📜

5. චූළයමකවග්ගො

1. සාලෙය්යකසුත්තවණ්ණනා

439. මහාජනකායෙ ¶ ¶ සන්නිපතිතෙති කෙචි ‘‘පහංසනවිධිං දස්සෙත්වා රාජකුමාරං හාසෙස්සාමා’’ති, කෙචි ‘‘තං කීළනං පස්සිස්සාමා’’ති එවං මහාජනසමූහෙ සන්නිපතිතෙ. දෙවනටන්ති දිබ්බගන්ධබ්බං. කුසලං කුසලන්ති වචනං උපාදායාති ‘‘කච්චි කුසලං? ආම කුසල’’න්ති වචනපටිවචනවසෙන පවත්තකුසලවාදිතාය තෙ මනුස්සා ආදිතො කුසලාති සමඤ්ඤං ලභිංසු. තෙසං කුසලානං ඉස්සරාති රාජකුමාරා කොසලා. කොසලෙ ජාතා. තෙසං නිවාසොති සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව. තෙනාහ ‘‘සො පදෙසො කොසලාති වුච්චතී’’ති.

චාරිකං චරමානොති සාමඤ්ඤවචනම්පි ‘‘මහතා…පෙ… තදවසරී’’ති වචනතො විසෙසං නිවිට්ඨමෙවාති ආහ ‘‘අතුරිතචාරිකං චරමානො’’ති. මහතාති ගුණමහත්තෙනපි සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි මහතා. තස්මිඤ්හි භික්ඛුසමූහෙ කෙචි අධිසීලසික්ඛාවසෙන සීලසම්පන්නා, තථා කෙචි සීලසමාධිසම්පන්නා, කෙචි සීලසමාධිපඤ්ඤාසම්පන්නාති ගුණමහත්තෙනපි සො භික්ඛුසමූහො මහාති. තං අනාමසිත්වා සඞ්ඛ්යාමහත්තමෙව දස්සෙන්තො ‘‘සතං වා’’තිආදිමාහ. අඤ්ඤගාමපටිබද්ධජීවිකාවසෙන සමොසරන්ති එත්ථාති සමොසරණං, ගාමො නිවාසගාමො. න්ති සාලං බ්රාහ්මණගාමං. විහාරොති භගවතො විහරණට්ඨානං. එත්ථාති එතස්මිං සාලෙය්යකසුත්තෙ. අනියමිතොති අසුකස්මිං ආරාමෙ පබ්බතෙ රුක්ඛමූලෙ වාති න නියමිතො, සරූපග්ගහණවසෙන න නියමිත්වා වුත්තො. තස්මාති අනියමිතත්තා. අත්ථාපත්තිසිද්ධමත්ථං පරිකප්පනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘වනසණ්ඩො භවිස්සතී’’ති ආහ, අද්ධා භවෙය්යාති අත්ථො.

උපලභිංසූති (සාරත්ථ. ටී. 1.1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; දී. නි. ටී. 1.255; අ. නි. ටී. 2.3.64) සවනවසෙන උපලභිංසූති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සොතද්වාර…පෙ… ජානිංසූ’’ති ආහ. අවධාරණඵලත්තා සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණන්ති ආහ ‘‘පදපූරණමත්තෙ වා ¶ නිපාතො’’ති. අවධාරණත්ථෙති පන ඉමිනා ඉට්ඨත්ථාවධාරණත්ථං ඛො-සද්දග්ගහණන්ති දස්සෙති. ‘‘අස්සොසු’’න්ති ¶ පදං ඛො-සද්දෙ ගහිතෙ තෙන ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං විය හොන්තං පූරිතං නාම හොති, තෙන ච පුරිමපච්ඡිමපදානි සංසිලිට්ඨානි හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙති ආහ ‘‘පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙවා’’ති. මත්ත-සද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථො. තෙනස්ස අනත්ථන්තරදීපනතං දස්සෙති, එව-සද්දෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය එකන්තිකතං. සාලායං ජාතා සංවඩ්ඪකා සාලෙය්යකා යථා ‘‘කත්තෙය්යකා උබ්භෙය්යකා’’ති.

සමිතපාපත්තාති අච්චන්තං අනවසෙසතො සවාසනං සමිතපාපත්තා. එවඤ්හි බාහිරකවීතරාගසෙක්ඛාසෙක්ඛපාපසමනතො භගවතො පාපසමනං විසෙසිතං හොති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං ඉධ අනුස්සවත්ථො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො’’ති. ආලපනමත්තන්ති පියාලාපවචනං. පියසමුදාහාරා හෙතෙ ‘‘භො’’ති වා ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘දෙවානංපියා’’ති වා. ගොත්තවසෙනාති එත්ථ තං තායතීති ගොත්තං. ගොතමොති හි පවත්තමානං අභිධානං බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය තායති රක්ඛතීති ගොතමගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. සො පන අත්ථතො අඤ්ඤකුලපරම්පරාසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං. උච්චාකුලපරිදීපනං උදිතොදිතවිපුලඛත්තියකුලවිභාවනතො. සබ්බඛත්තියානඤ්හි ආදිභූතමහාසම්මතමහාරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නං උළාරතමං සක්යරාජකුලං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනාති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචිපි පාරිජුඤ්ඤෙන පරිහානියා අනභිභූතො අනජ්ඣොත්ථටො. තථා හි කදාචිපි තස්ස කුලස්ස තාදිසපාරිජුඤ්ඤාභාවො, අභිනික්ඛමනකාලෙ ච තතො සමිද්ධතමභාවො ලොකෙ පාකටො පඤ්ඤාතොති. සක්යකුලා පබ්බජිතොති ඉදං වචනං භගවතො සද්ධාපබ්බජිතභාවදීපනං වුත්තං මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිතභාවදීපනතො. එත්ථ ච සමණොති ඉමිනා පරික්ඛකජනෙහි භගවතො බහුමතභාවො දස්සිතො සමිතපාපතාදීපනතො, ගොතමොති ඉමිනා ලොකියජනෙහි උළාරතමකුලීනතාදීපනතො.

අබ්භුග්ගතොති එත්ථ අභි-සද්දො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ, තංයොගතො පන ‘‘භවන්තං ගොතම’’න්ති උපයොගවචනං සාමිඅත්ථෙපි සමානං ඉත්ථම්භූතයොගදීපනතො ¶ ‘‘ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො’’ති. කල්යාණොති භද්දකො. සා චස්ස කල්යාණතා උළාරවිසයතායාති ආහ ‘‘කල්යාණගුණසමන්නාගතො’’ති. තංවිසයතා හෙත්ථ සමන්නාගමො. සෙට්ඨොති එත්ථාපි එසෙව නයො යථා ‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; විසුද්ධි. 1.142; උදා. අට්ඨ. 1; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා; මහානි. අට්ඨ. 50). ‘‘භගවා ¶ අරහ’’න්තිආදිනා ගුණානං සංකිත්තනතො සංසද්දනතො ච කිත්තිසද්දො වණ්ණොති ආහ ‘‘කිත්තියෙවා’’ති. කිත්තිපරියායොපි හි සද්ද-සද්දො යථා තං ‘‘උළාරසද්දා ඉසයො ගුණවන්තො තපස්සිනො’’ති. ථුතිඝොසොති අභිත්ථවුදාහාරො. අජ්ඣොත්ථරිත්වාති පටිපක්ඛාභාවෙන අනඤ්ඤසාධාරණතාය ච අභිභවිත්වා.

සො භගවාති යො සො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා ලොකනාථො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවාති ලද්ධනාමො, සො භගවා. ‘‘භගවා’’ති හි ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං. තථා හි වුත්තං ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කත’’න්තිආදි (මහානි. 149, 198, 210; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2). පරතො පන ‘‘භගවා’’ති ගුණකිත්තනමෙව. එවං ‘‘අරහ’’න්තිආදීහි පදෙහි යෙ සදෙවකෙ ලොකෙ අතිවිය පඤ්ඤාතා බුද්ධගුණා, තෙ නානප්පකාරතො විභාවිතාති දස්සෙතුං පච්චෙකං ඉතිපි-සද්දො යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සමාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවා’’ති. ‘‘ඉතිපෙතං භූතං, ඉතිපෙතං තච්ඡ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.6) විය හි ඉධ ඉති-සද්දො ආසන්නපච්චක්ඛකාරණත්ථො, පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො තෙන තෙසං ගුණානං බහුභාවදීපනතො. තානි ගුණසල්ලක්ඛණකාරණානි සද්ධාසම්පන්නානං විඤ්ඤුජාතිකානං පච්චක්ඛානි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොතී’’තිආදි. තතො විසුද්ධිමග්ගතො. තෙසන්ති ‘‘අරහ’’න්තිආදීනං. විත්ථාරො අත්ථනිද්දෙසො ගහෙතබ්බො. තතො එව තංසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.130) වුත්තො ‘‘ආරකාති අරහං සුවිදූරභාවතො, ආරකාති අරහං ආසන්නභාවතො, රහිතබ්බස්ස අභාවතො, සයඤ්ච අරහිතබ්බතො, නත්ථි ¶ එතස්ස රහොගමනං ගතීසු පච්චාජාති, පාසංසභාවතො වා අරහ’’න්තිආදිනා ‘‘අරහ’’න්තිආදීනං පදානං අත්ථො විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො.

භවන්ති චෙත්ථ (විසුද්ධි. මහාටී. 1.130; සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා) –

‘‘සම්මා නප්පටිපජ්ජන්ති, යෙ නිහීනාසයා නරා;

ආරකා තෙහි භගවා, දූරෙ තෙනාරහං මතො.

යෙ සම්මා පටිපජ්ජන්ති, සුප්පණීතාධිමුත්තිකා;

භගවා තෙහි ආසන්නො, තෙනාපි අරහං ජිනො.

පාපධම්මා ¶ රහා නාම, සාධූහි රහිතබ්බතො;

තෙසං සුට්ඨු පහීනත්තා, භගවා අරහං මතො.

යෙ සච්ඡිකතසද්ධම්මා, අරියා සුද්ධගොචරා;

න තෙහි රහිතො හොති, නාථො තෙනාරහං මතො.

රහො වා ගමනං යස්ස, සංසාරෙ නත්ථි සබ්බසො;

පහීනජාතිමරණො, අරහං සුගතො මතො.

ගුණෙහි සදිසො නත්ථි, යස්මා ලොකෙ සදෙවකෙ;

තස්මා පාසංසියත්තාපි, අරහං ද්විපදුත්තමො.

ආරකා මන්දබුද්ධීනං, ආසන්නා ච විජානතං;

රහානං සුප්පහීනත්තා, විදූනමරහෙය්යතො;

භවෙසු ච රහාභාවා, පාසංසා අරහං ජිනො’’ති.

සුන්දරන්ති භද්දකං. තඤ්ච පස්සන්තස්ස හිතසුඛාවහභාවෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අත්ථාවහං සුඛාවහ’’න්ති. තත්ථ අත්ථාවහන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථසඤ්හිතහිතාවහං. සුඛාවහන්ති තප්පරියාපන්නතිවිධසුඛාවහං. තථාරූපානන්ති තාදිසානං. යාදිසෙහි පන ගුණෙහි භගවා සමන්නාගතො, තෙහි චතුප්පමාණිකස්ස ලොකස්ස සබ්බථාපි අච්චන්තාය පසාදනීයොති දස්සෙතුං ‘‘අනෙකෙහිපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථාභූත…පෙ… අරහතන්ති ඉමිනා ධම්මප්පමාණානං ලූඛප්පමාණානං සත්තානං භගවතො පසාදාවහතමාහ, ඉතරෙන ඉතරෙසං. දස්සනමත්තම්පිසාධු ¶ හොතීති එත්ථ කොසියසකුණස්ස වත්ථු කථෙතබ්බං. එකං පදම්පි සොතුං ලභිස්සාම, සාධුතරංයෙව භවිස්සතීති එත්ථ මණ්ඩූකදෙවපුත්තවත්ථු කථෙතබ්බං.

ඉමිනා නයෙන අගාරිකපුච්ඡා ආගතාති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. යෙභුය්යෙන හි අගාරිකා එවං පුච්ඡන්ති. අනගාරිකපුච්ඡායපි එසෙව නයො. යථා න සක්කොන්ති…පෙ… විස්සජ්ජෙන්තොති ඉමිනා සත්ථු තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං නිග්ගණ්හනවිධිං දස්සෙති. තෙසඤ්හි සංඛිත්තරුචිතාය සඞ්ඛෙපදෙසනා, තාය අත්ථං අජානන්තා විත්ථාරදෙසනං ආයාචන්ති, සා ච නෙසං සංඛිත්තරුචිතා පණ්ඩිතමානිතාය, සො ච මානො යථාදෙසිතස්ස අත්ථස්ස අජානන්තෙ අප්පතිට්ඨො හොති ¶ , ඉති භගවා තෙසං මානනිග්ගහවිධිං චින්තෙත්වා සඞ්ඛෙපෙනෙව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි, න සබ්බසො දෙසනාය අසල්ලක්ඛණත්ථං. තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතමානිකා හී’’තිආදි. යස්මා මං තුම්හෙ යාචථ, සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං න ජානිත්ථාති අධිප්පායො.

440. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථු’’න්තිආදීසු (විභ. 751) විය කොට්ඨාසත්ථො විධ-සද්දො, සො ච විභත්තිවචනවිපල්ලාසං කත්වා පච්චත්තෙ කරණවචනවසෙන ‘‘තිවිධ’’න්ති වුත්තො. අත්ථො පන කරණපුථුවචනවසෙන දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘තිවිධන්ති තීහි කොට්ඨාසෙහී’’ති. පකාරත්ථො වා විධ-සද්දො, පකාරත්ථත්තායෙව ලබ්භමානං අධම්මචරියාවිසමචරියාභාවසාමඤ්ඤං, කායද්වාරිකභාවසාමඤ්ඤං වා උපාදාය එකත්තං නෙත්වා ‘‘තිවිධ’’න්ති වුත්තං. පකාරභෙදෙ පන අපෙක්ඛිතෙ ‘‘තිවිධා’’ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කායෙනාති එත්ථ කායොති චොපනකායො අධිප්පෙතො, සො ච අධම්මචරියාය ද්වාරභූතො තෙන විනා තස්සා අප්පවත්තනතො. කායෙනාති ච හෙතුම්හි කරණවචනං. කිඤ්චාපි හි අධම්මචරියාසඞ්ඛාතචෙතනාසමුට්ඨානා සා විඤ්ඤත්ති, න ච සා පට්ඨානෙ ආගතෙසු චතුවීසතියා පච්චයෙසු එකෙනපි පච්චයෙන චෙතනාය පච්චයො හොති, තස්සා පන තථාපවත්තමානාය කායකම්මසඤ්ඤිතාය චෙතනාය පවත්ති හොතීති තෙන ද්වාරෙන ලක්ඛිතබ්බභාවතො තස්සා කාරණං විය ච සබ්බොහාරමත්තං හොති. කායද්වාරෙනාති වා කායෙන ද්වාරභූතෙන කායද්වාරභූතෙනාති තං ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. අධම්මං චරති එතායාති අධම්මචරියා, ¶ තථාපවත්තා චෙතනා. අධම්මොති පන තංසමුට්ඨානො පයොගො දට්ඨබ්බො. ධම්මතො අනපෙතාති ධම්මා, න ධම්මාති අධම්මා, අධම්මා ච සා චරියා චාති අධම්මචරියා. පච්චනීකසමනට්ඨෙන සමං, සමානං සදිසං යුත්තන්ති වා සමං, සුචරිතං. සමතො විගතං, විරුද්ධං වා තස්සාති විසමං, දුච්චරිතං. සා එව විසමා චරියාති විසමචරියා. සබ්බෙසු කණ්හසුක්කපදෙසූති ‘‘චතුබ්බිධං වාචාය අධම්මචරියාවිසමචරියා හොතී’’තිආදිනා උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ආගතෙසු සබ්බෙසු කණ්හපදෙසු – ‘‘තිවිධං ඛො ගහපතයො කායෙන ධම්මචරියාසමචරියා හොතී’’තිආදිනා උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ආගතෙසු සබ්බෙසු සුක්කපදෙසු ච.

රොදෙති කුරූරකම්මන්තතාය පරපටිබද්ධෙ සත්තෙ අස්සූනි මොචෙතීති රුද්දො, සො එව ලුද්දො ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා. කක්ඛළොති ලුද්දො. දාරුණොති ඵරුසො. සාහසිකොති සාහස්සකාරී. සචෙපි න ලිප්පන්ති. තථාවිධො පරෙසං ඝාතනසීලො ලොහිතපාණීත්වෙව වුච්චති යථා දානසීලො පරෙසං දානත්ථං අධොතහත්ථොපි ‘‘පයතපාණී’’ත්වෙව වුච්චති. පහරණං පහාරදානමත්තං හතං, පවුද්ධං පහරණං පරස්ස මාරණං පහතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘හතෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිවිට්ඨොති අභිනිවිට්ඨො පසුතො.

යස්ස ¶ වසෙන ‘‘පරස්සා’’ති සාමිනිද්දෙසො, තං සාපතෙය්යං. යඤ්හි සාමඤ්ඤතො ගහිතං, තං තෙනෙව සාමිනිද්දෙසෙන පකාසිතන්ති ආහ ‘‘පරස්ස සන්තක’’න්ති. පරස්සපරවිත්තූපකරණන්ති වා එකමෙවෙතං සමාසපදං, යං කිඤ්චි පරසන්තකං විසෙසතො පරස්ස විත්තූපකරණං වාති අත්ථො. තෙහි පරෙහීති යෙසං සන්තකං, තෙහි. යස්ස වසෙන පුරිසො ‘‘ථෙනො’’ති වුච්චති, තං ථෙය්යන්ති ආහ ‘‘අවහරණචිත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. ථෙය්යසඞ්ඛාතෙන, න විස්සාසතාවකාලිකාදිවසෙනාති අත්ථො.

මතෙ වාති වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො. තෙන පබ්බජිතාදිභාවං සඞ්ගණ්හාති. එතෙනුපායෙනාති යං මාතරි මතාය, නට්ඨාය වා පිතා රක්ඛති, සා පිතුරක්ඛිතා. යං උභොසු අසන්තෙසු භාතා රක්ඛති, සා ¶ භාතුරක්ඛිතාති එවමාදිං සන්ධායාහ. සභාගකුලානීති ආවාහකිරියාය සභාගානි කුලානි. දස්සුකවිධිං වා උද්දිස්ස ඨපිතදණ්ඩාරාජාදීහි. සම්මාදිට්ඨිසුත්තෙ (ම. නි. අට්ඨ. 1.89) ‘‘අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා’’ති එවං වුත්තමිච්ඡාචාරලක්ඛණවසෙන.

හත්ථපාදාදිහෙතූති හත්ථපාදාදිභෙදනහෙතු. ධනහෙතූති ධනස්ස ලාභහෙතු ජානිහෙතු ච. ලාභොති ඝාසච්ඡාදනානි ලබ්භතීති ලාභො. කිඤ්චික්ඛන්ති කිඤ්චිමත්තකං ආමිසජාතං. තෙනාහ ‘‘යං වා’’තිආදි. ජානන්තොයෙවාති මුසාභාවං තස්ස වත්ථුනො අත්ථි, තං ජානන්තො එව.

අණ්ඩකාති වුච්චති රුක්ඛෙ අණ්ඩසදිසා ගණ්ඨියො. යථා ථද්ධා විසමා දුබ්බිනීතා ච හොන්ති, එවමෙවං ඛුංසනවම්භනවසෙන පවත්තවාචාපි හි ‘‘අණ්ඩකා’’ති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘යථා සදොසෙ රුක්ඛෙ’’තිආදි. කක්කසාති ඵරුසා එව, සො පනස්සා කක්කසභාවො බ්යාපාදනිමිත්තතාය තතො පූතිකාති. තෙනාහ ‘‘යථා නාමා’’තිආදි. කටුකාති අනිට්ඨා. අමනාපාති න මනවඩ්ඪනී, තතො එව දොසජනනී, චිත්තසන්දොසුප්පත්තිකාරිකා. මම්මෙසූති ඝට්ටනෙන දුක්ඛුප්පත්තිතො මම්මසදිසෙසු ජාතිආදීසු. ලග්ගනකාරීති එවං වදන්තස්ස එවං වදාමීති අත්ථාධිප්පායෙන ලග්ගනකාරී, න බ්යඤ්ජනවසෙන. කොධස්ස ආසන්නා තස්ස කාරණභාවතො. සදොසවාචායාති අත්තනො සමුට්ඨාපකදොසස්ස වසෙන සදොසවාචාය වෙවචනානි.

අකාලෙනාති අයුත්තකාලෙන. අකාරණනිස්සිතන්ති නිප්ඵලං. ඵලඤ්හි කාරණනිස්සිතං නාම තදවිනාභාවතො. අකාරණනිස්සිතං නිප්ඵලං, සම්ඵන්ති අත්ථො. අසභාවවත්තාති අයාථාවවාදී. අසංවරවිනයපටිසංයුත්තස්සාති සංවරවිනයරහිතස්ස, අත්තනො සුණන්තස්ස ච න සංවරවිනයාවහස්ස වත්තා. හදයමඤ්ජූසායං නිධෙතුන්ති අහිතසංහිතත්තා චිත්තං අනුප්පවිසෙත්වා නිධෙතුං ¶ . අයුත්තකාලෙති ධම්මං කථෙන්තෙන යො අත්ථො යස්මිං කාලෙ වත්තබ්බො, තතො පුබ්බෙ පච්ඡා තස්ස අකාලො, තස්මිං අයුත්තකාලෙ වත්තා හොති. අනපදෙසන්ති භගවතා අසුකසුත්තෙ එවං වුත්තන්ති සුත්තාපදෙසවිරහිතං. අපරිච්ඡෙදන්ති පරිච්ඡෙදරහිතං ¶ . යථා පන වාචා පරිච්ඡෙදරහිතා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සුත්තං වා’’තිආදි වුත්තං. උපලබ්භන්ති අනුයොගං. බාහිරකථංයෙවාති යං සුත්තං, ජාතකං වා නික්ඛිත්තං, තස්ස සරීරභූතං කථං අනාමසිත්වා තතො බහිභූතංයෙව කථං. සම්පජ්ජිත්වාති විරුළ්හං ආපජ්ජිත්වා. පවෙණිජාතකාවාති අනුජාතපාරොහමූලානියෙව තිට්ඨන්ති. ආහරිත්වාති නික්ඛිත්තසුත්තතො අඤ්ඤම්පි අනුයොගඋපමාවත්ථුවසෙන තදනුපයොගිනං ආහරිත්වා. ජානාපෙතුන්ති එතදත්ථමිදං වුත්තන්ති ජානාපෙතුං යො සක්කොති. තස්ස කථෙතුන්ති තස්ස තථාරූපස්ස ධම්මකථිකස්ස බහුම්පි කථෙතුං වට්ටති. න අත්ථනිස්සිතන්ති අත්තනො පරෙසඤ්ච න හිතාවහං.

අභිජ්ඣායනං යෙභුය්යෙන පරසන්තකස්ස දස්සනවසෙන හොතීති ‘‘අභිජ්ඣාය ඔලොකෙතා හොතී’’ති වුත්තං. අභිජ්ඣායන්තො වා අභිජ්ඣායිතං වත්ථුං යත්ථ කත්ථචි ඨිතම්පි පච්චක්ඛතො පස්සන්තො විය අභිජ්ඣායතීති වුත්තං ‘‘අභිජ්ඣාය ඔලොකෙතා හොතී’’ති. කම්මපථභෙදො න හොති, කෙවලං ලොභමත්තොව හොති පරිණාමනවසෙන අප්පවත්තත්තා. යථා පන කම්මපථභෙදො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘යදා පනා’’තිආදි වුත්තං. පරිණාමෙතීති අත්තනො සන්තකභාවෙන පරිග්ගය්හ නාමෙති.

විපන්නචිත්තොති බ්යාපාදෙන විපත්තිං ආපාදිතචිත්තො. තෙනාහ ‘‘පූතිභූතචිත්තො’’ති. බ්යාපාදො හි විසං විය ලොහිතස්ස චිත්තං පූතිභාවං ජනෙති. දොසෙන දුට්ඨචිත්තසඞ්කප්පොති විසෙන විය සප්පිආදිකොපෙන දූසිතචිත්තසඞ්කප්පො. ඝාතීයන්තූති හනීයන්තු. වධං පාපුණන්තූති මරණං පාපුණන්තු. මා වා අහෙසුන්ති සබ්බෙන සබ්බං න හොන්තු. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චිපි මා අහෙසු’’න්ති, අනවසෙසවිනාසං පාපුණන්තූති අත්ථො. හඤ්ඤන්තූති ආදිචින්තනෙනෙවාති එකන්තතො විනාසචින්තාය එව.

මිච්ඡාදිට්ඨිකොති අයොනිසො උප්පන්නදිට්ඨිකො. සො ච එකන්තතො කුසලපටිපක්ඛදිට්ඨිකොති ආහ ‘‘අකුසලදස්සනො’’ති. විපල්ලත්ථදස්සනොති ධම්මතාය විපරියාසග්ගාහී. නත්ථි දින්නන්ති දෙය්යධම්මසීසෙන දානං වුත්තන්ති ආහ ‘‘දින්නස්ස ඵලාභාවං සන්ධාය වදතී’’ති. දින්නං පන අන්නාදිවත්ථුං කථං පටික්ඛිපති. එස නයො ‘‘යිට්ඨං හුත’’න්ති එත්ථාපි. මහායාගොති සබ්බසාධාරණං මහාදානං. පහෙණකසක්කාරොති පාහුනකානං කත්තබ්බසක්කාරො. ඵලන්ති ආනිසංසඵලඤ්ච නිස්සන්දඵලඤ්ච. විපාකොති සදිසං ¶ ඵලං. පරලොකෙ ඨිතස්ස අයං ලොකො නත්ථීති පරලොකෙ ඨිතස්ස කම්මුනා ලද්ධබ්බො අයං ලොකො න හොති. ඉධලොකෙ ඨිතස්සපි පරලොකො නත්ථීති ඉධලොකෙ ඨිතස්ස කම්මුනා ලද්ධබ්බො පරලොකො න හොති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සබ්බෙ තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්තී’’ති ¶ . ඉමෙ සත්තා යත්ථ යත්ථ භවයොනිගතිආදීසු ඨිතා තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජන්ති නිරුදයවිනාසවසෙන විනස්සන්ති. ඵලාභාවවසෙනාති මාතාපිතූසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තීනං ඵලස්ස අභාවවසෙන ‘‘නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා’’ති වදති, න මාතාපිතූනං, නාපි තෙසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තීනං අභාවවසෙන තෙසං ලොකපච්චක්ඛත්තා. බුබ්බුළකස්ස විය ඉමෙසං සත්තානං උප්පාදො නාම කෙවලොව, න චවිත්වා ආගමනපුබ්බකොති දස්සනත්ථං ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘චවිත්වා උපපජ්ජනකසත්තා නාම නත්ථීති වදතී’’ති. සමණෙන නාම යාථාවතො ජානන්තෙන කස්සචි කිඤ්චි අකථෙත්වා සඤ්ඤතෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤථා අහොපුරිසිකා නාම සියා, කිං පරො පරස්ස කරිස්සති, තථා අත්තනො සම්පාදනස්ස කස්සචි අවසරො එව නත්ථි තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතොති ආහ ‘‘යෙ ඉමඤ්ච…පෙ… පවෙදෙන්තී’’ති. එත්තාවතාති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා බ්යපදෙසෙන. දසවත්ථුකාති පටික්ඛිපිතබ්බානි දස වත්ථූනි එතිස්සාති දසවත්ථුකා.

441. අනභිජ්ඣාදයො හෙට්ඨා අත්ථතො පකාසිතත්තා උත්තානත්ථායෙව.

