාරියො, තං ඤාණං විසාරදස්ස භාවොති කත්වා වෙසාරජ්ජන්ති ආහ ‘‘වෙසාරජ්ජප්පත්තොති ඤාණප්පත්තො’’ති. තතො එවමස්ස න පරො පච්චෙතබ්බො එතස්ස අත්ථීති අපරප්පච්චයො. න පරො පත්තියො සද්දහාතබ්බො එතස්ස අත්ථීති අපරප්පත්තියො. කාමං සච්චකො සෙක්ඛභූමි අසෙක්ඛභූමීති ඉදං සාසනවොහාරං න ජානාති. පස්සතීති පන දස්සනකිරියාය විප්පකතභාවස්ස වුත්තත්තා ‘‘න එත්තාවතා භික්ඛුකිච්චං පරියොසිත’’න්ති අඤ්ඤාසි, තස්මා පුන ‘‘කිත්තාවතා පනා’’ති පුච්ඡං ආරභි. තෙන වුත්තං ‘‘පස්සතීති වුත්තත්තා’’තිආදි.

යථාභූතං පස්සතීති දස්සනං, විසිට්ඨට්ඨෙන අනුත්තරියං, දස්සනමෙව අනුත්තරියන්ති දස්සනානුත්තරියං, දස්සනෙසු වා අනුත්තරියං දස්සනානුත්තරියං. ලොකියපඤ්ඤාති චෙත්ථ විපස්සනාපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. සා හි සබ්බලොකියපඤ්ඤාහි විසිට්ඨට්ඨෙන ‘‘අනුත්තරා’’ති වුත්තා. ලොකියපටිපදානුත්තරියෙසුපි එසෙව නයො. ඉදානි නිප්පරියායතොව තිවිධම්පි අනුත්තරියං දස්සෙතුං ‘‘සුද්ධලොකුත්තරමෙවා’’තිආදි වුත්තං. සතිපි සබ්බෙසම්පි ලොකුත්තරධම්මානං අනුත්තරභාවෙ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන අග්ගමග්ගපඤ්ඤා තතො උත්තරිතරස්ස අභාවතො දස්සනානුත්තරියං. තෙනාහ ‘‘අරහත්තමග්ගසම්මාදිට්ඨී’’ති. සෙසානි මග්ගඞ්ගානීති සෙසානි අරහත්තමග්ගඞ්ගානි. තානි හි මත්ථකප්පත්තානි නිබ්බානගාමිනී පටිපදාති. අග්ගඵලවිමුත්තීති අග්ගමග්ගස්ස ඵලවිමුත්ති අරහත්තඵලං. ඛීණාසවස්සාති සබ්බසො ඛීයමානාසවස්ස. නිබ්බානදස්සනන්ති අග්ගමග්ගසම්මාදිට්ඨියා සච්ඡිකිරියාභිසමයමාහ. තත්ථ මග්ගඞ්ගානීති අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි. චතුසච්චන්තොගධත්තා සබ්බස්ස ඤෙය්යධම්මස්ස ‘‘චත්තාරි සච්චානි බුද්ධො’’ති වුත්තං. සච්චානුගතසම්මොහවිද්ධංසනෙනෙව හි භගවතො සබ්බසො ඤෙය්යාවරණප්පහානං. නිබ්බිසෙවනොති නිරුද්ධකිලෙසවිසෙවනො.

362. ධංසීති අනුද්ධංසනසීලා. අනුපහතන්ති අවික්ඛිත්තං. සකලන්ති අනූනං. කායඞ්ගන්ති ¶ කායමෙව අඞ්ගන්ති වදන්ති, කායසඞ්ඛාතං අඞ්ගං සීසාදිඅවයවන්ති ¶ අත්ථො. තථා ‘‘හොතු, සාධූ’’ති එවමිදං වාචාය අවයවො වාචඞ්ගන්ති.

363. ආහරන්තීති අභිහරන්ති. පුඤ්ඤන්ති පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතො ආනුභාවො. පුඤ්ඤඵලම්පි හි උත්තරපදලොපෙන ‘‘පුඤ්ඤ’’න්ති වුච්චති – ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80). තෙනාහ ‘‘ආයතිං විපාකක්ඛන්ධා’’ති. පුඤ්ඤමහීති මහති පුඤ්ඤඵලවිභූති සෙතච්ඡත්තමකුටචාමරාදි. තෙන වුත්තං ‘‘විපාකක්ඛන්ධානංයෙව පරිවාරො’’ති. ලිච්ඡවීහි පෙසිතෙන ඛාදනීයභොජනීයෙන සමණො ගොතමො සසාවකසඞ්ඝො මයා පරිවිසිතො, තස්මා ලිච්ඡවීනමෙව තං පුඤ්ඤං හොතීති. තෙනාහ ‘‘තං දායකානං සුඛාය හොතූ’’ති. යස්මා පන භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච සච්චකෙන දානං දින්නං, න ලිච්ඡවීහි, තස්මා භගවා සච්චකස්ස සතිං පරිවත්තෙන්තො ‘‘යං ඛො’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘ඉති භගවා’’තිආදි. නිගණ්ඨස්ස මතෙන විනායෙවාති සච්චකස්ස චිත්තෙන විනා එව තස්ස දක්ඛිණං ඛෙත්තගතං කත්වා දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අත්තනො දින්නං දක්ඛිණං…පෙ… නිය්යාතෙසී’’ති.

චූළසච්චකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. මහාසච්චකසුත්තවණ්ණනා

364. එකං ¶ සමයං භගවා වෙසාලියං විහරතීති ඉමිනා තදා භගවතො වෙසාලියං නිවාසපරිච්ඡින්නො පුබ්බණ්හාදිභෙදො සබ්බො සමයො සාධාරණතො ගහිතො, තථා තෙන ඛො පන සමයෙනාති ච ඉමිනා. පුබ්බණ්හසමයන්ති පන ඉමිනා තබ්බිසෙසො, යො භික්ඛාචාරත්ථාය පච්චවෙක්ඛණකාලො. අට්ඨකථායං පන ‘‘තීහි පදෙහි එකොව සමයො වුත්තො’’ති වුත්තං විසෙසස්ස සාමඤ්ඤන්තොගධත්තා. මුඛධොවනස්ස පුබ්බකාලකිරියාභාවසාමඤ්ඤතො වුත්තං ‘‘මුඛං ධොවිත්වා’’ති. මුඛං ධොවිත්වා එව හි වාසධුරො චෙ, වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා යථාචිණ්ණං භාවනානුයොගං, ගන්ථධුරො චෙ, ගන්ථපරිචයෙ කතිපයෙ නිසජ්ජවාරෙ අනුයුඤ්ජිත්වා පත්තචීවරං ආදාය විතක්කමාළං උපගච්ඡති.

කාරණං ¶ යුත්තං, අනුච්ඡවිකන්ති අත්ථො. පුබ්බෙ යථාචින්තිතං පඤ්හං අපුච්ඡිත්වා අඤ්ඤං පුච්ඡන්තො මග්ගං ඨපෙත්වා උම්මග්ගතො පරිවත්තෙන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘පස්සෙන තාව පරිහරන්තො’’ති.

365. ඌරුක්ඛම්භොපි නාම භවිස්සතීති එත්ථ නාම-සද්දො විම්හයත්ථොති කත්වා වුත්තං ‘‘විම්හයත්ථවසෙනා’’තිආදි. ‘‘අන්ධො නාම පබ්බතං අභිරුහිස්සතී’’තිආදීසු විය විම්හයවාචීසද්දයොගෙන හි ‘‘භවිස්සතී’’ති අනාගතවචනං. කායන්වයන්ති කායානුගතං. ‘‘අයම්පි ඛො කායො එවංධම්මො එවංභාවී එවංඅනතීතො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.379; ම. නි. 1.112; ම. නි. 3.154) කායස්ස අසුභානිච්චාදිතාය අනුපස්සනා කායභාවනාති ආහ ‘‘කායභාවනාති පන විපස්සනා වුච්චතී’’ති. අනාගතරූපන්ති අභීතෙ අත්ථෙ අනාගතසද්දාරොපනං අනාගතප්පයොගො න සමෙති. අත්ථොපීති ‘‘ඌරුක්ඛම්භොපි නාම භවිස්සතී’’ති වුත්තඅත්ථොපි න සමෙති. අයන්ති අත්තකිලමථානුයොගො. තෙසන්ති නිගණ්ඨානං.

366. අත්තනො අධිප්පෙතකායභාවනං විත්ථාරෙන්තො විත්ථාරතො දස්සෙන්තො යෙ තං අනුයුත්තා, තෙ නාමගොත්තතො විභාවෙන්තො ‘‘නන්දො වච්ඡො’’තිආදිමාහ. කිලිට්ඨතපානන්ති කායස්ස කිලෙසනතපානං පුග්ගලානං. ජාතමෙදන්ති මෙදභාවාපත්තිවසෙන උප්පන්නමෙදං. පුරිමං පහායාති කාලපරිච්ඡෙදෙන අනාහාරඅප්පාහාරතාදිවසෙන කායස්ස අපචිනනං ඛෙදනං පරිච්චජිත්වා. කායභාවනා ¶ පන න පඤ්ඤායතීති නියමං පරමත්ථතො කායභාවනාපි තව ඤාණෙන න ඤායති, සෙසතොපි න දිස්සති.

367. ඉමස්මිං පන ඨානෙති ‘‘කායභාවනම්පි ඛො ත්වං, අග්ගිවෙස්සන, න අඤ්ඤාසි, කුතො පන ත්වං චිත්තභාවනං ජානිස්සසී’’ති ඉමස්මිං ඨානෙ. තථා ‘‘යො ත්වං එවං ඔළාරිකං දුබ්බලං කායභාවනං න ජානාසි, සො ත්වං කුතො සන්තසුඛුමං චිත්තභාවනං ජානිස්සසී’’ති එතස්මිං අත්ථවණ්ණනාඨානෙ. අබුද්ධවචනං නාමෙතං පදන්ති කායභාවනාසඤ්ඤිතවිපස්සනාතො චිත්තභාවනා සන්තා, විපස්සනා පන පාදකජ්ඣානතො ඔළාරිකා චෙව දුබ්බලා චාති අයඤ්ච එතස්ස පදස්ස අත්ථො. ‘‘අබුද්ධවචනං නාමෙතං වචනං ¶ සියා’’ති වත්වා ථෙරො පක්කමිතුං ආරභති. අථ නං මහාසීවත්ථෙරො ‘‘විපස්සනා නාමෙසා න ආදිතො සුබ්රූහිතා බලවතී තික්ඛා විසදා හොති, තස්මා තරුණවසෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘දිස්සති, භික්ඛවෙ’’ති සුත්තපදං (සං. නි. 2.62) ආහරි. තත්ථ ආදානන්ති පටිසන්ධි. නික්ඛෙපනන්ති චුති. ඔළාරිකන්ති අරූපධම්මෙහි දුට්ඨුල්ලභාවත්තා ඔළාරිකං. කායන්ති චතුසන්තතිරූපසමූහභූතං කායං. ඔළාරිකන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, ඔළාරිකාකාරෙනාති අත්ථො. තෙනෙව වුත්තං ‘‘ආදානම්පි නික්ඛෙපනම්පී’’ති.

368. සුඛසාරාගෙන සමන්නාගතොති සුඛවෙදනාය බලවතරරාගෙන සමඞ්ගීභූතො. පට්ඨානෙ පටිසිද්ධා අවචනෙනෙව. තස්මාති සුඛෙ ඨිතෙ එව දුක්ඛස්සානුප්පජ්ජනතො. එවං වුත්තන්ති ‘‘සුඛාය වෙදනාය නිරොධා උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනා’’ති එවං වුත්තං, න අනන්තරාව උප්පජ්ජනතො. ඛෙපෙත්වාති කුසලානි ඛෙපෙත්වා. ගණ්හිත්වා අත්තනො එව ඔකාසං ගහෙත්වා. උභතොපක්ඛං හුත්වාති ‘‘කදාචි සුඛවෙදනා, කදාචි දුක්ඛවෙදනා’’ති පක්ඛද්වයවසෙනපි වෙදනා චිත්තස්ස පරියාදාය හොති යථාක්කමං අභාවිතකායස්ස අභාවිතචිත්තස්ස.

369. විපස්සනා ච සුඛස්ස පච්චනීකාති සුක්ඛවිපස්සකස්සආදිකම්මිකස්ස මහාභූතපරිග්ගහාදිකාලෙ බහි චිත්තචාරං නිසෙධෙත්වා කම්මට්ඨානෙ එව සතිං සංහරන්තස්ස අලද්ධස්සාදං කායසුඛං න වින්දති, සම්බාධෙ වජෙ සන්නිරුද්ධො ගොගණො විය විහඤ්ඤති විප්ඵන්දති, අච්චාසන්නහෙතුකඤ්ච සරීරෙ දුක්ඛං උප්පජ්ජතෙව. තෙන වුත්තං ‘‘දුක්ඛස්ස ආසන්නා’’ති. තෙනාහ ‘‘විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා’’තිආදි. අද්ධානෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙති මහාභූතපරිග්ගහාදිවසෙන කාලෙ ගච්ඡන්තෙ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං සරීරපදෙසෙ. දුක්ඛං දූරාපගතං හොති සමාපත්තිබලෙන වික්ඛම්භිතත්තා අප්පනාභාවතො. අනප්පකං විපුලං. සුඛන්ති ඣානසුඛං ¶ . ඔක්කමතීති ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපවසෙන රූපකායං අනුපවිසති, නාමකායොක්කමනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කායපස්සද්ධිකම්මිකස්සපි සම්මසනභාවනා පට්ඨපෙත්වා නිසින්නස්ස කස්සචි ආදිතොව කායකිලමථචිත්තුපඝාතාපි සම්භවන්ති, සමාධිස්ස පන අපච්චනීකත්තා සිනිද්ධභාවතො ච ¶ න සුක්ඛවිපස්සනා විය සුඛස්ස විපච්චනීකො, අනුක්කමෙන ච දුක්ඛං වික්ඛම්භෙතීති ආහ ‘‘යථා සමාධී’’ති. යථා සමාධි, විපස්සනාය පනෙතං නත්ථීති ආහ ‘‘න ච තථා විපස්සනා’’ති. තෙන වුත්තන්ති යස්මා විපස්සනා සුඛස්ස පච්චනීකා, සා ච කායභාවනා, තෙන වුත්තං ‘‘උප්පන්නාපි සුඛා වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය තිට්ඨති, භාවිතත්තා කායස්සා’’ති. තථා යස්මා සමාධි දුක්ඛස්ස පච්චනීකො, සො ච චිත්තභාවනා, තෙන වුත්තං ‘‘උප්පන්නාපි දුක්ඛා වෙදනා චිත්තං න පරියාදාය තිට්ඨති, භාවිතත්තා චිත්තස්සා’’ති යොජනා.

370. ගුණෙ ඝට්ටෙත්වාති අපදෙසෙන විනා සමීපමෙව නෙත්වා. තං වත මම චිත්තං උප්පන්නා සුඛා වෙදනා පරියාදාය ඨස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතීති යොජනා.

371. කිං න භවිස්සති, සුඛාපි දුක්ඛාපි වෙදනා යථාපච්චයං උප්පජ්ජතෙවාති අත්ථො. තමත්ථන්ති සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්තියා අත්තනො චිත්තස්ස අනභිභවනීයතාසඞ්ඛාතං අත්ථං. තත්ථ තාව පාසරාසිසුත්තෙ බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසජ්ජා ‘‘තත්ථෙව නිසීදි’’න්ති වුත්තා. ඉධ මහාසච්චකසුත්තෙ දුක්කරකාරිකාය දුක්කරචරණෙ නිසජ්ජා ‘‘තත්ථෙව නිසීදි’’න්ති වුත්තා.

374. ඡන්දකරණවසෙනාති තණ්හායනවසෙනාති අත්ථො. සිනෙහකරණවසෙනාති සිනෙහනවසෙන. මුච්ඡාකරණවසෙනාති මොහනවසෙන පමාදාපාදනෙන. විපාසාකරණවසෙනාති පාතුකම්යතාවසෙන. අනුදහනවසෙනාති රාගග්ගිනා අනුදහනවසෙන. ලොකුත්තරමග්ගවෙවචනමෙව වට්ටනිස්සරණස්ස අධිප්පෙතත්තා.

අල්ලග්ගහණෙන කිලෙසානං අසමුච්ඡින්නභාවං දස්සෙති, සස්නෙහග්ගහණෙන අවික්ඛම්භිතභාවං, උදකෙ පක්ඛිත්තභාවග්ගහණෙන සමුදාචාරාවත්ථං, උදුම්බරකට්ඨග්ගහණෙන අත්තභාවස්ස අසාරකත්තං. ඉමිනාව නයෙනාති ‘‘අල්ලං උදුම්බරකට්ඨ’’න්තිආදිනා වුත්තනයෙන. සපුත්තභරියපබ්බජ්ජායාති පුත්තභරියෙහි සද්ධිං කතපරිබ්බාජකපබ්බජ්ජාවසෙන වෙදිතබ්බා. කුටීචකබහූදකහංස-පරමහංසාදිභෙදා බ්රාහ්මණපබ්බජ්ජා.

376. කුතොපි ¶ ¶ ඉමස්ස ආපොසිනෙහො නත්ථීති කොළාපං. තෙනාහ ‘‘ඡින්නසිනෙහං නිරාප’’න්ති. කොළන්ති වා සුක්ඛකලිඞ්ගරං වුච්චති, කොළං කොළභාවං ආපන්නන්ති කොළාපං. පටිපන්නස්ස උපක්කමමහත්තනිස්සිතතා පකතියා කිලෙසෙහි අනභිභූතතාය. අතින්තතා පටිපක්ඛභාවනාය. තථා හි සුක්ඛකොළාපභාවො, ආරකා උදකා ථලෙ නික්ඛිත්තභාවො ච නිදස්සිතො. ඔපක්කමිකාහීති කිලෙසඅතිනිග්ගණ්හනුපක්කමප්පභවාහි. වෙදනාහීති පටිපත්තිවෙදනාහි. දුක්ඛා පටිපදා හි ඉධාධිප්පෙතා.

377. කිං පන න සමත්ථො, යතො එවං පරෙහි චින්තිතුම්පි අසක්කුණෙය්යං දුක්කරචරියං ඡබ්බස්සානි අකාසීති අධිප්පායො. කත්වාපි අකත්වාපි සමත්ථොව කාරණස්ස නිප්ඵන්නත්තා. ‘‘යථාපි සබ්බෙසම්පි ඛො බොධිසත්තානං චරිමභවෙ අන්තමසො සත්තාහමත්තම්පි ධම්මතාවසෙන දුක්කරචරියා හොතියෙව, එවං භගවා සමත්ථො දුක්කරචරියං කාතුං, එවඤ්ච නං අකාසි, න පන තාය බුද්ධො ජාතො, අථ ඛො මජ්ඣිමාය එව පටිපත්තියා’’ති තස්සා බ්යතිරෙකමුඛෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස බොධාය අමග්ගභාවදීපනත්ථං, ඉමස්ස පන භගවතො කම්මවිපාකවසෙන ඡබ්බස්සානි දුක්කරචරියා අහොසි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අවචාහං ජොතිපාලො, කස්සපං සුගතං තදා;

කුතො නු බොධි මුණ්ඩස්ස, බොධි පරමදුල්ලභා.

තෙන කම්මවිපාකෙන, අචරිං දුක්කරං බහුං;

ඡබ්බස්සානුරුවෙලායං, තතො බොධිමපාපුණිං.

නාහං එතෙන මග්ගෙන, පාපුණිං බොධිමුත්තමං;

කුමග්ගෙන ගවෙසිස්සං, පුබ්බකම්මෙන වාරිතො’’ති.

දුක්කරචරියාය බොධාය අමග්ගභාවදස්සනත්ථං දුක්කරචරියං අකාසීති කෙචි. අථ වා ලොකනාථස්ස අත්තනො පරක්කමසම්පත්තිදස්සනත්ථාය දුක්කරචරියා. පණීතාධිමුත්තියා හි පරමුක්කංසගතභාවතො අභිනීහාරානුරූපං සම්බොධියං තිබ්බඡන්දතාය සිඛාප්පත්තියා තදත්ථං ඊදිසම්පි නාම දුක්කරචරියං අකාසීති ලොකෙ අත්තනො වීරියානුභාවං විභාවෙතුං – ‘‘සො ච මෙ පච්ඡා පීතිසොමනස්සාවහො භවිස්සතී’’ති ලොකනාථො දුක්කරචරියං ¶ අකාසි. තෙනාහ ‘‘සදෙවකස්ස ලොකස්සා’’තිආදි. තත්ථ වීරියනිම්මථනගුණොති වීරියස්ස සංවඩ්ඪනසම්පාදනගුණො. යථාවුත්තමත්ථං ¶ උපමාය විභාවෙතුං ‘‘පාසාදෙ’’තිආදි වුත්තං. සඞ්ගාමෙ ද්වෙ තයො සම්පහාරෙති ද්වික්ඛත්තුං තික්ඛත්තුං වා පරසෙනාය පහාරපයොගෙ. පධානවීරියන්ති සම්මප්පධානෙහි ආසෙවනවීරියං, සබ්බං වා පුබ්බභාගවීරියං.

අභිදන්තන්ති අභිභවනදන්තං, උපරිදන්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උපරිදන්ත’’න්ති. සො හි ඉතරං මුසලං විය උදුක්ඛලං විසෙසතො කස්සචි ඛාදනකාලෙ අභිභුය්ය වත්තති. කුසලචිත්තෙනාති බලවසම්මාසඞ්කප්පයුත්තෙන කුසලචිත්තෙන. අකුසලචිත්තන්ති කාමවිතක්කාදිසහිතං අකුසලචිත්තං. අකුසලචිත්තස්ස පවත්තිතුං අප්පදානං නිග්ගහො. තංතංපටික්ඛෙපවසෙන විනොදනං අභිනිප්පීළනං. වීරියතාපෙන වික්ඛම්භනං අභිසන්තාපනං. සදරථොති සපරිළාහො. පධානෙනාති පදහනෙන, කායස්ස කිලමථුප්පාදකෙන වීරියෙනාති අත්ථො. විද්ධස්සාති තුදස්ස. සතොති සමානස්ස.

378. සීසවෙඨනන්ති සීසං රජ්ජුයා බන්ධිත්වා දණ්ඩකෙන පරිවත්තකවෙඨනං. අරහන්තො නාම එවරූපා හොන්තීති ඉමිනා යථායං, එවං විසඤ්ඤීභූතාපි හුත්වා විහරන්තීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘මතකසදිසා’’ති, වෙදනාප්පත්තා විය හොන්තීති අත්ථො. සුපිනප්පටිග්ගහණතො පට්ඨායාති පටිසන්ධිග්ගහණෙ සෙතවාරණසුපිනං පස්සිත්වා බ්රාහ්මණෙහි බ්යාකතකාලතො පට්ඨාය.

379. ධම්මසරීරස්ස අරොගභාවෙන සාධූති මරිසනියොති මාරිසො, පියායනවචනමෙතං. තෙනාහ ‘‘සම්පියායමානා’’තිආදි. අජජ්ජිතන්ති එවං අභුඤ්ජිතං භකාරස්ස ජකාරාදෙසං කත්වා. තෙනාහ ‘‘අභොජන’’න්ති. එවං මා කරිත්ථාති ‘‘ලොමකූපෙහි අජ්ඣොහාරෙස්සාම අනුප්පවෙසෙස්සාමා’’ති යථා තුම්හෙහි වුත්තං, එවං මා කරිත්ථ. කස්මා? යාපෙස්සාමහන්ති අහඤ්ච යාවදත්ථං ආහාරමත්තං භුඤ්ජන්තො යථා යාපෙස්සාමි, එවං ආහාරං පටිසෙවිස්සාමි.

380-81. එතාව පරමන්ති එත්තකං පරමං, න ඉතො පරං ඔපක්කමිකදුක්ඛවෙදනාවෙදියනං අත්ථීති අත්ථො. රඤ්ඤො ගහෙතබ්බනඞ්ගලතො අඤ්ඤානි සන්ධාය ¶ ‘‘එකෙන ඌන’’න්ති වුත්තං. තං සුවණ්ණපරික්ඛතං, ඉතරානි රජතපරික්ඛතානි. තෙනාහ ‘‘අමච්චා එකෙනූනඅට්ඨසතරජතනඞ්ගලානී’’ති. ආළාරුදකසමාගමෙ ලද්ධජ්ඣානානි වට්ටපාදකානි, ආනාපානසමාධි පන කායගතාසතිපරියාපන්නත්තා සබ්බෙසඤ්ච බොධිසත්තානං විපස්සනාපාදකත්තා ‘‘බොධාය මග්ගො’’ති වුත්තො. බුජ්ඣනත්ථායාති චතුන්නං අරියසච්චානං, සබ්බස්සෙව වා ඤෙය්යධම්මස්ස අභිසම්බුජ්ඣනාය ¶ . සතියා අනුස්සරණකවිඤ්ඤාණං සතානුසාරිවිඤ්ඤාණං. කස්සා පන සතියාති තං දස්සෙතුං ‘‘නයිද’’න්තිආදි වුත්තං.

382. පච්චුපට්ඨිතාති තංතංවත්තකරණවසෙන පතිඋපට්ඨිතා උපට්ඨායකා. තෙනාහ ‘‘පණ්ණසාලා’’තිආදි. පච්චයබාහුල්ලිකොති පච්චයානං බාහුල්ලාය පටිපන්නො. ආවත්තොති පුබ්බෙ පච්චයගෙධප්පහානාය පටිපන්නො, ඉදානි තතො පටිනිවත්තො. තෙනාහ ‘‘රසගිද්ධො…පෙ… ආවත්තො’’ති. ධම්මනියාමෙනාති ධම්මතාය. තමෙව ධම්මතං දස්සෙතුං ‘‘බොධිසත්තස්සා’’තිආදිමාහ. බාරාණසිමෙව තත්ථාපි ච සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතධම්මචක්කපවත්තනට්ඨානමෙව අගමංසු. පඤ්චවග්ගියා කිර විසාඛමාසස්ස අද්ධමාසියං ගතා. තෙනාහ ‘‘තෙසු ගතෙසු අඩ්ඪමාසං කායවිවෙකං ලභිත්වා’’ති.

387. ‘‘අද්ධාභොතො ගොතමස්ස සාවකාචිත්තභාවනානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති, නො කායභාවන’’න්ති ඉමං සන්ධායාහ ‘‘එකං පඤ්හං පුච්ඡි’’න්ති. ඉමං ධම්මදෙසනන්ති ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහ’’න්තිආදිකං ධම්මදෙසනං. අසල්ලීනො තණ්හාදිට්ඨිකිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා තෙහි සබ්බසො න ලිත්තො. අනුපලිත්තොති තස්සෙව වෙවචනං තණ්හානන්දියා අභාවෙන. ගොචරජ්ඣත්තමෙවාති ගොචරජ්ඣත්තසඤ්ඤිතෙ ඵලසමාපත්තියා ආරම්මණෙ, නිබ්බානෙති අත්ථො. යං සන්ධාය පාළියං ‘‘පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ’’ති වුත්තං සන්නිසීදාපෙමීති ඵලසමාපත්තිසමාධිනා අච්චන්තසමාදානවසෙන චිත්තං සම්මදෙව නිසීදාපෙමි. පුබ්බාභොගෙනාති සමාපජ්ජනතො පුබ්බෙ පවත්තආභොගෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති සමාපජ්ජනක්ඛණං පරිච්ඡින්දිත්වා. තෙනාහ ‘‘සාධුකාර…පෙ… අවිච්ඡින්නෙයෙවා’’ති. එවමස්ස පරිච්ඡින්නකාලසමාපජ්ජනං යථාපරිච්ඡින්නකාලං වුට්ඨානඤ්ච බුද්ධානං න භාරියං වසීභාවස්ස තථාසුප්පගුණභාවතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බුද්ධානං හී’’තිආදි. ධම්මසම්පටිග්ගාහකානං අස්සාසවාරෙ වා. තදා හි දෙසියමානං ධම්මං උපධාරෙතුං න ¶ සක්කොන්ති, තස්මා තස්මිං ඛණෙ දෙසිතදෙසනා නිරත්ථකා සියා. න හි බුද්ධානං නිරත්ථකා කිරියා අත්ථි.

ඔකප්පනීයමෙතන්ති ‘‘තස්සා එව කථායා’’තිආදිනා වුත්තං අතිවිය අච්ඡරියගතං අට්ඨුප්පත්තිං සුත්වා ඊදිසී පටිපත්ති සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව හොතීති උපවාදවසෙන වදති, න සභාවෙන. තෙනාහ ‘‘සත්ථරි පසාදමත්තම්පි න උප්පන්න’’න්ති. කායදරථොති පච්චයවිසෙසවසෙන රූපකායස්ස පරිස්සමාකාරො. උපාදින්නකෙති ඉන්ද්රියබද්ධෙ. අනුපාදින්නකෙති අනින්ද්රියබද්ධෙ. විකසන්ති සූරියරස්මිසම්ඵස්සෙන. තදභාවෙන මකුලානි හොන්ති. කෙසඤ්චි තින්තිනිකාදිරුක්ඛානං ¶ . පතිලීයන්ති නිස්සයරූපධම්මඅවිප්ඵාරිකතාය. අරූපධම්මතාය පඤ්චවිඤ්ඤාණානඤ්චෙව කිරියාමයවිඤ්ඤාණානඤ්ච අප්පවත්තිසඤ්ඤිතා අවිප්ඵාරිකතා හොති, යත්ථ නිද්දාසමඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘දරථවසෙන භවඞ්ගසොතඤ්ච ඉධ නිද්දාති අධිප්පෙත’’න්ති. තත්ථ දරථවසෙනාති දරථවසෙනෙව, න ථිනමිද්ධවසෙනාති අවධාරණං අවධාරණඵලඤ්ච නිද්ධාරෙතබ්බං. තං සන්ධායාති කායස්ස දරථසඞ්ඛාතසරීරගිලානහෙතුකං නිද්දං සන්ධාය. සරීරගිලානඤ්ච භගවතො නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායතී’’ති (දී. නි. 3.300; ම. නි. 2.22; චූළව. 345) වචනතො. සම්මොහවිහාරස්මින්ති පච්චත්තෙ එතං භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘සම්මොහවිහාරොති වදන්තී’’ති, සම්මොහවිහාරස්මිං වා පරියාපන්නං එතං වදන්ති, යදිදං දිවා නිද්දොක්කමනන්ති යොජනා.