442. සහ බ්යයති ගච්ඡතීති සහබ්යො, සහවත්තනකො, තස්ස භාවො සහබ්යතා, සහපවත්තීති ආහ ‘‘සහභාවං උපගච්ඡෙය්ය’’න්ති. බ්රහ්මානං කායො සමූහොති බ්රහ්මකායො, තප්පරියාපන්නතාය තත්ථ ගතාති බ්රහ්මකායිකා. කාමං චෙතාය සබ්බස්සපි බ්රහ්මනිකායස්ස සමඤ්ඤාය භවිතබ්බං, ‘‘ආභාන’’න්තිආදිනා පන දුතියජ්ඣානභූමිකාදීනං උපරි ගහිතත්තා ගොබලීබද්දඤායෙන තදවසෙසානං අයං සමඤ්ඤාති ආහ ‘‘බ්රහ්මකායිකානං දෙවානන්ති පඨමජ්ඣානභූමිදෙවාන’’න්ති. ආභා නාම විසුං දෙවා නත්ථි, පරිත්තාභාදීනංයෙව පන ආභාවන්තතාසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා පවත්තං එතං අධිවචනං, යදිදං ‘‘ආභා’’ති යථා ‘‘බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතමහාබ්රහ්මානං ¶ බ්රහ්මකායිකා’’ති. පරිත්තාභානන්තිආදි පනාති ආදි-සද්දෙන අප්පමාණාභානං දෙවානං ආභස්සරානං දෙවානන්ති ඉමං පාළිං සඞ්ගණ්හාති. එකතො අග්ගහෙත්වාති ආභාති වා, එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤාති වා එකතො අග්ගහෙත්වා. තෙසංයෙවාති ආභාති වුත්තදෙවානංයෙව. භෙදතො ගහණන්ති කාරණස්ස හීනාදිභෙදභින්නතාදස්සනවසෙන පරිත්තාභාදිග්ගහණං. ඉති භගවා ආසවක්ඛයං දස්සෙත්වාති එවං භගවා ධම්මචරියං, සමචරියං, වට්ටනිස්සිතං සුගතිගාමිපටිපදං, විවට්ටනිස්සිතං ආසවක්ඛයගාමිපටිපදං කත්වා තිභවභඤ්ජනතො ආසවක්ඛයං දස්සෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙසි.

ඉධ ඨත්වාති ඉමස්මිං ධම්මචරියාසමචරියාය නිද්දෙසෙ ඨත්වා. දෙවලොකා සමානෙතබ්බාති ඡබ්බීසතිපි ¶ දෙවලොකා සමොධානෙතබ්බා. වීසති බ්රහ්මලොකාති තංතංභවපරියාපන්නනිකායවසෙන වීසති බ්රහ්මලොකා, වීසති බ්රහ්මනිකායාති අත්ථො. දසකුසලකම්මපථෙහීති යථාරහං දසකුසලකම්මපථෙහි කම්මූපනිස්සයපච්චයභූතෙහි කෙවලං උපනිස්සයභූතෙහි ච නිබ්බත්ති දස්සිතා.

තිණ්ණං සුචරිතානන්ති තිණ්ණං කාමාවචරසුචරිතානං. කාමාවචරග්ගහණඤ්චෙත්ථ මනොසුචරිතාපෙක්ඛාය. විපාකෙනෙවාති ඉමිනා විපාකුප්පාදෙනෙව නිබ්බත්ති හොති, න උපනිස්සයතාමත්තෙනාති දස්සෙති. ‘‘උපනිස්සයවසෙනා’’ති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘දස කුසලකම්මපථා හී’’තිආදි වුත්තං. දුතියාදීනි භාවෙත්වාතිආදීසුපි ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘උපනිස්සයවසෙනා’’ති වුත්තං, නනු පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.41) – ‘‘පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං පහානං සීලං, වෙරමණි සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීල’’න්තිආදිනා සබ්බෙසුපි ඣානෙසු සීලං උද්ධටන්ති තස්ස වසෙන උපරිදෙවලොකානම්පි විපාකෙන නිබ්බත්ති වත්තබ්බාති? න, තස්ස පරිඤ්ඤාය දෙසනත්තා, පරිඤ්ඤාය දෙසනතා චස්ස ‘‘යත්ථ ච පහාන’’න්තිආදිනා විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. මහාටී. 2.837, 839) පකාසිතා එව. තථා හි ඉධාපි ‘‘දස කුසලකම්මපථා හි සීල’’න්තිආදිනා සීලස්ස රූපාරූපභවානං උපනිස්සයතා විභාවිතා, න නිබ්බත්තකතාය. කස්මා පනෙත්ථ භාවනාලක්ඛණාය ධම්මචරියාය භවවිසෙසෙ විභජියමානෙ අසඤ්ඤභවො න ගහිතොති ආහ ‘‘අසඤ්ඤභවො ¶ පන…පෙ… න නිද්දිට්ඨො’’ති. බාහිරකා හි අයථාභූතදස්සිතාය අසඤ්ඤභවං භවවිප්පමොක්ඛං මඤ්ඤමානා තදුපගජ්ඣානං භාවෙත්වා අසඤ්ඤෙසු නිබ්බත්තන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං බ්රහ්මජාලට්ඨකථායං තංසංවණ්ණනායඤ්ච (දී. නි. අට්ඨ. 1.68-73; දී. නි. ටී. 1.68-73) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සාලෙය්යකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. වෙරඤ්ජකසුත්තවණ්ණනා

444. වෙරඤ්ජවාසිනොති ¶ වෙරඤ්ජගාමවාසිනො. කෙචි පන ‘‘විවිධරට්ඨවාසිනො වෙරඤ්ජකා’’ති එතමත්ථං වදන්ති, තෙසං මතෙන ‘‘වෙරජ්ජකා’’ති පාළියා භවිතබ්බන්ති. අනියමිතකිච්චෙනාති ‘‘ඉමිනා නාමා’’ති එවං න නියමිතෙන කිච්චෙන. අයං විසෙසොති අයං පුග්ගලාධිට්ඨානධම්මාධිට්ඨානකතො ඉමෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු දෙසනාය විසෙසො, අත්ථො පන දෙසනානයො ච මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය අවිසිට්ඨොති දස්සෙති. කස්මා පන භගවා කත්ථචි පුග්ගලාධිට්ඨානදෙසනං දෙසෙති, කත්ථචි ධම්මාධිට්ඨානන්ති? දෙසනාවිලාසතො වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො ච. දෙසනාවිලාසප්පත්තා හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙ යථාරුචි කත්ථචි පුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා, කත්ථචි ධම්මාධිට්ඨානං කත්වා ධම්මං දෙසෙන්ති. යෙ පන වෙනෙය්යා සාසනක්කමං අනොතිණ්ණා, තෙසං පුග්ගලාධිට්ඨානදෙසනං දෙසෙන්ති. යෙ ඔතිණ්ණා, තෙසං ධම්මාධිට්ඨානං. සම්මුතිසච්චවිසයා පුග්ගලාධිට්ඨානා, ඉතරා පරමත්ථසච්චවිසයා. පුරිමා කරුණානුකූලා, ඉතරා පඤ්ඤානුකූලා. සද්ධානුසාරිගොත්තානං වා පුරිමා. තෙ හි පුග්ගලප්පමාණා, පච්ඡිමා ධම්මානුසාරීනං. සද්ධාචරිතතාය වා ලොකාධිපතීනං වසෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා, පඤ්ඤාචරිතතාය ධම්මාධිපතීනං වසෙන ධම්මාධිට්ඨානා. පුරිමා ච නෙය්යත්ථා, පච්ඡිමා නීතත්ථා. ඉති භගවා තං තං විසෙසං අවෙක්ඛිත්වා තත්ථ තත්ථ දුවිධං දෙසනං දෙසෙතීති වෙදිතබ්බං.

වෙරඤ්ජකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. මහාවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා

449. ගරුභාවො ¶ ¶ ගාරවං, පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකරණීයතා. සහ ගාරවෙනාති සගාරවො, ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පතිස්සවනං පතිස්සවො, සහ පතිස්සවෙන සප්පතිස්සවො, පතිස්සවභූතං තංසභාගඤ්ච යං කිඤ්චි ගරුකරණං. සගාරවෙ සප්පතිස්සවචනං සගාරවසප්පතිස්සවචනං. ගරුකරණං වා ගාරවො, සගාරවස්ස සප්පතිස්සවචනං සගාරවසප්පතිස්සවචනං. එතෙන සභාවෙනෙව සගාරවස්ස තථාපවත්තං වචනන්ති දස්සෙති. අඤ්ඤත්ථ දු-සද්දො ගරහත්ථොපි හොති ‘‘දුක්ඛං දුප්පුත්තො’’තිආදීසු විය, ඉධ පන සො න සම්භවති කුච්ඡිතාය පඤ්ඤාය අභාවතොති ආහ ‘‘පඤ්ඤාය දුට්ඨං නාම නත්ථී’’ති. ‘‘දුස්සීලො’’තිආදීසු විය අභාවත්ථො දු-සද්දොති වුත්තං ‘‘අප්පඤ්ඤො නිප්පඤ්ඤොති අත්ථො’’ති. කිත්තකෙනාති කෙන පරිමාණෙන. තං පන පරිමාණං යස්මා පරිමෙය්යස්ස අත්ථස්ස පරිච්ඡින්දනං හොති, නු-සද්දො ච පුච්ඡාය ජොතකො, තස්මා ‘‘කිත්තාවතා නු ඛොති කාරණපරිච්ඡෙදපුච්ඡා’’ති වත්වා ‘‘කිත්තකෙන නු ඛො එවං වුච්චතීති අත්ථො’’ති ආහ. ‘‘කාරණපරිච්ඡෙදපුච්ඡා’’ති ඉමිනා ‘‘කිත්තාවතා’’ති සාමඤ්ඤතො පුච්ඡාභාවො දස්සිතො, න විසෙසතො, තස්ස පුච්ඡාවිසෙසභාවඤාපනත්ථං මහානිද්දෙසෙ ආගතා සබ්බාව පුච්ඡා අත්ථුද්ධාරනයෙන දස්සෙති ‘‘පුච්ඡා ච නාමා’’තිආදිනා. අදිට්ඨං ජොතීයති එතායාති අදිට්ඨජොතනා, පුච්ඡා. දිට්ඨසංසන්දනා සාකච්ඡාවසෙන විනිච්ඡයකරණං. විමති ඡිජ්ජති එතායාති විමතිච්ඡෙදනා. අනුමතියා පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ’’තිආදිපුච්ඡාය හි ‘‘කිං තුම්හාකං අනුමතී’’ති අනුමති පුච්ඡිතා හොති. කථෙතුං කම්යතාය පුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා.

ලක්ඛණන්ති ඤාතුං ඉච්ඡිතො යො කොචි සභාවො. අඤ්ඤාතන්ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන අඤ්ඤාතභාවං ආහ. අදිට්ඨන්ති දස්සනභූතෙන පච්චක්ඛං විය අදිට්ඨතං. අතුලිතන්ති ‘‘එත්තකං ඉද’’න්ති තුලනභූතෙන අතුලිතතං. අතීරිතන්ති තීරණභූතෙන අකතඤාණකිරියාසමාපනතං. අවිභූතන්ති ඤාණස්ස අපාකටභාවං. අවිභාවිතන්ති ඤාණෙන අපාකටීකතභාවං. ඉධ දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා අධිප්පෙතා, න අදිට්ඨජොතනා විමතිච්ඡෙදනා චාති.

කථමයං ¶ අත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘ථෙරො හී’’තිආදි. සයං විනිච්ඡිනන්තොති සයමෙව තෙසං පඤ්හානං අත්ථං විසෙසෙන නිච්ඡිනන්තො. ඉදං සුත්තන්ති ඉදං පඤ්චවීසතිපඤ්හපටිමණ්ඩිතසුත්තං, න ¶ යං කිඤ්චි අනවසෙසෙනෙව මත්ථකං පාපෙසීති. ‘‘සයමෙව පඤ්හං සමුට්ඨාපෙත්වා සයං විනිච්ඡිනන්තො’’ති එත්ථ චතුක්කොටිකං භවතීති දස්සෙන්තො ‘‘එකච්චො හී’’තිආදිමාහ. පඤ්හං සමුට්ඨාපෙතුංයෙව සක්කොතීති පුච්ඡනවිධිංයෙව ජානාති. න නිච්ඡෙතුන්ති නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විස්සජ්ජනවිධිං න ජානාතීති අත්ථො. විසෙසට්ඨානන්ති අඤ්ඤෙහි අසදිසට්ඨානං. ථෙරෙන සදිසොති ථෙරෙන සදිසො සාවකො නත්ථි.

සංසන්දිත්වාති සංයොජෙත්වා සමානං කත්වා, යථා තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පවත්තං, තථා තං අවිලොමෙත්වාති අත්ථො. ලීළායන්තොති ලීළං කරොන්තො. ධම්මකථිකතාය අග්ගභාවප්පත්තියා තත්ථ අප්පටිහතඤාණතාය බුද්ධලීළාය විය චතුන්නං පරිසානං ගමනං ගණ්හන්තො ධම්මකථං කථෙති.

ඉතො වා එත්තො වා අනුක්කමිත්වාති උග්ගහිතකථාමග්ගතො යත්ථ කත්ථචි ඊසකම්පි අනුක්කමිත්වා උග්ගහිතනියාමෙනෙවාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යට්ඨිකොටි’’න්තිආදි. එකපදිකන්ති එකපදනික්ඛෙපමත්තං. දණ්ඩකසෙතුන්ති එකදණ්ඩකමයං සෙතුං. හෙට්ඨා ච උපරි ච සුත්තපදානං ආහරණෙන තෙපිටකං බුද්ධවචනං හෙට්ඨුපරියං කරොන්තො. ජාතස්සරසදිසඤ්ච ගාථං, සුත්තපදං වා නික්ඛිපිත්වා තත්ථ නානාඋපමාකාරණානි ආහරන්තො තානි ච තෙහි සුත්තපදෙහි බොධෙන්තො සමුට්ඨාපෙන්තො ‘‘ජාතස්සරෙ පඤ්චවණ්ණානි කුසුමානි ඵුල්ලාපෙන්තො විය සිනෙරුමත්ථකෙ වට්ටිසහස්සං ජාලෙන්තො වියා’’ති වුත්තො.

එකපදුද්ධාරෙති එකස්මිං පදුද්ධාරණක්ඛණෙ. පදවසෙන සට්ඨි පදසතසහස්සානි ගාථාවසෙන පන්නරස ගාථාසහස්සානි. ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හන්තො වියාති පච්චෙකං පුප්ඵානි අනොචිනිත්වා වල්ලිමෙව ආකඩ්ඪිත්වා එකජ්ඣං පුප්ඵානි කත්වා ගණ්හන්තො විය. තෙනාහ ‘‘එකප්පහාරෙනෙවා’’ති. ගතිමන්තානන්ති අතිසයාය ඤාණගතියා යුත්තානං. ධිතිමන්තානන්ති ධාරණබලෙන යුත්තානං.

අනන්තනයුස්සදන්ති ¶ පච්චයුප්පන්නභාසිතත්ථනිබ්බානවිපාකකිරියාදිවසෙන අනන්තපභෙදෙ විසයෙ පවත්තියා අනන්තනයෙහි උස්සන්නං උපචිතං. චතුරොඝනිත්ථරණත්ථිකානං තිත්ථෙ ඨපිතනාවා වියාති යොජනා. සහස්සයුත්තආජඤ්ඤරථොති වෙජයන්තරථං සන්ධාය වදති.

යස්මා පුච්ඡායං බ්යාපනිච්ඡානයෙන ‘‘දුප්පඤ්ඤො දුප්පඤ්ඤො’’ති ආමෙඩිතවසෙන වුත්තං, තස්මා ධම්මසෙනාපති පුච්ඡිතමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො පුච්ඡාසභාගෙන ‘‘නප්පජානාති නප්පජානාතී’’ති ආමෙඩිතවසෙනෙවාහ. තත්ථ ඉති-සද්දො කාරණත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා නප්පජානාති, තස්මා දුප්පඤ්ඤොති ¶ වුච්චතී’’ති ආහ. ඉදං දුක්ඛන්ති ඉදං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං අරියසච්චං. තඤ්ච ඛො රුප්පනං වෙදියනං සඤ්ජානනං අභිසඞ්ඛරණං විජානනන්ති සඞ්ඛෙපතො එත්තකං. ඉතො උද්ධං කිඤ්චි ධම්මජාතං දුක්ඛං අරියසච්චං නාම නත්ථීති යාථාවසරසලක්ඛණතො පවත්තික්කමතො චෙව පීළනසඞ්ඛතසන්තාපවිපරිණාමලක්ඛණතො ච යථාභූතං අරියමග්ගපඤ්ඤාය නප්පජානාති. අවසෙසපච්චයසමාගමෙ උදයති උප්පජ්ජති, ස්වායං සමුදයො සංසාරපවත්තිභාවෙනාති ආහ ‘‘පවත්තිදුක්ඛපභාවිකා’’ති, දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදිකාති අත්ථො. යාථාවසරසලක්ඛණතොති යථාභූතං අනුපච්ඡෙදකරණරසතො චෙව සම්පිණ්ඩනනිදානසංයොගපලිබොධලක්ඛණතො ච.

ඉදං නාම ඨානං පත්වාති ඉදං නාම අප්පවත්තිකාරණං ආගම්ම. නිරුජ්ඣතීති අනුප්පාදනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣති, තෙනාහ ‘‘උභින්නං අප්පවත්තී’’ති. යාථාවසරසලක්ඛණතොති යථාභූතං අච්චුතිරසතො චෙව නිස්සරණවිවෙකාසඞ්ඛතාමතලක්ඛණතො ච. අයං පටිපදාති අයං සම්මාදිට්ඨිආදිකා සමොධානලක්ඛණා පටිපජ්ජති එතායාති පටිපදා. දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡතීති දුක්ඛනිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන ගච්ඡති ආරබ්භ පවත්තති. යාථාවසරසලක්ඛණතොති යථාභූතං කිලෙසප්පහානකරණසරසතො චෙව නිය්යානහෙතුදස්සනාධිපතෙය්යලක්ඛණතො ච නප්පජානාති. අනන්තරවාරෙති දුතියවාරෙ. ඉමිනාව නයෙනාති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පඨමවාරෙ වුත්තනයෙන. තත්ථ හි දුප්පඤ්ඤනිද්දෙසත්තා පජානනපටික්ඛෙපවසෙන දෙසනා ආගතා, ඉධ පඤ්ඤවන්තනිද්දෙසත්තා පජානනවසෙනාති අයමෙව විසෙසො. එත්ථාති දුතියවාරෙ.

සවනතොති ¶ කම්මට්ඨානස්ස සවනතො උග්ගණ්හාති. ගන්ථසවනමුඛෙන හි තදත්ථස්ස උග්ගහණං. ඨපෙත්වා තණ්හන්තිආදි තස්ස උග්ගහණාකාරනිදස්සනං. අභිනිවිසතීති විපස්සනාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිසති විපස්සනාකම්මට්ඨානං පට්ඨපෙති. නො විවට්ටෙති විවට්ටෙ අභිනිවෙසො න හොති අවිසයත්තා. අයන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො.

පඤ්චක්ඛන්ධාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඛන්ධවසෙන විපස්සනාභිනිවෙසස්ස චක්ඛාදිවසෙන වෙදනාදිවසෙන ච සතිපි අනෙකවිධත්තෙ සුකරං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති චතුධාතුමුඛෙන තං දස්සෙතුං ‘‘ධාතුකම්මට්ඨානවසෙන ඔතරිත්වා’’ති ආහ. රූපන්ති වවත්ථපෙතීති රුප්පනට්ඨෙන රූපන්ති අසඞ්කරතො පරිච්ඡින්දති. තදාරම්මණාති තං රූපං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනකා. නාමන්ති වෙදනාදිචතුක්කං නමනට්ඨෙන නාමන්ති වවත්ථාපෙති. යමකතාලක්ඛන්ධං භින්දන්තො විය යමකං භින්දිත්වා ‘‘අරූපං, රූපඤ්චා’’ති ද්වෙව ඉමෙ ධම්මා, න එත්ථ කොචි අත්තා වා අත්තනියං වාති නාමරූපං වවත්ථපෙති පරිච්ඡින්දති ¶ පරිග්ගණ්හාති. එත්තාවතා දිට්ඨිවිසුද්ධි දස්සිතා. තං පනෙතං නාමරූපං න අහෙතුකං. යස්මා සබ්බං සබ්බත්ථ සබ්බදා ච නත්ථි, තස්මා සහෙතුකං. කීදිසෙන හෙතුනා? න ඉස්සරාදිවිසමහෙතුනා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.447) වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං. සහෙතුකත්තා එව සපච්චයං. අවිජ්ජාදයොති අවිජ්ජාතණ්හුපාදානකම්මාහාරාදයො. එවන්ති ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ චෙව රූපවෙදනාදිකෙ පච්චයුප්පන්නධම්මෙ ච වවත්ථපෙත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා පරිග්ගහෙත්වා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො, තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50). එත්තාවතා කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිං දස්සෙති.

හුත්වාති හෙතුපච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජිත්වා. අභාවට්ඨෙනාති තදනන්තරමෙව විනස්සනට්ඨෙන. අනිච්චාති අනිච්චා අද්ධුවා. අනිච්චලක්ඛණං ආරොපෙතීති තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අනිච්චතාසඞ්ඛාතං සාමඤ්ඤලක්ඛණං නිරොපෙති. තතොති අනිච්චලක්ඛණාරොපනතො පරං, තතො වා අනිච්චභාවතො. උදයබ්බයප්පටිපීළනාකාරෙනාති උප්පාදනිරොධෙහි පති පති අභික්ඛණං පීළනාකාරෙන හෙතුනා දුක්ඛා අනිට්ඨා, දුක්ඛමා වා. අවසවත්තනාකාරෙනාති කස්සචි වසෙන අවසවත්තනාකාරෙන. අනත්තාති න සයං අත්තා, නාපි නෙසං කොචි අත්තා අත්ථීති අනත්තාති. තිලක්ඛණංආරොපෙත්වාති ¶ එවං අනිච්චස්ස දුක්ඛභාවතො, දුක්ඛස්ස ච අනත්තභාවතො ඛන්ධපඤ්චකෙ තිවිධම්පි සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා. සම්මසන්තොති උදයබ්බයඤාණුප්පත්තියා උප්පන්නෙ විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය මග්ගාමග්ගං වවත්ථපෙත්වා උදයබ්බයඤාණාදිවිපස්සනාපටිපාටියා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො ගොත්රභුඤාණානන්තරං ලොකුත්තරමග්ගං පාපුණාති.

එකපටිවෙධෙනාති එකෙනෙව ඤාණෙන පටිවිජ්ඣනෙන. පටිවෙධො පටිඝාතාභාවෙන විසයෙ නිස්සඞ්ගචාරසඞ්ඛාතං නිබ්බිජ්ඣනං. අභිසමයො අවිරජ්ඣිත්වා අධිගමනසඞ්ඛාතො අවබොධො. ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා යාථාවතො ජානනමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධො, ඉදඤ්ච යථා ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා දුක්ඛස්ස සරූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්තිං ගහෙත්වා වුත්තං, න පන මග්ගඤාණස්ස ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘තස්මිඤ්චස්ස ඛණෙ’’තිආදි. පහීනස්ස පුන අපහාතබ්බතාය පකට්ඨං හානං චජනං සමුච්ඡින්දනං පහානං, පහානමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පහානපටිවෙධො. අයම්පි යෙන කිලෙසෙන අප්පහීයමානෙන මග්ගභාවනාය න භවිතබ්බං, අසති ච මග්ගභාවනාය යො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස පදඝාතං කරොන්තස්ස අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තස්ස ඤාණස්ස තථාපවත්තියා පටිඝාතාභාවෙන ¶ නිස්සඞ්ගචාරං උපාදාය එවං වුත්තො. සච්ඡිකිරියා පච්චක්ඛකරණං අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කාදිකෙ මුඤ්චිත්වාව සරූපතො ආරම්මණකරණං ‘‘ඉදං ත’’න්ති යාථාවසභාවතො ගහණං, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො. අයම්පි යස්ස ආවරණස්ස අසමුච්ඡින්දනතො ඤාණං නිරොධං ආලම්බිතුං න සක්කොති, තස්ස සමුච්ඡින්දනතො තං සරූපතො විභාවිතමෙව පවත්තතීති එවං වුත්තො.

භාවනා උප්පාදනා වඩ්ඪනා ච. තත්ථ පඨමමග්ගෙ උප්පාදනට්ඨෙන භාවනා, දුතියාදීසු වඩ්ඪනට්ඨෙන, උභයත්ථාපි වා උභයං වෙදිතබ්බං. පඨමමග්ගොපි හි යථාරහං වුට්ඨානගාමිනියං පවත්තං පරිජානනාදිං වඩ්ඪෙන්තො පවත්තොති තත්ථාපි වඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. දුතියාදීසුපි අප්පහීනකිලෙසප්පහානතො පුග්ගලන්තරසාධනතො ච උප්පාදනට්ඨෙන භාවනා, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති භාවනාපටිවෙධො. අයම්පි යථා ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා මග්ගධම්මානං සරූපපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා ¶ පවත්තිං ගහෙත්වා වුත්තො. තිට්ඨන්තු තාව යථාධිගතා මග්ගධම්මා, යථාපවත්තෙසු ඵලෙසුපි අයං යථාධිගතසච්චධම්මෙසු විය විගතසම්මොහොව හොති සෙක්ඛොපි සමානො. තෙන වුත්තං – ‘‘දිට්ඨධම්මො පත්තධම්මො විදිතධම්මො පරියොගාළ්හධම්මො’’ති (මහාව. 27). යථා චස්ස ධම්මා තාසං ජොතිතා යථාධිගතසච්චධම්මාවලම්බිනියො මග්ගවීථිතො පරතො මග්ගඵලපහීනාවසිට්ඨකිලෙසනිබ්බානානං පච්චවෙක්ඛණා පවත්තන්ති. දුක්ඛසච්චධම්මා හි සක්කායදිට්ඨිආදයො. අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා පරිඤ්ඤාභිසමයෙනාතිආදීසුපි විභාවෙතබ්බා. කිච්චතොති අසම්මොහතො. නිරොධං ආරම්මණතොති එත්ථ ‘‘ආරම්මණතොපී’’ති පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො දට්ඨබ්බො නිරොධෙපි අසම්මොහපටිවෙධස්ස ලබ්භනතො. එතස්සාති චතුසච්චකම්මට්ඨානිකස්ස පුග්ගලස්ස.

පඤ්ඤවාති නිද්දිට්ඨො නිප්පරියායතො පඤ්ඤවන්තතාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා. පාළිතොති ධම්මතො. අත්ථතොති අට්ඨකථාතො. අනුසන්ධිතොති තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ තංතංඅනුසන්ධිතො. පුබ්බාපරතොති පුබ්බෙනාපරස්ස සංසන්දනතො. සඞ්ගීතික්කමෙන චෙත්ථ පුබ්බාපරතා වෙදිතබ්බා. තංතංදෙසනායමෙව වා පුබ්බභාගෙන අපරභාගස්ස සංසන්දනතො. විඤ්ඤාණචරිතොති විජානනචරිතො වීමංසනචරිතො තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ විචාරණාචාරවෙපුල්ලතො. පඤ්ඤවාති න වත්තබ්බො මග්ගෙනාගතාය පඤ්ඤාය අභාවතො. අජ්ජ අජ්ජෙව අරහත්තන්ති ඉත්තරං අතිඛිප්පමෙවාති අධිප්පායො. පඤ්ඤවාපක්ඛං භජති සෙක්ඛපරියායසබ්භාවතො. සුත්තෙ පන පටිවෙධොව කථිතො සච්චාභිසමයවසෙන ආගතත්තා.

එසාති අනන්තරෙ වුත්තො අරියපුග්ගලො. කම්මකාරකචිත්තන්ති භාවනාකම්මස්ස පවත්තනකචිත්තං ¶ . සුඛවෙදනම්පි විජානාතීති කො වෙදියති, කස්ස වෙදනා, කිංකාරණා වෙදනා, සොපි කස්සචි අභාවග්ගහණමුඛෙන සුඛං වෙදනං සභාවතො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො ච යථාභූතං පරිච්ඡින්දන්තො පරිග්ගණ්හන්තො සුඛං වෙදනං විජානාති නාම. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. යස්මා ‘‘සතිපට්ඨානෙ’’ති ඉමිනා සතිපට්ඨානකථං උපලක්ඛෙති. තාය හි තදත්ථො වෙදිතබ්බො, තස්මා තංසංවණ්ණනායම්පි (දී. නි. ටී. 2.380) වුත්තනයෙන තස්සත්ථො වෙදිතබ්බො ¶ . කාමඤ්චෙතං විඤ්ඤාණං වෙදනාතො අඤ්ඤම්පි ආරම්මණං විජානාති, අනන්තරවාරෙ පන රූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසස්ස දස්සිතත්තා ඉධ අරූපමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘සුඛන්තිපි විජානාතී’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨං, පුච්ඡන්තස්ස වා අජ්ඣාසයවසෙන.