389. උපනීතෙහීති දොසමග්ගං නින්දාපථං උපනීතෙහි. අභිනන්දිත්වාති සම්පියායිත්වා. තෙනාහ ‘‘චිත්තෙන සම්පටිච්ඡන්තො’’ති. අනුමොදිත්වාති ‘‘සාධු සාධූ’’ති දෙසනාය ථොමනවසෙන අනුමොදිත්වා. තෙනාහ ‘‘වාචායපි පසංසන්තො’’ති. සම්පත්තෙ කාලෙති පබ්බජ්ජායොග්ගෙ කාලෙ අනුප්පත්තෙ.

ගණං විනොදෙත්වාති ගණං අපනෙත්වා ගණපලිබොධං ඡින්දිත්වා. පපඤ්චන්ති අවසෙසකිලෙසං. ‘‘පුඤ්ඤවා රාජපූජිතො’’ති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘තස්මිඤ්හි කාලෙ’’තිආදි වුත්තං. ඡන්දවාසහරණෙන උපොසථකම්මං කරොන්තො.

සකලං ¶ රත්තිං බුද්ධගුණානංයෙව කථිතත්තා ථෙරස්ස ඤාණං දෙසනාවිභවඤ්ච විභාවෙන්තො ආහ ‘‘එත්තකාව, භන්තෙ, බුද්ධගුණා’’ති. ඉමාය, භන්තෙ, තුම්හාකං ධම්මකථාය අනවසෙසතො බුද්ධගුණා කථිතා විය ජායන්ති, එවං සන්තෙපි අනන්තාපරිමෙය්යාව තෙ, කිං ඉතො පරෙපි විජ්ජන්තෙවාති ථෙරං තත්ථ සීහනාදං නදාපෙතුකාමො ආහ ‘‘උදාහු අඤ්ඤෙපි අත්ථී’’තිආදි. රජ්ජස්ස පදෙසිකත්තා, යථාවුත්තසුභාසිතස්ස ච අනග්ඝත්තා වුත්තං ‘‘අයං මෙ දුග්ගතපණ්ණාකාරො’’ති. තියොජනසතිකන්ති ඉදං පරික්ඛෙපවසෙන වුත්තං, තඤ්ච ඛො මනුස්සානං පරිභොගවසෙනාති දට්ඨබ්බං.

මහාසච්චකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා

390. තත්රාති ¶ තස්මිං පුබ්බාරාමමිගාරමාතුපාසාදානං අත්ථවිභාවනෙ අයං ඉදානි වුච්චමානා අනුපුබ්බී කථා. මණීනන්ති එත්ථ පදුමරාගමණීනං අධිප්පෙතත්තා ආහ ‘‘අඤ්ඤෙහි චා’’ති. තෙන ඉන්දනීලාදිමණීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරකබරවණ්ණවසෙන සත්තවණ්ණෙහි.

තණ්හා සබ්බසො ඛීයන්ති එත්ථාති තණ්හාසඞ්ඛයො (අ. නි. ටී. 3.7.61), තස්මිං. තණ්හාසඞ්ඛයෙති ච විසයෙ ඉදං භුම්මන්ති ආහ ‘‘තං ආරම්මණං කත්වා’’ති. විමුත්තචිත්තතායාති සබ්බසංකිලෙසෙහි විමුත්තචිත්තතාය. අපරභාගපටිපදා නාම අරියසච්චාභිසමයො, සා සාසනචාරිගොචරා පච්චත්තං වෙදිතබ්බතොති ආහ ‘‘පුබ්බභාගප්පටිපදං සංඛිත්තෙන දෙසෙථාති පුච්ඡතී’’ති. අකුප්පධම්මතාය ඛයවයසඞ්ඛාතං අන්තං අතීතාති අච්චන්තා, සො එව අපරිහානසභාවත්තා අච්චන්තා නිට්ඨා එතස්සාති අච්චන්තනිට්ඨො. තෙනාහ ‘‘එකන්තනිට්ඨො සතතනිට්ඨොති අත්ථො’’ති. න හි පටිවිද්ධස්ස ලොකුත්තරධම්මස්ස දස්සනං කුප්පනං නාම අත්ථි. අච්චන්තමෙව චතූහි යොගෙහි ඛෙමො එතස්ස අත්ථීති අච්චන්තයොගක්ඛෙමී. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා, තස්ස ච අපරිහානසභාවත්තා අච්චන්තං බ්රහ්මචාරීති ¶ අච්චන්තබ්රහ්මචාරී. තෙනාහ ‘‘නිච්චබ්රහ්මචාරීති අත්ථො’’ති. පරියොසානන්ති බ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං.

වෙගායතීති තුරිතායති. සල්ලක්ඛෙසීති චින්තෙසි, අත්තනා යථා සුතාය සත්ථු දෙසනාය අනුස්සරණවසෙන උපධාරෙසි. අනුග්ගණ්හිත්වාවාති අත්ථවිනිච්ඡයවසෙන අනුග්ගහෙත්වා එව. ඡසු ද්වාරෙසු නියුත්තාති ඡද්වාරිකා, තෙහි.

පඤ්චක්ඛන්ධාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. සක්කායසබ්බඤ්හි සන්ධාය ඉධ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’ති වුත්තං විපස්සනාවිසයස්ස අධිප්පෙතත්තා, තස්මා ආයතනධාතුයොපි තග්ගතිකා එව දට්ඨබ්බා. තෙනාහ භගවා ‘‘නාලං අභිනිවෙසායා’’ති. න යුත්තා අභිනිවෙසාය ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති අජ්ඣොසානාය. ‘‘අලමෙව නිබ්බින්දිතුං අලං විරජ්ජිතු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.272; සං. නි. 2.124-125, 128, 134, 143) විය අලං-සද්දො යුත්තත්ථොපි හොතීති ආහ ‘‘න යුත්තා’’ති. සම්පජ්ජන්තීති භවන්ති. යදිපි ‘‘තතියා, චතුත්ථී’’ති ඉදං විසුද්ධිද්වයං ¶ අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා, තස්සා පන සප්පච්චයනාමරූපදස්සනභාවතො, සති ච පච්චයපරිග්ගහෙ සප්පච්චයත්තා (නාමරූපස්ස අනිච්චතා, අනිච්චං දුක්ඛං, දුක්ඛඤ්ච අනත්තාති අත්ථතො) ලක්ඛණත්තයං සුපාකටමෙව හොතීති ආහ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිජානාතී’’ති. තථෙව තීරණපරිඤ්ඤායාති ඉමිනා අනිච්චාදිභාවෙන නාලං අභිනිවෙසායාති නාමරූපස්ස උපසංහරති, න අභිඤ්ඤාපඤ්ඤානං සම්භාරධම්මානං. පුරිමාය හි අත්ථතො ආපන්නලක්ඛණත්තයං ගණ්හාති සලක්ඛණසල්ලක්ඛණපරත්තා තස්සා, දුතියාය සරූපතො තස්සා ලක්ඛණත්තයාරොපනවසෙන සම්මසනභාවතො. එකචිත්තක්ඛණිකතාය අභිනිපාතමත්තතාය ච අප්පමත්තකම්පි. රූපපරිග්ගහස්ස ඔළාරිකභාවතො අරූපපරිග්ගහං දස්සෙති. දස්සෙන්තො ච වෙදනාය ආසන්නභාවතො, විසෙසතො සුඛසාරාගිතාය, භවස්සාදගධිතමානසතාය ච සක්කස්ස වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා දස්සෙති.

උප්පාදවයට්ඨෙනාති උදයබ්බයසභාවෙන උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනෙන. අනිච්චාති අද්ධු වා. අනිච්චලක්ඛණං අනිච්චතා උදයවයතා. තස්මාති යස්මා පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ඛයතො වයතො දස්සනඤාණං අනිච්චානුපස්සනා, තංසමඞ්ගී ච පුග්ගලො අනිච්චානුපස්සී ¶ , තස්මා. ඛයවිරාගොති ඛයසඞ්ඛාතො විරාගො සඞ්ඛාරානං පලුජ්ජනා. යං ආගම්ම සබ්බසො සඞ්ඛාරෙහි විරජ්ජනා හොති, තං නිබ්බානං අච්චන්තවිරාගො. නිරොධානුපස්සිම්හිපීති නිරොධානුපස්සිපදෙපි. ‘‘එසෙව නයො’’ති අභිදිසිත්වා තං එකදෙසෙන විවරන්තො ‘‘නිරොධොපි හි…පෙ… දුවිධොයෙවා’’ති ආහ. සබ්බාසවසංවරෙ වුත්තවොස්සග්ගොව ඉධ ‘‘පටිනිස්සග්ගො’’ති වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘පටිනිස්සග්ගො වුච්චති වොස්සග්ගො’’තිආදිමාහ. පරිච්චාගවොස්සග්ගො විපස්සනා. පක්ඛන්දනවසෙන අප්පනතො පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො මග්ගො අඤ්ඤස්ස තදභාවතො. සොති මග්ගො. ආරම්මණතොති කිච්චසාධනවසෙන ආරම්මණකරණතො. එවඤ්හි මග්ගතො අඤ්ඤෙසං නිබ්බානාරම්මණානං පක්ඛන්දනවොස්සග්ගාභාවො සිද්ධො හොති. පරිච්චජනෙන පක්ඛන්දනෙන චාති ද්වීහිපි වා කාරණෙහි. සබ්බෙසං ඛන්ධානං වොස්සජ්ජනං තප්පටිබද්ධසංකිලෙසප්පහානෙන දට්ඨබ්බං. චිත්තං පක්ඛන්දතීති මග්ගසම්පයුත්තං චිත්තං සන්ධායාහ. උභයම්පෙතං වොස්සජ්ජනං. තදුභයසමඞ්ගීති විපස්සනාසමඞ්ගී මග්ගසමඞ්ගී ච. ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදිවචනතො (පටි. ම. 1.52) යථා විපස්සනාය කිලෙසානං පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ලබ්භති, එවං ආයතිං තෙහි කිලෙසෙහි උප්පාදෙතබ්බඛන්ධානම්පි පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො වත්තබ්බො, පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො පන මග්ගෙ ලබ්භමානාය එකන්තකාරණභූතාය වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය වසෙන වෙදිතබ්බො, මග්ගෙ පන තදුභයම්පි ඤායාගතමෙව නිප්පරියායතොව ලබ්භමානත්තා. තෙනාහ ‘‘තදුභයසමඞ්ගී පුග්ගලො’’තිආදි.

පුච්ඡන්තස්ස ¶ අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතී’’ති එත්ථ කාමුපාදානවසෙන උපාදියනං පටික්ඛිපීයතීති ආහ ‘‘තණ්හාවසෙන න උපාදියතී’’ති. තණ්හාවසෙන වා අසති උපාදියනෙ දිට්ඨිවසෙන උපාදියනං අනවකාසමෙවාති ‘‘තණ්හාවසෙන’’ඉච්චෙව වුත්තං. න පරාමසතීති නාදියති, දිට්ඨිපරාමාසවසෙන වා ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා න පරාමසති. සංඛිත්තෙනෙව ඛිප්පං කථෙසීති තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන පපඤ්චං අකත්වා කථෙසි.

391. අභිසමාගන්ත්වාති අභිමුඛඤාණෙන ඤෙය්යං සමාගන්ත්වා යාථාවතො විදිත්වා. තෙනාහ ‘‘ජානිත්වා’’ති. යථාපරිසවිඤ්ඤාපකත්තාති යථාපරිසං ¶ ධම්මසම්පටිග්ගාහිකාය මහතියා, අප්පකාය වා පරිසාය අනුරූපමෙව විඤ්ඤාපනතො. පරියන්තං න නිච්ඡරතීති න පවත්තති. මා නිරත්ථකා අගමාසීති ඉදං ධම්මතාවසෙන වුත්තං, න සත්ථු අජ්ඣාසයවසෙන. එකඤ්හෙතං සත්ථු වචීඝොසස්ස අට්ඨසු අඞ්ගෙසු, යදිදං පරිසපරියන්තතා. ඡිද්දවිවරොකාසොති ඡිද්දභූතො, විවරභූතො වා ඔකාසොපි නත්ථි, භගවතො සද්දාසවනකාරණං වුත්තමෙව. තස්මාති යථාවුත්තකාරණතො.

පඤ්ච අඞ්ගානි එතස්සාති පඤ්චඞ්ගං, පඤ්චඞ්ගං එව පඤ්චඞ්ගිකං. මහතීආදි වීණාවිසෙසොපි ආතතමෙවාති ‘‘චම්මපරියොනද්ධෙසූ’’ති විසෙසිතං. එකතලං කුම්භථූණදද්දරාදි. චම්මපරියොනද්ධං හුත්වා තන්තිබද්ධං ආතතවිතතං. තෙනාහ ‘‘තන්තිබද්ධපණවාදී’’ති. ගොමුඛීආදීනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වංසාදීති ආදි-සද්දෙන සඞ්ඛසිඞ්ගාදීනං සඞ්ගහො. සම්මාදීති සම්මතාළකංසතාළසිලාසලාකතාළාදි. තත්ථ සම්මතාළං නාම දණ්ඩමයතාළං. කංසතාළං ලොහමයං. සිලාය අයොපත්තෙන ච වාදනතාළං සිලාසලාකතාළං. සමප්පිතොති සම්මා අප්පිතො උපෙතො. තෙනාහ ‘‘උපගතො’’ති. උපට්ඨානවසෙන පඤ්චහි තූරියසතෙහි උපෙතො. එවංභූතො ච යස්මා තෙහි උපට්ඨිතො සමන්නාගතො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සමඞ්ගීභූතොති තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. පරිචාරෙතීති පරිතො චාරෙති. කානි පන චාරෙති, කථං වා චාරෙතීති ආහ ‘‘සම්පත්තිං…පෙ… චාරෙතී’’ති. තත්ථ තතො තතොති තස්මිං තස්මිං වාදිතෙ තත්ථ තත්ථ ච වාදකජනෙ. අපනෙත්වාති වාදකජනෙ නිසෙධෙත්වා. තෙනාහ ‘‘නිස්සද්දානි කාරාපෙත්වා’’ති. දෙවචාරිකං ගච්ඡතියෙව දෙවතානං මනුස්සානඤ්ච අනුකම්පාය. ස්වායමත්ථො විමානවත්ථූහි (වි. ව. 1) දීපෙතබ්බො.