සංසට්ඨාති සම්පයුත්තා. තෙනාහ ‘‘එකුප්පාදාදිලක්ඛණෙන සංයොගට්ඨෙනා’’ති. විසංසට්ඨාති විප්පයුත්තා. භින්දිත්වාති අඤ්ඤභූමිකස්ස අඤ්ඤභූමිදස්සනෙනෙව විනාසෙත්වා, සංභින්දිත්වා වා. සංසට්ඨභාවං පුච්ඡතීති තංචිත්තුප්පාදපරියාපන්නානං පඤ්චවිඤ්ඤාණානං සංසට්ඨභාවං පුච්ඡති. යදි එවං කථං පුච්ඡාය අවසරො විසංසට්ඨභාවාසඞ්කාය එව අභාවතො? න, චිත්තුප්පාදන්තරගතානං මග්ගපඤ්ඤාමග්ගවිඤ්ඤාණානං විපස්සනාපඤ්ඤාවිපස්සනාවිඤ්ඤාණානඤ්ච වොමිස්සකසංසට්ඨභාවස්ස ලබ්භමානත්තා. විනිවට්ටෙත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤතො විවෙචෙත්වා. නානාකරණං දස්සෙතුං න සක්කාති ඉදං කෙවලං සංසට්ඨභාවමෙව සන්ධාය වුත්තං, න සභාවභෙදං, සභාවභෙදතො පන නානාකරණං නෙසං පාකටමෙව. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණතො වා වත්ථුතො වා උප්පාදතො වා නිරොධතො වා’’ති. ඉදානි තමෙව සභාවභෙදං විසයභෙදෙන සුට්ඨු පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘තෙසං තෙසං පනා’’තිආදි වුත්තං. විසයොති පවත්තිට්ඨානං ඉස්සරියභූමි, යෙන චිත්තපඤ්ඤානං තත්ථ තත්ථ පුබ්බඞ්ගමතා වුච්චති.

කාමඤ්ච විපස්සනාපි පඤ්ඤාවසෙනෙව කිච්චකාරී, මග්ගොපි විඤ්ඤාණසහිතොව, න කෙවලො, යථා පන ලොකියධම්මෙසු චිත්තං පධානං තත්ථස්ස ධොරය්හභාවෙන පවත්තිසබ්භාවතො. තථා හි තං ‘‘ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.181) වුච්චති, එවං ලොකුත්තරධම්මෙසු පඤ්ඤා පධානා පටිපක්ඛවිධමනස්ස විසෙසතො තදධීනත්තා. තථා හි මග්ගධම්මෙ සම්මාදිට්ඨි එව පඨමං ගහිතා. අයඤ්ච නෙසං විසයවසෙන පවත්තිභෙදො, තථා ච පඤ්ඤාපනවිධි න කෙවලං ථෙරෙහෙව දස්සිතො, අපිච ඛො භගවතාපි දස්සිතොති විභාවෙන්තො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධොපී’’තිආදිමාහ. යත්ථ පඤ්ඤා න ලබ්භති, තත්ථ චිත්තවසෙන පුච්ඡනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි යථා ‘‘කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූ’’තිආදීසු (පාරා. 132-135). යත්ථ පන පඤ්ඤා ලබ්භති, තත්ථාපි චිත්තවසෙන ජොතනා හොති යථා – ‘‘අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙති සන්නිසාදෙති එකොදිං කරොති සමාදහති (සං. නි. 4.332), යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං ¶ ¶ චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 1). අට්ඨකථායං පන ලොකියධම්මෙසු චිත්තවසෙන, ලොකුත්තරධම්මෙසු පඤ්ඤාවසෙන චොදනං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘කතමා තෙ භික්ඛු පඤ්ඤා අධිගතා’’තිආදි වුත්තං. යෙභුය්යවසෙන චෙතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි කත්ථචි ලොකියධම්මා පඤ්ඤාසීසෙනපි නිද්දිසීයන්ති – ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිනො කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති හානභාගිනී පඤ්ඤා’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.1). සඤ්ඤාසීසෙනපි – ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤාති වා සෙසරූපාරූපසඤ්ඤාති වා ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, උදාහු නානත්ථා’’තිආදීසු (පාරා. අට්ඨ. 45.පදභාජනීයවණ්ණනා). තථා ලොකුත්තරධම්මාපි කත්ථචි චිත්තසීසෙන නිද්දිසීයන්ති – ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං චිත්තං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 277), තථා ඵස්සාදිසීසෙනපි – ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඵස්සං භාවෙති, වෙදනං සඤ්ඤං චෙතනං භාවෙතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 277).

චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසූති සප්පුරිසසෙවනා, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසොමනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්තීති ඉමෙසු චතූසු සොතාපත්තිමග්ගස්ස කාරණෙසු. කාමං චෙතෙසු සතිආදයොපි ධම්මා ඉච්ඡිතබ්බාව තෙහි විනා තෙසං අසම්භවතො, තථාපි චෙත්ථ සද්ධා විසෙසතො කිච්චකාරීති වෙදිතබ්බා. සද්දො එව හි සප්පුරිසෙ පයිරුපාසති, සද්ධම්මං සුණාති, යොනිසො ච මනසි කරොති, අරියමග්ගස්ස ච අනුධම්මං පටිපජ්ජති, තස්මා වුත්තං ‘‘එත්ථ සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බ’’න්ති. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි අත්ථො දට්ඨබ්බො. චතූසු සම්මප්පධානෙසූති චතුබ්බිධසම්මප්පධානභාවනාය. චතූසු සතිපට්ඨානෙසූතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධා විය සම්මප්පධානභාවනාය වීරියං විය ච සතිපට්ඨානභාවනාය – ‘‘සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106; සං. නි. 5.384, 407) වචනතො පුබ්බභාගෙ කිච්චතො සති අධිකා ඉච්ඡිතබ්බා. එවං සමාධිකම්මිකස්ස සමාධි, ‘‘අරියසච්චභාවනා පඤ්ඤාභාවනා’’ති කත්වා තත්ථ පඤ්ඤා පුබ්බභාගෙ අධිකා ඉච්ඡිතබ්බාති පාකටොයමත්ථො, අධිගමක්ඛණෙ පන සමාධිපඤ්ඤානං විය සබ්බෙසම්පි ඉන්ද්රියානං සද්ධාදීනං සමරසතාව ඉච්ඡිතබ්බා. තථා හි ‘‘එත්ථ සද්ධින්ද්රිය’’න්තිආදිනා තත්ථ තත්ථ එත්ථග්ගහණං කතං. එවන්ති යං ඨානං, තං ඉන්ද්රියසමත්තාදිං පච්චාමසති. සවිසයස්මිංයෙවාති අත්තනො අත්තනො විසයෙ ¶ එව. ලොකියලොකුත්තරා ධම්මා කථිතාති ලොකියධම්මා ලොකුත්තරධම්මා ච තෙන තෙන පවත්තිවිසෙසෙන කථිතා. ඉදං වුත්තං හොති – සද්ධාපඤ්චමෙසු ඉන්ද්රියෙසු සහ පවත්තමානෙසු තත්ථ තත්ථ විසයෙ සද්ධාදීනං කිච්චාධිකතාය තස්ස තස්සෙව දට්ඨබ්බතා වුත්තා, න සබ්බෙසං. එවං අඤ්ඤෙපි ලොකියලොකුත්තරා ධම්මා යථාසකං විසයෙ පවත්තිවිසෙසවසෙන බොධිතාති.

ඉදානි ¶ සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං තත්ථ තත්ථ අතිරෙකකිච්චතං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්රිදං උපමාසංසන්දනං රාජපඤ්චමා සහායා විය විමුත්තිපරිපාචකානි පඤ්චින්ද්රියානි. නෙසං කීළනත්ථං එකජ්ඣං වීථිඔතරණං විය ඉන්ද්රියානං එකජ්ඣං විපස්සනාවීථිඔතරණං. සහායෙසු පඨමාදීනං යථාසකගෙහෙව විචාරණා විය සද්ධාදීනං සොතාපත්තිඅඞ්ගාදීනි පත්වා පුබ්බඞ්ගමතා. සහායෙසු ඉතරෙසං තත්ථ තත්ථ තුණ්හීභාවො විය සෙසින්ද්රියානං තත්ථ තත්ථ තදන්වයතා. තස්ස පුබ්බඞ්ගමභූතස්ස ඉන්ද්රියස්ස කිච්චානුගතතා. න හි තදා තෙසං සසම්භාරපථවීආදීසු ආපාදීනං විය කිච්චං පාකටං හොති, සද්ධාදීනංයෙව පන කිච්චං විභූතං හුත්වා තිට්ඨති පුරෙතරං තථාපච්චයෙහි චිත්තසන්තානස්ස අභිසඞ්ඛතත්තා. එත්ථ ච විපස්සනාකම්මිකස්ස භාවනා විසෙසතො පඤ්ඤුත්තරාති දස්සනත්ථං රාජානං නිදස්සනං කත්වා පඤ්ඤින්ද්රියං වුත්තං. ඉතීතිආදි යථාධිගතස්ස අත්ථස්ස නිගමනං.

මග්ගවිඤ්ඤාණම්පීති අරියමග්ගසහගතං අපචයගාමිවිඤ්ඤාණම්පි. තථෙව තං විජානාතීති සච්චධම්මං ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා නයෙනෙව විජානාති එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා මග්ගානුකූලත්තා ච. යං විජානාතීති එත්ථ විජානනපජානනානි විපස්සනාචිත්තුප්පාදපරියාපන්නානි අධිප්පෙතානි, න ‘‘යං පජානාතී’’ති එත්ථ විය මග්ගචිත්තුප්පාදපරියාපන්නාති ආහ ‘‘යං සඞ්ඛාරගත’’න්තිආදි. තථෙවාති ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන. එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා විපස්සනාභාවතො ච සමානපච්චයෙහි සහ පවත්තිකතා එකුප්පාදතා, තතො එව එකජ්ඣං සහෙව නිරුජ්ඣනං එකනිරොධතා, එකංයෙව වත්ථුං නිස්සාය පවත්ති එකවත්ථුකතා, එකංයෙව ආරම්මණං ආරබ්භ පවත්ති එකාරම්මණතා. හෙතුම්හි චෙතං කරණවචනං. තෙන එකුප්පාදාදිතාය සංසට්ඨභාවං සාධෙති. අනවසෙසපරියාදානඤ්චෙතං, ඉතො තීහිපි සම්පයුත්තලක්ඛණං හොතියෙව.

මග්ගපඤ්ඤං ¶ සන්ධාය වුත්තං, සා හි එකන්තතො භාවෙතබ්බා, න පරිඤ්ඤෙය්යා, පඤ්ඤාය පන භාවෙතබ්බතාය තංසම්පයුත්තධම්මාපි තග්ගතිකාව හොන්තීති ආහ ‘‘තංසම්පයුත්තං පනා’’තිආදි. කිඤ්චාපි විපස්සනාපඤ්ඤාය භාවනාවසෙන පවත්තනතො තංසම්පයුත්තවිඤ්ඤාණම්පි තථෙව පවත්තති, තස්ස පන පරිඤ්ඤෙය්යභාවානතිවත්තනතො පරිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තා. තෙනෙවාහ – ‘‘යම්පි තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්ම’’න්ති.

450. එවං සන්තෙපීති වෙදනාති එවං සාමඤ්ඤග්ගහණෙ සතිපි. තෙභූමිකසම්මසනචාරවෙදනාවාති භූමිත්තයපරියාපන්නා, තතො එව සම්මසනඤාණස්ස ගොචරභූතා වෙදනා එව අධිප්පෙතා සබ්රහ්මචාරීනං උපකාරාවහභාවෙන දෙසනාය ආරද්ධත්තා. තථා හි වුත්තං ‘‘චතුරොඝනිත්ථරණත්ථිකාන’’න්තිආදි ¶ . එස නයො පඤ්ඤායපි. ඉධ සුඛාදිසද්දා තදාරම්මණවිසයාති ඉමමත්ථං සුත්තෙන සාධෙතුං ‘‘රූපඤ්ච හී’’තිආදි වුත්තං. එකන්තදුක්ඛන්ති එකන්තෙනෙව අනිට්ඨං, තතො එව දුක්ඛමතාය දුක්ඛං. ආරම්මණකරණවසෙන දුක්ඛවෙදනාය අනුපතිතං, ඔතිණ්ණඤ්චාති දුක්ඛානුපතිතං, දුක්ඛාවක්කන්තං. සුඛෙන අනවක්කන්තං අභවිස්සාති යොජනා. නයිදන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. සාරජ්ජෙය්යුන්ති සාරාගං උප්පාදෙය්යුං. සුඛන්ති සභාවතො ච ඉට්ඨං. සාරාගා සංයුජ්ජන්තීති බහලරාගහෙතු යථාරහං දසහිපි සංයොජනෙහි සංයුජ්ජන්ති. සංයොගා සංකිලිස්සන්තීති තථා සංයුත්තතාය තණ්හාසංකිලෙසාදිවසෙන සංකිලිස්සන්ති, විබාධීයන්ති උපතාපීයන්ති චාති අත්ථො. ආරම්මණන්ති ඉට්ඨං, අනිට්ඨං, මජ්ඣත්තඤ්ච ආරම්මණං යථාක්කමං සුඛං, දුක්ඛං, අදුක්ඛමසුඛන්ති කථිතං. එවං අවිසෙසෙන පඤ්චපි ඛන්ධෙ සුඛාදිආරම්මණභාවෙන දස්සෙත්වා ඉදානි වෙදනා එව සුඛාදිආරම්මණභාවෙන දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. පාකතිකපචුරජනවසෙනායං කථිතාති කත්වා ‘‘පුරිමං සුඛං වෙදනං ආරම්මණං කත්වා’’ති වුත්තං. විසෙසලාභී පන අනාගතම්පි සුඛං වෙදනං ආරම්මණං කරොතෙව. වුත්තමෙතං සතිපට්ඨානවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.380; ම. නි. අට්ඨ. 1.79). වෙදනාය හි ආරම්මණං වෙදියන්තියා තංසමඞ්ගීපුග්ගලො වෙදෙතීති වොහාරමත්තං හොති.

සබ්බසඤ්ඤායාති සබ්බායපි චතුභූමිකසඤ්ඤාය. සබ්බත්ථකසඤ්ඤායාති සබ්බස්මිං චිත්තුප්පාදෙ පවත්තනකසඤ්ඤාය. වත්ථෙ වාති වා-සද්දෙන වණ්ණධාතුං සඞ්ගණ්හාති ¶ . පාපෙන්තොති භාවනං උපචාරං වා අප්පනං වා උපනෙන්තො. උප්පජ්ජනකසඤ්ඤාපීති ‘‘නීලං රූපං, රූපාරම්මණං නීල’’න්ති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤාපි.

අසබ්බසඞ්ගාහිකත්තාති සබ්බෙසං වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානං අසඞ්ගහිතත්තා. තක්කගතන්ති සුත්තකන්තනකතක්කම්හි, සුත්තවත්තනකතක්කම්හි වා වෙඨනවසෙන ඨිතං. පරිවට්ටකාදිගතන්ති සුත්තවෙඨනපරිවට්ටකාදිගතං. විස්සට්ඨත්තාව න ගහිතා, යදග්ගෙන පඤ්ඤා විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සම්පයොගං ලභාපිතා, තදග්ගෙන වෙදනාසඤ්ඤාහිපි සම්පයොගං ලභාපිතා එවාති. තදෙව සඤ්ජානාති සංසට්ඨභාවතො.

සඤ්ජානාති විජානාතීති එත්ථ ‘‘පජානාතී’’ති පදං ආනෙත්වා වත්තබ්බං පජානනවසෙනපි විසෙසස්ස වක්ඛමානත්තා. ජානාතීති අයං සද්දො ච ලද්දතොයෙවෙත්ථ අවිසෙසො, අත්ථතො පන විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බො. අනෙකත්ථත්තා හි ධාතූනං තෙන ආඛ්යාතපදෙන නාමපදෙන ච වුත්තමත්ථං උපසග්ගපදං ජොතකභාවෙන විසෙසෙති, න වාචකභාවෙන. තෙනාහ ‘‘තස්සපි ජානනත්ථෙ විසෙසො වෙදිතබ්බො’’ති ¶ . එතෙන සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපඤ්ඤාපදානි අන්තොගධජානනත්ථෙ යථාසකං විසිට්ඨවිසයෙ ච නිට්ඨානීති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සඤ්ඤා හී’’තිආදි. සඤ්ජානනමත්තමෙවාති එත්ථ මත්ත-සද්දෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන විජානනපජානනාකාරෙ නිවත්තෙති, එව-සද්දෙන කදාචිපි ඉමිස්සා තෙ විසෙසා නත්ථෙවාති අවධාරෙති. තෙනෙවාහ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤාණකිච්චම්පි කාතුං අසක්කොන්තී සඤ්ඤා කුතො පඤ්ඤාකිච්චං කරෙය්යාති ‘‘ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතුං න සක්කොති’’ච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘මග්ගපාතුභාව’’න්ති.

ආරම්මණෙ පවත්තමානං විඤ්ඤාණං න සඤ්ඤා විය නීලපීතාදිමත්තසඤ්ජානනවසෙන පවත්තති, අථ ඛො තත්ථ අඤ්ඤම්පි තාදිසං විසෙසං ජානන්තමෙව පවත්තතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි. කථං පන විඤ්ඤාණං ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතීති? පඤ්ඤාය දස්සිතමග්ගෙන. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය හි අනෙකවාරං ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තමානාය පගුණභාවතො පරිචයවසෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි විපස්සනා සම්භවති, යථා තං පගුණස්ස ගන්ථස්ස අජ්ඣයනෙ තත්ථ තත්ථ ගතාපි වාරා ¶ න උපධාරීයන්ති. ‘‘ලක්ඛණපටිවෙධ’’න්ති ච ලක්ඛණානං ආරම්මණකරණමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න පටිවිජ්ඣනං. උස්සක්කිත්වාති උදයබ්බයඤාණාදිඤාණපටිපාටියා ආරභිත්වා. මග්ගපාතුභාවං පාපෙතුං න සක්කොති අසම්බොධසභාවත්තා. ආරම්මණම්පි සඤ්ජානාති අවබුජ්ඣනවසෙනෙව, න සඤ්ජානනමත්තෙන. තථා ලක්ඛණපටිවෙධම්පි පාපෙති, න විජානනමත්තෙන, අත්තනො පන අඤ්ඤාසාධාරණෙන ආනුභාවෙන උස්සක්කිත්වා මග්ගපාතුභාවම්පි පාපෙති.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අජාතබුද්ධීති අසඤ්ජාතබ්යවහාරබුද්ධි. උපභොගපරිභොගන්ති උපභොගපරිභොගාරහං, උපභොගපරිභොගවත්ථූනං පටිලාභයොග්ගන්ති අත්ථො. කූටොති කහාපණපතිරූපකො තම්බකංසාදිමයො. ඡෙකොති මහාසාරො. කරතොති අඩ්ඪසාරො. සණ්හොති මුදුජාතිකො සමසාරො. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන පාදසාරපරොපාදසාරඅඩ්ඪසාරාදීනං සඞ්ගහො. ජානන්තො ච පන නං රූපං දිස්වාපි…පෙ… අසුකාචරියෙන කතොතිපි ජානාති තථා හෙරඤ්ඤිකගන්ථස්ස සුග්ගහිතත්තා. එවමෙවන්තිආදි උපමාසංසන්දනං. සඤ්ඤාවිභාගං අකත්වා පිණ්ඩවසෙනෙව ආරම්මණස්ස ගහණතො දාරකස්ස කහාපණදස්සනසදිසා වුත්තා. තථා හි සා යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා වුච්චති. විඤ්ඤාණං ආරම්මණෙ එකච්චවිසෙසග්ගහණසමත්ථභාවතො ගාමිකපුරිසකහාපණදස්සනසදිසං වුත්තං. පඤ්ඤා පන ආරම්මණෙ අනවසෙසාවබොධතො හෙරඤ්ඤිකකහාපණදස්සනසදිසා වුත්තා. නෙසන්ති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපඤ්ඤානං ¶ . විසෙසොති සභාවවිසෙසො. දුප්පටිවිජ්ඣො පකතිපඤ්ඤාය. ඉමිනාව නෙසං අච්චන්තසුඛුමතං දස්සෙති.

එකාරම්මණෙ පවත්තමානානන්ති එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පවත්තමානානං. තෙන අභින්නවිසයාභින්නකාලතාදස්සනෙන අවිනිබ්භොගවුත්තිතං විභාවෙන්තො දුප්පටිවිජ්ඣතංයෙව උල්ලිඞ්ගෙති. වවත්ථානන්ති අසඞ්කරතො ඨපනං. අයං ඵස්සො…පෙ… ඉදං චිත්තන්ති නිදස්සනමත්තමෙතං. ඉති-සද්දො වා ආදිඅත්ථො. තෙන සෙසධම්මානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඉදන්ති අරූපීනං ධම්මානං වවත්ථානකරණං. තතොති යං වුත්තං තිලතෙලාදිඋද්ධරණං, තතො. යදි දුක්කරතරං, කථං තන්ති ආහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි.

451. නිස්සටෙනාති ¶ නික්ඛන්තෙන අතංසම්බන්ධෙන. පරිච්චත්තෙනාති පරිච්චත්තසදිසෙන පච්චයභාවානුපගමනෙන පච්චයුප්පන්නසම්බන්ධාභාවතො. නිස්සක්කවචනං අපාදානදීපනතො. කරණවචනං කත්තුඅත්ථදීපනතො. කාමාවචරමනොවිඤ්ඤාණං න නියමතො ‘‘ඉදං නාම පඤ්චද්වාරිකාසම්බන්ධා’’ති සක්කා වත්තුං, රූපාවචරවිඤ්ඤාණං පන න තථාති, තස්සෙව පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි නිස්සටතා වුත්තාති ආහ ‘‘රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානචිත්තෙනා’’ති. චතුත්ථජ්ඣානග්ගහණං තස්සෙව අරූපාවචරස්ස පදට්ඨානභාවතො. පරිසුද්ධෙනාති විසෙසතො අසංකිලෙසිකත්තාව. තඤ්හි විගතූපක්කිලෙසතාය විසෙසතො පරිසුද්ධං. තෙනාහ ‘‘නිරුපක්කිලෙසෙනා’’ති. ජානිතබ්බං නෙය්යං, සපරසන්තානෙසු ඉදං අතිසයං ජානිතබ්බතො බුජ්ඣිතබ්බං බොධෙතබ්බං වාති අත්ථො. නෙය්යන්ති වා අත්තනො සන්තානෙ නෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නිබ්බත්තෙතුං සක්කා හොති. එත්ථ ඨිතස්ස හි සා ඉජ්ඣතී’’ති. පාටියෙක්කන්ති විසුං විසුං, අනුපදධම්මවසෙනාති අත්ථො. අභිනිවෙසාභාවතොති විපස්සනාභිනිවෙසස්ස අසම්භවතො. කලාපතො නයතොති කලාපසම්මසනසඞ්ඛාතතො නයවිපස්සනතො. භික්ඛුනොති සාවකස්ස. සාවකස්සෙව හි තත්ර අනුපදධම්මවිපස්සනා න සම්භවති, න සත්ථු. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. විස්සජ්ජෙසීති තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහති.

හත්ථගතත්තාති හත්ථගතසදිසත්තා, ආසන්නත්තාති අත්ථො. යදා හි ලොකනාථො බොධිමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො – ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං කත්වා අධිගන්තබ්බසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුරූපං ඡත්තිංසකොටිසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං නාම මහාබොධිසත්තසම්මසනං පවත්තෙන්තො අනෙකාකාරසමාපත්තිධම්මසම්මසනෙ අනුපදමෙව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධම්මෙපි ¶ අපරාපරං සම්මසි. තෙනාහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි. පරොපඤ්ඤාසාති ද්වෙපඤ්ඤාසං. කාමඤ්චෙත්ථ කෙචි ධම්මා වෙදනාදයො ඵස්සපඤ්චමකාදීසු වුත්තාපි ඣානකොට්ඨාසාදීසුපි සඞ්ගහිතා, තංතංපච්චයභාවවිසිට්ඨෙන පන අත්ථවිසෙසෙන ධම්මන්තරානි විය හොන්තීති එවං වුත්තං. තථා හි ලොකුත්තරචිත්තුප්පාදෙසු නවින්ද්රියතා වුච්චති. අඞ්ගුද්ධාරෙනාති තත්ථ ලබ්භමානඣානඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානං උද්ධරණෙන. අඞ්ග-සද්දො ¶ වා කොට්ඨාසපරියායො, තස්මා අඞ්ගුද්ධාරෙනාති ඵස්සපඤ්චමකාදිකොට්ඨාසානං සමුද්ධරණෙන. යාවතා සඤ්ඤාසමාපත්තියොති යත්තකා සඤ්ඤාසහගතා ඣානසමාපත්තියො, තාහි වුට්ඨාය අධිගන්ධබ්බත්තා තාවතිකා වෙනෙය්යානං අඤ්ඤාපටිවෙධො අරහත්තසමධිගමො.

දස්සනපරිණායකට්ඨෙනාති අන්ධස්ස යට්ඨිකොටිං ගහෙත්වා මග්ගදෙසකො විය ධම්මානං යථාසභාවදස්සනසඞ්ඛාතෙන පරිණායකභාවෙන. යථා වා සො තස්ස චක්ඛුභූතො, එවං සත්තානං පඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘චක්ඛුභූතාය පඤ්ඤායා’’ති. සමාධිසම්පයුත්තා පඤ්ඤා සමාධිපඤ්ඤා. සමාධි චෙත්ථ ආරුප්පසමාධීති වදන්ති, සම්මසනපයොගො පන කොචි ඣානසමාධීති යුත්තං. විපස්සනාභූතා පඤ්ඤා විපස්සනාපඤ්ඤා. සමාධිපඤ්ඤාය අන්තොසමාපත්තියං කිච්චතො පජානාති, ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති පන වචනතො (සං. නි. 3.5; 4.99-100; 3.5.1071-1072; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) අසම්මොහතො පජානාති. තත්ථ කිච්චතොති ගොචරජ්ඣත්තෙ ආරම්මණකරණකිච්චතො. අසම්මොහතොති සම්පයුත්තධම්මෙසු සම්මොහවිධමනතො යථා පීතිපටිසංවෙදනාදීසු. කිමත්ථියාති කිංපයොජනාති ආහ ‘‘කො එතිස්සා අත්ථො’’ති. අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙති යාථාවසරසලක්ඛණාවබොධවසෙන අභිමුඛං ඤෙය්යෙ ජානිතබ්බෙ ඛන්ධායතනාදිධම්මෙ. අභිජානාතීති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච අභිමුඛං අවිරජ්ඣනවසෙන ජානාති. එතෙන ඤාතපරිඤ්ඤාබ්යාපාරමාහ. පරිඤ්ඤෙය්යෙති අනිච්චාතිපි දුක්ඛාතිපි අනත්තාතිපි පරිච්ඡිජ්ජ ජානිතබ්බෙ. පරිජානාතීති ‘‘යං කිඤ්චි රූපං…පෙ… අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.48) පරිච්ඡින්දිත්වා ජානාති. ඉමිනා තීරණපරිඤ්ඤාබ්යාපාරමාහ. පහාතබ්බෙ ධම්මෙති නිච්චසඤ්ඤාදිකෙ යාව අරහත්තමග්ගවජ්ඣා සබ්බෙ පාපධම්මෙ. පජහති පකට්ඨතො ජහති, වික්ඛම්භෙති චෙව සමුච්ඡින්දති චාති අත්ථො. ඉමිනා පහානපරිඤ්ඤාබ්යාපාරමාහ. සා පනෙසා පඤ්ඤා ලොකියාපි තිප්පකාරා ලොකුත්තරාපි, තාසං විසෙසං සයමෙවාහ. කිච්චතොති අභිජානනවසෙන ආරම්මණකිච්චතො. අසම්මොහතොති යථාබලං අභිඤ්ඤෙය්යාදීසු සම්මොහවිධමනතො. නිබ්බානමාරම්මණං කත්වා පවත්තනතො අභිඤ්ඤෙය්යාදීසු විගතසම්මොහතො එවාති ආහ ‘‘ලොකුත්තරා අසම්මොහතො’’ති.

452. කම්මස්සකතා ¶ ¶ සම්මාදිට්ඨි ච වට්ටනිස්සිතත්තා ඉධ නාධිප්පෙතා, විවට්ටකථා හෙසාති වුත්තං ‘‘විපස්සනාසම්මාදිට්ඨියා ච මග්ගසම්මාදිට්ඨියා චා’’ති. පරතො ඝොසොති පරතො සත්ථුතො, සාවකතො වා ලබ්භමානො ධම්මඝොසො. තෙනාහ ‘‘සප්පායධම්මස්සවන’’න්ති. තඤ්හි සම්මාදිට්ඨියා පච්චයො භවිතුං සක්කොති, න යො කොචි පරතොඝොසො. උපායමනසිකාරොති යෙන නාමරූපපරිග්ගහාදි සිජ්ඣති, තාදිසො පථමනසිකාරො. අයඤ්ච සම්මාදිට්ඨියා පච්චයොති නියමපක්ඛිකො, න සබ්බසංගාහකොති දස්සෙන්තො ‘‘පච්චෙකබුද්ධානං පනා’’තිආදිමාහ. යොනිසොමනසිකාරස්මිංයෙවාති අවධාරණෙන පරතොඝොසමෙව නිවත්තෙති, න පදට්ඨානවිසෙසං පටියොගීනිවත්තනත්ථත්තා එව-සද්දස්ස.