392. අප්පෙව සකෙන කරණීයෙනාති මාරිස, මොග්ගල්ලාන, මයං සකෙන කරණීයෙන අප්පෙව බහුකිච්චාපි න හොම. අපිච දෙවානංයෙවාති අපිච ඛො පන දෙවානංයෙව තාවතිංසානං කරණීයෙන ¶ විසෙසතො ¶ බහුකිච්චාති අත්ථයොජනා. භුම්මට්ඨකදෙවතානම්පි කෙචි අට්ටා සක්කෙන විනිච්ඡිතබ්බා හොන්තීති ආහ ‘‘පථවිතො පට්ඨායා’’ති. නියමෙන්තොති අවධාරෙන්තො. තං පන කරණීයං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘දෙවානං හී’’තිආදි වුත්තං. තාසන්ති දෙවධීතුදෙවපුත්තපාදපරිචාරිකානං. මණ්ඩනපසාධනකාරිකාති මණ්ඩනපසාධනසංවිධායිකා. අට්ටකරණං නත්ථි සංසයස්සෙව අභාවතො.

යන්ති සවනුග්ගහණාදිවසෙන සුපරිචිතම්පි යං අත්ථජාතං. න දිස්සති, පඤ්ඤාචක්ඛුනො සබ්බසො න පටිභාතීති අත්ථො. කෙචීති සාරසමාසාචරියා. සොමනස්සසංවෙගන්ති සොමනස්සසමුට්ඨානං සංවෙගං, න චිත්තසන්තාසං.

සමුපබ්යූළ්හොති යුජ්ඣනවසෙන සහපතිතො සමොගාළ්හො. එවංභූතො ච යස්මා සමූහවසෙන සම්පිණ්ඩිතො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සන්නිපතිතො රාසිභූතො’’ති. අනන්තරෙ අත්තභාවෙති ඉදං දුතියං සක්කත්තභාවං තතො අනන්තරාතීතෙන සක්කත්තභාවෙන සක්කත්තභාවසාමඤ්ඤතො එකමිව කත්වා ගහණවසෙන වුත්තං, අඤ්ඤථා ‘‘තතියෙ අත්තභාවෙ’’ති වත්තබ්බං සියා. මඝත්තභාවො හි ඉතො තතියොති. අථ වා යස්මිං අත්තභාවෙ සො දෙවාසුරසඞ්ගාමො අහොසි, තස්ස අනන්තරත්තා මඝත්තභාවස්ස වුත්තං ‘‘අනන්තරෙ අත්තභාවෙ’’ති. සත්තානං හිතෙසිතාය මාතාපිතුඋපට්ඨානාදිනා චරියාහි බොධිසත්තචරියා වියස්ස චරියා අහොසි. සත්ත වතපදානීති සත්ත වතකොට්ඨාසෙ.

මහාපානන්ති මහන්තං සුරාපානං. ගණ්ඩපානන්ති ගණ්ඩසුරාපානං, අධිමත්තපානන්ති අත්ථො. පරිහරමානාති පරිවාරෙන්තා. වෙදිකාපාදාති සිනෙරුස්ස පරියන්තෙ වෙදිකාපරික්ඛෙපා. පඤ්චසු ඨානෙසූති පඤ්චසු පරිභණ්ඩට්ඨානෙසු නාගසෙනාදීහි ආරක්ඛං ඨපෙසි.

393. රාමණෙය්යකන්ති රමණීයභාවං. මසාරගල්ලත්ථම්භෙති කබරමණිමයෙ ථම්භෙ. සුවණ්ණාදිමයෙ ඝටකෙති ‘‘රජතත්ථම්භෙසු සුවණ්ණමයෙ, සුවණ්ණත්ථම්භෙසු රජතමයෙ’’තිආදිනා සුවණ්ණාදිමයෙ ඝටකෙ වාළරූපකානි ච. පබාළ්හං මත්තොති පමත්තො. තෙනාහ ‘‘අතිවිය මත්තො’’ති. නාටකපරිවාරෙනාති අච්ඡරාපරිවාරෙන.

අච්ඡරියබ්භුතන්ති ¶ පදද්වයෙනපි විම්හයනාකාරොව වුත්තො, තස්මා සඤ්ජාතං අච්ඡරියබ්භුතං විම්හයනාකාරො එතෙසන්ති සඤ්ජාතඅච්ඡරියඅබ්භුතා, තථා පවත්තචිත්තුප්පාදා. අච්ඡරියබ්භුතහෙතුකා සඤ්ජාතා ¶ තුට්ඨි එතෙසන්ති සඤ්ජාතතුට්ඨිනො. සංවිග්ගන්ති සඤ්ජාතසංවෙගං. ස්වායං සංවෙගො යස්මා පුරිමාවත්ථාය චිත්තස්ස චලනං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘චලිත’’න්ති.

394. තමං විනොදිතන්ති පාටිහාරියදස්සනෙන ‘‘අහො ථෙරස්ස ඉද්ධානුභාවො’’ති සම්මාපටිපත්තියං සඤ්ජාතබහුමානො, ඊදිසං නාම සාසනං ලභිත්වාපි මයං නිරත්ථකෙන භොගමදෙන සම්මත්තා භවාමාති යොනිසො මනසිකාරුප්පාදනෙන සම්මොහතමං විනොදිතං විධමිතං. එතෙති මහාථෙරො සක්කො චාති තෙ ද්වෙපි සමානබ්රහ්මචරියතාය සබ්රහ්මචාරිනො.

395. පඤ්ඤාතානන්ති පාකටානං චාතුමහාරාජ-සුයාම-සන්තුසිත-පරනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මානං අඤ්ඤතරො, න යෙසං කෙසඤ්චීති අධිප්පායො. ආරද්ධධම්මවසෙනෙව පරියොසාපිතත්තා යථානුසන්ධිනාව නිට්ඨපෙසි.

චූළතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා

396. ලද්ධිමත්තන්ති ¶ මිච්ඡාගාහමත්තං, න දිට්ඨාභිනිවෙසො. සස්සතදිට්ඨීති නිච්චාභිනිවෙසො. සොති අරිට්ඨො භික්ඛු. කථෙත්වා සමොධානෙන්තන්ති යොජනා. සමොධානෙන්තන්ති ච නිගමෙන්තන්ති අත්ථො. තත්ථ තත්ථෙවාති තෙසු තෙසු එව භවෙසු නිරුජ්ඣන්ති, න භවන්තරං සඞ්කමන්ති. විඤ්ඤාණං පන අභින්නසභාවං අනඤ්ඤන්ති අධිප්පායො. ඉධලොකතොති ඉමස්මා අත්තභාවා. පරලොකන්ති පරභවසඤ්ඤිතං අත්තභාවං. සන්ධාවතීති නිච්චතාය කෙනචි අසම්බද්ධං විය ගච්ඡති. තෙන ඉධලොකතො පරලොකගමනමාහ. සංසරතීති ඉමිනා පරලොකතො ඉධාගමනං. සන්ධාවතීති වා භවන්තරසඞ්කමනමාහ. සංසරතීති තත්ථ තත්ථ අපරාපරසඤ්චරණං.

‘‘පච්චයෙ ¶ සති භවතී’’තිආදිනා විඤ්ඤාණස්ස අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච පටිච්චසමුප්පන්නභාවං දස්සෙන්තො සස්සතභාවං පටික්ඛිපති. බුද්ධෙන අකථිතං කථෙසීති ඉමිනා ‘‘යං අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙන, තං භාසිතං ලපිතං තථාගතෙනාති දීපෙතී’’ති (චූළව. 352, 353) ඉමස්මිං භෙදකරවත්ථුස්මිං සන්දිස්සතීති දස්සෙති. ජිනචක්කෙ පහාරං දෙතීති ‘‘තදෙවිදං විඤ්ඤාණං…පෙ… අනඤ්ඤ’’න්ති නිච්චතං පටිජානන්තො – ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා (ධ. ප. 277), රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්ච’’න්ති (සං. නි. 3.93-94) ච ආදිනයප්පවත්තෙ සත්ථු ධම්මචක්කෙ ඛීලං උප්පාදෙන්තො පහාරං දෙති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන අනිච්චන්ති දිට්ඨං පවෙදිතඤ්ච විඤ්ඤාණං නිච්චන්ති පටිජානන්තො වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහති. සොතුකාමං ජනන්ති අරියධම්මාධිගමස්ස එකන්තඋපායභූතං විපස්සනාමග්ගං සොතුකාමං ජනං නිච්චග්ගාහපග්ගණ්හනෙන විසංවාදෙති. තතො එව අරියපථෙ අරියධම්මවීථියං තස්සා පටික්ඛිපනෙන තිරියං නිපතිත්වා.

398. විඤ්ඤාණසීසෙන අත්තනා ගහිතං අත්තානං විභාවෙන්තො ‘‘ය්වායං, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ වදො වෙදෙය්යොතිආදයො සස්සතදිට්ඨියා එව අභිනිවෙසාකාරා. වදතීති වදො, වචීකම්මස්ස කාරකොති අත්ථො. ඉමිනා හි කාරකභාවුපායිකසත්තානං හිතසුඛාවබොධනසමත්ථතං අත්තනො දස්සෙති. වෙදියොව වෙදෙය්යො, ජානාති අනුභවති චාති අත්ථො. ඊදිසානඤ්හි පදානං බහුලා කත්තුසාධනතං සද්දවිදූ මඤ්ඤන්ති. වෙදයතීති තං තං අනුභවිතබ්බං අනුභවති. තහිං තහින්ති තෙසු තෙසු භවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසසත්තනිකායෙසු.

399. තං ¶ වාදං පග්ගය්හ ඨිතත්තා සාතිස්ස ඡින්නපච්චයතා අවිරුළ්හධම්මතා ච වෙදිතබ්බා. හෙට්ඨාති අලගද්දසුත්තසංවණ්ණනං (ම. නි. අට්ඨ. 2.236-237) සන්ධායාහ. පරතො හෙට්ඨාති වුත්තට්ඨානෙපි එසෙව නයො. පාටියෙක්කො අනුසන්ධීති තීහිපි අනුසන්ධීහි අවොමිස්සො විසුංයෙවෙකො අනුසන්ධි. නනු චායම්පි සාතිස්ස අජ්ඣාසයවසෙන පවත්තිතත්තා අජ්ඣාසයානුසන්ධියෙවාති? න, නිය්යානමුඛෙන අප්පවත්තත්තා. නිය්යානඤ්හි පුරක්ඛත්වා පුච්ඡාදිවසෙන පවත්තා ඉතරා දෙසනාපුච්ඡානුසන්ධිආදයො. ඉධ තදභාවතො ¶ වුත්තං ‘‘පාටියෙක්කො අනුසන්ධී’’ති. පරිසාය ලද්ධිං සොධෙන්තොති යාදිසී සාතිස්ස ලද්ධි, තදභාවදස්සනවසෙන පරිසාය ලද්ධිං සොධෙන්තො, පරිසාය ලද්ධිසොධනෙනෙව සාති ගණතො නිස්සාරිතො නාම ජාතො.

400. යං යදෙවාති ඉදං යදිපි අවිසෙසතො පච්චයධම්මග්ගහණං, ‘‘විඤ්ඤාණන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’ති පන වුත්තත්තා තංතංවිඤ්ඤාණස්ස සමඤ්ඤානිමිත්තපච්චයජාතං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං පාළියං – ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’තිආදි. අථ වා තංතංද්වාරනියතං ඉතරම්පි සබ්බං තස්ස තස්ස විඤ්ඤාණස්ස පච්චයජාතං ඉධ ‘‘යං යදෙවා’’ති ගහිතං, තත්ථ පන යං අසාධාරණං, තෙන සමඤ්ඤාති ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ත්වෙවා’’තිආදි වුත්තං. ද්වාරසඞ්කන්තියා අභාවන්ති විඤ්ඤාණස්ස ද්වාරන්තරසඞ්කමනස්ස අභාවං. ස්වායං ඔළාරිකනයෙන මන්දබුද්ධීනං සුඛාවබොධනත්ථං නයදස්සනවසෙන වුත්තො. න හි කදාචි පච්චුප්පන්නං විඤ්ඤාණං විගච්ඡන්තං අනන්තරවිඤ්ඤාණං සඞ්කමති අනන්තරාදිපච්චයාලාභෙ තස්ස අනුප්පජ්ජනතො.

එවමෙවාති යථා අග්ගි උපාදානං පටිච්ච ජලන්තො අනුපාදානො තත්ථෙව නිබ්බායති, න කත්ථචි සඞ්කමති, එවමෙව. ‘‘පච්චයවෙකල්ලෙන තත්ථෙව නිරුජ්ඣතී’’ති කස්මා වුත්තං, න හෙත්ථ අනුප්පාදනිරොධො ඉච්ඡිතො තාදිසස්ස නිරොධස්ස ඉධ අනධිප්පෙතත්තා, අථ ඛො ඛණනිරොධො, සො ච සාභාවිකත්තා න පච්චයවෙකල්ලහෙතුකො? සච්චමෙතං, තංතංද්වාරිකස්ස පන විඤ්ඤාණස්ස ද්වාරන්තරං අසඞ්කමිත්වා තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣනං ඉධාධිප්පෙතං. යෙසඤ්ච පච්චයානං වසෙන ද්වාරන්තරිකවිඤ්ඤාණෙන භවිතබ්බං, තෙසං තදභාවතො පච්චයවෙකල්ලග්ගහණං, තස්මා පච්චයවෙකල්ලෙන න සොතාදීනි සඞ්කමිත්වා සොතවිඤ්ඤාණන්තිආදි සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති යොජනා. එතෙන යං විඤ්ඤාණං චක්ඛුරූපාදිපච්චයසාමග්ගියා වසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣති තාවකාලිකභාවතො, තස්ස පන සොතසද්දාදිපච්චයාභාවතො කුතො සොතවිඤ්ඤාණාදිසමඤ්ඤා, එවමප්පවත්තිතො තස්ස කුතො සඞ්කමොති දස්සිතං හොති. විඤ්ඤාණප්පවත්තෙති විඤ්ඤාණප්පවත්තියං. ද්වාරසඞ්කන්තිමත්තන්ති ද්වාරන්තරසඞ්කමනමත්තම්පි න වදාමි තත්ථ තත්ථෙව ¶ භිජ්ජනතො පච්චයස්ස උප්පාදවන්තතො සති ච උප්පාදෙ අවස්සංභාවී නිරොධොති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චතා දීපිතා හොතීති.

401. ‘‘පටිච්චසමුප්පන්නං ¶ විඤ්ඤාණං වුත්තං මයා, අඤ්ඤත්ර පච්චයා නත්ථි විඤ්ඤාණස්ස සම්භවො’’ති පාළියා අන්වයතො ච බ්යතිරෙකතො ච විඤ්ඤාණස්ස සඞ්ඛතතාව දස්සිතාති ආහ ‘‘සප්පච්චයභාවං දස්සෙත්වා’’ති. හෙතුපච්චයෙහි ජාතං නිබ්බත්තං ‘‘භූත’’න්ති ඉධාධිප්පෙතං, තං අත්ථතො පඤ්චක්ඛන්ධා තබ්බිනිමුත්තස්ස සප්පච්චයස්ස අභාවතො, යඤ්ච ඛන්ධපඤ්චකං අත්තනො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං, තං ‘‘භූතමිද’’න්ති භගවා අවොචාති ආහ ‘‘ඉදං ඛන්ධපඤ්චක’’න්ති. අත්තනො ඵලං ආහරතීති ආහාරො, පච්චයො. සම්භවති එතස්මාති සම්භවො, ආහාරො සම්භවො එතස්සාති ආහාරසම්භවං. තෙනාහ ‘‘පච්චයසම්භව’’න්ති. තස්ස පච්චයස්ස නිරොධාති යෙන අවිජ්ජාදිනා පච්චයෙන ඛන්ධපඤ්චකං සම්භවති, තස්ස පච්චයස්ස අනුප්පාදනිරොධා. ඛණනිරොධො පන කාරණනිරපෙක්ඛො.

නොස්සූති සංසයජොතනො නිපාතොති ආහ ‘‘භූතං නු ඛො ඉදං, න නු ඛො භූත’’න්ති. භූතමිදං නොස්සූති ච ඉමිනා ඛන්ධපඤ්චකමෙව නු ඛො ඉදං, උදාහු අත්තත්තනියන්ති එවංජාතිකො සංසයනාකාරො ගහිතො. තදාහාරසම්භවං නොස්සූති පන ඉමිනා සහෙතුකං නු ඛො ඉදං භූතං, උදාහු අහෙතුකන්ති යථා අහෙතුකභාවාපන්නො සංසයනාකාරො ගහිතො, එවං විසමහෙතුකභාවාපන්නොපි සංසයනාකාරො ගහිතොති දට්ඨබ්බං. විසමහෙතුනොපි පරමත්ථතො භූතස්ස අහෙතුකභාවතො. විසමහෙතුවාදොපි පරෙහි පරිකප්පිතමත්තතාය සභාවනියතියදිච්ඡාදිවාදෙහි සමානයොගක්ඛමොති. නිරොධධම්මං නොස්සූති ඉමිනා යථා අනිච්චං නු ඛො ඉදං භූතං, උදාහු නිච්චන්ති අනිච්චතං පටිච්ච සංසයනාකාරො ගහිතො, එවං දුක්ඛං නු ඛො, උදාහු න දුක්ඛං, අනත්තා නු ඛො, උදාහු න අනත්තාතිපි සංසයනාකාරො ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං අනිච්චස්ස දුක්ඛභාවාදිඅවස්සංභාවතො, නිච්චෙ ච තදුභයාභාවතො. යාථාවසරසලක්ඛණතොති අවිපරීතසරසතො සලක්ඛණතො ච, කිච්චතො චෙව සභාවතො චාති අත්ථො. විපස්සනාය අධිට්ඨානභූතාපි පඤ්ඤා විපස්සනා එවාති වුත්තං ‘‘විපස්සනාපඤ්ඤායා’’ති. සරසතොති ච සභාවතො. සලක්ඛණතොති සාමඤ්ඤලක්ඛණතො. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාපඤ්ඤාය සම්මා පස්සන්තස්සා’’ති. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘යාථාවසරසලක්ඛණතො’’ති වුත්තනයෙනෙව. යෙ යෙති තස්සං පරිසායං යෙ යෙ භික්ඛූ. සල්ලක්ඛෙසුන්ති සම්මදෙව උපධාරෙසුං.

තෙහීති ¶ ¶ තෙහි භික්ඛූහි. තත්ථාති තිස්සං විපස්සනාපඤ්ඤායං. නිත්තණ්හභාවන්ති තණ්හාභාවං ‘‘එතං මම’’න්ති තණ්හාග්ගාහස්ස පහීනතං. එතෙනපි භගවා ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසුපි තණ්හාපහානමෙව වණ්ණෙමි, සාති පන මොඝපුරිසො අත්තභාවෙපි තණ්හාසංවද්ධනිං විපරීතදිට්ඨිං පග්ගය්හ තිට්ඨතී’’ති සාතිං නිග්ගණ්හාති. සභාවදස්සනෙනාති ධම්මානං අවිපරීතසභාවදස්සනෙන. පච්චයදස්සනෙනාති කාරණදස්සනෙන අනවසෙසතො හෙතුනො පච්චයස්ස ච දස්සනෙන. අල්ලීයෙථාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන නිස්සයෙථ. තෙනාහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨීහී’’ති. කෙලායෙථාති පරිහරණකෙළියා පරිහරෙය්යාථ. තෙනාහ ‘‘කීළමානා විහරෙය්යාථා’’ති. ධනං විය ඉච්ඡන්තාති ධනං විය ද්රබ්යං විය ඉච්ඡං තණ්හං ජනෙන්තා. තෙනාහ ‘‘ගෙධං ආපජ්ජෙය්යාථා’’ති. මමත්තං උප්පාදෙය්යාථාති ‘‘මමමිද’’න්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනිවෙසං ජනෙය්යාථ. නිකන්තිවසෙනපි ගහණත්ථාය නො දෙසිතො, තස්ස වා සණ්හසුඛුමස්ස විපස්සනාධම්මස්ස ගහණං නාම නිකන්තියා එව සියා, න ඔළාරිකතණ්හායාති වුත්තං ‘‘නිකන්තිවසෙනා’’ති.

402. පටිච්ච එතස්මා ඵලං එතීති පච්චයො, සබ්බො කාරණවිසෙසොති ආහ ‘‘ඛන්ධානං පච්චයං දස්සෙන්තො’’ති. යාව අවිජ්ජා හි සබ්බො නෙසං කාරණවිසෙසො ඉධ දස්සිතො. පුන ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා, අන්තතො පට්ඨාය යාව ආදීති අනුලොමතො පටිලොමතො ච වට්ටවිවට්ටදස්සනවසෙන නානානයෙහි පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො, නිච්චග්ගාහස්ස නිමිත්තභූතො කිලෙසොපි ඉධ නත්ථීති දීපෙති. තම්පි වුත්තත්ථමෙවාති තම්පි ‘‘ඉමෙ ච, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා’’තිආදි යාව ‘‘තණ්හාපභවා’’ති පාළිපදං, තාව වුත්තත්ථමෙව සම්මාදිට්ඨිසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.89). සෙසං පටිච්චසමුප්පාදකථාභාවතො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.570) විත්ථාරිතාවාති ඉමිනාව සඞ්ගහිතං.

404. ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරමත්ථදීපනියං උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 1) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

407. පටිධාවනාති පටිසරණං, පුබ්බෙ අත්තනො ආගතං අතීතං අද්ධානං උද්දිස්ස තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පටිගමනන්ති අත්ථො. නනු විචිකිච්ඡාවසෙන පාළියං ¶ පටිධාවනා ආගතාති? සච්චං ආගතා, සා පන තණ්හාදිට්ඨිහෙතුකාති ‘‘තණ්හාදිට්ඨිවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං යථාධිගතෙ ඤාණදස්සනෙ.

නිච්චලභාවන්ති ¶ සුප්පතිට්ඨිතභාවං, තිත්ථියවාදවාතෙහි අකම්පියභාවඤ්ච. ගරූති ගරුගුණයුත්තො. භාරිකො පාසාණච්ඡත්තසදිසො. අකාමා අනුවත්තිතබ්බොති සද්ධාමත්තකෙනෙව අනුවත්තනමාහ, න අවෙච්චප්පසාදෙන. කිච්චන්ති සත්ථුකිච්චං. බ්රාහ්මණානන්ති ජාතිමන්තබ්රාහ්මණානං. වතසමාදානානීති මගවතාදිවතසමාදානානි. දිට්ඨිකුතූහලානීති තංතංදිට්ඨිග්ගාහවසෙන ‘‘ඉදං සච්චං, ඉදං සච්ච’’න්තිආදිනා ගහෙතබ්බකුතූහලානි. එවං නිස්සට්ඨානීති යථා මයා තුම්හාකං ඔවාදො දින්නො, එවං නිස්සට්ඨානි වතාදීනි තං අතික්කමිත්වා කිං ගණ්හෙය්යාථ. සයං ඤාණෙන ඤාතන්ති පරනෙය්යතං මුඤ්චිත්වා අත්තනො එව ඤාණෙන යාථාවතො ඤාතං. එවංභූතඤ්ච සයං පච්චක්ඛතො දිට්ඨං නාම හොතීති ආහ ‘‘සයං පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිට්ඨ’’න්ති. සයං විභාවිතන්ති තෙහි භික්ඛූහි තස්ස අත්ථස්ස පච්චත්තං විභූතභාවං ආපාදිතං. උපනීතාති උපක්කමෙන ධම්මදෙසනානුසාරෙන නීතා. මයාති කත්තරි කරණවචනං. ධම්මෙනාති කාරණෙන. එතං වචනන්ති එතං ‘‘සන්දිට්ඨිකො’’තිආදිවචනං.

408. තං සම්මොහට්ඨානං අස්ස ලොකස්ස. සමොධානෙනාති සමාගමෙන. ගබ්භති අත්තභාවභාවෙන වත්තතීති ගබ්භො, කලලාදිඅවත්ථො ධම්මපබන්ධො, තන්නිස්සිතත්තා පන සත්තසන්තානො ‘‘ගබ්භො’’ති වුත්තො යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තන්නිස්සයභාවතො මාතුකුච්ඡි ‘‘ගබ්භො’’ති වෙදිතබ්බො, ගබ්භො වියාති වා. යථා හි නිවාසට්ඨානතාය සත්තානං ඔවරකො ‘‘ගබ්භො’’ති වුච්චති, එවං ගබ්භසෙය්යකානං යාව අභිජාති නිවාසට්ඨානතාය මාතුකුච්ඡි ‘‘ගබ්භො’’ති වුත්තොති.

යමෙකරත්තින්ති යස්සං එකරත්තියං. භුම්මත්ථෙ හි ඉදං උපයොගවචනං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. පඨමන්ති සබ්බපඨමං පටිසන්ධික්ඛණෙ. ගබ්භෙති මාතුකුච්ඡියං. මාණවොති සත්තො. යෙභුය්යෙන සත්තා රත්තියං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තීති ¶ රත්තිග්ගහණං. අබ්භුට්ඨිතොවාති උට්ඨිතඅබ්භො විය, අභිමුඛභාවෙන වා උට්ඨිතො එව මරණස්සාති අධිප්පායො. සො යාතීති සො මාණවො යාති පඨමක්ඛණතො පට්ඨාය ගච්ඡතෙව. ස ගච්ඡං න නිවත්තතීති සො එවං ගච්ඡන්තො ඛණමත්තම්පි න නිවත්තති, අඤ්ඤදත්ථු මරණමෙව උපගච්ඡතීති ගාථාය අත්ථො.

උතුසමයං සන්ධාය වුත්තං, න ලොකසමඤ්ඤාතරජස්ස ලග්ගනදිවසමත්තං. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘මාතුගාමස්ස කිර යස්මි’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං ගබ්භාසයෙ. සණ්ඨහිත්වාති නිබ්බත්තිත්වා. භිජ්ජිත්වාති අග්ගහිතගබ්භා එව භින්නා හුත්වා. අයඤ්හි තස්සා සභාවො. වත්ථු සුද්ධං හොතීති පග්ඝරිතලොහිතත්තා අනාමයත්තා ච ගබ්භාසයො සුද්ධො හොති. සුද්ධවත්ථුත්තා ¶ තතො පරං කතිපයදිවසානි ඛෙත්තමෙව හොති ගබ්භසණ්ඨහනස්ස පරිත්තස්ස ලොහිතලෙසස්ස විජ්ජමානත්තා. සම්භවස්ස පන කථං සබ්භාවොති ආහ ‘‘තස්මිං සමයෙ’’තිආදි. ඉත්ථිසන්තානෙපි සුක්කධාතු ලබ්භතෙව. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගපරාමසනෙනපි දාරකො නිබ්බත්තතියෙවා’’ති. යථා පාරිකාය නාභිපරාමසනෙන සාමස්ස බොධිසත්තස්ස, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය නාභිපරාමසනෙන මණ්ඩබ්යස්ස නිබ්බත්ති. ගන්ධබ්බොති ගන්ධනතො උප්පජ්ජනගතියා නිමිත්තුපට්ඨාපනෙන සූචනතො ගන්ධොති ලද්ධනාමෙන භවගාමිකම්මුනා අබ්බති පවත්තතීති ගන්ධබ්බො, තත්ථ උප්පජ්ජනකසත්තො. තෙනාහ ‘‘තත්රූපගසත්තො’’ති. කම්මයන්තයන්තිතොති තත්රූපපත්තිආවහෙන කම්මසඞ්ඛාතෙන පෙල්ලනකයන්තෙන තථත්තාය පෙල්ලිතො උපනීතො. මහන්තෙන ජීවිතසංසයෙනාති විජායනපරික්කිලෙසෙන ‘‘ජීවිස්සාමි ඛො, න නු ඛො ජීවිස්සාමි අහං වා, පුත්තො වා මෙ’’ති එවං පවත්තෙන ජීවිතසංසයෙන විපුලෙන ගරුතරෙන සංසයෙන. තං ඨානන්ති ථනප්පදෙසමාහ. කීළන්ති තෙනාති කීළනං, කීළනමෙව කීළනකං.

409. සාරජ්ජතීති සාරත්තචිත්තො හොති. බ්යාපජ්ජතීති බ්යාපන්නචිත්තො හොති. කායෙ කෙසාදිද්වත්තිංසාසුචිසමුදායෙ තංසභාවාරම්මණා සති කායසති. අනුපට්ඨපෙත්වාති අනුප්පාදෙත්වා, යථාසභාවතො කායං අනුපධාරෙත්වාති අත්ථො. පරිත්තචෙතසොති කිලෙසෙහි ¶ පරිතො ඛණ්ඩිතචිත්තො. තෙනාහ ‘‘අකුසලචිත්තො’’ති. එතෙ අකුසලධම්මා. නිරුජ්ඣන්තීති නිරොධං පත්තා හොන්ති. තණ්හාවසෙන අභිනන්දතීති සප්පීතිකතණ්හාවසෙන අභිමුඛං හුත්වා නන්දති. අභිවදතීති තණ්හාවසෙන තං තං ආරම්මණං අභිනිවිස්ස වදති. අජ්ඣොසායාති අනඤ්ඤසාධාරණං විය ආරම්මණං තණ්හාවසෙන අනුපවිසිත්වා. තෙනාහ ‘‘ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා’’ති. දුක්ඛං කථං අභිනන්දතීති එත්ථ දුක්ඛහෙතුකං අභිනන්දන්තො දුක්ඛං අභිනන්දති නාමාති දට්ඨබ්බං. අට්ඨකථායං පන යාවතා යස්ස දුක්ඛෙ දිට්ඨිතණ්හා අභිනන්දනා අප්පහීනා, තාවතායං දුක්ඛං අභිනන්දති නාමාති දස්සෙතුං ‘‘අහං දුක්ඛිතො මම දුක්ඛන්ති ගණ්හන්තො අභිනන්දති නාමා’’ති වුත්තං. තෙන ගාහද්වයහෙතුකා තත්ථ අභිනන්දනාති දස්සෙති. පුන එකවාරන්ති පුනපි එකවාරං. ඵලහෙතුසන්ධිහෙතුඵලසන්ධිවසෙන ද්විසන්ධී. ‘‘ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොතී’’තිආදිනා අත්ථතො සරූපතො ච එතරහි ඵලසඞ්ඛෙපස්ස. සරූපෙනෙව ච ඉතරද්වයස්ස දෙසිතත්තා ආහ ‘‘තිසඞ්ඛෙප’’න්ති.