ලද්ධුපකාරාති (අ. නි. ටී. 3.5.25) යථාරහං නිස්සයාදිවසෙන ලද්ධපච්චයා. විපස්සනාසම්මාදිට්ඨියා අනුග්ගහිතභාවෙන ගහිතත්තා මග්ගසම්මාදිට්ඨීසු ච අරහත්තමග්ගසම්මාදිට්ඨි, අනන්තරස්ස හි විධි, පටිසෙධො වා. අග්ගඵලසමාධිම්හි තප්පරික්ඛාරධම්මෙසුයෙව ච කෙවලො චෙතොපරියායො නිරුළ්හොති සම්මාදිට්ඨීති අරහත්තමග්ගසම්මාදිට්ඨි. ඵලක්ඛණෙති අනන්තරෙ කාලන්තරෙ චාති දුවිධෙ ඵලක්ඛණෙ. පටිප්පස්සද්ධිවසෙන සබ්බසංකිලෙසෙහි චෙතො විමුච්චති එතායාති චෙතොවිමුත්ති, අග්ගඵලපඤ්ඤං ඨපෙත්වා අවසෙසා ඵලධම්මා. තෙනාහ ‘‘චෙතොවිමුත්ති ඵලං අස්සාති. චෙතොවිමුත්තිසඞ්ඛාතං ඵලං ආනිසංසො’’ති, සබ්බසංකිලෙසෙහි චෙතසො විමුච්චනසඞ්ඛාතං පටිප්පස්සම්භනසඤ්ඤිතං පහානං ඵලං ආනිසංසො චාති යොජනා. ඉධ ච චෙතොවිමුත්ති-සද්දෙන පහානමත්තං ගහිතං, පුබ්බෙ පහායකධම්මා, අඤ්ඤථා ඵලධම්මා එව ආනිසංසොති ගය්හමානෙ පුනවචනං නිරත්ථකං සියා.

පඤ්ඤාවිමුත්තිඵලානිසංසාති එත්ථාපි එවමෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා සීලසභාවත්තා විසෙසතො සමාධිස්ස උපකාරා, තථා සම්මාසඞ්කප්පො ඣානසභාවත්තා. තථා හි සො ‘‘අප්පනා’’ති නිද්දිට්ඨො. සම්මාසතිසම්මාවායාමා පන සමාධිපක්ඛියා එවාති ආහ ‘‘අවසෙසා ධම්මා චෙතොවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා’’ති. චතුපාරිසුද්ධිසීලන්ති අරියමග්ගාධිගමස්ස පදට්ඨානභූතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං. සුතාදීසුපි එසෙව නයො. අත්තනො චිත්තප්පවත්තිආරොචනවසෙන සහ කථනං සංකථා, සංකථාව ¶ සාකච්ඡා. ඉධ පන කම්මට්ඨානපටිබද්ධාති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානෙ…පෙ… කථා’’ති. තත්ථ කම්මට්ඨානස්ස එකවාරං වීථියා අප්පටිපජ්ජනං ඛලනං, අනෙකවාරං පක්ඛලනං, තදුභයස්ස විච්ඡෙදනීකථා ඛලනපක්ඛලනඡෙදනකථා. පූරෙන්තස්සාති විවට්ටනිස්සිතං කත්වා පාලෙන්තස්ස බ්රූහෙන්තස්ස ච. සුණන්තස්සාති ‘‘යථාඋග්ගහිතකම්මට්ඨානං ඵාතිං ගමිස්සතී’’ති ¶ එවං සුණන්තස්ස. තෙනෙව හි ‘‘සප්පායධම්මස්සවන’’න්ති වුත්තං. කම්මං කරොන්තස්සාති භාවනානුයොගකම්මං කරොන්තස්ස.

පඤ්චසුපි ඨානෙසු අන්ත-සද්දො හෙතුඅත්ථජොතනො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි ‘‘යථා හී’’තිආදිනා වුච්චමානා අම්බුපමා ච යුජ්ජෙය්ය. උදකකොට්ඨකන්ති ආලවාලං. ථිරං කත්වා බන්ධතීති අසිථිලං දළ්හං නාතිමහන්තං නාතිඛුද්දකං කත්වා යොජෙති. ථිරං කරොතීති උදකසිඤ්චනකාලෙ තතො තතො විස්සරිත්වා උදකස්ස අනික්ඛමනත්ථං ආලවාලං ථිරතරං කරොති. සුක්ඛදණ්ඩකොති තස්සෙව අම්බගච්ඡකස්ස සුක්ඛො සාඛාසීසකො. කිපිල්ලිකපුටොති තම්බකිපිල්ලිකකුටජං. ඛණිත්තින්ති කුදාලං. කොට්ඨකබන්ධනං විය සීලං සම්මාදිට්ඨියා වඩ්ඪනුපායස්ස මූලභාවතො. උදකසිඤ්චනං විය ධම්මස්සවනං භාවනාය පරිබ්රූහනතො. මරියාදාය ථිරභාවකරණං විය සමථො යථාවුත්තභාවනාධිට්ඨානාය සීලමරියාදාය දළ්හභාවාපාදනතො. සමාහිතස්ස හි සීලං ථිරතරං හොති. සමීපෙ වල්ලිආදීනං හරණං විය කම්මට්ඨානෙ ඛලනපක්ඛලනච්ඡෙදනං ඉජ්ඣිතබ්බභාවනාය විබන්ධාපනයනතො. මූලඛණනං විය සත්තන්නං අනුපස්සනානං භාවනා තස්සා විබන්ධස්ස මූලකානං තණ්හාමානදිට්ඨීනං පලිඛණනතො. එත්ථ ච යස්මා සුපරිසුද්ධසීලස්ස කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස සප්පායධම්මස්සවනං ඉච්ඡිතබ්බං, තතො යථාසුතෙ අත්ථෙ සාකච්ඡාසමාපජ්ජනං, තතො කම්මට්ඨානවිසොධනෙන සමථනිප්ඵත්ති, තතො සමාහිතස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාපාරිපූරි. පරිපුණ්ණවිපස්සනො මග්ගසම්මාදිට්ඨිං පරිබ්රූහෙතීති එවමෙතෙසං අඞ්ගානං පරම්පරාය සම්මුඛා ච අනුග්ගණ්හනතො අයමානුපුබ්බී කථිතාති වෙදිතබ්බං.

453. ඉධ කිං පුච්ඡතීති ඉධ එවං අරහත්තඵලං පාපිතාය දෙසනාය ‘‘කති පනාවුසො, භවා’’ති භවං පුච්ඡන්තො කීදිසං අනුසන්ධිං උපාදාය පුච්ඡතීති අත්ථො. තෙනෙව හි ‘‘මූලමෙව ගතො අනුසන්ධී’’ති වත්වා අධිප්පායං ¶ පකාසෙන්තො ‘‘දුප්පඤ්ඤො’’තිආදිමාහ. දුප්පඤ්ඤොති හි ඉධ අප්පටිවිද්ධසච්චො අධිප්පෙතො, න ජළො එව. කාමභවොතිආදීසු කම්මොපපත්තිභෙදතො දුවිධොපි භවො අධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘කාමභවූපගං කම්ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙතංසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. 2.647; විසුද්ධි. මහාටී. 2.646-647) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. පුනබ්භවස්සාති පුනප්පුනං අපරාපරං භවනතො ජායනතො පුනබ්භවොති ලද්ධනාමස්ස වට්ටපබන්ධස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉධ වට්ටං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අභිනිබ්බත්තීති භවයොනිගතිආදිවසෙන නිබ්බත්ති. තහිං තහිං තස්මිං තස්මිං භවාදිකෙ. අභිනන්දනාති තණ්හාඅභිනන්දනහෙතු. ගමනාගමනං හොතීතිආදිනා භවාදීසු සත්තානං අපරාපරං චුතිපටිසන්ධියො දස්සෙති. ඛයනිරොධෙනාති අච්චන්තඛයසඞ්ඛාතෙන අනුප්පාදනිරොධෙන. උභයමෙතං න වත්තබ්බං පහානාභිසමයභාවනාභිසමයානං ¶ අච්චාසන්නකාලත්තා. වත්තබ්බං තං හෙතුඵලධම්මූපචාරවසෙන. යථා හි පදීපුජ්ජලනහෙතුකො අන්ධකාරවිගමො, එවං විජ්ජුප්පාදහෙතුකො අවිජ්ජානිරොධො, හෙතුඵලධම්මා ච සමානකාලාපි පුබ්බාපරකාලා විය වොහරීයන්ති යථා – ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; ම. නි. 3.420, 425, 426; සං. නි. 2.43-45; 2.4.60; කථා. 465, 467) පච්චයපච්චයුප්පන්නකිරියා. ගමනං උපච්ඡිජ්ජති ඉධ කාමභවෙ පරිනිබ්බානෙන. ආගමනං උපච්ඡිජ්ජති තත්ථ රූපාරූපෙසු පරිනිබ්බානෙන. ගමනාගමනං උපච්ඡිජ්ජති සබ්බසො අපරාපරුප්පත්තියා අභාවතො.

454. විවට්ටකථාය පරතො ජොතිතං පඨමං ඣානං විවට්ටං පත්වා ඨිතස්ස උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන උභතොභාගවිමුත්තස්ස නිරොධසාධකං විභාවිතුං යුත්තන්ති ආහ ‘‘කතමං පනාවුසොති ඉධ කිං පුච්ඡතී’’තිආදි. තථා හි අනන්තරං නිරොධසමාපජ්ජනකෙන භික්ඛුනා ජානිතබ්බානි පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පයොගපහානඞ්ගානි පුච්ඡිතානි. අඞ්ගවවත්ථානන්ති ඣානඞ්ගවවත්ථානං. කොට්ඨාසපරිච්ඡෙදොති තත්ථ ලබ්භමානඵස්සපඤ්චමකාදිධම්මකොට්ඨාසපරිච්ඡෙදො ජානිතබ්බො. ඉමස්මිං ඣානෙ එත්තකා ධම්මා සංවිජ්ජන්ති, එත්තකා නිරොධිතාති ජානිතබ්බං. උපකාරානුපකාරානි අඞ්ගානීති නිරොධසමාපත්තියා උපකාරානි ච අනුපකාරානි ච අඞ්ගානි. නිරොධසමාපත්තියා හි සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි ච පත්තබ්බත්තා තංතංඤාණස්ස සමාධිචරියාහි සමතික්කමිතබ්බා ධම්මා අනුපකාරකඞ්ගානි, සමතික්කමකා ¶ උපකාරකඞ්ගානි. තෙසඤ්හි වසෙන යථානුපුබ්බං උපසන්තුපසන්තඔළාරිකභාවාය භවග්ගසමාපත්තියා සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමතං පත්තා චිත්තචෙතසිකා යථාපරිච්ඡින්නං කාලං නිරුජ්ඣන්ති, අප්පවත්තිං ගච්ඡන්ති. තස්සාති නිරොධස්ස. අනන්තරපච්චයන්ති අනන්තරපච්චයසදිසං. න හි නිරොධස්ස කොචි ධම්මො අනන්තරපච්චයො නාම අත්ථි. යඤ්හි තදා චිත්තචෙතසිකානං තථා නිරුජ්ඣනං, තං යථාවුත්තපුබ්බාභිසඞ්ඛාරහෙතුකාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා අහොසීති සා තස්ස අනන්තරපච්චයො විය හොතීති තං වුත්තං. ඡ සමාපත්තියොති සුත්තන්තනයෙන වුත්තසුත්තන්තපිටකසංවණ්ණනාති කත්වා. ‘‘සත්ත සමාපත්තියො’’ති පන වත්තබ්බං, අඤ්ඤථා ඉදං ‘‘චතුරඞ්ගික’’න්ති න වත්තබ්බං සියා. නයං වා දස්සෙත්වාති ආදිඅන්තදස්සනවසෙන නයදස්සනං කත්වා.

455. එවං නිරොධස්ස පාදකං විභාවෙත්වා ඉදානි අන්තොනිරොධෙ අනුපබන්ධභාවතො පඤ්චන්නං පසාදානං පච්චයපුච්ඡනෙ පඨමං තාව තෙ සරූපතො ආවෙණිකතො ආවෙණිකවිසයතො පටිස්සරණතො ච පුච්ඡනවසෙන පාළි පවත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘විඤ්ඤාණනිස්සයෙ පඤ්ච පසාදෙ පුච්ඡන්තො’’ති ¶ ආහ. ගොචරවිසයන්ති එත්ථ කාමං තබ්බහුලචාරිතාපෙක්ඛං ගොචරග්ගහණං, අනඤ්ඤත්ථභාවාපෙක්ඛං විසයග්ගහණන්ති අත්ථෙව ගොචරවිසයභාවානං විසෙසො, විවරියමානං පන උභයම්පි ආරම්මණසභාවමෙවාති ආහ ‘‘ගොචරභූතං විසය’’න්ති. එකෙකස්සාති එකො එකස්ස, අඤ්ඤො අඤ්ඤස්සාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ථො හි අයං එක-සද්දො ‘‘ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) විය. සචෙ හීතිආදි අභූතපරිකප්පනවචනමෙතං. තත්ථ සමොධානෙත්වාති එකජ්ඣං කත්වා. විනාපි මුඛෙනාතිආදිනා අත්ථසල්ලාපිකනිදස්සනං නාම දස්සෙති. යථා විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතමෙව චක්ඛු රූපං පස්සති, න කෙවලං, එවං චක්ඛුනිස්සයමෙව විඤ්ඤාණං තං පස්සති, න ඉතරන්ති ආහ ‘‘චක්ඛුපසාදෙ උපනෙහී’’ති. තෙන තෙසං තත්ථ සංහච්චකාරිතං දස්සෙති. යදි වා නීලං යදි වා පීතකන්ති ඉදං නීලපීතාදිසභාවජානනමත්තං සන්ධායාහ. නීලං පීතකන්ති පජානනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නත්ථෙව අවිකප්පකභාවතො. එතෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං. නිස්සයසීසෙන නිස්සිතපුච්ඡා හෙසා, එවඤ්හි විසයානුභවනචොදනා සමත්ථිතා හොති. තෙනාහ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං හී’’තිආදි. යථාසකං විසයං රජ්ජනාදිවසෙන අනුභවිතුං ¶ අසමත්ථානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, තත්ථ සමත්ථතායෙව ච නත්ථි, න කිඤ්චි අත්ථතො පටිසරන්තානි විය හොන්තීති වුත්තං ‘‘කිං එතානි පටිසරන්තී’’ති. ජවනමනො පටිසරණන්ති පඤ්චද්වාරිකං ඉතරඤ්ච සාධාරණතො වත්වා පුන යාය’ස්ස රජ්ජනාදිපවත්තියා පටිසරණතා, සා සවිසෙසා යත්ථ ලබ්භති, තං දස්සෙන්තො ‘‘මනොද්වාරිකජවනමනො වා’’ති ආහ. එතස්මිං පන ද්වාරෙති චක්ඛුද්වාරෙ ජවනං රජ්ජති වා දුස්සති වා මුය්හති වා, යතො තත්ථ අඤ්ඤාණාදිඅසංවරො පවත්තති.

තත්රාති තස්මිං ජවනමනස්සෙව පටිසරණභාවෙ. දුබ්බලභොජකාති හීනසාමත්ථියා රාජභොග්ගා. සෙවකානං ගණනාය යොජිතදිවසෙ ලබ්භමානකහාපණො යුත්තිකහාපණො. අන්දුබන්ධනෙන බද්ධස්ස විස්සජ්ජනෙන ලබ්භමානකහාපණො බන්ධකහාපණො. කිඤ්චි පහරන්තෙ මා පහරන්තූති පටික්ඛිපතො දාතබ්බදණ්ඩො මාපහාරකහාපණො. සො සබ්බොපි පරිත්තකෙසු ගාමිකමනුස්සෙසු තථා ලබ්භමානො එත්තකො හොතීති ආහ ‘‘අට්ඨකහාපණො වා’’තිආදි. සතවත්ථුකන්ති සතකරීසවත්ථුකං. එස නයො සෙසපදද්වයෙපි. තත්ථාතිආදි උපමාසංසන්ධනං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

456. අන්තොනිරොධස්මිං පඤ්ච පසාදෙති නිරොධසමාපන්නස්ස පවත්තමානෙ පඤ්ච පසාදෙ. කිරියමයපවත්තස්මින්ති ජවනාදිකිරියානිබ්බත්තකධම්මප්පවත්තියං. බලවපච්චයා හොන්තීති පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයා හොන්ති, උපත්ථම්භකභාවෙන බලවපච්චයා හොන්ති. ජීවිතින්ද්රියං පටිච්චාති ඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයවසෙන පච්චයභූතං ජීවිතින්ද්රියං පටිච්ච ¶ පඤ්චවිධොපි පසාදො තිට්ඨති. ජීවිතින්ද්රියෙන විනා න තිට්ඨති ජීවිතින්ද්රියරහිතස්ස කම්මසමුට්ඨානරූපකලාපස්ස අභාවතො. තස්මාති යස්මා අනුපාලනලක්ඛණෙන ජීවිතෙන අනුපාලිතා එව උස්මා පවත්තති, න තෙන අනනුපාලිතා, තස්මා උස්මා ආයුං පටිච්ච තිට්ඨති. ජාලසිඛං පටිච්ච ආභා පඤ්ඤායතීති ජාලසිඛාසඞ්ඛාතභූතසඞ්ඝාතං සහෙව පවත්තමානං නිස්සාය ‘‘ආභා’’ති ලද්ධනාමා වණ්ණධාතු ‘‘උජ්ජලති, අන්ධකාරං විධමති, රූපගතානි ච විදංසෙතී’’තිආදීහි පකාරෙහි ඤායති. තං ආලොකං පටිච්චාති තං වුත්තප්පකාරං ආලොකං පච්චයං ලභිත්වා. ජාලසිඛා පඤ්ඤායතීති ‘‘අප්පිකා, මහතී, උජු, කුටිලා’’තිආදිනා පාකටා හොති.

ජාලසිඛා ¶ විය කම්මජතෙජො නිස්සයභාවතො. ආලොකො විය ජීවිතින්ද්රියං තන්නිස්සිතභාවතො. ඉදානි උපමොපමිතබ්බානං සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘‘ජාලසිඛා හී’’තිආදි වුත්තං. ආලොකං ගහෙත්වාව උප්පජ්ජතීති ඉමිනා යථා ජාලසිඛාය සහෙව ආලොකො උප්පජ්ජති, එවං කම්මජුස්මනා සහෙව ජීවිතින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති දස්සෙති. ජාලසිඛාසන්නිස්සයො තස්සා සතියෙව හොන්තො ආලොකො තාය උප්පාදිතො විය හොතීති ආහ ‘‘අත්තනා ජනිතආලොකෙනෙවා’’ති. උස්මා නාමෙත්ථ කම්මසමුට්ඨානා තෙජොධාතු තන්නිස්සිතඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං තදනුපාලකඤ්චාති ආහ ‘‘කම්මජමහාභූතසම්භවෙන ජීවිතින්ද්රියෙන උස්මාය අනුපාලන’’න්ති. න කෙවලං ඛණට්ඨිතියා එව, අථ ඛො පබන්ධානුපච්ඡෙදස්සපි ජීවිතින්ද්රියං කාරණන්ති ආහ ‘‘වස්සසතම්පි කම්මජතෙජපවත්තං පාලෙතී’’ති. උස්මා ආයුනො පච්චයො හොන්තො සෙසභූතසහිතො එව හොතීති ආහ ‘‘මහාභූතානී’’ති. තථා ආයුපි සහජාතරූපං පාලෙන්තමෙව උස්මාය පච්චයො හොතීති වුත්තං ‘‘මහාභූතානි පාලෙතී’’ති.

457. ආයු එව ඉන්ද්රියපච්චයාදිවසෙන සහජාතධම්මානං අනුපාලනවසෙන සඞ්ඛරණතො ආයුසඞ්ඛාරො. බහුවචනනිද්දෙසො පන අනෙකසතසහස්සභෙදෙසු රූපකලාපෙසු පවත්තියා අනෙකභෙදන්ති කත්වා. ආරම්මණරසං අනුභවන්තීති වෙදනියා යථා ‘‘නිය්යානිකා’’ති. තෙනාහ ‘‘වෙදනා ධම්මාවා’’ති. සුඛාදිභෙදභින්නත්තා බහුවචනනිද්දෙසො. ඉමෙසං ආයුසඞ්ඛාරවෙදනානං එකන්තනිරොධං සමාපන්නස්ස මරණෙන භවිතබ්බං වෙදනාය නිරුද්ධත්තා. ආයුසඞ්ඛාරානං තථා අනිරුද්ධත්තා නිරොධස්ස සමාපජ්ජනමෙව න සියා, කුතො වුට්ඨානං. තෙන වුත්තං පාළියං ‘‘තෙ ච හාවුසො’’තිආදි. වුට්ඨානං පඤ්ඤායති සඤ්ඤාවෙදනාදීනං උප්පත්තියා. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. උක්කණ්ඨිත්වාති නානාරම්මණාපාතතො නිබ්බින්දිත්වා. යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනාති යථාපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ සම්පත්තෙ. රූපජීවිතින්ද්රියපච්චයාති ඉන්ද්රියපච්චයභූතා ¶ . ජාලාපවත්තං විය අරූපධම්මා තෙජුස්සදභාවතො විසයොභාසනතො ච. උදකප්පහාරො විය නිරොධසමාපත්තියා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො. පිහිතඅඞ්ගාරා විය රූපජීවිතින්ද්රියං උස්මාමත්තතාය අනොභාසනතො ¶ . යථාපරිච්ඡින්නකාලාගමනන්ති යථාපරිච්ඡින්නකාලස්ස උපගමනං. අනුරූපපත්තිවසෙනෙව රූපපවත්තිග්ගහණං. ඉමං රූපකායං ජහන්තීති ඉමස්මා රූපකායා කළෙවරා විගච්ඡන්ති නප්පවත්තන්ති.

කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය. වාචං සඞ්ඛරොන්තීති වචීසඞ්ඛාරා. විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා හි වාචං භින්දති කථෙති. චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා තප්පටිබද්ධවුත්තිතො. චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධචොදනාය රූපනිරොධො විය චිත්තනිරොධො අචොදිතො තෙසං තතො අඤ්ඤත්තාති න චිත්තසම්පයුත්තනිරොධො එකන්තිකො විතක්කාදිනිරොධෙ තදභාවතො. යං පන වුත්තං ‘‘වාචා අනිරුද්ධා හොතී’’ති, තම්පි න. වාචං සඞ්ඛරොන්තීති හි වචීසඞ්ඛාරා, තෙසු නිරුද්ධෙසු කථං වාචාය අනිරොධො. චිත්තං පන නිරුද්ධෙසුපි චිත්තසඞ්ඛාරෙසු තෙහි අනභිසඞ්ඛතත්තා විතක්කාදිනිරොධො විය පවත්තතියෙවාති අයමෙත්ථ පරස්ස අධිප්පායො. ආනන්තරියකම්මං කතං භවෙය්ය, චිත්තස්ස අනිරුද්ධත්තා තං නිස්සාය ච රූපධම්මානං අනපගතත්තා තෙ ජීවන්ති එව නාමාති. බ්යඤ්ජනෙ අභිනිවෙසං අකත්වාති ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා’’ති වචනතො තෙව නිරුද්ධා, න චිත්තන්ති එවං නෙය්යත්ථං සුත්තං ‘‘නීතත්ථ’’න්ති අභිනිවෙසං අකත්වා. ආචරියානං නයෙ ඨත්වාති පරම්පරාගතානං ආචරියානං අධිප්පායෙ ඨත්වාති අත්ථො. උපපරික්ඛිතබ්බොති සුත්තන්තරාගමතො සුත්තන්තරපදස්ස අවිපරීතො අත්ථො වීමංසිතබ්බො. යථා හි ‘‘අසඤ්ඤභවො’’ති වචනතො ‘‘සඤ්ඤාව තත්ථ නත්ථි, ඉතරෙ පන චිත්තචෙතසිකා සන්තී’’ති අයමෙත්ථ අත්ථො න ගය්හති. යථා ච ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වචනතො ‘‘සඤ්ඤාව තත්ථ තාදිසී, න ඵස්සාදයො’’ති අයමෙත්ථ අත්ථො න ගය්හති සඤ්ඤාසීසෙන දෙසනාති කත්වා, එවමිධාපි ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා’’ති, ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධො’’ති ච දෙසනාසීසමෙව. සබ්බෙපි පන චිත්තචෙතසිකා තත්ථ නිරුජ්ඣන්තෙවාති අයමෙත්ථ අවිපරීතො අත්ථො වෙදිතබ්බො, තථාපුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන සබ්බෙසංයෙව චිත්තචෙතසිකානං තත්ථ නිරුජ්ඣනතො. එතෙන යං පුබ්බෙ ‘‘අඤ්ඤත්තා, තදභාවතො’’ති ච යුත්තිවචනං, තදයුත්තං අධිප්පායානවබොධතොති දස්සිතං හොති. තෙනාහ ‘‘අත්ථො හි පටිසරණං, න බ්යඤ්ජන’’න්ති.

උපහතානීති ¶ බාධිතානි. මක්ඛිතානීති ධංසිතානි. ආරම්මණඝට්ටනාය ඉන්ද්රියානං කිලමථො චක්ඛුනා භාසුරරූපසුඛුමරජදස්සනෙන විභාවෙතබ්බො. තථා හි උණ්හකාලෙ පුරතො අග්ගිම්හි ¶ ජලන්තෙ ඛරස්සරෙ ච පණවෙ ආකොටිතෙ අක්ඛීනි භෙදානි විය න සහන්ති සොතානි ‘‘සිඛරෙන විය අභිහඤ්ඤන්තී’’ති වත්තාරො හොන්ති.

458. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානමෙව රූපවිරාගභාවනාවසෙන පවත්තං අරූපජ්ඣානන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං විස්සජ්ජෙන්තො ධම්මසෙනාපති ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදිනා විස්සජ්ජෙසි. අපගමනෙන විගමෙන පච්චයා අපගමනපච්චයා සුඛාදිප්පහානානි. අධිගමපච්චයා පන කසිණෙසු රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං හෙට්ඨිමා තයො ච ආරුප්පා. න හි සක්කා තානි අනධිගන්ත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනමධිගන්තුං. නිරොධතො වුට්ඨානකඵලසමාපත්තින්ති නිරොධතො වුට්ඨානභූතං අනිච්චානුපස්සනාසමුදාගතඵලසමාපත්තිං. සා හි ‘‘අනිමිත්තා චෙතොවිමුත්තී’’ති වුච්චති. යථා සමථනිස්සන්දො අභිඤ්ඤා, මෙත්තාකරුණාමුදිතාබ්රහ්මවිහාරනිස්සන්දො උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො, කසිණනිස්සන්දො ආරුප්පා, සමථවිපස්සනානිස්සන්දො නිරොධසමාපත්ති, එවං විපස්සනාය නිස්සන්දඵලභූතං සාමඤ්ඤඵලන්ති ආහ ‘‘විපස්සනානිස්සන්දාය ඵලසමාපත්තියා’’ති. ආරම්මණා නාම සාරම්මණධම්මානං විසෙසතො උප්පත්තිනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපාදීනං සබ්බාරම්මණාන’’න්ති. නත්ථි එත්ථ කිඤ්චි සඞ්ඛාරනිමිත්තන්ති අනිමිත්තා, අසඞ්ඛතා ධාතූති ආහ ‘‘සබ්බනිමිත්තාපගතාය නිබ්බානධාතුයා’’ති. ඵලසමාපත්තිසහජාතං මනසිකාරං සන්ධායාහ, න ආවජ්ජනමනසිකාරං. න හෙත්ථ තස්ස සම්භවො අනුලොමානන්තරං උප්පජ්ජනතො.