410-414. සමථයානිකස්ස භික්ඛුනො වෙදනාමුඛෙන සඞ්ඛෙපෙනෙව යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං ඉධ කථිතන්ති ආහ ‘‘සංඛිත්තෙන තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං ධාරෙථා’’ති. ‘‘ඉමං තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්ති’’න්ති ච භගවා යථාදෙසිතං දෙසනං අවොචාති වුත්තං ‘‘ඉමං…පෙ… විමුත්තිදෙසන’’න්ති ¶ . යදි එවං කථං දෙසනා විමුත්තීති ආහ ‘‘දෙසනා හි…පෙ… විමුත්තීති වුත්තා’’ති. යස්සා තණ්හාය වසෙන සාති භික්ඛු සස්සතග්ගාහමහාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො, සා සබ්බබුද්ධානං දෙසනා හත්ථාවලම්බමානෙපි දුරුග්ඝාටියා ජාතාති ආහ ‘‘මහාතණ්හාජාලතණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්ක’’න්ති. මහාතණ්හාජාලෙති මහන්තෙ තණ්හාජටෙ. තණ්හාසඞ්ඝාටෙති තණ්හාය සඞ්ඝාටෙ. තථාභූතො ච තස්ස අබ්භන්තරෙ කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘අනුපවිට්ඨො අන්තොගධො’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. මහාඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා

415. ජානපදිනොති ¶ ජනපදවන්තො, ජනපදස්ස වා ඉස්සරා රාජකුමාරා ගොත්තවසෙන අඞ්ගා නාම. තෙසං නිවාසො යදි එකො ජනපදො ¶ , කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘රුළ්හීසද්දෙනා’’ති. අක්ඛරචින්තකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය සලිඞ්ගවචනානි (පාණිනි 1.2.51) ඉච්ඡන්ති. අයමෙත්ථ රුළ්හී යථා ‘‘කුරූසු විහරති, මල්ලෙසු විහරතී’’ති ච. තබ්බිසෙසනෙ පන ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දෙ එකවචනමෙව. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගෙසු ජනපදෙ’’ති. අස්සා වුච්චන්ති පාසාණානි, තානි සුන්දරානි තත්ථ සන්තීති ‘‘අස්සපුර’’න්ති සො නිගමො වුත්තොති කෙචී. අපරෙ පන ආජානීයො අස්සො රඤ්ඤො තත්ථ ගහණං උපගතොති ‘‘අස්සපුර’’න්ති වුත්තොති වදන්ති. කිං තෙහි, නාමමෙතං තස්ස නිගමස්ස. යස්මා පන තත්ථ භගවතො නිබද්ධවසනට්ඨානං කිඤ්චි නාහොසි, තස්මා ‘‘තං ගොචරගාමං කත්වා විහරති’’ච්චෙව වුත්තං. තථා හි පාළියං ‘‘අස්සපුරං නාම අඞ්ගානං නිගමො’’ති ගොචරගාමකිත්තනමෙව කතං.

එවරූපෙන සීලෙනාතිආදීසු සීලග්ගහණෙන වාරිත්තසීලමාහ. තෙන සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවෙ දස්සෙති. ආචාරග්ගහණෙන චාරිත්තසීලං. තෙන පරිසුද්ධං කායවචීසමාචාරං. පටිපත්තිග්ගහණෙන සමථවිපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ගහං සම්මාපටිපත්තිං. ලජ්ජිනොති ඉමිනා යථාවුත්තසීලාචාරමූලකාරණං. පෙසලාති ඉමිනා පාරිසුද්ධිං. උළාරගුණාති ඉමිනා පටිපත්තියා පාරිපූරිං. භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව වණ්ණං කථෙන්තීති ඉදං තෙසං උපාසකානං යෙභුය්යෙන භික්ඛූනං ගුණකිත්තනපසුතතාය වුත්තං. තෙ පන සද්ධම්මෙපි සම්මාසම්බුද්ධෙපි අභිප්පසන්නා එව. තෙනාහ ‘‘බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා’’ති. වත්ථුත්තයෙ හි එකස්මිං අභිප්පසන්නා ඉතරද්වයෙ අභිප්පසන්නා එව තදවිනාභාවතො. පිණ්ඩපාතාපචායනෙති ලක්ඛණවචනමෙතං යථා ‘‘කාකෙහි සප්පි රක්ඛිතබ්බ’’න්ති, තස්මා පච්චයපටිපූජනෙති වුත්තං හොති. පච්චයදායකානඤ්හි කාරස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලභාවස්ස කරණං ඉධ ‘‘පිණ්ඩපාතාපචායන’’න්ති අධිප්පෙතං.

සමණකරණාති සමණභාවකරා, සමණභාවස්ස කාරකාති අත්ථො. තෙ පන එකන්තතො අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදිතා වඩ්ඪිතා ච හොන්තීති ආහ ‘‘සමාදාය පරිපූරිතා’’ති. සමණග්ගහණඤ්චෙත්ථ සමණවසෙන, න සාමඤ්ඤමත්තෙනාති ආහ ‘‘සමිතපාපසමණ’’න්ති. බ්රාහ්මණකරණාති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. බ්යඤ්ජනතො එව චායං භෙදො, යදිදං සමණබ්රාහ්මණාති ¶ , න අත්ථතො. සමණෙනකත්තබ්බධම්මාති ¶ සමණධම්මෙ ඨිතෙන සම්පාදෙතබ්බධම්මා. යො හි හෙට්ඨිමසික්ඛාසඞ්ඛාතසමණභාවෙ සුප්පතිට්ඨිතො, තෙන යෙ උපරිසික්ඛාසඞ්ඛාතසමණභාවා සම්පාදෙතබ්බා, තෙසං වසෙනෙව වුත්තසමණෙන කත්තබ්බධම්මා වුත්තාති. තථා හි තෙසං සමණභාවාවහතං සන්ධායාහ ‘‘තෙපි ච සමණකරණා හොන්තියෙවා’’ති. ඉධ පනාති මහාඅස්සපුරෙ. හිරොත්තප්පාදිවසෙන දෙසනා විත්ථාරිතාති හිරොත්තප්ප-පරිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරාජීවඉන්ද්රියසංවර-භොජනෙමත්තඤ්ඤුත- ජාගරියානුයොගසතිසම්පජඤ්ඤ-ඣානවිජ්ජාවසෙන සමණකරණධම්මදෙසනා විත්ථාරතො දෙසිතා, න තිකනිපාතෙ විය සඞ්ඛෙපතො. ඵලග්ගහණෙනෙව විපාකඵලං ගහිතං, තං පන උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන චතුබ්බිධං සාමඤ්ඤඵලං දට්ඨබ්බං. ආනිසංසග්ගහණෙන පියමනාපතාදිඋද්රයො. තස්සෙව අත්ථොති තස්සෙව අවඤ්චාපදස්සෙව අත්ථනිද්දෙසො. ‘‘යස්සා හී’’තිආදිනා බ්යතිරෙකවසෙන අත්ථං වදති. එත්තකෙන ඨානෙනාති එත්තකෙන පාළිපදෙසෙන. හිරොත්තප්පාදීනං උපරි පාළියං වුච්චමානානං සමණකරණධම්මානං. වණ්ණං කථෙසීති ගුණං ආනිසංසං අභාසි. සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘අපිච වණ්ණභණනමෙත’’න්තිආදිනා සතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106) වුත්තනයෙන.

416. යං හිරීයතීති යෙන ධම්මෙන හෙතුභූතෙන වා ජිගුච්ඡති. කරණෙ හෙතං පච්චත්තවචනං. යන්ති වා ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තො, ධම්මොති අත්ථො. හිරීයිතබ්බෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං, හිරීයිතබ්බයුත්තකං කායදුච්චරිතාදින්ති අත්ථො. ඔත්තප්පිතබ්බෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අජ්ඣත්තං නියකජ්ඣත්තං ජාතිආදි සමුට්ඨානං එතිස්සාති අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධා අත්තතො බහිභූතො පරසත්තො සමුට්ඨානං එතිස්සාති බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපතිතො ආගතා අත්තාධිපතෙය්යා, අත්තානං අධිපතිං කත්වා පවත්තා. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතාති පාපජිගුච්ඡනසභාවට්ඨායිනී. සප්පතිස්සවලක්ඛණත්තා ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පතිස්සවනං පතිස්සවො, සහ පතිස්සවෙනාති සප්පතිස්සවං, පතිස්සවභූතං තංසභාවඤ්ච යං කිඤ්චි ගාරවං. ජාතිආදිමහත්තතාපච්චවෙක්ඛණෙන උප්පජ්ජමානා ච හිරී තත්ථ ගාරවවසෙන පවත්තතීති සප්පතිස්සවලක්ඛණාති වුච්චති. භයසභාවසණ්ඨිතන්ති පාපතො භායනසභාවට්ඨායී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණත්තා ¶ වජ්ජං භායති තං භයතො පස්සතීති වජ්ජභීරුකභයදස්සාවී, එවංසභාවං ඔත්තප්පං. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච හිරොත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙනෙව වුච්චති, න පරෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයොගා. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං, පාපභයං වා අලජ්ජනං හොතීති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 1.බලරාසිවණ්ණනා) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ලොකමරියාදස්ස පාලනතො ලොකපාලධම්මා නාම. සුක්කාති ¶ ඔදාතා පභස්සරභාවකාරකා, සුක්කාභිජාතිහෙතුතාය වා සුක්කා. සම්භෙදන්ති ආචාරමරියාදාසඞ්කරං. දෙවභාවාවහා ධම්මාති දෙවධම්මා.

සුක්කධම්මසමාහිතාති යථාවුත්තසුක්කධම්මසමඞ්ගිනො. සන්තොති වූපසන්තදොසා. සප්පුරිසාති සන්තජනා. සපරහිතසාධකා හි සාධවො.

අවයවවිනිමුත්තස්ස සමුදායස්ස අභාවතො, අවයවෙන ච සමුදායස්ස අපදිසිතබ්බතො ඔවාදූපසම්පදාවහඔවාදෙකදෙසො ඔවාදූපසම්පදාති. ඉධාති ඉමස්මිං අස්සපුරෙ. එතෙ හිරොත්තප්පධම්මා. සමණධම්මා නාමාති දස්සිතා මූලභූතසමණභාවකරා ධම්මාති කත්වා. තථා හි තෙසං ආදිතො ගහණං.

යස්ස අධිගමෙන නිප්පරියායතො සමණා නාම හොන්ති, සො අරියමග්ගො ‘‘සමණස්ස කම්මං පටිපදා’’ති කත්වා සාමඤ්ඤං, තස්ස පන ඵලභාවතො, ආරම්මණකරණවසෙන අරණීයතො ඵලනිබ්බානානි සාමඤ්ඤත්ථො. රාගං ඛෙපෙතීති රාගක්ඛයො, අරියමග්ගො. රාගො ඛීයති එත්ථාති රාගක්ඛයො, නිබ්බානං. ඵලං පන කාරණූපචාරෙන රාගක්ඛයො දට්ඨබ්බො. දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සාමඤ්ඤභූතො අත්ථො සාමඤ්ඤත්ථො, මග්ගො, සාමඤ්ඤස්ස අත්ථොති සාමඤ්ඤත්ථො, ඵලන්ති ආහ ‘‘මග්ගම්පි ඵලම්පි එකතො කත්වා සාමඤ්ඤත්ථො කථිතො’’ති. තයිදං උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන වුත්තං. සීලාදිපුබ්බභාගපටිපදාපි හි ඉධ ‘‘සාමඤ්ඤත්ථො’’ති ගහිතා. තෙනෙවාහ ‘‘සති උත්තරිකරණීයෙ’’ති. පටිවෙදයාමීති පුනප්පුනං ඤාපෙමි.

417. කම්මපථවසෙනෙවාති අකුසලකම්මපථභාවෙනෙව, තතො තාදිසම්පි අකුසලකම්මං භික්ඛුස්ස කාතුං න යුත්තන්ති දුට්ඨුල්ලභාවෙනෙව තතො ¶ ඔරමතීති අධිප්පායො. සික්ඛාපදබද්ධෙනාති සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙන. පානීයඝටෙ වා පත්තෙ වා කාකානං හත්ථං වා දණ්ඩං වා ලෙඩ්ඩුං වාති සබ්බමිදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. යත්ථ කත්ථචි හි ඨිතානං අඤ්ඤෙසම්පි පාණීනං උට්ඨාපනාදි සබ්බං අනිට්ඨකරණං ඉධ අපරිසුද්ධකායසමාචාරභාවෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති. උත්තානොති උද්ධමුද්ධං තනොතීති උත්තානො. එවංභූතො ච කෙනචි අනුප්පාදභූමියං සඤ්ජාතසාලකල්යාණීඛන්ධො විය උපරූපරි උග්ගතුග්ගතො පාකටො ච හොතීති ආහ ‘‘උග්ගතො පාකටො’’ති. අනාවටොති අනිවුතො. තෙනාහ ‘‘අසඤ්ඡන්නො’’ති, නච්ඡාදෙතබ්බොති අත්ථො. එකසදිසො විසුද්ධභාවෙන. අන්තරන්තරෙ ඡිද්දරහිතො පුබ්බෙනාපරං සම්මාපටිපත්තියා සන්ධානෙන. සංවුතො කායිකස්ස සංවරස්ස අනුපක්කිලෙසතො. තෙනාහ ‘‘කිලෙසානං ද්වාරං පිදහනෙනා’’ති.

418. එත්ථ ¶ යථා ලහුකතරං කාකුට්ඨාපනාදිකායකම්මං කායසමාචාරස්ස අපරිසුද්ධභාවාවහං සල්ලෙඛවිකොපනතො, මිච්ඡාවිතක්කනමත්තඤ්ච මනොසමාචාරස්ස, එවං යං කිඤ්චි අනිය්යානකථාකථනමත්තං වචීසමාචාරස්ස අපරිසුද්ධභාවාවහං සල්ලෙඛවිකොපනතො, න හසාධිප්පායෙන මුසාකථනන්ති දට්ඨබ්බං. හසාධිප්පායෙන හි මුසාකථනං සික්ඛාපදබද්ධෙනෙව පටික්ඛිත්තන්ති.

420. ආජීවොපි එකච්චො කම්මපථවසෙන වාරිතො ලබ්භති. සො පන අතිඔළාරිකො කායවචීසමාචාරවාරෙසු වුත්තනයො එවාති න ගහිතොති දට්ඨබ්බං. යෙ පන ‘‘තාදිසො භික්ඛූනං අයොග්යතො න ගහිතො’’ති වදන්ති, තං මිච්ඡා තථා සති කායවචීසමාචාරවාරෙපි තස්ස අග්ගහෙතබ්බභාවාපත්තිතො. ‘‘ඛාදථ පිවථා’’ති පුච්ඡා අත්තනො ඛාදිතුකාමතාදීපනෙන, පරියායකථාභාවතො පනෙසා සල්ලෙඛවිකොපනා ජාතා.