ඉමස්මිං ඨානෙති ඉධ වුත්තනිරොධස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානානං ගහිතානං ඉමස්මිං පරියොසානස්ස ගහිතට්ඨානෙ. ද්වීහි බලෙහීති සමථවිපස්සනාබලෙහි. තයො ච සඞ්ඛාරානන්ති කායසඞ්ඛාරාදීනං තිණ්ණං සඞ්ඛාරානං. සොළසහි ඤාණචරියාහීති අනිච්චානුපස්සනා, දුක්ඛා, අනත්තා, නිබ්බිදා, විරාගා, නිරොධා, පටිනිස්සග්ගා, විවට්ටානුපස්සනා, සොතාපත්තිමග්ගො…පෙ… අරහත්තඵලසමාපත්තීති ඉමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි. නවහි සමාධිචරියාහීති පඨමජ්ඣානසමාධිආදීහි නවහි සමාධිචරියාහි. යො ¶ යථාවුත්තාසු චරියාසු පුග්ගලස්ස වසීභාවො, සා වසීභාවතාපඤ්ඤා. අස්සා සා කථිතාති යොජනා. විනිච්ඡයකථාති විනිච්ඡයවසෙන පවත්තා අට්ඨකථා කථිතා. තස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.868-869) තංසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. මහාටී. 2.868) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

වලඤ්ජනසමාපත්ති අරියවිහාරවසෙන විහරණසමාපත්ති. ඨිතියාති එත්ථ පබන්ධට්ඨිති අධිප්පෙතා, න ඛණට්ඨිති. කස්මා? සමාපජ්ජනත්තා. තෙනාහ ‘‘ඨිතියාති චිරට්ඨිතත්ථ’’න්ති. අද්ධානපරිච්ඡෙදොති ¶ එත්තකං කාලං සමාපත්තියා වීතිනාමෙස්සාමීති පගෙව කාලපරිච්ඡෙදො. රූපාදිනිමිත්තවසෙනාති කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තෙසු යථාරහං ලබ්භමානරූපාදිනිමිත්තවසෙන. තත්ථ යස්මා කම්මනිමිත්තෙ ඡබ්බිධම්පි ආරම්මණං ලබ්භති, තස්මා ‘‘සබ්බනිමිත්තාන’’න්ති වුත්තං, න සබ්බෙසං ආරම්මණානං එකජ්ඣං, එකන්තතො වා මනසිකාතබ්බතො. ලක්ඛණවචනඤ්හෙතං යථා ‘‘දාතබ්බමෙතං භෙසජ්ජං, යදි මෙ බ්යාධිතා සියු’’න්ති.

459. නීලම්පි සඤ්ජානාතීතිආදිනා නීලාදිග්ගහණමුඛෙන තංවණ්ණානං සත්තානං සඤ්ජානනං අවෙරාදිභාවමනසිකරණං ජොතිතන්ති ආහ ‘‘එතස්මිඤ්හි ඨානෙ අප්පමාණා චෙතොවිමුත්ති කථිතා’’ති. එත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤං කථිතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘එත්ථ සුඤ්ඤතා’’ති, ‘‘එත්ථ අනිමිත්තා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. න්ති ‘‘ඉධ අඤ්ඤං අභිනවං නාම නත්ථී’’තිආදිනා වුත්තං අත්ථවචනං. එතාති අප්පමාණචෙතොවිමුත්තිආදයො. එකනාමකාති එකෙකනාමකා, යෙ නානාබ්යඤ්ජනාති අධිප්පෙතා. එකො ධම්මොති අරහත්තඵලසමාපත්ති. චතුනාමකොති අප්පමාණචෙතොවිමුත්තිආදිනාමකො. එතන්ති එතමත්ථං. අප්පමාණාති අනොධිසො, ඔධිසොපි වා ‘‘එත්තකා’’ති අපරිමිතා. අසෙසෙත්වාති අසුභසමාපත්ති විය එකස්සෙව අග්ගහණතො.

කිඤ්චාපි අසුභනිමිත්තාරම්මණම්පි කිඤ්චනං හොති, ආරම්මණසඞ්ඝට්ටනස්ස කිඤ්චනස්ස අසුභසමාපත්තීනම්පි පටිභාගනිමිත්තසඞ්ඛාතං ආරම්මණං සබිම්බං විය විග්ගහං කිඤ්චනං හුත්වා උපට්ඨාති, න තථා ඉමස්සාති. නනු බ්රහ්මවිහාරපඨමාරුප්පානම්පි පටිභාගනිමිත්තභූතං කිඤ්චි ආරම්මණං නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, අයං පන පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං විය න පටිභාගනිමිත්තභූතආරම්මණතාය එවං වුත්තා. අත්තෙනාති ¶ අත්තනා. භවති එතෙන අත්තාති අභිධානං බුද්ධි චාති භාවො, අත්තා. භාව-සද්දොපි අත්තපරියායොති ආහ ‘‘භාවපොසපුග්ගලාදිසඞ්ඛාතෙනා’’ති. නෙසං අප්පමාණසමාධිආදීනං චතුන්නං. ‘‘නානතා පාකටාවා’’ති වුත්තං නානත්තං භූමිතො ආරම්මණතො ච දස්සෙතුං ‘‘අත්ථො පනා’’තිආදි වුත්තං. පරිත්තාදිභාවෙන අතීතාදිභාවෙන අජ්ඣත්තාදිභාවෙන ච න වත්තබ්බං ආරම්මණං එතිස්සාති නවත්තබ්බාරම්මණා නිබ්බානාරම්මණඵලසමාපත්තිභාවතො.

එත්තකොති රාගාදීහි සංකිලිට්ඨතාය එත්තකප්පමාණො, උත්තානො පරිත්තචෙතසොති අත්ථො. නිබ්බානම්පි අප්පමාණමෙව පමාණකරණානං අභාවෙනාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. අකුප්පාති අරහත්තඵලචෙතොවිමුත්ති පටිපක්ඛෙහි අකොපනීයතාය. කිඤ්චතීති කත්තරි පඨිතො ධාතු මද්දනත්ථොති ¶ ආහ ‘‘කිඤ්චති මද්දතී’’ති. තස්ස පයොගං දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සා කිරා’’තිආදි වුත්තං.

සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සවිග්ගහා විය උපට්ඨිතා සඞ්ඛාරා නිච්චාදිග්ගාහස්ස වත්ථුතාය ‘‘නිච්චනිමිත්තං සුඛාදිනිමිත්ත’’න්ති ච වුච්චති. විපස්සනා පන තත්ථ ඝනවිනිබ්භොගං කරොන්තී නිච්චාදිග්ගාහං විධමෙන්තී ‘‘නිමිත්තං සමුග්ඝාතෙතී’’ති වුත්තා ඝනනිමිත්තස්ස ආරම්මණභූතස්ස අභාවා. න ගහිතාති එකත්ථපදනිද්දෙසෙ පාළියං කස්මා න ගහිතා? සාති සුඤ්ඤතා චෙතොවිමුත්ති. සබ්බත්ථාති අප්පමාණාචෙතොවිමුත්තිආදිනිද්දෙසෙසු. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණවසෙනපි එකත්ථා, න කෙවලං සභාවසරසතොව. ඉමිනා පරියායෙනාති අප්පමාණතොතිආදිනා ආරම්මණතො ලද්ධපරියායෙන. අඤ්ඤස්මිං පන ඨානෙති ආකිඤ්චඤ්ඤාදිසද්දපවත්තිහෙතුතො අඤ්ඤෙන හෙතුනා අප්පමාණාතිසද්දප්පවත්තියං එතස්ස චෙතොවිමුත්තියා හොන්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. ඉමිනා පරියායෙනාති ඉමිනා තාය තාය සමඤ්ඤාය වොහරිතබ්බතාපරියායෙන. සච්චානං දස්සනමුඛෙන වට්ටවසෙන උට්ඨිතදෙසනං අරහත්තෙන කූටං ගණ්හන්තො යථානුසන්ධිනාව දෙසනං නිට්ඨපෙසි. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. චූළවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනා

460. අයං ¶ ¶ දෙසනා යස්මා පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තා, තස්මා පුච්ඡකවිස්සජ්ජකෙ පුච්ඡානිමිත්තඤ්ච සමුදායතො විභාවෙතුං ‘‘කො පනාය’’න්තිආදි වුත්තං. උපාසකත්තන්ති අමග්ගාගතං උපාසකත්තං. තෙසන්ති එකාදසනහුතානං. මග්ගාගතෙන උපසමෙන සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො.

‘‘කිං නු ඛො අජ්ජ භවිස්සති අය්යපුත්තො’’ති වීථිං ඔලොකයමානා. ඔලම්බනත්ථන්ති තස්ස හත්ථාවලම්බනත්ථං පුබ්බාචිණ්ණවසෙන අත්තනො හත්ථං පසාරෙසි. බහිද්ධාති අත්තනා අඤ්ඤං විසභාගවත්ථුං සන්ධාය වදති. පරිභෙදකෙනාති පෙසුඤ්ඤවාදිනා.

අධිගමප්පිච්ඡතාය ‘‘න පකාසෙතබ්බො’’ති චින්තෙසි. පුන තං අනුකම්පන්තො ‘‘සචෙ ඛො පනාහ’’න්තිආදිං චින්තෙසි. එසො ධම්මොති එසො ලොකුත්තරධම්මො. විවට්ටං උද්දිස්ස උපචිතං නිබ්බෙධභාගියං කුසලං උපනිස්සයො. ‘‘යදි මෙ උපනිස්සයො අත්ථි, සක්කා එතං පටිලද්ධුං. සචෙපි නත්ථි, ආයතිං උපනිස්සයො භවිස්සතී’’ති චිරකාලපරිභාවිතාය ඝටෙ පදීපජාලා විය අබ්භන්තරෙ දිප්පමානාය හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානා ආහ ‘‘එවං සන්තෙ මය්හං පබ්බජ්ජං අනුජානාථා’’ති.

ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි සුචිරකාලං කතූපචිතපුඤ්ඤතාය. අභිනීහාරසම්පන්නත්තාති සුජාතත්ථෙරස්ස පදුමුත්තරස්ස භගවතො අග්ගසාවකස්ස නිපච්චකාරං කත්වා – ‘‘තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස භාගී අස්ස’’න්ති නිබ්බෙධභාගියං දානං දත්වා කතපත්ථනාසඞ්ඛාතසම්පන්නාභිනීහාරත්තා. නාතිචිරං කිලමිත්ථාති කම්මට්ඨානං භාවෙන්තී විපස්සනාය පරිපාකවසෙන චිරං න කිලමිත්ථ. වුත්තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉතො පට්ඨායා’’තිආදි වුත්තං. දුතියගමනෙනාති පබ්බාජනත්ථං ගමනතො දුතියගමනෙන.

උපනෙත්වාති පඤ්හස්ස අත්ථභාවෙන උපනෙත්වා. සක්කායන්ති සකායං. උපනික්ඛිත්තං කිඤ්චි වත්ථුං සම්පටිච්ඡමානා, විය සම්පටිච්ඡන්තී විය. එකො එව පාසො එතිස්සාති එකපාසකා, ගණ්ඨි. සා හි සුමොචියා, අනෙකපාසා පන දුම්මොචියා, එකපාසග්ගහණං විස්සජ්ජනස්ස සුකරභාවදස්සනත්ථං ¶ . පටිසම්භිදාවිසයෙ ඨත්වාති එතෙන ථෙරියා පභින්නපටිසම්භිදතං දස්සෙති. පච්චයභූතාති ආරම්මණාදිවසෙන පච්චයභූතා.

ථෙරියා ¶ විසෙසාධිගමස්ස අත්තනො අවිසයතාය විසාඛො ‘‘න සක්කා’’තිආදිනා චින්තෙසීති දට්ඨබ්බං. සච්චවිනිබ්භොගපඤ්හබ්යාකරණෙනාති සච්චපරියාපන්නස්ස ධම්මස්ස දස්සනතො අඤ්ඤානඤ්ඤත්ථනිද්ධාරණභෙදනාසඞ්ඛාතස්ස විනිබ්භොගපඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙන. ද්වෙ සච්චානීති දුක්ඛසමුදයසච්චානි. පටිනිවත්තෙත්වාති පරිවත්තෙත්වා. ගණ්ඨිපඤ්හන්ති දුබ්බිනිබ්බෙධතාය ගණ්ඨිභූතං පඤ්හං.

න තංයෙව උපාදානං තෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා එකදෙසස්ස සමුදායතාභාවතො, සමුදායස්ස ච එකදෙසතාභාවතො. නාපි අඤ්ඤත්ර පඤ්චහි උපාදානක්ඛන්ධෙහි උපාදානං තස්ස තදෙකදෙසභාවතො. න හි එකදෙසො සමුදායවිනිමුත්තො හොති. යදි හි තඤ්ඤෙවාතිආදිනා උභයපක්ඛෙපි දොසං දස්සෙති. රූපාදිසභාවම්පීති රූපවෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණසභාවම්පි, ඵස්සචෙතනාදිසභාවම්පි උපාදානං සියා. අඤ්ඤත්ර සියාති පඤ්චහි උපාදානක්ඛන්ධෙහි විසුංයෙව උපාදානං යදි සියා. පරසමයෙති නිකායවාදෙ. චිත්තවිප්පයුත්තො අනුසයොති නිදස්සනමත්තමෙතං නිකායවාදෙ චිත්තසභාවාභාවවිඤ්ඤාණාදීනම්පි චිත්තවිප්පයුත්තභාවපටිජානනතො. එවං බ්යාකාසීති ‘‘න ඛො, ආවුසො’’තිආදිනා ඛන්ධගතඡන්දරාගභාවෙන බ්යාකාසි. අත්ථධම්මනිච්ඡයසම්භවතො අසම්බන්ධෙන. තෙසු කත්ථචිපි අසම්මුය්හනතො අවිත්ථායන්තෙන. පුච්ඡාවිසයෙ මොහන්ධකාරවිගමනෙන පදීපසහස්සං ජාලෙන්තෙන විය. සඋපාදානුපාදානට්ඨානං අනුත්තානතාය පචුරජනස්ස ගූළ්හො. අග්ගහිතසඞ්කෙතානං කෙසඤ්චි පටිච්ඡාදිතසදිසත්තා පටිච්ඡන්නො. තිලක්ඛණබ්භාහතධම්මවිසයතාය තිලක්ඛණාහතො. ගම්භීරඤාණගොචරතාය ගම්භීරො. ලද්ධපතිට්ඨා අරියසච්චසම්පටිවෙධනතො. එවං දිට්ඨධම්මාදිභාවතො වෙසාරජ්ජප්පත්තා. සබ්බසො නිවුත්ථබ්රහ්මචරියතාය තිණ්ණං භවානම්පි අපරභාගෙ නිබ්බානෙ නිවුත්ථවතීති භවමත්ථකෙ ඨිතා.

461. ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති පදුද්ධාරං කත්වා ‘‘ඉධෙකච්චො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.130) පටිසම්භිදාපාඨෙන තදත්ථං විවරති. තත්ථ අත්තතො සමනුපස්සතීති අත්තාති සමනුපස්සති, අත්තභාවෙන සමනුපස්සති. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. අහංබුද්ධිනිබන්ධනඤ්හි අත්තානං අත්තවාදී පඤ්ඤපෙති, තස්මා යං රූපං සො අහන්ති යදෙතං මම රූපං නාම, සො අහන්ති වුච්චමානො මම අත්තා ¶ තං මම රූපන්ති රූපඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං අනඤ්ඤං සමනුපස්සති. තථා පස්සතො ච අත්තා විය රූපං, රූපං විය වා අත්තා අනිච්චොති ආපන්නමෙව ¶ . අච්චීති ජාලසිඛා. සා චෙ වණ්ණො, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාව සියා, න කායවිඤ්ඤෙය්යා, වණ්ණොපි වා කායාදිවිඤ්ඤෙය්යො අච්චියා අනඤ්ඤත්තාති උපමෙය්යං විය උපමාපි දිට්ඨිගතිකස්ස අයුත්තාව. දිට්ඨිපස්සනායාති මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතාය පස්සනාය පස්සති, න තණ්හාමානපඤ්ඤානුපස්සනාය. අරූපං වෙදනාදිං අත්තාති ගහෙත්වා ඡායාය රුක්ඛාධීනතාය ඡායාවන්තං රුක්ඛං විය, රූපස්ස සන්තකභාවෙන අත්තාධීනතාය රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. පුප්ඵාධීනතාය පුප්ඵස්මිං ගන්ධං විය ආධෙය්යභාවෙන අත්තාධීනතාය රූපස්ස අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. යථා කරණ්ඩො මණිනො ආධාරො, එවං රූපම්පි අත්තනො ආධාරොති කත්වා අත්තානං රූපස්මිං සමනුපස්සති. එසෙව නයොති ඉමිනා අත්තනො වෙදනාදීහි අනඤ්ඤත්තං තෙසඤ්චාධාරණතං නිස්සිතතඤ්ච යථාවුත්තං අතිදිසති.

අරූපං අත්තාති කථිතං ‘‘වෙදනාවන්ත’’න්තිආදීසු විය රූපෙන වොමිස්සකතාය අභාවතො. රූපාරූපමිස්සකො අත්තා කථිතො රූපෙන සද්ධිං සෙසාරූපධම්මානං අත්තාති ගහිතත්තා. උච්ඡෙදදිට්ඨි කථිතා රූපාදීනං විනාසදස්සනතො. තෙනෙවාහ ‘‘රූපං අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජති, අත්තා මෙ උප්පජ්ජති ච වෙති චාති ඉච්චස්ස එවමාගතං හොතී’’තිආදි. අවසෙසෙසූති පන්නරසසු ඨානෙසු. සස්සතදිට්ඨි කථිතා රූපවන්තාදිභාවෙන ගහිතස්ස අනිද්ධාරිතරූපත්තා.

දිට්ඨිගතිකො යං වත්ථුං අත්තාති සමනුපස්සති, යෙභුය්යෙන තං නිච්චං සුඛන්ති ච සමනුපස්සතෙව. සාවකො පන තප්පටික්ඛෙපෙන සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති සුදිට්ඨත්තා රූපං අත්තාති න සමනුපස්සති, තථාභූතො ච අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති සමනුපස්සති, තථා වෙදනාදයොති දස්සෙන්තො ‘‘න රූපං අත්තතො’’තිආදිමාහ. එවං භවදිට්ඨිපි අවිජ්ජාභවතණ්හා විය වට්ටස්ස සමුදයොයෙවාති දිට්ඨිකථායං ‘‘එත්තකෙන ගමනං හොතී’’තිආදි. දිට්ඨිප්පහානකථායඤ්ච ‘‘එත්තකෙන ගමනං න හොතී’’තිආදි වුත්තං.

462. හෙට්ඨා වුත්තමත්ථමෙව පුච්ඡිතත්තා ‘‘ථෙරියා පටිපුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො’’ති වත්වා පටිපුච්ඡනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘උපාසකා’’තිආදි වුත්තං. පටිපත්තිවසෙනාති ¶ සක්කායනිරොධගාමිනිපටිපදාභාවෙන. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවසෙන ලොකියලොකුත්තරවසෙන සඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතවසෙනාති ‘‘වසෙනා’’ති පදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තත්ථ කාමං අසඞ්ඛතො නාම මග්ගො නත්ථි, කිං සඞ්ඛතො, උදාහු අසඞ්ඛතොති පන පුච්ඡාවසෙන තථා වුත්තං? ‘‘අරියො’’ති වචනෙනෙව මග්ගස්ස ලොකුත්තරතො සිද්ධා, සඞ්ගාහකඛන්ධපරියාපන්නානං පන මග්ගධම්මානම්පි සියා ලොකියතාති ¶ ඉධ ලොකියග්ගහණං. කිඤ්චාපි සඞ්ගහිතපදමෙව පාළියං ආගතං, න අසඞ්ගහිතපදං, යෙ පන සඞ්ගාහකභාවෙන වුත්තා, තෙ සඞ්ගහිතා න හොන්තීති අට්ඨකථායං අසඞ්ගහිතග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. සඞ්ඛතොතිආදීසු සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතොති සඞ්ඛතො. තථාභූතො ච තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස පුබ්බභාගචෙතනාති මය්හං මග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො හොතු සත්තඞ්ගිකො වාති චෙතිතභාවෙන චෙතිතො. සහජාතචෙතනායපි චෙතිතොව තස්සා සහකාරීකාරණභාවතො, තතො එව පකප්පිතො ආයූහිතො. පච්චයෙහි නිප්ඵාදිතත්තා කතො නිබ්බත්තිතො ච. සමාපජ්ජන්තෙන අත්තනො සන්තානෙ සම්මදෙව ආපජ්ජන්තෙන උප්පාදෙන්තෙන. ඉති සත්තහිපි පදෙහි පච්චයනිබ්බත්තිතංයෙව අරියමග්ගස්ස දස්සෙති.

අසඞ්ගහිතො ඛන්ධානං පදෙසො එතස්ස අත්ථීති මග්ගො සප්පදෙසො. නත්ථි එතෙසං පදෙසාති ඛන්ධා නිප්පදෙසා. පදිස්සති එතෙන සමුදායොති හි පදෙසො, අවයවො. අයන්ති මග්ගො. සප්පදෙසත්තා එකදෙසත්තා. නිප්පදෙසෙහි සමුදායභාවතො නිරවසෙසපදෙසෙහි. යථා නගරං රජ්ජෙකදෙසභූතං තදන්තොගධත්තා රජ්ජෙන සඞ්ගහිතං, එවං අරියමග්ගො ඛන්ධත්තයෙකදෙසභූතො තදන්තොගධත්තා තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතොති දස්සෙති ‘‘නගරං විය රජ්ජෙනා’’ති ඉමිනා. සජාතිතොති සමානජාතිතාය, සමානසභාවත්තා එවාති අත්ථො. එත්ථ ච සීලක්ඛන්ධො ‘‘නව කොටිසහස්සානී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.20; අප. අට්ඨ. 2.55.55; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37) වුත්තපභෙදවසෙන චෙව සම්පත්තසමාදානවිරතිආදිවසෙන ච ගය්හමානො නිප්පදෙසො, මග්ගසීලං පන ආජීවට්ඨමකමෙව සමුච්ඡෙදවිරතිමත්තමෙවාති සප්පදෙසං. සමාධික්ඛන්ධො පරිත්තමහග්ගතාදිවසෙන චෙව උපචාරප්පනාසමාධිවසෙන ච අනෙකභෙදතාය නිප්පදෙසො, මග්ගසමාධි පන ලොකුත්තරොව ¶ , අප්පනාසමාධි එවාති සප්පදෙසො. තථා පඤ්ඤාක්ඛන්ධො පරිත්තමහග්ගතාදිවසෙන චෙව සුතමයඤාණාදිවසෙන ච අනෙකභෙදතාය නිප්පදෙසො, මග්ගපඤ්ඤා පන ලොකුත්තරාව, භාවනාමයා එවාති සප්පදෙසා. අත්තනො ධම්මතායාති සහකාරීකාරණං අනපෙක්ඛිත්වා අත්තනො සභාවෙන අත්තනො බලෙන අප්පෙතුං න සක්කොති වීරියෙන අනුපත්ථම්භිතං, සතියා ච අනුපට්ඨිතං. පග්ගහකිච්චන්ති යථා කොසජ්ජපක්ඛෙ න පතිතා චිත්තට්ඨිති, තථා පග්ගණ්හනකිච්චං. අපිලාපනකිච්චන්ති යථා ආරම්මණෙ න පිලවති, එවං අපිලාපනකිච්චං.

එකතො ජාතාති සහජාතා. පිට්ඨිං දත්වා ඔනතසහායො විය වායාමො සමාධිස්ස ආරම්මණෙ අප්පනාය විසෙසපච්චයභාවතො. අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො විය සති සමාධිස්ස ආරම්මණෙ දළ්හපවත්තියා පච්චයභාවතො. කිරියතොති උපකාරකිරියතො.

ආකොටෙත්වාති ¶ ආරම්මණං ආහනිත්වා. තථා හි විතක්කො ‘‘ආහනනරසො’’ති, යොගාවචරො ච ‘‘කම්මට්ඨානං තක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතී’’ති වුච්චති. ඉධාපීති සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පෙසු. කිරියතොති වුත්තප්පකාරඋපකාරකිරියතො.

සුභසුඛාදිනිමිත්තග්ගාහවිධමනං චතුකිච්චසාධනං. පච්චයත්තෙනාති සහජාතාදිපච්චයභාවෙන. චතුකිච්චසාධනවසෙනෙවාති ඉදං මග්ගවීරියස්සෙව ගහිතභාවදස්සනං. තඤ්හි එකංයෙව හුත්වා චතුකිච්චං යථාවුත්තඋපකාරකසභාවෙන ච පරිවාරට්ඨෙන පරික්ඛාරො හොති. මග්ගසම්පයුත්තධම්මානන්ති ඉමිනා මග්ගධම්මානම්පි ගහණං, න තංසම්පයුත්තඵස්සාදීනංයෙව. එකචිත්තක්ඛණිකාති මග්ගචිත්තුප්පාදවසෙන එකචිත්තක්ඛණිකා.

සත්තහි ඤාණෙහීති පරමුක්කංසගතෙහි සත්තහි ජවනෙහි සම්පයුත්තඤාණෙහි, සත්තහි වා අනුපස්සනාඤාණෙහි. ආදිතො සෙවනා ආසෙවනා, තතො පරං වඩ්ඪනා භාවනා, පුනප්පුනං කරණං බහුලීකම්මන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙන චිත්තෙනා’’තිආදි. අධිප්පායවසෙන නිද්ධාරෙත්වා ගහෙතබ්බත්ථං සුත්තං නෙය්යත්ථං. යථාරුතවසෙන ගහෙතබ්බත්ථං නීතත්ථං. එවං සන්තෙති යදි ඉදං සුත්තං නීතත්ථං, ආසෙවනාදි ච විසුං විසුං චිත්තෙහි හොති, එවං සන්තෙ. ආසෙවනාදි නාම චිත්තස්ස අනෙකවාරං උප්පත්තියා හොති ¶ , න එකවාරමෙවාති ආහ ‘‘එකං චිත්ත’’න්තිආදි. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ආසෙවනාවසෙන පවත්තමානං චිත්තං සුචිරම්පි කාලං ආසෙවනාවසෙනෙව පවත්තෙය්ය, තථා භාවනාබහුලීකම්මවසෙන පවත්තමානානිපි, න චෙත්ථ එත්තකානෙව චිත්තානි ආසෙවනාවසෙන පවත්තන්ති, එත්තකානි භාවනාවසෙන, බහුලීකම්මවසෙනාති නියමො ලබ්භති. ඉති අනෙකචිත්තක්ඛණිකඅරියමග්ගං වදන්තස්ස දුන්නිවාරියොවායං දොසො. යථා පන පුබ්බභාගෙපි නානාචිත්තෙසු පවත්තපරිඤ්ඤාදිකිච්චානං සම්මාදිට්ඨිආදීනං පටිවෙධකාලෙ යථාරහං චතුකිච්චසාධනං, එකචිත්තක්ඛණිකා ච පවත්ති, එවං විපස්සනාය පවත්තාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මානි පටිවෙධකාලෙ එකචිත්තක්ඛණිකානෙව හොන්තීති වදන්තානං ආචරියානං න කොචි දොසො ආසෙවනාදීහි කාතබ්බකිච්චස්ස තදා එකචිත්තක්ඛණෙයෙව සිජ්ඣනතො. තෙනාහ ‘‘එකචිත්තක්ඛණිකාවා’’තිආදි. සචෙ සඤ්ජානාතීති සචෙ සඤ්ඤත්තිං ගච්ඡති. යාගුං පිවාහීති උය්යොජෙතබ්බො ධම්මසාකච්ඡාය අභබ්බභාවතොති අධිප්පායො.

463. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීසූති ආදි-සද්දෙන කායසඤ්චෙතනාදි ලක්ඛණෙ කායසඞ්ඛාරාදිකෙපි සඞ්ගණ්හාති, න අපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙ එව. කායපටිබද්ධත්තා කායෙන සඞ්ඛරීයති, න කායසමුට්ඨානත්තා. චිත්තසමුට්ඨානා හි තෙ ධම්මාති. නිබ්බත්තීයතීති ච ඉදං කායෙ සති සබ්භාවං ¶ , අසති ච අභාවං සන්ධාය වුත්තං. වාචන්ති වචීඝොසං. සඞ්ඛරොතීති ජනෙති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බත්තෙතී’’ති. න හි තං විතක්කවිචාරරහිතචිත්තං වචීඝොසං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති. චිත්තපටිබද්ධත්තාති එතෙන චිත්තස්ස නිස්සයාදිපච්චයභාවො චිත්තසඞ්ඛාරසඞ්ඛරණන්ති දස්සෙති. අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සාති අත්ථතො භින්නාපි කායසඞ්ඛාරාදිවචනවචනීයභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සිතා අභින්නා විය, තතො එව ආලුළිතා සංකිණ්ණා අවිභූතා අපාකටා දුද්දීපනා දුවිඤ්ඤාපයා. ආදානග්ගහණමුඤ්චනචොපනානීති යස්ස කස්සචි කායෙන ආදාතබ්බස්ස ආදානසඞ්ඛාතං ගහණං, විස්සජ්ජනසඞ්ඛාතං මුඤ්චනං, යථාතථාචලනසඞ්ඛාතං චොපනන්ති ඉමානි පාපෙත්වා සාධෙත්වා උප්පන්නා. කායතො පවත්තා සඞ්ඛාරා, කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති ච කායසඞ්ඛාරාත්වෙව වුච්චන්ති. හනුසංචොපනන්ති හනුසඤ්චලනං. වචීභෙදන්ති වාචානිච්ඡාරණං. වාචං සඞ්ඛරොන්තීති කත්වා ඉධ වචීසඞ්ඛාරාත්වෙව වුච්චන්ති.

464. සමාපජ්ජිස්සන්ති ¶ පදං නිරොධස්ස ආසන්නානාගතභාවවිසයං ආසන්නං වජ්ජෙත්වා දූරස්ස ගහණෙ පයොජනාභාවතො. නිරොධපාදකස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචිත්තස්ස ච ගහණතො පට්ඨාය නිරොධං සමාපජ්ජති නාමාති අධිප්පායෙන ‘‘පදද්වයෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිකාලො කථිතො’’ති වුත්තං. තථා චිත්තං භාවිතං හොතීති එත්ථ අද්ධානපරිච්ඡෙදචිත්තග්ගහණං ඉතරෙසං නානන්තරියභාවතො. න හි බලද්වයඤාණසමාධිචරියානං වසීභාවාපාදනචිත්තෙහි විනා අද්ධානපරිච්ඡෙදචිත්තං අචිත්තකභාවාය හොති.

සෙසසඞ්ඛාරෙහීති කායසඞ්ඛාරචිත්තසඞ්ඛාරෙහි. දුතියජ්ඣානෙයෙව නිරුජ්ඣති අනුප්පත්තිනිරොධෙන. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. වුට්ඨහිස්සන්ති පදං වුට්ඨහනස්ස ආසන්නානාගතභාවවිසයං ආසන්නං වජ්ජෙත්වා දූරස්ස ගහණෙ පයොජනාභාවතො. නිරොධතො වුට්ඨානස්ස ච චිත්තුප්පාදෙන පරිච්ඡින්නත්තා තතො ඔරමෙවාති ආහ ‘‘පදද්වයෙන අන්තොනිරොධකාලො කථිතො’’ති. තථා චිත්තං භාවිතං හොතීති යථා යථාපරිච්ඡින්නකාලමෙව අචිත්තකභාවො, තතො පරං සචිත්තකභාවො හොති, තථා නිරොධස්ස පරිකම්මචිත්තං උප්පාදිතං හොති.

පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛාය ඉදමෙව කාතබ්බං ජානිත්වා අප්පවත්තිමත්තං. සමාපජ්ජන්තීති අචිත්තකභාවං සම්පදෙව ආපජ්ජන්ති. අථ කස්මා සත්තාහමෙව සමාපජ්ජන්තීති? යථාකාලපරිච්ඡෙදකරණතො, තඤ්ච යෙභුය්යෙන ආහාරූපජීවීනං සත්තානං උපාදින්නකපවත්තස්ස එකදිවසං භුත්තාහාරස්ස සත්තාහමෙව යාපනතො.

සබ්බා ¶ ඵලසමාපත්ති අස්සාසපස්සාසෙ න සමුට්ඨාපෙතීති ඉදං නත්ථීති ආහ ‘‘සමුට්ඨාපෙතී’’ති. යා පන න සමුට්ඨාපෙති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමස්ස පන…පෙ… න සමුට්ඨාපෙතී’’ති ආහ. තත්ථ ඉමස්සාති ඉධ පාළියං වුත්තනිරොධසමාපජ්ජනභික්ඛුනො. තස්ස පන ඵලසමාපත්ති චතුත්ථජ්ඣානිකාවාති නියමො නත්ථීති ආහ ‘‘කිං වා එතෙනා’’තිආදි. අබ්බොහාරිකාති සුඛුමත්තභාවප්පත්තියා ‘‘අත්ථී’’ති වොහරිතුං අසක්කුණෙය්යාති කෙචි. නිරොධස්ස පන පාදකභූතාය චතුත්ථජ්ඣානාදිසමාධිචරියාය වසෙන අචතුත්ථජ්ඣානිකාපි නිරොධානන්තරඵලසමාපත්ති අස්සාසපස්සාසෙ ¶ න සමුට්ඨාපෙතීති අභාවතො එව තෙ අබ්බොහාරිකා වුත්තා. එවඤ්ච කත්වා සඤ්ජීවත්ථෙරවත්ථුම්හි ආනීතසමාපත්තිඵලනිදස්සනම්පි සුට්ඨු උපපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘භවඞ්ගසමයෙනෙවෙතං කථිත’’න්ති. කිරියමයපවත්තවළඤ්ජනකාලෙති එත්ථ කිරියමයපවත්තං කායවචීවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරො, තස්ස වළඤ්ජනකාලෙ පවත්තනසමයෙ. වාචං අභිසඞ්ඛාතුං න සක්කොන්ති අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා තෙසං විතක්කවිචාරානං.

සගුණෙනාති සරසෙන, සභාවෙනාති අත්ථො. සුඤ්ඤතා නාම ඵලසමාපත්ති රාගාදීහි සුඤ්ඤත්තා. තථා රාගනිමිත්තාදීනං අභාවා අනිමිත්තා, රාගපණිධිආදීනං අභාවා අප්පණිහිතාති ආහ ‘‘අනිමිත්තඅප්පණිහිතෙසුපි එසෙව නයො’’ති. අනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්ච නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නඵලසමාපත්තියං ඵස්සො අනිමිත්තො ඵස්සො අප්පණිහිතො ඵස්සො නාමාති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති.

අත්තසුඤ්ඤතාදස්සනතො අනත්තානුපස්සනා සුඤ්ඤතා, නිච්චනිමිත්තුග්ඝාටනතො අනිච්චානුපස්සනා අනිමිත්තා, සුඛප්පණිධිපටික්ඛෙපතො දුක්ඛානුපස්සනා අප්පණිහිතාති ආහ – ‘‘සුඤ්ඤතා…පෙ… විපස්සනාපි වුච්චතී’’ති. අනිච්චතො වුට්ඨාතීති සඞ්ඛාරානං අනිච්චාකාරග්ගාහිනියා වුට්ඨානගාමිනියා පරතො එකතොවුට්ඨානඋභතොවුට්ඨානෙහි නිමිත්තපවත්තතො වුට්ඨාති. අනිච්චතො පරිග්ගහෙත්වාති ච ඉදං ‘‘න එකන්තිකං එවම්පි හොතී’’ති කත්වා වුත්තං. එස නයො සෙසෙසුපි. අප්පණිහිතවිපස්සනාය මග්ගොතිආදිනා, සුඤ්ඤතවිපස්සනාය මග්ගොතිආදිනා ච යොජනං සන්ධායාහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. විකප්පො ආපජ්ජෙය්ය ආගමනස්ස වවත්ථානස්ස අභාවෙන අවවත්ථානකරත්තා. එවඤ්හි තයො ඵස්සා ඵුසන්තීති එවං සගුණතො ආරම්මණතො ච නාමලාභෙ සුඤ්ඤතාදිනාමකා තයො ඵස්සා ඵුසන්තීති අනියමවචනං. සමෙති යුජ්ජති එකස්සෙව ඵස්සස්ස නාමත්තයයොගතො.

සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තතාය ¶ නිබ්බානං විවෙකො නාම උපධිවිවෙකොති කත්වා. නින්නතා තප්පටිපක්ඛවිමුඛස්ස තදභිමුඛතා. පොණතා ඔනමනං, පබ්භාරතා තතො විස්සට්ඨභාවො.

465. චක්ඛාදිතො රූපාදීසු පවත්තරූපකායතො උප්පජ්ජනතො පඤ්චද්වාරිකං සුඛං කායිකං නාම, මනොද්වාරිකං චෙතොඵස්සජාතාය චෙතසිකං ¶ නාම. සභාවනිද්දෙසො සුඛයතීති කත්වා. මධුරභාවදීපකන්ති ඉට්ඨභාවජොතනං. වෙදයිතභාවදීපකන්ති වෙදකභාවවිභාවකං. වෙදනා එව හි පරමත්ථතො ආරම්මණං වෙදෙති, ආරම්මණං පන වෙදිතබ්බන්ති. දුක්ඛන්ති සභාවනිද්දෙසොතිඑවමාදිඅත්ථවචනං සන්ධායාහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. ඨිතිසුඛාති ඨිතියා ධරමානතාය සුඛා, න ඨිතික්ඛණමත්තෙන. තෙනාහ ‘‘අත්ථිභාවො සුඛ’’න්ති. විපරිණාමදුක්ඛාති විපරිණමනෙන විගමනෙන දුක්ඛා, න නිරොධක්ඛණෙන. තෙනාහ ‘‘නත්ථිභාවො දුක්ඛ’’න්ති. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානඤ්හි සුඛවෙදනුපරමො දුක්ඛතො උපට්ඨාති. ස්වායමත්ථො පියවිප්පයොගෙන දීපෙතබ්බො. ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘අත්ථිභාවො දුක්ඛං, නත්ථිභාවො සුඛ’’න්ති. දුක්ඛවෙදනුපරමො හි සත්තානං සුඛතො උපට්ඨාති. එවඤ්හි වදන්ති – ‘‘තස්ස රොගස්ස වූපසමෙන අහො සුඛං ජාත’’න්ති. ජානනභාවොති යාථාවසභාවතො අවබුජ්ඣනං. අදුක්ඛමසුඛඤ්හි වෙදනං ජානන්තස්ස සුඛං හොති තස්ස සුඛුමභාවතො, යථා තදඤ්ඤෙ ධම්මෙ සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච සම්මදෙව අවබොධො පරමං සුඛං. තෙනෙවාහ –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

අජානනභාවොති එත්ථ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. දුක්ඛඤ්හි සම්මොහවිහාරොති. අපරො නයො ජානනභාවොති ජානනස්ස ඤාණස්ස සබ්භාවො. ඤාණසම්පයුත්තා හි ඤාණොපනිස්සයා ච අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා සුඛා ඉට්ඨාකාරා. යථාහ ‘‘ඉට්ඨා චෙව ඉට්ඨඵලා චා’’ති. අජානනභාවො දුක්ඛන්ති එත්ථ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කතමො අනුසයො අනුසෙතීති කාමරාගානුසයාදීසු සත්තසු අනුසයෙසු කතමො අනුසයො අනුසයවසෙන පවත්තති? අප්පහීනභාවෙන හි සන්තානෙ අනුසයන්තීති අනුසයා, අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. එතෙන කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජනාරහතා නෙසං දස්සිතා. අප්පහීනා හි කිලෙසා කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජන්ති. තෙනාහ ‘‘අප්පහීනට්ඨෙන සයිතො විය හොතී’’ති. තෙ ච නිප්පරියායතො ¶ අනාගතා කිලෙසා දට්ඨබ්බා, අතීතා පච්චුප්පන්නා ¶ ච තංසභාවත්තා තථා වුච්චන්ති. න හි ධම්මානං කාලභෙදෙන සභාවභෙදො අත්ථි. යදි අප්පහීනට්ඨො අනුසයට්ඨො, නනු සබ්බෙපි කිලෙසා අප්පහීනා අනුසයා භවෙය්යුන්ති? න මයං අප්පහීනතාමත්තෙන අනුසයට්ඨං වදාම, අථ ඛො පන අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතා කිලෙසා අනුසයා. ඉදං ථාමගමනඤ්ච රාගාදීනමෙව ආවෙණිකො සභාවො දට්ඨබ්බො, යතො අභිධම්මෙ – ‘‘ථාමගතං අනුසයං පජහතී’’ති වුත්තං. සොති රාගානුසයො. අප්පහීනොති අප්පහීනභාවමුඛෙන අනුසයනට්ඨමාහ. සො ච අපරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධවත්ථුතො, පරිඤ්ඤාතෙසු පතිට්ඨං න ලභති. තෙනාහ ‘‘න සබ්බාය සුඛාය වෙදනාය සො අප්පහීනො’’ති. ආරම්මණවසෙන චායං අනුසයට්ඨො අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘න සබ්බං සුඛං වෙදනං ආරබ්භ උප්පජ්ජතීති අත්ථො’’ති.

වත්ථුවසෙනපි පන අනුසයට්ඨො වෙදිතබ්බො, යො ‘‘භූමිලද්ධ’’න්ති වුච්චති. තෙන හි අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 2.834) වුත්තං –

‘‘භූමීති විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තිරහං කිලෙසජාතං. තෙන හි සා භූමිලද්ධා නාම හොති, තස්මා භූමිලද්ධන්ති වුච්චති, සා ච ඛො න ආරම්මණවසෙන. ආරම්මණවසෙන හි සබ්බෙපි අතීතානාගතෙ පරිඤ්ඤාතෙපි ච ඛීණාසවානං ඛන්ධෙ ආරබ්භ කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති මහාකච්චානඋප්පලවණ්ණාදීනං ඛන්ධෙ ආරබ්භ සොරෙය්යසෙට්ඨිනන්දමාණවකාදීනං විය. යදි ච තං භූමිලද්ධං නාම සියා, තස්ස අප්පහෙය්යතො න කොචි භවමූලං පජහෙය්ය, වත්ථුවසෙන පන භූමිලද්ධං වෙදිතබ්බං. යත්ථ යත්ථ හි විපස්සනාය අපරිඤ්ඤාතා ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථ උප්පාදතො පභුති තෙසු වට්ටමූලං කිලෙසජාතං අනුසෙති. තං අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්තිආදි.

එස නයො සබ්බත්ථාති ඉමිනා ‘‘න සබ්බාය දුක්ඛාය වෙදනාය සො අප්පහීනො, න සබ්බං දුක්ඛං වෙදනං ආරබ්භ උප්පජ්ජතී’’තිආදිං අතිදිසති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘යො අනුසයො යත්ථ අනුසෙති ¶ , සො පහීයමානො තත්ථ පහීනො නාම හොතී’’ති තත්ථ තත්ථ පහානපුච්ඡා, තං සන්ධායාහ ‘‘කිං පහාතබ්බන්ති අයං පහානපුච්ඡා නාමා’’ති.

එකෙනෙව බ්යාකරණෙනාති ‘‘ඉධාවුසො, විසාඛ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.374) එකෙනෙව විස්සජ්ජනෙන. ද්වෙ පුච්ඡාති අනුසයපුච්ඡා පහානපුච්ඡාති ද්වෙපි පුච්ඡා විස්සජ්ජෙසි. ‘‘රාගං තෙන පජහතී’’ති ඉදමෙකං විස්සජ්ජනං, ‘‘න තත්ථ රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති ඉදමෙකං විස්සජ්ජනං, පුච්ඡානුක්කමඤ්චෙත්ථ අනාදියිත්වා පහානක්කමෙන විස්සජ්ජනා පවත්තා ¶ . ‘‘ද්වෙ පුච්ඡා විස්සජ්ජෙසී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉධා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තථාවික්ඛම්භිතමෙව කත්වාති ඉමිනා යො රාගං වික්ඛම්භෙත්වා පුන උප්පජ්ජිතුං අප්පදානතො තථාවික්ඛම්භිතමෙව කත්වා මග්ගෙන සමුග්ඝාතෙති, තස්ස වසෙන ‘‘රාගං තෙන පජහති, න තත්ථ රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. කාමොඝාදීහි චතූහි ඔඝෙහි සංසාරභවොඝෙනෙව වා වෙගසා වුය්හමානෙසු සත්තෙසු තං උත්තරිත්වා පත්තබ්බං, තස්ස පන ගාධභාවතො පතිට්ඨානභූතං. තෙනාහ භගවා – ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති (සං. නි. 4.238; ඉතිවු. 69; පු. ප. 187).

සුඤ්ඤතාදිභෙදෙන අනෙකභෙදත්තා පාළියං ‘‘අනුත්තරෙසූ’’ති බහුවචනනිද්දෙසොති ‘‘අනුත්තරා විමොක්ඛා’’ති වත්වා පුන තෙසං සබ්බෙසම්පි අරහත්තභාවසාමඤ්ඤෙන ‘‘අරහත්තෙ’’ති වුත්තං. විසයෙ චෙතං භුම්මං. පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්සාති ‘‘අහො වතාහං අරහත්තං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං උපට්ඨපෙන්තස්ස, පත්ථෙන්තස්සාති අත්ථො. පට්ඨපෙන්තස්සාති චෙත්ථ හෙතුම්හි අන්තසද්දො. කථං පන අරහත්තවිසයා පත්ථනා උප්පජ්ජතීති? න කාචි අරහත්තං ආරම්මණං කත්වා පත්ථනා උප්පජ්ජති අනධිගතත්තා අවිසයභාවතො. පරිකප්පිතරූපං පන තං උද්දිස්ස පත්ථනා උප්පජ්ජති. ‘‘උප්පජ්ජති පිහාපච්චයා’’ති වුත්තං පරම්පරපච්චයතං සන්ධාය, උජුකං පන පච්චයභාවො නත්ථීති වුත්තං ‘‘න පත්ථනාය පට්ඨපනමූලකං උප්පජ්ජතී’’ති. ඉදං පන සෙවිතබ්බං දොමනස්සං අකුසලප්පහානස්ස කුසලාභිවුඩ්ඪියා ච නිමිත්තභාවතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘දොමනස්සම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති (දී. නි. 2.359-362). තීහි මාසෙහි සම්පජ්ජනකා තෙමාසිකා ¶ . සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමස්මිං වාරෙති ඉමස්මිං පවාරණවාරෙ. විසුද්ධිපවාරණන්ති ‘‘පරිසුද්ධො අහ’’න්ති එවං පවත්තං විසුද්ධිපවාරණං. අරහන්තානමෙව හෙස පවාරණා.

න කදාචි පහාතබ්බස්ස පහායකතා අත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘න දොමනස්සෙන වා’’තිආදිං වත්වා පරියායෙනෙතං වුත්තං, තං විභාවෙන්තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො විත්ථාරෙන ආගමිස්සති. පටිපදං ගහෙත්වා පත්ථනං කත්වා පත්ථනං ඨපෙත්වා. පටිසඤ්චික්ඛතීති ඔවාදවසෙන අත්තානං සමුත්තෙජෙන්තො කථෙති. සීලෙන හීනට්ඨානන්ති අඤ්ඤෙහි අරහත්තාය පටිපජ්ජන්තෙහි සීලෙන හීනට්ඨානං කිං තුය්හං අත්ථීති අධිප්පායො. සුපරිසුද්ධන්ති අඛණ්ඩාදිභාවතො සුධොතජාතිමණි විය සුට්ඨු පරිසුද්ධං. සුපග්ගහිතන්ති කදාචිපි සඞ්කොචාභාවතො වීරියං සුට්ඨු පග්ගහිතං. පඤ්ඤාති විපස්සනාපඤ්ඤා පටිපක්ඛෙහි අනධිභූතතාය අකුණ්ඨා තික්ඛවිසදා සඞ්ඛාරානං සම්මසනෙ සූරා හුත්වා වහති පවත්තති. පරියායෙනාති තස්ස දොමනස්සස්ස ¶ අරහත්තුපනිස්සයතාපරියායෙන. ආරම්මණවසෙන අනුසයනං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘න තං ආරබ්භ උප්පජ්ජතී’’ති. අනුප්පජ්ජනමෙත්ථ පහානං නාමාති වුත්තං ‘‘පහීනොව තත්ථ පටිඝානුසයොති අත්ථො’’ති. තතියජ්ඣානෙන වික්ඛම්භෙතබ්බා අවිජ්ජා, සා එව අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දීයතීති ‘‘අවිජ්ජානුසයං වික්ඛම්භෙත්වා’’තිආදි වුත්තං, අනුසයසදිසතාය වා. ‘‘රාගානුසයං වික්ඛම්භෙත්වා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතුත්ථජ්ඣානෙ නානුසෙති නාම තත්ථ කාතබ්බකිච්චාකරණතො.

466. තස්මාති පච්චනීකත්තා සභාවතො කිච්චතො පච්චයතො චාති අධිප්පායො. විසභාගපටිභාගො කථිතො ‘‘කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා’’තිආදීසු විය. අන්ධකාරාති අන්ධකාරසදිසා අප්පකා සභාවතො. අවිභූතා අපාකටා අනොළාරිකභාවතො. තතො එව දුද්දීපනා දුවිඤ්ඤාපනා. තාදිසාවාති උපෙක්ඛාසදිසාව. යථා උපෙක්ඛා සුඛදුක්ඛානි විය න ඔළාරිකා, එවං අවිජ්ජා රාගදොසා විය න ඔළාරිකා. අථ ඛො අන්ධකාරා අවිභූතා දුද්දීපනා දුවිඤ්ඤාපනාති අත්ථො. සභාගපටිභාගො කථිතො ‘‘පණිධි පටිඝොසො’’තිආදීසු විය. යත්තකෙසු ඨානෙසූති දුක්ඛාදීසු යත්තකෙසු ඨානෙසු, යත්ථ වා ඤෙය්යට්ඨානෙසු. විසභාගපටිභාගොති අන්ධකාරස්ස ¶ විය ආලොකො විඝාතකපටිභාගො. විජ්ජාති මග්ගඤාණං අධිප්පෙතං, විමුත්තීති ඵලන්ති ආහ ‘‘උභොපෙතෙ ධම්මා අනාසවා’’ති. අනාසවට්ඨෙනාතිආදීසු පණීතට්ඨෙනාතිපි වත්තබ්බං. සොපි හි විමුත්තිනිබ්බානානං සාධාරණො, විමුත්තියා අසඞ්ඛතට්ඨෙන නිබ්බානස්ස විසභාගතාපි ලබ්භතෙව. පඤ්හං අතික්කමිත්වා ගතොසි, අපුච්ඡිතබ්බං පුච්ඡන්තොති අධිප්පායො. පඤ්හානං පරිච්ඡෙදපමාණං ගහෙතුං යුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තතො පරං පුච්ඡන්තො නාසක්ඛි පඤ්හානං පරියන්තං ගහෙතුං. අප්පටිභාගධම්මස්සාති නිප්පරියායතො සභාගපටිභාගෙන අප්පටිභාගධම්මස්ස. අනාගතාදිපරියායෙන නිබ්බානස්ස සභාගපටිභාගො වුත්තො, විසභාගෙ ච අත්ථෙව සඞ්ඛතධම්මා, තස්මා නිප්පරියායතො කිඤ්චි සභාගපටිභාගං සන්ධාය පුච්ඡතීති කත්වා ‘‘අච්චයාසී’’තිආදි වුත්තං. අසඞ්ඛතස්ස හි අප්පතිට්ඨස්ස එකන්තනිච්චස්ස සතො නිබ්බානස්ස කුතො නිප්පරියායෙන සභාගස්ස සම්භවො. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානං නාමෙත’’න්තිආදි.

විරද්ධොති එත්ථ සභාගපටිභාගං පුච්ඡිස්සාමීති නිච්ඡයාභාවතො පුච්ඡිතමත්ථං විරජ්ඣිත්වාව පුච්ඡි, න අජානිත්වාති අත්ථො. එතෙන හෙට්ඨා සබ්බපුච්ඡා දිට්ඨසංසන්දනනයෙන ජානිත්වාව පවත්තාති දීපිතං හොති. ථෙරී පන තං තං පුච්ඡිතමත්ථං සභාවතො විභාවෙන්තී සත්ථු දෙසනාඤාණං අනුගන්ත්වාව විස්සජ්ජෙසි. නිබ්බානොගධන්ති නිබ්බානං ඔගාහිත්වා ඨිතං නිබ්බානන්තොගධං. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානබ්භන්තරං නිබ්බානං අනුපවිට්ඨ’’න්ති. අස්සාති බ්රහ්මචරියස්ස.

467. පණ්ඩිච්චෙන ¶ සමන්නාගතාති එත්ථ වුත්තපණ්ඩිච්චං දස්සෙතුං ‘‘ධාතුකුසලා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, පණ්ඩිතො හොති? යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ධාතුකුසලො ච හොති, ආයතනකුසලො ච පටිච්චසමුප්පාදකුසලො ච ඨානාට්ඨානකුසලො ච. එත්තාවතා නු ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු පණ්ඩිතො හොතී’’ති (ම. නි. 3.124). පඤ්ඤාමහත්තං නාම ථෙරියා අසෙක්ඛප්පටිසම්භිදප්පත්තාය පටිසම්භිදායො පූරෙත්වා ඨිතතාති තං දස්සෙතුං ‘‘මහන්තෙ අත්ථෙ’’තිආදි වුත්තං. රාජයුත්තෙහීති රඤ්ඤො කම්මෙ නියුත්තපුරිසෙහි. ආහච්චවචනෙනාති සත්ථාරා කරණාදීනි ආහනිත්වා පවත්තිතවචනෙන. යදෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළවෙදල්ලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. චූළධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා

468. ධම්මොති ¶ ¶ ගහිතගහණානීති ධම්මො වා හොතු ඉතරො වා, ධම්මොති පග්ගහිතග්ගාහප්පවත්තා චරියාව. ආයූහනක්ඛණෙති තස්ස ධම්මොති ගහිතස්ස පවත්තනක්ඛණෙ. සුඛන්ති අකිච්ඡං. තෙනාහ ‘‘සුකර’’න්ති. දුක්ඛවිපාකන්ති අනිට්ඨඵලවිපච්චනං.

469. යථා චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං යථාසකං විසයග්ගහණං සභාවසිද්ධං, එවං මනසොපි. තෙ ච විසයා ඉට්ඨාකාරතො ගහණෙ න කොචි දොසො, පුරිසත්තභාවෙ න ච තෙ දොසං පවත්තෙන්තීති අයං තෙසං සමණබ්රාහ්මණානං ලද්ධීති ආහ ‘‘වත්ථුකාමෙසුපි කිලෙසකාමෙසුපි දොසො නත්ථී’’ති, අස්සාදෙත්වා විසයපරිභොගෙ නත්ථි ආදීනවො, තප්පච්චයා න කොචි අන්තරායොති අධිප්පායො. පාතබ්යතං ආපජ්ජන්තීති පරිභුඤ්ජනකතං උපගච්ඡන්ති. පරිභොගත්ථො හි අයං පා-සද්දො කත්තුසාධනො ච තබ්ය-සද්දො, යථාරුචි පරිභුඤ්ජන්තීති අත්ථො. කිලෙසකාමොපි අස්සාදියමානො වත්ථුකාමන්තොගධොයෙව, කිලෙසකාමවසෙන පන නෙසං අස්සාදෙතබ්බතාති ආහ ‘‘වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන පාතබ්යත’’න්ති. කිලෙසකාමෙනාති කරණත්ථෙ කරණවචනං. පාතබ්යතං පරිභුඤ්ජිතබ්බතන්ති එත්ථාපි කත්තුවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. මොළිං කත්වාති වෙණිබන්ධවසෙන මොළිං කත්වා. තාපසපරිබ්බාජිකාහීති තාපසපබ්බජ්ජූපගතාහි. පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තීති ඉදං ‘‘පහානමාහංසූ’’ති පදස්සෙව වෙවචනන්ති ‘‘පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති වුත්තං. තෙන කාමා නාමෙතෙ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මාති යාථාවතො පරිජානනං ඉධ ‘‘පහාන’’න්ති අධිප්පෙතං, න විනාභාවමත්තන්ති දස්සෙති. මාලුවාසිපාටිකාති මාලුවාවිදලං මාලුවාඵලෙ පොට්ටලිකා. සන්තාසං ආපජ්ජෙය්යාති සාලෙ අධිවත්ථදෙවතාය පවත්තිං ගහෙත්වා වුත්තං. තදා හි තස්සා එවං හොති. කොවිළාරපත්තසදිසෙහීති මහාකොවිළාරපත්තසණ්ඨානෙහි. සණ්ඨානවසෙන හෙතං වුත්තං, මාලුවාපත්තා පන කොවිළාරපත්තෙහි මහන්තතරානි චෙව ඝනතරානි ච හොන්ති. විපුලබහුඝනගරුපත්තතාය මහන්තං භාරං ජනෙත්වා. සාති මාලුවාලතා. ඔඝනන්ති හෙට්ඨතො ඔලම්බනහෙතුභූතං ඝනභාවං.

අන්ධවනසුභගවනග්ගහණං ¶ තෙසං අභිලක්ඛිතභාවතො. නාළිකෙරාදීසු තිණජාතීසු. ඛාදනුපලක්ඛණං උපචිකානං උට්ඨහනග්ගහණන්ති ආහ ‘‘උට්ඨහෙය්යු’’න්ති. කෙළිං කරොන්තී වියාති විලම්බනනදී ¶ විය කෙළිං කරොන්තී. ඉදානි අහං තං අජ්ඣොත්ථරින්ති පමොදමානා විය ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දමානා විලම්බන්තී. සම්ඵස්සොපි සුඛො මුදුතලුණකොමලභාවතො. දස්සනම්පි සුඛං ඝනබහලපත්තසංහතතාය. සොමනස්සජාතාති පුබ්බෙ අනුස්සවවසෙන භවනවිනාසභයා සන්තාසං ආපජ්ජි, ඉදානි තස්සා සම්පත්තිදස්සනෙන පලොභිතා සොමනස්සජාතා අහොසි.