422. අනෙසනං පහාය ධම්මෙන සමෙන පච්චයෙ පරියෙසන්තො පරියෙසනමත්තඤ්ඤූ නාම. දායකස්ස දෙය්යධම්මස්ස අත්තනො ච පමාණඤ්ඤුතාපටිග්ගණ්හන්තො පටිග්ගහණමත්තඤ්ඤූ නාම. යොනිසො පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තො පරිභොගමත්තඤ්ඤූ නාම.

423. එකස්මිං ¶ කොට්ඨාසෙති මජ්ඣිමයාමසඤ්ඤිතෙ එකස්මිං කොට්ඨාසෙ. ‘‘වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති එවං වුත්තා. දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි දක්ඛිණහත්ථස්ස සරීරග්ගහණාදිපයොගක්ඛමතො. පුරිසවසෙන චෙතං වුත්තං.

තෙජුස්සදත්තාති ඉමිනා සීහස්ස අභීරුකභාවං දස්සෙති. භීරුකා හි සෙසමිගා අත්තනො ආසයං පවිසිත්වා සන්තාසපුබ්බකං යථා තථා සයන්ති, සීහො පන අභීරුකභාවතො සතොකාරී භික්ඛු විය සතිං උපට්ඨපෙත්වාව සයති. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ පුරිමපාදෙ’’තිආදි. සෙති අබ්යාවටභාවෙන පවත්තති එත්ථාති සෙය්යා, චතුත්ථජ්ඣානමෙව සෙය්යා. කිං පන තං චතුත්ථජ්ඣානන්ති? ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං. තත්ථ හි ඨත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා භගවා අනුක්කමෙන අග්ගමග්ගං අධිගතො තථාගතො ජාතොති කෙචි, තයිදං පදට්ඨානං නාම න සෙය්යා. අපරෙ පන ‘‘චතුත්ථජ්ඣානසමනන්තරා භගවා පරිනිබ්බායී’’ති වුත්තපදං ගහෙත්වා ‘‘ලොකියචතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති තථාගතසෙය්යා’’ති වදන්ති, තථා සති පරිනිබ්බානකාලිකා තථාගතසෙය්යාති ආපජ්ජති, න ච භගවා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජනබහුලො විහාසි, අග්ගඵලඣානං පනෙත්ථ ‘‘චතුත්ථජ්ඣාන’’න්ති අධිප්පෙතං. තත්ථ යථා සත්තානං නිද්දුපගමනලක්ඛණා සෙය්යා ¶ භවඞ්ගචිත්තවාරවසෙන හොති, තඤ්ච තෙසං පඨමජාතිසමන්වයං යෙභුය්යවුත්තිකං, එවං භගවතො අරියජාතිසමන්වයං යෙභුය්යවුත්තිකං අග්ගඵලභූතං චතුත්ථජ්ඣානං ‘‘තථාගතසෙය්යා’’ති වෙදිතබ්බං. සීහසෙය්යාති සෙට්ඨසෙය්යාති ආහ ‘‘උත්තමසෙය්යා’’ති.

426. විගතන්තානීති ඉණමූලානි. තෙසන්ති ඉණමූලානං. පරියන්තොති අවසෙසො.

පවත්තිනිවාරණෙන චතුඉරියාපථං ඡින්දන්තො. ආබාධතීති පීළෙති. දුක්ඛිතොති සඤ්ජාතදුක්ඛො. අප්පං බලං බලමත්තා. අප්පත්ථො හි අයං මත්තා-සද්දො ‘‘මත්තාසුඛපරිච්චාගා’’තිආදීසු (ධ. ප. 290) විය, බලවත්ථො පන මත්තා-සද්දො අනත්ථන්තරො. සෙසන්ති ‘‘තස්ස හි බන්ධනා මුත්තොම්හීති ආවජ්ජයතො තදුභයං හොතී’’තිආදිනා වත්තබ්බං සන්ධායාහ. සබ්බපදෙසූති වුත්තාවසිට්ඨෙසු සබ්බපදෙසු. යෙනකාමං යථාරුචි ගච්ඡතීති යෙනකාමංගමොති ¶ අනුනාසිකලොපං අකත්වා නිද්දෙසො. භුජො අත්තනො යථාසුඛවිනියොගො ඉස්සො ඉච්ඡිතබ්බො එත්ථාති භුජිස්සො, සාමිකො. සො පන අපරසන්තකතාය ‘‘අත්තනො සන්තකො’’ති වුත්තො. දුල්ලභආපතාය කං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරොති ආහ ‘‘නිරුදකං දීඝමග්ග’’න්ති.

විනාසෙතීති ඛාදනදුබ්බිනියොජනාදීහි යථා ඉණමූලං කිඤ්චි න හොති, තථා කරොති. යම්හි රාගවත්ථුම්හි. සො පුග්ගලො. තෙන රාගවත්ථුනා, පුරිසො චෙ ඉත්ථියා, ඉත්ථී චෙ පුරිසෙන. ඉණං විය කාමච්ඡන්දො දට්ඨබ්බො පීළාසමානතො.

න වින්දතීති න ජානාති. උපද්දවෙථාති සුඛවිහාරස්ස උපද්දවං කරොථ, විබාධෙථාති අත්ථො. රොගො විය බ්යාපාදො දට්ඨබ්බො සුඛභඤ්ජනසමානතො.

නානාවිධහෙතූපායාලඞ්කතතාය ඛන්ධායතනධාතුපටිච්චසමුප්පාදාදිධම්මනීතිවිචිත්තතාය ච විචිත්තනයෙ. ධම්මස්සවනෙති ධම්මකථායං. කථා හි සොතබ්බට්ඨෙන ‘‘සවන’’න්ති වුත්තා. එවමෙත්ථ සීලං විභත්තං, එවං ඣානාභිඤ්ඤා, එවං විපස්සනාමග්ගඵලානීති නෙව තස්ස ධම්මස්සවනස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං ජානාති. උට්ඨිතෙති නිට්ඨිතෙ. අහො කාරණන්ති තත්ථ තත්ථ පටිඤ්ඤානුරූපෙන නික්ඛිත්තසාධනවසෙන ගහිතකාරණං. අහො උපමාති තස්සෙව කාරණස්ස පතිට්ඨාපනවසෙන අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච පතිට්ඨං උදාහරණාදි. බන්ධනාගාරං විය ථිනමිද්ධං දට්ඨබ්බං දුක්ඛතො නිය්යානස්ස විබන්ධනතො.

යස්මා ¶ කුක්කුච්චනීවරණං උද්ධච්චරහිතං නත්ථි, යස්මා වා උද්ධච්චකුක්කුච්චං සමානකිච්චාහාරපටිපක්ඛං, තස්මා කුක්කුච්චස්ස විසයං දස්සෙන්තො ‘‘විනයෙ අපකතඤ්ඤුනා’’තිආදිමාහ. යථා හි උද්ධච්චං සත්තස්ස අවූපසමකරං, තථා කුක්කුච්චම්පි. යථාපි උද්ධච්චස්ස ඤාතිවිතක්කාදි ආහාරො, තථා කුක්කුච්චස්සපි. යථා ච උද්ධච්චස්ස සමථො පටිපක්ඛො, තථා කුක්කුච්චස්සපීති. දාසබ්යං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චං දට්ඨබ්බං අසෙරිභාවාපාදනතො.

සොළසවත්ථුකා විචිකිච්ඡා අට්ඨවත්ථුකං විචිකිච්ඡං අනුපවිට්ඨාති ආහ ‘‘අට්ඨසු ඨානෙසු විචිකිච්ඡා’’ති. විචිකිච්ඡන්තොති සංසයන්තො. අධිමුච්චිත්වාති ¶ පත්තියායෙත්වා. ගණ්හිතුන්ති සද්ධෙය්යවත්ථුං පරිග්ගහෙතුං. අභිමුඛං සප්පනං ආසප්පනං, පරිතො සප්පනං පරිසප්පනං. පදද්වයෙනපි චිත්තස්ස අනිච්ඡනාකාරමෙව වදති. ඛෙමන්තගාමිමග්ගං න පරියොගාහති එතෙනාති අපරියොගාහනං, උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතභාවෙන ඡම්භිතං හොති චිත්තං යස්ස ධම්මස්ස වසෙන, සො ධම්මො ඡම්භිතත්තන්ති විචිකිච්ඡනාකාරමාහ. තෙනාහ ‘‘චිත්තස්ස උප්පාදයමානා’’ති. කන්තාරද්ධානමග්ගො වියාති සාසඞ්කකන්තාරද්ධානමග්ගො විය දට්ඨබ්බා අප්පටිපත්තිහෙතුභාවතො.

නත්ථි එත්ථ ඉණන්ති අණණො, තස්ස භාවො ආණණ්යං, කස්සචි ඉණස්ස අධාරණං. සමිද්ධකම්මන්තොති නිප්ඵන්නජීවිකප්පයොගො. පරිබුන්ධති උපරොධෙතීති ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා පලිබොධො, අසෙරිවිහාරො, තස්ස මූලං කාරණන්ති පලිබොධමූලං. ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වාති අසුභනිමිත්තග්ගාහාදිකෙ ඡ ධම්මෙ උප්පාදෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා. ඡ ධම්මෙ භාවෙත්වාති ච මෙත්තානිමිත්තග්ගාහාදයො ච තත්ථ තත්ථ ඡ ධම්මාති වුත්තාති වෙදිතබ්බො. පජහතීති වික්ඛම්භනවසෙන පජහති. තෙනාහ ‘‘ආචාරපණ්ණත්තිආදීනි සික්ඛාපියමානො’’තිආදි. පරවත්ථුම්හීති විසභාගවත්ථුස්මිං, පරවිසයෙ වා. පරවිසයා හෙතෙ භික්ඛුනො, යදිදං පඤ්ච කාමගුණා. ආණණ්යමිව කාමච්ඡන්දප්පහානං ආහ පියවත්ථුඅභාවාවහතො.

ආචාරවිපත්තිපටිබාහකානි සික්ඛාපදානි ආචාරපණ්ණත්තිආදීනි. ආරොග්යමිව බ්යාපාදප්පහානං ආහ කායචිත්තානං ඵාසුභාවාවහතො.

බන්ධනා මොක්ඛමිව ථිනමිද්ධප්පහානං ආහ චිත්තස්ස නිග්ගහිතභාවාවහතො.

භුජිස්සං විය උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානං ආහ චිත්තස්ස සෙරිභාවාවහතො.

තිණං ¶ වියාති තිණමිව කත්වා. අගණෙත්වාති අචින්තෙත්වා. ඛෙමන්තභූමිං විය විචිකිච්ඡාපහානං ආහ අනුස්සඞ්කිතාපරිසඞ්කිතභාවෙන සම්මාපටිපත්තිහෙතුභාවතො.

427. කිරීයති (අ. නි. ටී. 3.5.28-29) ගබ්භාසයෙ ඛිපීයතීති කරො, සම්භවො, කරතො ජාතොති කරජො, මාතාපෙත්තිකසම්භවොති අත්ථො. මාතුයා හි සරීරසණ්ඨාපනවසෙන ¶ කරතො ජාතොති කරජොති අපරෙ. උභයථාපි කරජකායන්ති චතුසන්තතිරූපමාහ. තෙමෙතීති තින්තං කරොති. කො පනෙත්ථ තින්තභාවොති ආහ ‘‘ස්නෙහෙතී’’ති, පීතිස්නෙහෙන පීණනං කරොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සබ්බත්ථ පවත්තපීතිසුඛං කරොතී’’ති. පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි සකලස්ස කරජකායස්ස පරිඵුටතාය චෙත්ථ තංසමුට්ඨාපකපීතිසුඛානං සබ්බත්ථ පවත්ති ජොතිතා. පරිසන්දෙතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථාපි හි ‘‘සමන්තතො සන්දෙති තෙමෙති ස්නෙහෙති, සබ්බත්ථ පවත්තපීතිසුඛං කරොතී’’තිආදිනා යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරිපූරෙතීති වායුනා භස්තං විය ඉමං කරජකායං පීතිසුඛෙන පූරෙති. සමන්තතො ඵුසතීති ඉමං කරජකායං පීතිසුඛෙන ඵුසති. සබ්බාවතොති අ-කාරස්ස ආ-කාරො කතො, සබ්බාවයවවතොති අත්ථොති ආහ ‘‘සබ්බකොට්ඨාසවතො’’ති, මංසාදිසබ්බාභාගවතොති අත්ථො. අඵුටං නාම න හොති පීතිසුඛසමුට්ඨානෙහි රූපෙහි සබ්බත්ථකමෙව බ්යාපිතත්තා. කාතුඤ්චෙව යොජෙතුඤ්ච ඡෙකො සන්නෙතුං පටිබලොති යොජනා. න්හානීයචුණ්ණානං පරිමද්දනවසෙන පිණ්ඩං කරොන්තෙන හත්ථෙන භාජනං නිප්පීළෙතබ්බං හොතීති ආහ ‘‘සන්නෙන්තස්ස භිජ්ජතී’’ති. අනුගතාති අනුපවිට්ඨා. පරිගතාති පරිතො සමන්තතො තින්තා. තින්තභාවෙනෙව සමං අන්තරං බාහිරඤ්ච එතිස්සාති සන්තරබාහිරා. සබ්බත්ථකමෙවාති සබ්බත්ථෙව. න ච පග්ඝරිණී පමාණයුත්තස්සෙව උදකස්ස සිත්තත්තා. එත්ථ ච න්හානීයපිණ්ඩං විය කරජකායො, තං තෙමෙත්වා සම්පිණ්ඩිතපමාණයුත්තඋදකං විය පඨමජ්ඣානසුඛං දට්ඨබ්බං.

428. හෙට්ඨා උබ්භිජ්ජිත්වා උග්ගච්ඡනඋදකොති රහදස්ස අධොථූලධාරාවසෙන උබ්භිජ්ජ උට්ඨහනඋදකො. අන්තොයෙව උබ්භිජ්ජනඋදකොති රහදස්ස අබ්භන්තරෙයෙව ථූලධාරා අහුත්වා උට්ඨිතඋදකසිරාමුඛෙහි උබ්භිජ්ජනකො. ආගමනමග්ගොති නදීතළාකකන්දරසරආදිතො ආගමනමග්ගො.

429. උප්පලගච්ඡානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී (අ. නි. ටී. 3.5.28-29), වාරි. අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො, තථා හි ලොකෙ රත්තක්ඛිකො ‘‘පුණ්ඩරීකක්ඛො’’ති වුච්චති. කෙචි පන ¶ ‘‘රත්තං පදුමං, සෙතං පුණ්ඩරීක’’න්ති වදන්ති. උප්පලාදීනි විය කරජකායො, උදකං ¶ විය තතියජ්ඣානසුඛන්ති අයම්පි අත්ථො ‘‘පුරිමනයෙනා’’ති අතිදෙසෙනෙව විභාවිතොති දට්ඨබ්බං.