විටභිං කරෙය්යාති ආතානවිතානවසෙන ජටෙන්තී ජාලං කරෙය්ය. තථාභූතා ච ඝනපත්තසඤ්ඡන්නතාය ඡත්තසදිසී හොතීති ආහ ‘‘ඡත්තාකාරෙන තිට්ඨෙය්යා’’ති. සකලං රුක්ඛන්ති උපරි සබ්බසාඛාපසාඛං සබ්බරුක්ඛං. භස්සමානාති පලිවෙඨනවසෙනෙව ඔතරමානා. යාව මූලා ඔතිණ්ණසාඛාහීති මාලුවා භාරෙන ඔනමිත්වා රුක්ඛස්ස යාව මූලා ඔතිණ්ණසාඛාහි පුන අභිරුහමානා. සබ්බසාඛාති හෙට්ඨා මජ්ඣෙ උපරි චාති සබ්බාපි සාඛායො පලිවෙඨෙන්තී. සංසිබ්බිත්වා ජාලසන්තානකනියාමෙන ජටෙත්වා. එවං අපරාපරං සංසිබ්බනෙන අජ්ඣොත්ථරන්තී. සබ්බසාඛා හෙට්ඨා කත්වා සයං උපරි ඨත්වා මහාභාරභාවෙන වාතෙ වා වායන්තෙ දෙවෙ වා වස්සන්තෙ පදාලෙය්ය. සාඛට්ඨකවිමානන්ති සාඛාපටිබද්ධං විමානං. යස්මා ඉධ සත්ථාරා ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා භූතපුබ්බමෙව වත්ථු උපමාභාවෙන ආහටං, තස්මා ‘‘ඉදං පන විමාන’’න්තිආදි වුත්තං.

471. බහලරාගසභාවොති පච්චවෙක්ඛණාහි නීහරිතුං අසක්කුණෙය්යතාය බලවා හුත්වා අභිභවනරාගධාතුකො. රාගජන්ති රාගනිමිත්තජාතං. දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ ආරම්මණෙති දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ විසභාගාරම්මණෙ. නිමිත්තං ගණ්හාතීති කිලෙසුප්පත්තියා කාරණභූතං අනුබ්යඤ්ජනසො නිමිත්තං ගණ්හාති, සික්ඛාගාරවෙන පන කිලෙසෙහි නිස්සිතං මග්ගං න පටිපජ්ජති, තතො එව ආචරියුපජ්ඣායෙහි ආණත්තං දණ්ඩකම්මං කරොතෙව. තෙනාහ ‘‘න ත්වෙව වීතික්කමං කරොතී’’ති. හත්ථපරාමාසාදීනීති – ‘‘එහි තාව තයා වුත්තං මයා වුත්තඤ්ච අමුත්ර ගන්ත්වා වීමංසිස්සාමා’’තිආදිනා හත්ථග්ගහණාදීනි කරොන්තො, න කරුණාමෙත්තානිදානවසෙන. මොහජාතිකොති බහලමොහසභාවො.

472. කම්මනියාමෙනාති ¶ පුරිමජාතිසිද්ධෙන ලොභුස්සදතාදිනියමිතෙන කම්මනියාමෙන. ඉදානි තං ලොභුස්සදතාදිං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘යස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කම්මායූහනක්ඛණෙති කම්මකරණවෙලාය. ලොභො බලවාති තජ්ජාය සාමග්ගියා සාමත්ථියතො ලොභො අධිකො ¶ හොති. අලොභො මන්දොති තප්පටිපක්ඛො අලොභො දුබ්බලො හොති. කථං පනෙතෙ ලොභාලොභා අඤ්ඤමඤ්ඤං උජුවිපච්චනීකභූතා එකක්ඛණෙ පවත්තන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘එකක්ඛණෙ පවත්තන්තී’’ති, නිකන්තික්ඛණං පන ආයූහනක්ඛණමෙව කත්වා එවං වුත්තං. එස නයො සෙසෙසු. පරියාදාතුන්ති අභිභවිතුං න සක්කොති. යො හි ‘‘එවංසුන්දරං එවංවිපුලං එවංමහග්ඝඤ්ච න සක්කා පරස්ස දාතු’’න්තිආදිනා අමුත්තචාගතාදිවසෙන පවත්තාය චෙතනාය සම්පයුත්තො අලොභො සම්මදෙව ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති. දොසමොහානං අනුප්පත්තියං තාදිසපච්චයලාභෙනෙව අදොසාමොහා බලවන්තො. තස්මාති ලොභාදොසාමොහානං බලවභාවතො අලොභදොසමොහානඤ්ච දුබ්බලභාවතොති වුත්තමෙව කාරණං පච්චාමසති. සොති තංසමඞ්ගී. තෙන කම්මෙනාති තෙන ලොභාදිඋපනිස්සයවතා කුසලකම්මුනා. සුඛසීලොති සඛිලො. තමෙවත්ථං අක්කොධනොති පරියායෙන වදති.

මන්දා අලොභාදොසා ලොභදොසෙ පරියාදාතුං න සක්කොන්ති, අමොහො පන බලවා මොහං පරියාදාතුං සක්කොතීති එවං යථාරහං පඨමවාරෙ වුත්තනයෙනෙව අතිදෙසත්ථො වෙදිතබ්බො. පුරිමනයෙනෙවාති පුබ්බෙ වුත්තනයානුසාරෙන. දුට්ඨොති කොධනො. දන්ධොති මන්දමඤ්ඤො. සුඛසීලකොති සුඛසීලො.

එත්ථ ච ලොභවසෙන, දොසමොහ-ලොභදොස-ලොභමොහ-දොසමොහ-ලොභදොසමොහවසෙනාති තයො එකකා, තයො දුකා, එකො තිකොති ලොභාදිඋස්සදවසෙන අකුසලපක්ඛෙ එව සත්ත වාරා, තථා කුසලපක්ඛෙ අලොභාදිඋස්සදවසෙනාති චුද්දස වාරා ලබ්භන්ති. තත්ථ අලොභදොසමොහා, අලොභාදොසමොහා, අලොභදොසාමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි කුසලපක්ඛෙ තතියදුතියපඨමවාරෙහි දොසුස්සදමොහුස්සදදොසමොහුස්සදවාරා ගහිතා එව හොන්ති. තථා ¶ අකුසලපක්ඛෙ ලොභාදොසාමොහා, ලොභදොසාමොහා, ලොභාදොසමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි තතියදුතියපඨමවාරෙහි අදොසුස්සදඅමොහුස්සදඅදොසාමොහුස්සදවාරා ගහිතා එවාති අකුසලකුසලපක්ඛෙසු තයො තයො වාරෙ අන්තොගධෙ කත්වා අට්ඨෙව වාරා දස්සිතා. යෙ පන උභයසම්මිස්සතාවසෙන ලොභාලොභුස්සදවාරාදයො අපරෙ එකූනපඤ්ඤාස වාරා කාමං දස්සෙතබ්බා, තෙසං අසම්භවතො එව න දස්සිතා. න හි ‘‘එකස්මිං සන්තානෙ අන්තරෙන අවත්ථන්තරං ලොභො ච බලවා අලොභො චා’’තිආදි යුජ්ජති. පටිපක්ඛවසෙන වාපි එතෙසං බලවදුබ්බලභාවො සහජාතධම්මවසෙන ¶ වා. තත්ථ ලොභස්ස තාව පටිපක්ඛවසෙන අනභිභූතතාය බලවභාවො, තථා දොසමොහානං අදොසාමොහෙහි. අලොභාදීනං පන ලොභාදිඅනභිභවනතො. සබ්බෙසඤ්ච සමානජාතියසමධිභුය්ය පවත්තිවසෙන සහජාතධම්මතො බලවභාවො. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.472) – ‘‘ලොභො බලවා, අලොභො මන්දො. අදොසාමොහා බලවන්තො, දොසමොහා මන්දා’’තිආදි, සො ච නෙසං මන්දබලවභාවො පුරිමූපනිස්සයතො තථා ආසයස්ස පරිභාවිතතාය වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘කම්මනියාමෙනා’’ති. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

චූළධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. මහාධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා

473. එවං ¶ ඉදානි වුච්චමානාකාරො කාමො කාමනං ඉච්ඡා එතෙසන්ති එවංකාමා. එවං ඡන්දො ඡන්දනං රොචනං අජ්ඣාසයො එතෙසන්ති එවංඡන්දා. අභිමුඛං, අභිනිවිස්ස වා පකාරෙහි එති උපගච්ඡතීති අධිප්පායො, ලද්ධි. සා හි ලද්ධබ්බවත්ථුං අභිමුඛං ‘‘එවමෙත’’න්ති අභිනිවිසන්තී තෙන තෙන පකාරෙන උපගච්ඡති, හත්ථගතං කත්වා තිට්ඨති න විස්සජ්ජෙති. එවං වුච්චමානාකාරො අධිප්පායො එතෙසන්ති එවංඅධිප්පායා. භගවා මූලං කාරණං එතෙසං යාථාවතො අධිගමායාති භගවංමූලකා. තෙනාහ ‘‘භගවන්තඤ්හි නිස්සාය මයං ඉමෙ ධම්මෙ ආජානාම පටිවිජ්ඣාමා’’ති. අම්හාකංධම්මාති ¶ තෙහි අත්තනා අධිගන්තබ්බතාය වුත්තං. සෙවිතබ්බානඤ්හි යාථාවතො අධිගමඤාණානි අධිගච්ඡනකසම්බන්ධීනි, තානි ච සම්මාසම්බුද්ධමූලකානි අනඤ්ඤවිසයත්තා. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ කස්සපසම්බුද්ධෙනා’’තිආදි. භගවා නෙතා තෙසන්ති භගවංනෙත්තිකා. නෙතාති සෙවිතබ්බධම්මෙ විනෙය්යසන්තානං පාපෙතා. විනෙතාති අසෙවිතබ්බධම්මෙ විනෙය්යසන්තානතො අපනෙතා. තදඞ්ගවිනයාදිවසෙන වා විනෙතා. අනුනෙතාති ඉමෙ ධම්මා සෙවිතබ්බා, ඉමෙ න සෙවිතබ්බාති උභයසම්පාපනාපනයනත්ථං පඤ්ඤපෙතා. තෙනාහ ‘‘යථාසභාවතො’’තිආදි.

පටිසරන්ති එත්ථාති පටිසරණං, භගවා පටිසරණං එතෙසන්ති භගවංපටිසරණා. පටිසරති සභාවසම්පටිවෙධවසෙන පච්චෙකමුපගච්ඡතීති වා පටිසරණං, භගවා පටිසරණං එතෙසන්ති භගවංපටිසරණා. පටිවෙධවසෙනාති පටිවිජ්ඣිතබ්බතාවසෙන. අසතිපි මුඛෙ අත්ථතො එවං වදන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘ඵස්සො ආගච්ඡති, අහං භගවා කිං නාමො’’ති. පටිභාතූති එත්ථ පටි-සද්දාපෙක්ඛාය ‘‘භගවන්ත’’න්ති උපයොගවචනං, අත්ථො පන සාමිවචනවසෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො’’ති පටිභාතූති ච භගවතො භාගො හොතු. භගවතො හි එස භාගො, යදිදං ධම්මස්ස දෙසනා, අම්හාකං පන භාගො සවනන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන පටිභාතූති පදිස්සතූති අත්ථං වදන්ති, ඤාණෙන දිස්සතු, දෙසීයතූති වා අත්ථො. උපට්ඨාතූති ච ඤාණස්ස පච්චුපට්ඨාතු.

474. නිස්සයිතබ්බෙති ¶ අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදනවසෙන අපස්සයිතබ්බෙ. තතියචතුත්ථධම්මසමාදානානි හි අපස්සාය සත්තානං එතරහි ආයතිඤ්ච සම්පත්තියො අභිවඩ්ඪන්ති. භජිතබ්බෙති තස්සෙව වෙවචනං. සෙවිතබ්බෙති වා සප්පුරිසුපස්සයසද්ධම්මස්සවනයොනිසොමනසිකාරෙ සන්ධායාහ. භජිතබ්බෙති තප්පච්චයෙ දානාදිපුඤ්ඤධම්මෙ.

475. උප්පටිපාටිආකාරෙනාති පඨමං සංකිලෙසධම්මෙ දස්සෙත්වා පච්ඡා වොදානධම්මදස්සනං සත්ථු දෙසනාපටිපාටි, යථා – ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498; විසුද්ධි. මහාටී. 1.14), තථා උප්පටිපාටිපකාරෙන, සා ච ඛො පුරිමෙසු ද්වීසු ධම්මසමාදානෙසු ¶ , පච්ඡිමෙසු පන පටිපාටියාව මාතිකා පට්ඨපිතා. යථාධම්මරසෙනෙවාති පහාතබ්බපහායකධම්මානං යථාසභාවෙනෙව. සභාවො හි යාථාවතො රසිතබ්බතො ජානිතබ්බතො ‘‘රසො’’ති වුච්චති. පඨමං පහාතබ්බධම්මෙ දස්සෙත්වා තදනන්තරං ‘‘ඉමෙ ධම්මා එතෙහි පහීයන්තී’’ති පහායකධම්මදස්සනං දෙසනානුපුබ්බී. ගහණං ආදියනං අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදනං.

478. වධදණ්ඩාදීහි භීතස්ස උපසඞ්කමනෙ, මිච්ඡා චරිත්වා තථා අපගමනෙ ච පුබ්බාපරචෙතනානං වසෙන මිච්ඡාචාරො දුක්ඛවෙදනො හොති, තථා ඉස්සානින්දාදීහි උපද්දුතස්ස අපරචෙතනාවසෙන, එවං අභිජ්ඣාමිච්ඡාදිට්ඨීසුපි යථාරහං වෙදිතබ්බං. තිස්සන්නම්පි චෙතනානන්ති පුබ්බාපරසන්නිට්ඨාපකචෙතනානං. අදින්නාදානං මුසාවාදො පිසුණවාචා සම්ඵප්පලාපොති ඉමෙසං චතුන්නං සන්නිට්ඨාපකචෙතනානං සුඛසම්පයුත්තා වා උපෙක්ඛාසම්පයුත්තා වාති අයං නයො ඉධ අධිකතත්තා න උද්ධටො. දොමනස්සමෙව චෙත්ථ දුක්ඛන්ති ඉදං පුබ්බභාගාපරභාගචෙතනාපි චෙත්ථ ආසන්නා දොමනස්සසහගතා එව හොන්තීති කත්වා වුත්තං. අනාසන්නා පන සන්ධාය ‘‘පරියෙට්ඨිං වා ආපජ්ජන්තස්සා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙව මිච්ඡාචාරාභිජ්ඣාමිච්ඡාදිට්ඨීනං පුබ්බභාගාපරභාගචෙතනා ආසන්නා සන්නිට්ඨාපකචෙතනාගතිකාවාති දස්සිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. පරියෙට්ඨින්ති මිච්ඡාචාරාදීසු වීතික්කමිතබ්බවත්ථුමාලාගන්ධාදිපරියෙසනං. පාණාතිපාතාදීසු මාරෙතබ්බවත්ථුආවුධාදිපරියෙසනං ආපජ්ජන්තස්ස. අකිච්ඡෙනපි තෙසං පරියෙසනං සම්භවතීති ‘‘වට්ටතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති.

479. සුඛවෙදනා හොන්තීති සුඛවෙදනාපි හොන්තීති අධිප්පායො. තාසං චෙතනානං අසුඛවෙදනතාපි ලබ්භතීති ‘‘සුඛවෙදනාපි හොන්තියෙවා’’ති සාසඞ්කවචනං. සොමනස්සමෙව චෙත්ථ සුඛන්ති ඉදං පුබ්බභාගාපරභාගචෙතනාපි සොමනස්සසහගතා එව හොන්තීති කත්වා වුත්තං. තඤ්ච ඛො ¶ මිච්ඡාචාරවජ්ජානං ඡන්නං වසෙන. මිච්ඡාචාරස්ස පන පුබ්බාපරභාගස්ස වසෙන ‘‘කායිකං සුඛම්පි වට්ටතියෙවාති සාසඞ්කවචනං.

480. දොසජපරිළාහවසෙනස්ස සියා කායිකම්පි දුක්ඛන්ති අධිප්පායෙන ‘‘සො ගණ්හන්තොපි දුක්ඛිතො’’ති වුත්තං. චෙතොදුක්ඛමෙව වා සන්ධාය තස්ස අපරාපරුප්පත්තිදස්සනත්ථං ‘‘දුක්ඛිතො දොමනස්සිතො’’ති වුත්තං.

481. දසසුපි ¶ පදෙසූති දසසුපි කොට්ඨාසෙසු, වාක්යෙසු වා. උපෙක්ඛාසම්පයුත්තතාපි සම්භවතීති ‘‘සුඛසම්පයුත්තා හොන්තියෙවා’’ති ඉධ සාසඞ්කවචනං. පාණාතිපාතා පටිවිරතස්ස කායොපි සියා විගතදරථපරිළාහොති පාණාතිපාතාවෙරමණිආදිපච්චයා කායිකපටිසංවෙදනාපි සම්භවතීති සහාපි සුඛෙනාති එත්ථ කායියසුඛම්පි වට්ටතියෙව.

482. තිත්තකාලාබූති උපභුත්තස්ස උම්මාදාදිපාපනෙන කුච්ඡිතතිත්තකරසො අලාබු. න රුච්චිස්සති අනිට්ඨරසතාය අනිට්ඨඵලතාය ච.

483. රසං දෙතීති රසං දස්සෙති විභාවෙති.

484. පූතිමුත්තන්ති පූතිසභාවමුත්තං. තරුණන්ති ධාරාවසෙන නිපතන්තං හුත්වා උණ්හං. තෙනස්ස උපරිමුත්තතමාහ. මුත්තඤ්හි පස්සාවමග්ගතො මුච්චමානං කායුස්මාවසෙන උණ්හං හොති.

485. යං භගන්දරසංසට්ඨං ලොහිතං පක්ඛන්දතීති භගන්දරබ්යාධිසහිතාය ලොහිතපක්ඛන්දතාය වසෙන යං ලොහිතං විස්සවති. පිත්තසංසට්ඨං ලොහිතං පක්ඛන්දතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

486. උබ්බිද්ධෙති දූරෙ. අබ්භමහිකාදිඋපක්කිලෙසවිගමෙන හි ආකාසං උත්තුඞ්ගං විය දූරං විය ච ඛායති. තෙනාහ ‘‘දූරීභූතෙ’’ති. තමංයෙව තමගතං ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්ති (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) යථා. භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ ච ඉදං චතුත්ථං ධම්මසමාදානං විභජන්තෙන කුසලකම්මපථස්ස විභජිත්වා දස්සිතත්තා.

සඞ්ගරරුක්ඛො ¶ කන්දමාදසපොව. සරභඤ්ඤවසෙනාති අත්ථං අවිභජිත්වා පදසො සරභඤ්ඤවසෙන. ඔසාරෙන්තස්සාති උච්චාරෙන්තස්ස. සද්දෙති ඔසාරණසද්දෙ. අධිගතවිසෙසං අනාරොචෙතුකාමා දෙවතා තත්ථෙව අන්තරධායි. තං දිවසන්ති සත්ථාරා දෙසිතදිවසෙ. ඉති අත්තනො විසෙසාධිගමනිමිත්තතාය අයං දෙවතා ඉමං සුත්තං පියායති. සෙසං උත්තානමෙව.

මහාධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. වීමංසකසුත්තවණ්ණනා

487. අත්ථවීමංසකොති ¶ ¶ අත්තත්ථපරත්ථාදිඅත්ථවිජානනකො. සඞ්ඛාරවීමංසකොති සඞ්ඛතධම්මෙ සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො වා ආයතනාදිවිභාගතො ච වීමංසකො. සත්ථුවීමංසකොති ‘‘සත්ථා නාම ගුණතො එදිසො එදිසො චා’’ති සත්ථු උපපරික්ඛකො. වීමංසකොති විචාරකො. යං චෙතසො සරාගාදිවිභාගතො පරිච්ඡින්දනං, තං චෙතොපරියායො. තෙනාහ ‘‘චිත්තපරිච්ඡෙද’’න්ති. යස්මා චෙතොපරියායඤාණලාභී – ‘‘ඉදං චිත්තං ඉතො පරං පවත්තං ඉදමිතො පර’’න්ති පරස්ස චිත්තුප්පත්තිං පජානාති, තස්මා වුත්තං ‘‘චෙතොපරියායන්ති චිත්තවාර’’න්ති. වාරත්ථෙපි හි පරියාය-සද්දො හොති – ‘‘කස්ස නු ඛො, ආනන්ද, පරියායො අජ්ජ භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.398). චිත්තචාරන්තිපි පාඨො, චිත්තපවත්තින්ති අත්ථො. එවං විජානනත්ථායාති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන වීමංසනත්ථාය.

488. කල්යාණමිත්තූපනිස්සයන්ති කල්යාණමිත්තසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියවාසස්ස බලවසන්නිස්සයං. උපඩ්ඪං අත්තනො ආනුභාවෙනාති ඉමිනා පුග්ගලෙන සම්පාදියමානස්ස බ්රහ්මචරියස්ස උපඩ්ඪභාගමත්තං අත්තනො විමුත්තිපරිපාචකධම්මානුභාවෙන සිජ්ඣති. උපඩ්ඪං කල්යාණමිත්තානුභාවෙනාති ඉතරො පන උපඩ්ඪභාගො යං නිස්සාය බ්රහ්මචරියං වුස්සති, තස්ස කල්යාණමිත්තස්ස උපදෙසානුභාවෙන හොති, සිජ්ඣතීති අත්ථො. ලොකසිද්ධො එව අයමත්ථො. ලොකියා හි –

‘‘පාදො සිද්ධො ආචරියා, පාදො හිස්සානුභාවතො;

තංවිජ්ජාසෙවකා පාදො, පාදො කාලෙන පච්චතී’’ති. –

වදන්ති. අත්තනො ධම්මතායාති අත්තනො සභාවෙන, ඤාණෙනාති අත්ථො. කල්යාණමිත්තතාති කල්යාණො භද්රො සුන්දරො මිත්තො එතස්සාති කල්යාණමිත්තො, තස්ස භාවො කල්යාණමිත්තතා, කල්යාණමිත්තවන්තතා. සීලාදිගුණසම්පන්නෙහි කල්යාණපුග්ගලෙහෙව අයනං පවත්ති කල්යාණසහායතා. තෙසු එව චිත්තෙන චෙව කායෙන ච නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන පවත්ති කල්යාණසම්පවඞ්කතා. මාහෙවන්ති එවං මා ආහ, ‘‘උපඩ්ඪං බ්රහ්මචරියස්සා’’ති මා කථෙහීති අත්ථො. තදමිනාති එත්ථ න්ති නිපාතමත්තං ¶ ද-කාරො පදසන්ධිකරො ඉ-කාරස්ස අ-කාරං කත්වා නිද්දෙසො. ඉමිනාපීති ඉදානි වුච්චමානෙනපීති ¶ අත්ථො. පරියායෙනාති කාරණෙන. ඉදානි තං කාරණං දස්සෙතුං ‘‘මමං හී’’තිආදි වුත්තං.

යථා චෙත්ථ, අඤ්ඤෙසුපි සුත්තෙසු කල්යාණමිත්තුපනිස්සයමෙව විසෙසොති දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛූනං බාහිරඞ්ගසම්පත්තිං කථෙන්තොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විමුත්තිපරිපාචනියධම්මෙති විමුත්තියා අරහත්තස්ස පරිපාචකධම්මෙ. පච්චයෙති ගිලානපච්චයභෙසජ්ජෙ. මහාජච්චොති මහාකුලීනො.

කායිකො සමාචාරොති අභික්කමපටික්කමාදිකො සතිසම්පජඤ්ඤපරික්ඛතො පාකතිකො ච. වීමංසකස්ස උපපරික්ඛකස්ස. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යො නාම චක්ඛුද්වාරානුසාරෙන විඤ්ඤාතබ්බත්තා. සොතවිඤ්ඤෙය්යොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සංකිලිට්ඨාති රාගාදිසංකිලෙසධම්මෙහි විබාධිතා, උපතාපිතා විදූසිතා මලීනා චාති අත්ථො. තෙ පන තෙහි සමන්නාගතා හොන්තීති ආහ ‘‘කිලෙසසම්පයුත්තා’’ති. යදි න චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා, පාළියං කථං තථා වුත්තාති ආහ ‘‘යථා පනා’’තිආදි. කායවචීසමාචාරාපිසංකිලිට්ඨායෙව නාම සංකිලිට්ඨචිත්තසමුට්ඨානතො. භවති හි තංහෙතුකෙපි තදුපචාරො යථා ‘‘සෙම්හො ගුළො’’ති. ‘‘මා මෙ ඉදං අසාරුප්පං පරො අඤ්ඤාසී’’ති පන පටිච්ඡන්නතාය න න උපලබ්භන්ති. ‘‘න ඛො මයං, භන්තෙ, භගවතො කිඤ්චි ගරහාමා’’ති වත්වා ගරහිතබ්බාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘භගවා හී’’තිආදිමාහ. අභාවිතමග්ගස්ස හි ගරහිතබ්බතා නාම සියා, න භාවිතමග්ගස්ස. එස උත්තරො මාණවො ‘‘බුද්ධම්පි ගරහිත්වා පක්කමිස්සාමී’’ති කත්වා අනුබන්ධි. එවං චින්තෙසි මහාභිනික්ඛමනදිවසෙ අත්තනො වචනෙ අට්ඨිතත්තා. කිඤ්චි වජ්ජං අපස්සන්තො මාරො එවමාහ –

‘‘සත්ත වස්සානි භගවන්තං, අනුබන්ධිං පදාපදං;

ඔතාරං නාධිගච්ඡිස්සං, සම්බුද්ධස්ස සතීමතො’’ති. (සු. නි. 448);

කාලෙ කණ්හා, කාලෙ සුක්කාති යථාසමාදින්නං සම්මාපටිපත්තිං පරිසුද්ධං කත්වා පවත්තෙතුං අසක්කොන්තස්ස කදාචි කණ්හා අපරිසුද්ධා කායසමාචාරාදයො, කදාචි සුක්කා පරිසුද්ධාති එවං අන්තරන්තරා බ්යාමිස්සවසෙන ¶ වොමිස්සකා. නික්කිලෙසාති නිරුපක්කිලෙසා අනුපක්කිලිට්ඨා.

අනවජ්ජං වජ්ජරහිතත්තා. දීඝරත්තන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. සමාපන්නොති සම්මා ආපන්නො සමඞ්ගීභූතො. තෙනාහ ‘‘සමන්නාගතො’’ති. අත්තනා කතස්ස අසාරුප්පස්ස පටිච්ඡාදනත්ථං ආරඤ්ඤකො ¶ විය හුත්වා. තස්ස පරිහාරන්ති උළාරෙහි පූජාසක්කාරෙහි මනුස්සෙහි තස්ස පරිහරියමානතං. අතිදප්පිතොති එවං මනුස්සානං සම්භාවනාය අතිවිය දත්තො ගබ්බිතො.

න ඉත්තරසමාපන්නොති ජානාති. කස්මා? සීලං නාම දීඝෙන අද්ධුනා ජානිතබ්බං, න ඉත්තරෙන. ඉදානි අනෙකජාතිසමුදාචාරවසෙන තථාගතො ඉමං කුසලං ධම්මං දීඝරත්තං සමාපන්නො, තඤ්චස්ස අතිවිය අච්ඡරියන්ති දස්සෙතුං ‘‘අනච්ඡරියං චෙත’’න්තිආදි වුත්තං.

අරඤ්ඤගාමකෙති අරඤ්ඤපදෙසෙ එකස්මිං ඛුද්දකගාමෙ. තත්ථ නෙසං දිවසෙ දිවසෙ පිණ්ඩාය චරණස්ස අවිච්ඡින්නතං දස්සෙතුං ‘‘පිණ්ඩාය චරන්තී’’ති වුත්තං. පිවන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. දුල්ලභලොණො හොති සමුද්දස්ස දූරතාය.

තදා කිර විදෙහරට්ඨෙ සොළස ගාමසහස්සානි මහන්තානෙව. තෙනාහ – ‘‘හිත්වා ගාමසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සොළසා’’ති. ඉදානි කස්මා ‘‘සන්නිධිං දානි කුබ්බසී’’ති මං ඝට්ටෙථාති වත්ථුකාමො තං අනාවිකත්වා ‘‘ලොණ…පෙ… න කරොථා’’ති ආහ. ගන්ධාරො තස්සාධිප්පායං විභාවෙතුකාමො ‘‘කිං මයා කතං වෙදෙහීසී’’ති ආහ.

ඉතරො අත්තනො අධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘හිත්වා’’ති ගාථමාහ. ඉතරො ‘‘ධම්මං භණාමී’’ති ගාථන්ති එවං සබ්බාපි නෙසං වචනපටිවචනගාථා. තත්ථ පසාසසීති ඝට්ටෙන්තො විය අනුසාසසි. න පාපමුපලිම්පති චිත්තප්පකොපාභාවතො. මහත්ථියන්ති මහාඅත්ථසංහිතං. නො චෙ අස්ස සකා බුද්ධීතිආදි වෙදෙහඉසිනො – ‘‘ආචරියො මම හිතෙසිතාය ඨත්වා ධම්මං එව භණතී’’ති යොනිසො උම්මුජ්ජනාකාරදස්සනං. තෙනාහ ‘‘එවඤ්ච පන වත්වා’’තිආදි.