430. නිරුපක්කිලෙසට්ඨෙනාති රජොජල්ලාදිනා අනුපක්කිලිට්ඨතාය අමලීනභාවෙන. අමලීනම්පි කිඤ්චි වත්ථු පභස්සරසභාවං හොතීති වුත්තං ‘‘පභස්සරට්ඨෙනා’’ති. උතුඵරණන්ති උණ්හඋතුඵරණං. සබ්බත්ථකමෙව ඣානසුඛෙන ඵුට්ඨො කරජකායො යථා උතුනා ඵුට්ඨවත්ථසදිසොති ආහ ‘‘වත්ථං විය කරජකායො’’ති. තස්මාති ‘‘වත්ථං වියා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති, කරජකායස්ස වත්ථසදිසත්තා චතුත්ථජ්ඣානසුඛස්ස ච උතුඵරණසදිසත්තාති අත්ථො. සන්තසභාවත්තා ඤාණුත්තරත්තා චෙත්ථ උපෙක්ඛාපි සුඛෙ සඞ්ගහිතාති චතුත්ථජ්ඣානෙපි සුඛග්ගහණං කතං. ‘‘පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන ඵරිත්වා නිසින්නො හොතී’’ති වචනතො චතුත්ථජ්ඣානචිත්තස්ස වත්ථසදිසතා වුත්තා. චතුත්ථජ්ඣානසමුට්ඨානරූපෙහි භික්ඛුනො කායස්ස ඵුටභාවං සන්ධාය ‘‘තංසමුට්ඨානරූපං උතුඵරණං වියා’’ති වුත්තං. පුරිසස්ස කායො විය භික්ඛුනො කරජකායොති අයං පනත්ථො පාකටොති න ගහිතො, ගහිතො එව වා ‘‘යථා හි කත්ථචි…පෙ… කායො ඵුටො හොතී’’ති වුත්තත්තා.

431. පුබ්බෙනිවාසඤාණඋපමායන්ති පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස දස්සිතඋපමායං. තංදිවසංකතකිරියාගහණං පාකතිකසත්තස්සපි යෙභුය්යෙන පාකටා හොතීති දස්සනත්ථං. තංදිවසගතගාමත්තයග්ගහණෙනෙව මහාභිනීහාරෙහි අඤ්ඤෙසම්පි පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභීනං තීසු භවෙසු කතා කිරියා යෙභුය්යෙන පාකටා හොතීති දීපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

432. සම්මුඛද්වාරාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අභිමුඛද්වාරා. අපරාපරං සඤ්චරන්තෙති තංතංකිච්චවසෙන ඉතො චිතො ච සඤ්චරන්තෙ. ඉතො පන ගෙහා…පෙ… පවිසනවසෙනපීති ඉදං චුතූපපාතඤාණස්ස විසයදස්සනවසෙන වුත්තං. ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ ඨත්වාති ද්වින්නං ගෙහද්වාරානං සම්මුඛට්ඨානභූතෙ අන්තරවීථියං වෙමජ්ඣෙ ඨත්වා. තෙසු හි එකස්ස චෙ පාචීනමුඛද්වාරං ඉතරස්ස පච්ඡිමමුඛං, තස්ස සම්මුඛං උභින්නං අන්තරවීථියං ඨිතස්ස දක්ඛිණාමුඛස්ස, උත්තරාමුඛස්ස වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස තත්ථ පවිසනකනික්ඛමනකපුරිසා යථා සුඛෙනෙව ¶ පාකටා හොන්ති, එවං දිබ්බචක්ඛුඤාණසමඞ්ගිනො චවනකඋපපජ්ජනකපුරිසා. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අඤ්ඤෙනෙව ඛණෙන පවිසන්තස්ස දස්සනං, අඤ්ඤෙන නික්ඛමන්තස්ස දස්සනං, එවං ඉමස්සපි අඤ්ඤෙනෙව ඛණෙන චවමානස්ස දස්සනං, අඤ්ඤෙන උපපජ්ජමානස්ස දස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. ඤාණස්ස පාකටාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. තස්සාති ඤාණස්ස.

433. පබ්බතසිඛරං ¶ යෙභුය්යෙන සංඛිත්තං සඞ්කුචිතං හොතීති ඉධ පබ්බතමත්ථකං ‘‘පබ්බතසඞ්ඛෙපො’’ති වුත්තං, පබ්බතපරියාපන්නො වා පදෙසො පබ්බතසඞ්ඛෙපො. අනාවිලොති අකාලුස්සො. සා චස්ස අනාවිලතා කද්දමාභාවෙන හොතීති ආහ ‘‘නික්කද්දමො’’ති. ඨිතාසුපි නිසින්නාසුපි ගාවීසු. විජ්ජමානාසූති ලබ්භමානාසු. ඉතරා ඨිතාපි නිසින්නාපි චරන්තීති වුච්චන්ති සහචරණඤායෙන. තිට්ඨන්තමෙව, න කදාචිපි චරන්තං. ද්වයන්ති සිප්පිසම්මුකං මච්ඡගුම්බන්ති ඉමං උභයං තිට්ඨන්තන්ති වුත්තං, චරන්තම්පීති අධිප්පායො. කිං වා ඉමාය සහචරියාය, යථාලාභග්ගහණං පනෙත්ථ දට්ඨබ්බං. සක්ඛරකථලස්ස හි වසෙන ‘‘තිට්ඨන්ත’’න්ති, සිප්පිසම්බුකස්ස මච්ඡගුම්බස්ස ච වසෙන ‘‘තිට්ඨන්තම්පි, චරන්තම්පී’’ති යොජනා කාතබ්බා.

434. භික්ඛූති භින්නකිලෙසොති භික්ඛු. සො හි පරමත්ථතො සමණොතිනාමකො. තත්ථ අරියමග්ගෙන සබ්බසො පාපානං සමිතාවීති සමණො. තෙනාහ ‘‘සමිතපාපත්තා’’ති. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මා වුච්චති සම්මාසම්බුද්ධො, තතො ආගතොති බ්රහ්මා, අරියමග්ගො, තං අසම්මොහපටිවෙධවසෙන අඤ්ඤාසීති බ්රාහ්මණො. තංසමඞ්ගිතාය හිස්ස පාපානං බාහිතභාවො. තෙනාහ ‘‘බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො’’ති. අට්ඨඞ්ගිකෙන අරියමග්ගජලෙන න්හාතවා නිද්ධොතකිලෙසොති න්හාතකො. ගතත්තාති පහානාභිසමයවසෙන පටිවිද්ධත්තා. තෙනාහ ‘‘විදිතත්තා’’ති. නිස්සුතත්තාති සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන සන්තානතො සබ්බසො නිහතත්තා. තෙනාහ ‘‘අපහතත්තා’’ති, මරියාදවසෙන කිලෙසානං හිංසිතත්තා අරියමග්ගෙහි ඔධිසො සබ්බසො කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘හතත්තා’’ති. ආරකත්තාති සුප්පහීනතාය විප්පකට්ඨභාවතො. තෙනාහ ‘‘දූරීභූතත්තා’’ති. උභයම්පි උභයත්ථ යොජෙතබ්බං – කිලෙසානං ආරකත්තා ¶ හතත්තා දූරීභූතත්තා ච අරියො, තථා අරහන්ති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං උත්තානත්ථත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. චූළඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා

435. පුරිමසදිසමෙවාති ¶ ‘‘අස්සපුරවාසීනං භික්ඛුසඞ්ඝෙ ගාරවබහුමානං නිපච්චකාරඤ්ච දිස්වා භික්ඛූ පිණ්ඩපාතාපචායනෙ නියොජෙන්තො ඉදං සුත්තං අභාසී’’ති පුරිමසුත්තෙ මහාඅස්සපුරෙ (ම. නි. අට්ඨ. 2.415) වුත්තසදිසමෙව. සමණානං අනුච්ඡවිකාති සමණානං සමණභාවස්ස අනුච්ඡවිකා පතිරූපා. සමණානං අනුලොමප්පටිපදාති සමණානං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස අනුකූලප්පටිපදා.

436. එතෙ ධම්මාති එතෙ පාළියං ආගතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදාදයො පාපධම්මා. උප්පජ්ජමානාති උප්පජ්ජමානා එව, පගෙව සන්තානෙ භාවිතා. මලිනෙති මලවන්තෙ කිලිට්ඨෙ. මලග්ගහිතෙති ගහිතමලෙ සඤ්ජාතමලෙ. සමණමලාති සමණානං සමණභාවස්ස මලා. දුස්සන්තීති විපජ්ජන්ති විනස්සන්ති. සමණදොසාති සමණානං සමණභාවදූසනා. කසටෙති අසාරෙ. නිරොජෙති නිත්තෙජෙ. අයතො සුඛතො අපෙතාති අපායා, නිරයාදයො, තං ඵලං අරහන්ති, තං පයොජනං වා එතෙසන්ති ආපායිකා. ඨානානි අභිජ්ඣාදයො. තෙනාහ ‘‘අපායෙ’’තිආදි. කාරණභාවෙන දුග්ගතිපරියාපන්නාය වෙදනාය හිතානීති දුග්ගතිවෙදනියානි. තෙන වුත්තං ‘‘දුග්ගතියං විපාකවෙදනාය පච්චයාන’’න්ති. තිඛිණං අයන්ති වෙකන්තකසදිසං සාරඅයං. අයෙනාති අයොඝංසකෙන. කොඤ්චසකුණානං කිර කුච්ඡියං නිවුත්ථං යං කිඤ්චි ඛරං තිඛිණඤ්ච හොති. තථා හි තෙසං වච්චං අට්ඨිම්පි පාසාණම්පි විලීයාපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘කොඤ්චසකුණෙ ඛාදාපෙන්තී’’ති. තං කිර අයචුණ්ණං අග්ගිනාපි කිච්ඡෙන දය්හති, භෙසජ්ජබලෙන පන සුඛෙන දය්හෙය්ය. තෙන වුත්තං ‘‘සුසික්ඛිතා ච නං අයකාරා බහුහත්ථකම්මමූලං ලභිත්වා කරොන්තී’’තිආදි. අතිතිඛිණං හොති, අඤ්ඤතරං අයොබන්ධනං ඵෙග්ගුදණ්ඩං විය සුඛෙනෙව ඡින්දන්ති. සසබිළාරචම්මෙහි ¶ සඞ්ඝටිතට්ඨෙන සඞ්ඝාටීති වුච්චති ආවුධපරිච්ඡදොති ආහ ‘‘සඞ්ඝාටියාති කොසියා’’ති. පරියොනද්ධන්ති පරිතො ඔනද්ධං ඡාදිතං. සමන්තතො වෙඨිතන්ති සබ්බසො පිහිතං.

437. රජොති ආගන්තුකරජො. ජල්ලන්ති සරීරෙ උට්ඨානකලොණාදිමලං. රජොජල්ලඤ්ච වතසමාදානවසෙන අනපනීතං එතස්ස අත්ථීති රජොජල්ලිකො, තස්ස. තෙනාහ ‘‘රජොජල්ලධාරිනො’’ති. උදකං ඔරොහන්තස්සාතිආදීනමත්ථො මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනායං වුත්තොයෙව. සබ්බමෙතන්තිආදීසු සබ්බසොපි වතසමාදානවසෙනාති අධිප්පායො. යස්මා සබ්බමෙතං බාහිරසමයවසෙනෙව ¶ කථිතං, තස්මා සඞ්ඝාටිකස්සාති පිලොතිකඛණ්ඩෙහි සඞ්ඝටිතත්තා ‘‘සඞ්ඝාටී’’ති ලද්ධනාමවත්ථධාරිනොති අත්ථො. තථා හි පාළියං ‘‘සඞ්ඝාටිකස්ස’’ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘භික්ඛුනො’’ති. තෙනාහ ‘‘ඉමස්මිං හී’’තිආදි. කස්මා පනෙත්ථ භගවතා සඞ්ඝාටිකත්තාදීනියෙව වතසමාදානානි පටික්ඛිත්තානීති? නයදස්සනමෙතං අඤ්ඤෙසම්පි පඤ්චාතපමූගවතාදීනං තප්පටික්ඛෙපෙනෙව පසිද්ධිතො. අපරෙ පන භණන්ති – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝාටිකස්ස සඞ්ඝාටිධාරණමත්තෙන සාමඤ්ඤං වදාමී’’ති වුත්තෙ තත්ථ නිසින්නො කොචි තිත්ථන්තරලද්ධිකො අචෙලකත්තං නු ඛො කථන්ති චින්තෙසි, අපරෙ රජොජල්ලකත්තං නු ඛො කථන්ති, එවං තං තං චින්තෙන්තානං අජ්ඣාසයවසෙන භගවා ඉමානෙව වතසමාදානානි ඉධ පටික්ඛිපීති. සඞ්ඝාටිකන්ති නිවාසනපාරුපනවසෙන සඞ්ඝාටිවන්තං. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඝාටිකං වත්ථ’’න්තිආදි. අත්තනො රුචියා මිත්තාදයො සඞ්ඝාටිකං කරෙය්යුං, පච්ඡා විඤ්ඤුතං පත්තකාලෙ සඞ්ඝාටිකත්තෙ සමාදපෙය්යුං.

438. අත්තානං විසුජ්ඣන්තං පස්සති අභිජ්ඣාදීනං සමුදාචාරාභාවතො. මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නත්තා විසුද්ධොති පන න වත්තබ්බො. පාමොජ්ජන්ති තරුණපීතිමාහ. තස්ස හි අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා කිලෙසානං වික්ඛම්භිතත්තා චිත්තස්ස විසුද්ධතං පස්සන්තස්ස පාමොජ්ජං ජායති, තං තුට්ඨාකාරං. තෙනාහ ‘‘තුට්ඨාකාරො’’ති. පීතීති පස්සද්ධිආවහා බලවපීති. නාමකායො පස්සම්භතීති ඉමිනා උභයම්පි පස්සද්ධිං වදති. වෙදියතීති අනුභවති වින්දති. ඉදානි තෙන නීවරණෙහි චිත්තස්ස විසොධනත්තං ලද්ධන්ති ආහ ¶ ‘‘අප්පනාප්පත්තං විය හොතී’’ති. අඤ්ඤත්ථ උට්ඨිතා අඤ්ඤං ඨානං උපගතාති එත්තකෙන උපමාභාවෙන උච්චනීචතාසාමඤ්ඤෙන හෙට්ඨා අසද්ධම්මානං පටිපක්ඛවසෙන දෙසනාය පරියොසාපිතත්තා වුත්තං ‘‘යථානුසන්ධිනා’’ති. මහාසීහනාදසුත්තෙ මග්ගො පොක්ඛරණියා උපමිතො ‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, පොක්ඛරණී’’තිආදිං (ම. නි. 1.154) ආරභිත්වා උපමාසංසන්දනෙ ‘‘තථායං පුග්ගලො පටිපන්නො, තථා ච ඉරියති, තඤ්ච මග්ගං සමාරුළ්හො, යථා ආසවානං ඛයා’’ති (ම. නි. 1.154) වුත්තත්තා. යථා හි පුරත්ථිමාදිදිසාහි ආගතා පුරිසා තං පොක්ඛරණිං ආගම්ම විසුද්ධරූපකායා විගතපරිළාහා ච හොන්ති, එවං ඛත්තියාදිකුලතො ආගතා තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං සාසනං ආගම්ම විසුද්ධනාමකායා විගතකිලෙසපරිළාහා ච හොන්ති. තස්මා සබ්බකිලෙසානං සමිතත්තා පරමත්ථසමණො හොතීති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච මහායමකවග්ගවණ්ණනා.