‘‘ඤත්තා’’ති ලොකෙ ඤායති විස්සුතොති ඤාතො, ඤාතස්ස භාවො ඤත්තං. අජ්ඣාපන්නොති උපගතො. ඤත්ත-ග්ගහණෙන පත්ථටයසතා විභාවිතාති ¶ ආහ ‘‘යසඤ්ච පරිවාරසම්පත්ති’’න්ති. කින්ති කිංපයොජනං, කො එත්ථ දොසොති අධිප්පායො.

තත්ථ තත්ථ විජ්ඣන්තොති යසමදෙන පරිවාරමදෙන ච මත්තො හුත්වා ගාමෙපි විහාරෙපි ජනවිවිත්තෙපි සඞ්ඝමජ්ඣෙපි අඤ්ඤෙ භික්ඛූ ඝට්ටෙන්තො ‘‘මය්හං නාම පාදා ඉතරෙසං පාදඵුසනට්ඨානං ඵුසන්තී’’ති අඵුසිතුකාමතාය අග්ගපාදෙන භූමිං ඵුසන්තො විය චරති. ඔනමතීති නිවාතවුත්තිතාය අවනමති අනුද්ධතො අත්ථද්ධො හොති. අකිඤ්චනභාවන්ති ‘‘පබ්බජිතෙන නාම අකිඤ්චනඤාණෙන ¶ සමපරිග්ගහෙන භවිතබ්බ’’න්ති අකිඤ්චනජ්ඣාසයං පටිඅවෙක්ඛිත්වා. ලාභෙපි තාදී, අලාභෙපි තාදීති යථා අලාභකාලෙ ලාභස්ස ලද්ධකාලෙපි තථෙවාති තාදී එකසදිසො. යසෙ සතිපි මහාපරිවාරකාලෙපි.

අභයො හුත්වා උපරතොති නිබ්භයො හුත්වා භයස්ස අභාවෙනෙව ඔරමිතබ්බතො උපරතො භයහෙතූනං පහීනත්තා. තඤ්ච ඛො න කතිපයකාලං, අථ ඛො අච්චන්තමෙව උපරතොති අච්චන්තූපරතො. අථ ඛො භායිතබ්බවත්ථුං අවෙක්ඛිත්වා තතො භයෙන උපරතො. කිලෙසා එව භායිතබ්බතො කිලෙසභයං. එස නයො සෙසෙසුපි. සත්ත සෙක්ඛාති සත්ත සෙක්ඛාපි භයූපරතා, පගෙව පුථුජ්ජනොති අධිප්පායො.

ථණ්ඩිලපීඨකන්ති ථණ්ඩිලමඤ්චසදිසං පීඨකන්ති අත්ථො. නිස්සායාති අපස්සාය තං අපස්සායං කත්වා. ද්වින්නං මජ්ඣෙ ථණ්ඩිලපීඨකා ද්වාරෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස නෙවාසිකභික්ඛුස්ස න පඤ්ඤායි. අසඤ්ඤතනීහාරෙනාති න සඤ්ඤතාකාරෙන. ‘‘මං භායන්තො හෙට්ඨාමඤ්චං පවිට්ඨො භවිස්සතී’’ති හෙට්ඨාමඤ්චං ඔලොකෙත්වා. උක්කාසි ‘‘බහි ගච්ඡන්තො අක්කොසිත්වා මා අපුඤ්ඤං පසවී’’ති. අධිවාසෙතුන්ති තාදිසං ඉද්ධානභාවං දිස්වාපි පටපටායන්තො අත්තනො කොධං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො.

ඛයෙනෙවාති රාගස්ස අච්චන්තක්ඛයෙනෙව වීතරාගත්තා. න පටිසඞ්ඛාය වාරෙත්වාති න පටිසඞ්ඛානබලෙන රාගපරියුට්ඨානං නිවාරෙත්වා වීතරාගත්තා. එවං වුත්තප්පකාරෙන. කායසමාචාරාදීනං සංකිලිට්ඨානං වීතික්කමියානඤ්ච අභාවං ආචාරස්ස වොදානං චිරකාලසමාචිණ්ණතාය ඤාතස්ස සහිතභාවෙපි අනුපක්කිලිට්ඨතාය අභයූපරතභාවසමන්නෙසනාය ආකරීයති ඤාපෙතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො පකාරතො ඤාපීයති එතෙහීති ආකාරා, ¶ උපපත්තිසාධනකාරණානි. තානි පන යස්මා අත්තනො යථානුමතස්ස අත්ථස්ස ඤාපකභාවෙන වවත්ථීයන්ති, තස්මා තානි තෙසං මූලකාරණභූතානි අනුමානඤාණානි ච දස්සෙන්තො භගවා – ‘‘කෙ පනායස්මතො ආකාරා කෙ අන්වයා’’ති අවොචාති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘ආකාරාති කාරණානි, අන්වයාති අනුබුද්ධියො’’ති ආහ. යථා හි ලොකෙ දිට්ඨෙන ධූමෙන අදිට්ඨං අග්ගිං අන්වෙති අනුමානතො ජානාති, එවං වීමංසකො භික්ඛු – ‘‘භගවා එකෙකවිහාරෙසු සුප්පටිපන්නෙසු දුප්පටිපන්නෙසු ච යථා එකසදිසතාදස්සනෙන අභයූපරතතං අන්වෙති අනුමානතො ජානාති, සුප්පටිපන්නදුප්පටිපන්නපුග්ගලෙසු අනුස්සාදනානපසාදනප්පත්තාය සත්ථු අවිපරීතධම්මදෙසනතාය සම්මාසම්බුද්ධතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච අන්වෙති අනුමානතො ජානාති, එවං ජානන්තො ච අභයූපරතො තථාගතො සබ්බධි වීතරාගත්තා, යො ¶ යත්ථ වීතරාගො, න සො තන්නිමිත්තං කිඤ්චි භයං පස්සති සෙය්යථාපි බ්රහ්මා කාමභවනිමිත්තං, තථා සම්මාසම්බුද්ධො භගවා අවිපරීතධම්මදෙසනත්තා, ස්වාඛාතො ධම්මො එකන්තනිය්යානිකත්තා, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො අවෙච්චප්පසන්නත්තා’’ති වත්ථුත්තයං ගුණතො යාථාවතො ජානාති.

ගණබන්ධනෙනාති ‘‘මම සද්ධිවිහාරිකා මම අන්තෙවාසිකා’’ති එවං ගණෙ අපෙක්ඛාසඞ්ඛාතෙන බන්ධනෙන බද්ධා පයුත්තා. තාය තාය පටිපත්තියාති ‘‘සුගතා දුග්ගතා’’ති වුත්තාය සුප්පටිපත්තියා දුප්පටිපත්තියා ච. උස්සාදනාති ගුණවසෙන උක්කංසනා. අපසාදනාති හීළනා. උභයත්ථ ගෙහස්සිතවසෙනාති ඉමිනා සම්මාපටිපත්තියා පරෙසං උය්යොජනත්ථං – ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.205; 3.285, 322) ගුණතො උක්කංසනම්පි ආයතිං සංවරාය යථාපරාධං ගරහණම්පි න නිවාරෙති.

489. වීමංසකස්සපි අධිප්පායො වීමංසනවසෙන පවත්තො. මූලවීමංසකො හෙතුවාදිතාය. ගණ්ඨිවීමංසකස්ස අනුස්සුතිභාවතො වුත්තං ‘‘පරස්සෙව කථාය නිට්ඨඞ්ගතො’’ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘පරස්ස චෙතොපරියායං අජානන්තෙනා’’ති. තථාගතොව පටිපුච්ඡිතබ්බොති ඉමිනා පුබ්බෙ සාධාරණතො වුත්තං අනුමානං උක්කංසං පාපෙත්වා වදති. උක්කංසගතඤ්හෙතං අනුමානං, යදිදං සබ්බඤ්ඤුවචනං අවිසංවාදං සාමඤ්ඤතො අපුථුජ්ජනගොචරස්ස ¶ අත්ථස්ස අනුමානතො. තිවිධො හි අත්ථො, කොචි පච්චක්ඛසිද්ධො, යො රූපාදිධම්මානං පච්චත්තවෙදනියො අනිද්දිසිතබ්බාකාරො. කොචි අනුමානසිද්ධො, යො ඝටාදීසු පසිද්ධෙන පච්චයායත්තභාවෙන සාධියමානො සද්දාදීනං අනිච්චතාදිආකාරො. කොචි ඔකප්පනසිද්ධො, යො පචුරජනස්ස අච්චන්තමදිට්ඨො සද්ධාවිසයො පරලොකනිබ්බානාදි. තත්ථ යස්ස සත්ථුනො වචනං පච්චක්ඛසිද්ධෙ අනුමානසිද්ධෙ ච අත්ථෙ න විසංවාදෙති අවිපරීතප්පවත්තියා, තස්ස වචනෙන සද්ධෙය්යත්ථසිද්ධි, සද්ධෙය්යරූපා එව ච යෙභුය්යෙන සත්ථුගුණා අච්චන්තසම්භවතො.

එස මය්හං පථොති ය්වායං ආජීවට්ඨමකසීලසඞ්ඛාතො මය්හං ඔරමත්තකො ගුණො, එස අපරචිත්තවිදුනො වීමංසකස්ස භික්ඛුනො මම ජානනපථො ජානනමග්ගො. එස ගොචරොති එසො එත්තකො එව තස්ස මයි ගොචරො, න ඉතො පරං. තථා හි බ්රහ්මජාලෙපි (දී. නි. 1.7) භගවතා ආජීවට්ඨමකසීලමෙව නිද්දිට්ඨං. එතාපාථොති එත්තකාපාථො. යො සීලෙ පතිට්ඨිතො ‘‘එතං මමා’’ති, ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති තණ්හාය පරාමසන්තො, තස්ස ¶ විසෙසභාගියතාය, නිබ්බෙධභාගියතාය වා අකාරණෙන තණ්හං අනතිවත්තනතො සො තම්මයො නාම. තෙනාහ ‘‘න තම්මයො න සතණ්හො’’තිආදි.

සුතස්ස උපරූපරි විසෙසාවහභාවෙන උත්තරුත්තරඤ්චෙව තස්ස ච විසෙසස්ස අනුක්කමෙන පණීතතරභාවතො පණීතතරඤ්ච කත්වා දෙසෙති. සවිපක්ඛන්ති පහාතබ්බපහායකභාවෙන සප්පටිපක්ඛං. කණ්හං පටිබාහිත්වා සුක්කන්ති ඉදං ධම්මජාතං කණ්හං නාම, ඉමස්ස පහායකං ඉදං සුක්කං නාමාති එවං කණ්හං පටිබාහිත්වා සුක්කං. සුක්කං පටිබාහිත්වා කණ්හන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉධ පන ‘‘ඉමිනා පහාතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බං. සඋස්සාහන්ති සබ්යාපාරං. කිරියමයචිත්තානඤ්හි අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමානාදිකෙ සන්තානෙ සබ්යාපාරතා සඋස්සාහතා, සවිපාකධම්මතාති අත්ථො. තස්මිං දෙසිතෙ ධම්මෙති තස්මිං සත්ථාරා දෙසිතෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මෙ. එකච්චං එකදෙසභූතං මග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං පටිවෙධධම්මං අභිඤ්ඤාය අභිවිසිට්ඨාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා. පටිවෙධධම්මෙන මග්ගෙන. දෙසනාධම්මෙති දෙසනාරුළ්හෙ පුබ්බභාගියෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ නිට්ඨං ගච්ඡති – ‘‘අද්ධා ඉමාය ¶ පටිපදාය ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති. පුබ්බෙ පොථුජ්ජනිකසද්ධායපි පසන්නො, තතො භිය්යොසොමත්තාය අවිපරීතධම්මදෙසනො සම්මාසම්බුද්ධො සො භගවාති සත්ථරි පසීදති. නිය්යානිකත්තාති වට්ටදුක්ඛතො එව තතො නිය්යානාවහත්තා. වඞ්කාදීති ආදි-සද්දෙන අඤ්ඤං අසාමීචිපරියායං සබ්බං දොසං සඞ්ගණ්හාති.

490. ඉමෙහි සත්ථුවීමංසනකාරණෙහීති ‘‘පරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි චෙව උත්තරුත්තරිපණීතපණීතඅවිපරීතධම්මදෙසනාහි චා’’ති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි සත්ථුඋපපරික්ඛනකාරණෙහි. අක්ඛරසම්පිණ්ඩනපදෙහීති තෙසංයෙව කාරණානං සම්බොධනෙහි අක්ඛරසමුදායලක්ඛණෙහි පදෙහි. ඉධ වුත්තෙහි අක්ඛරෙහීති ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තෙහි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස අභිබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනසඤ්ඤිතෙහි අක්ඛරෙහි. ඔකප්පනාති සද්ධෙය්යවත්ථුං ඔක්කන්තිත්වා පසීදනතො ඔකප්පනලක්ඛණා. සද්ධාය මූලං නාමාති අවෙච්චප්පසාදභූතාය සද්ධාය මූලං නාම කාරණන්ති සද්දහනස්ස කාරණං පරිසුද්ධකායසමාචාරාදිකං. ථිරා පටිපක්ඛසමුච්ඡෙදෙන සුප්පතිට්ඨිතත්තා. හරිතුං න සක්කාති අපනෙතුං අසක්කුණෙය්යා. ඉතරෙසු සමණබ්රාහ්මණදෙවෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘සමිතපාපසමණෙන වා’’තිආදි.

‘‘බුද්ධානං ¶ කෙසඤ්චි සාවකානඤ්ච විබාධනත්ථං මාරො උපගච්ඡතී’’ති සුතපුබ්බත්තා ‘‘අයං මාරො ආගතො’’ති චින්තෙසි. ආනුභාවසම්පන්නෙන අරියසාවකෙන පුච්ඡිතත්තා මුසාවාදං කාතුං නාසක්ඛි. එතෙති යථාවුත්තෙ සමිතපාපසමණාදයො ඨපෙත්වා. සභාවසමන්නෙසනාති යාථාවසමන්නෙසනා අවිපරීතවීමංසා. සභාවෙනෙවාති සබ්භාවෙනෙව යථාභූතගුණතො එව. සුට්ඨු සම්මදෙව. සමන්නෙසිතොති උපපරික්ඛිතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

වීමංසකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. කොසම්බියසුත්තවණ්ණනා

491. තස්මාති ¶ යස්මා කොසම්බරුක්ඛවතී, තස්මා නගරං කොසම්බීතිසඞ්ඛමගමාසි. කුසම්බස්ස වා ඉසිනො නිවාසභූමි කොසම්බී, තස්සාවිදූරෙ භවත්තා නගරං කොසම්බී.

ඝොසිතසෙට්ඨිනා ¶ කාරිතෙ ආරාමෙති එත්ථ කො ඝොසිතසෙට්ඨි, කථඤ්චානෙන ආරාමො කාරිතොති අන්තොලීනාය චොදනාය විස්සජ්ජනෙ සමුදාගමතො පට්ඨාය ඝොසිතසෙට්ඨිං දස්සෙතුං ‘‘අද්දිලරට්ඨං නාම අහොසී’’තිආදි ආරද්ධං. කෙදාරපරිච්ඡින්නන්ති තත්ථ තත්ථ කෙදාරභූමියා පරිච්ඡින්නං. ගච්ඡන්තොති කෙදාරපාළියා ගච්ඡන්තො. පහූතපායසන්ති පහූතතරං පායසං, තං පන ගරු සිනිද්ධං අන්තරාමග්ගෙ අප්පාහාරතාය මන්දගහණිකො සමානො ජීරාපෙතුං නාසක්ඛි. තෙනාහ ‘‘ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො’’තිආදි. යසවති රූපවති කුලඝරෙ නිබ්බත්ති. ඝොසිතසෙට්ඨි නාම ජාතොති එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපෙනෙව ඝොසිතසෙට්ඨිවත්ථුං කථෙති, විත්ථාරො පන ධම්මපදවත්ථුම්හි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

උපසංකප්පනවසෙනාති උපසඞ්කප්පනනියාමෙන. ආහාරපරික්ඛීණකායස්සාති ආහාරනිමිත්තපරික්ඛීණකායස්ස, ආහාරක්ඛයෙන පරික්ඛීණකායස්සාති අත්ථො. සුඤ්ඤාගාරෙති ජනවිවිත්තෙ ඵාසුකට්ඨානෙ.

කලහස්ස පුබ්බභාගො භණ්ඩනං නාමාති කලහස්ස හෙතුභූතා පරිභාසා තංසදිසී ච අනිට්ඨකිරියා භණ්ඩනං නාම. හත්ථපරාමාසාදිවසෙනාති කුජ්ඣිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථෙ ගහෙත්වා පරාමසනඅච්චන්තබන්ධනාදිවසෙන. ‘‘අයං ධම්මො’’තිආදිනා විරුද්ධවාදභූතං ආපන්නාති විවාදාපන්නා. තෙනාහ ‘‘විරුද්ධභූත’’න්තිආදි. මුඛසන්නිස්සිතතාය වාචා ඉධ ‘‘මුඛ’’න්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘මුඛසත්තීහීති වාචාසත්තීහී’’ති. සඤ්ඤත්තින්ති සඤ්ඤාපනං ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො’’ති සඤ්ඤාපෙතබ්බතං. නිජ්ඣත්තින්ති යාථාවතො තස්ස නිජ්ඣානං. අට්ඨකථායං පන ‘‘සඤ්ඤත්තිවෙවචනමෙවෙත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ හොති දෙසෙස්සාමීති සුබ්බචතාය සික්ඛාකාමතාය ච ආපත්තිං පස්සි. නත්ථි තෙ ආපත්තීති ¶ අනාපත්තිපක්ඛොපි එත්ථ සම්භවතීති අධිප්පායෙනාහ. සා පනාපත්ති එව. තෙනාහ – ‘‘තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසී’’ති.

492. කලහභණ්ඩනවසෙනාති කලහභණ්ඩනස්ස නිමිත්තවසෙන. යථානුසන්ධිනාව ගතන්ති කලහභණ්ඩනානං සාරණීයධම්මපටිපක්ඛත්තා තදුපසමාවහා ¶ හෙට්ඨාදෙසනාය අනුරූපාව උපරිදෙසනාති යථානුසන්ධිනාව උපරිසුත්තදෙසනා පවත්තා. සරිතබ්බයුත්තාති අනුස්සරණාරහා. සබ්රහ්මචාරීනන්ති සහධම්මිකානං. පියං පියායිතබ්බං කරොන්තීති පියකරණා. ගරුං ගරුට්ඨානියං කරොන්තීති ගරුකරණා. සඞ්ගහණත්ථායාති සඞ්ගහවත්ථුවිසෙසභාවතො සබ්රහ්මචාරීනං සඞ්ගණ්හනාය සංවත්තන්තීති සම්බන්ධො. අවිවාදනත්ථායාති සඞ්ගහවත්ථුභාවතො එව න විවාදනාය. සති ච අවිවාදනහෙතුභූතසඞ්ගාහණත්තෙ තෙසං වසෙන සබ්රහ්මචාරීනං සමග්ගභාවො භෙදාභාවො සිද්ධොයෙවාති ආහ ‘‘සාමග්ගියා’’තිආදි. මිජ්ජති සිනිය්හති එතායාති මෙත්තා, මිත්තභාවො, මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, කායකම්මං. තං පන යස්මා මෙත්තාසහගතචිත්තසමුට්ඨානං, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙත්තචිත්තෙන කත්තබ්බං කායකම්ම’’න්ති. ඉමානි මෙත්තකායකම්මාදීනි භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි පාඨෙ භික්ඛූහි පච්චුපට්ඨපෙතබ්බතාවචනතො. භික්ඛුග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ සෙසසහධම්මිකානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. භික්ඛුනො සබ්බම්පි අනවජ්ජකායකම්මං ආභිසමාචාරිකකම්මන්තොගධමෙවාති ආහ – ‘‘මෙත්තචිත්තෙන…පෙ… කායකම්මං නාමා’’ති. වත්තවසෙන පවත්තියමානා චෙතියබොධීනං වන්දනා මෙත්තාසදිසීති කත්වා තදත්ථාය ගමනං මෙත්තං කායකම්මන්ති වුත්තං. ආදි-සද්දෙන චෙතියබොධිභික්ඛූසු වුත්තාවසෙසඅපචායනාදිං මෙත්තාවසෙන පවත්තං කායිකං කිරියං සඞ්ගණ්හාති.

තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං කථියමානන්ති අධිප්පායො. තීණි සුචරිතානි කායවචීමනොසුචරිතානි. චින්තනන්ති ඉමිනා එවං චින්තනමත්තම්පි මෙත්තං මනොකම්මං, පගෙව විධිපටිපන්නා භාවනාති දස්සෙති.

සහායභාවූපගමනං තෙසං පුරතො. තෙසු කරොන්තෙසුයෙව හි සහායභාවූපගමනං සම්මුඛා කායකම්මං නාම හොති. කෙවලං ‘‘දෙවො’’ති අවත්වා ගුණෙහි ථිරභාවජොතනං දෙවත්ථෙරොති වචනං පග්ගය්හ වචනං. මමත්තබොධනං වචනං මමායනවචනං. එකන්තතිරොක්ඛකස්ස මනොකම්මස්ස සම්මුඛතා නාම විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපනවසෙනෙව හොති, තඤ්ච ඛො ලොකෙ කායකම්මන්ති පාකටං පඤ්ඤාතං හත්ථවිකාරාදිං අනාමසිත්වා එව ¶ දස්සෙන්තො ‘‘නයනානි උම්මීලෙත්වා’’ති ආහ. තථා හි වචීභෙදවසෙන පවත්ති න ගහිතා.

ලද්ධපච්චයා ¶ ලබ්භන්තීති ලාභා, පරිසුද්ධාගමනා පච්චයා. න සම්මා ගය්හමානාපි න ධම්මලද්ධා නාම න හොන්තීති තප්පටිසෙධනත්ථං පාළියං ‘‘ධම්මලද්ධා’’ති වුත්තං. දෙය්යං දක්ඛිණෙය්යඤ්ච අප්පටිවිභත්තං කත්වා භුඤ්ජතීති අප්පටිවිභත්තභොගී. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ පටිවිභත්තානි නාමා’’තිආදි. චිත්තෙන විභජනන්ති එතෙන – ‘‘චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි විභජනං පටිවිභත්තං නාම, පගෙව පයොගතො’’ති දස්සෙති.

පටිග්ගණ්හන්තොව…පෙ… පස්සතීති ඉමිනා ආගමනතො පට්ඨාය සාධාරණබුද්ධිං උපට්ඨාපෙති. එවං හිස්ස සාධාරණභොගිතා සුකරා, සාරණීයධම්මො චස්ස සුපූරො හොති. වත්තන්ති සාරණීයධම්මපූරණවත්තං.

දාතබ්බන්ති අවස්සං දාතබ්බං. අත්තනො පලිබොධවසෙන සපලිබොධස්සෙව පූරෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ඔදිස්සකදානම්පිස්ස න සබ්බත්ථ වාරිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘තෙන පනා’’තිආදි වුත්තං. අදාතුම්පීති පි-සද්දෙන දුස්සීලස්සපි අත්ථිකස්ස සති සම්භවෙ දාතබ්බන්ති දස්සෙති. දානඤ්හි නාම කස්සචි න නිවාරිතං.

මහාගිරිගාමො නාම නාගදීපපස්සෙ එකො ගාමො. සාරණීයධම්මො මෙ, භන්තෙ, පූරිතො…පෙ… පත්තගතං න ඛීයතීති ආහ තෙසං කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං. තං සුත්වා තෙපි ථෙරා ‘‘සාරණීයධම්මපූරකො අය’’න්ති අබ්භඤ්ඤංසු. දහරකාලෙ එව කිරෙස සාරණීයධම්මපූරකො අහොසි, තස්සා ච පටිපත්තියා අවඤ්ඣභාවවිභාවනත්ථං ‘‘එතෙ මය්හං පාපුණිස්සන්තී’’ති ආහ.

අහං සාරණීයධම්මපූරිකා, මම පත්තපරියාපන්නෙනපි සබ්බාපිමා භික්ඛුනියො යාපෙස්සන්තීති ආහ ‘‘මා තුම්හෙ තෙසං ගතභාවං චින්තයිත්ථා’’ති.

සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු ආදිම්හි වා අන්තෙ වා, වෙමජ්ඣෙති ච ඉදං උද්දෙසාගතපාළිවසෙන වුත්තං. න හි අඤ්ඤො කොචි ආපත්තික්ඛන්ධානං අනුක්කමො අත්ථි. පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො වියාති වත්ථන්තෙ, දසන්තෙ වා ඡින්නවත්ථං විය. ඛණ්ඩන්ති ඛණ්ඩවන්තං, ඛණ්ඩිතං වා. ඡිද්දන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො ¶ . විසභාගවණ්ණෙන උපඩ්ඪං, තතියභාගං වා සම්භින්නවණ්ණං සබලං, විසභාගවණ්ණෙහෙව පන බින්දූහි අන්තරන්තරා විමිස්සං කම්මාසං, අයං ඉමෙසං විසෙසො. තණ්හාදාසබ්යතො මොචනවචනෙනෙව තෙසං සීලානං විවට්ටුපනිස්සයතමාහ. භුජිස්සභාවකරණතොති ඉමිනා භුජිස්සකරානි භුජිස්සානීති උත්තරපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති දස්සෙති. අවිඤ්ඤූනං අප්පමාණතාය ¶ ‘‘විඤ්ඤුප්පසත්ථානී’’ති වුත්තං. තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තාති – ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති තණ්හාපරාමාසෙන – ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො හුත්වා තත්ථ නිච්චො ධුවො සස්සතො භවිස්සාමී’’ති දිට්ඨිපරාමාසෙන ච අපරාමට්ඨත්තා. පරාමට්ඨුන්ති චොදෙතුං. සීලං නාම අවිප්පටිසාරාදිපාරම්පරියෙන යාවදෙව සමාධිසම්පාදනත්ථන්ති ආහ ‘‘සමාධිසංවත්තකානී’’ති. සමානභාවො සාමඤ්ඤං, පරිපුණ්ණචතුපාරිසුද්ධිභාවෙන මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණස්ස විය භෙදාභාවතො සීලෙන සාමඤ්ඤං සීලසාමඤ්ඤං, තං ගතො උපගතොති සීලසාමඤ්ඤගතො. තෙනාහ ‘‘සමානභාවූපගතසීලො’’ති.

යායං දිට්ඨීති යා අයං දිට්ඨි මය්හඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච පච්චක්ඛභූතා. චතුසච්චදස්සනට්ඨෙන දිට්ඨි, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති, ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාඛාතො භගවතා ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති ච දිට්ඨියා සාමඤ්ඤං සමානදිට්ඨිභාවං. අග්ගං ඉතරෙසං සාරණීයධම්මානං පධානභාවතො. එතස්මිං සති සුඛසිද්ධිතො තෙසං සඞ්ගාහිකං, තතො එව තෙසං සඞ්ඝාටනිකං ගොපානසියො අපරිපතන්තෙ කත්වා සඞ්ගණ්හාති ධාරෙතීති සඞ්ගාහිකං. සඞ්ඝාටන්ති අග්ගභාවෙන සඞ්ඝාටභාවං. සඞ්ඝාටනං එතෙසං අත්ථීති සඞ්ඝාටනිකං, සඞ්ඝාටනියන්ති වා පාඨො, සඞ්ඝාටනෙ නියුත්තන්ති වා සඞ්ඝාටනිකං, ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා සඞ්ඝාටනියං. සාමඤ්ඤතො එව ගහිතත්තා නපුංසකනිද්දෙසො.

493. පඨමමග්ගසම්මාදිට්ඨිපි එවංසභාවා, අඤ්ඤමග්ගසම්මාදිට්ඨීසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘යායං සොතාපත්තිමග්ගදිට්ඨී’’ති. එත්තාවතාපීති එත්තකෙනපි රාගාදීසු එකෙකෙන පරියුට්ඨිතචිත්තතායපි පරියුට්ඨිතචිත්තොයෙව නාම හොති, පගෙව ද්වීහි, බහූහි වා පරියුට්ඨිතචිත්තතාය. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු අට්ඨසුපි වාරෙසු. සුට්ඨු ඨපිතන්ති යථා මග්ගභාවනා උපරි සච්චාභිසම්බොධො හොති, එවං සම්මා ඨපිතං. තෙනාහ ‘‘සච්චානං බොධායා’’ති. තං ඤාණන්ති ¶ ‘‘නත්ථි ඛො මෙ තං පරියුට්ඨාන’’න්තිආදිනා පවත්තං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. අරියානං හොතීති අරියානමෙව හොති. තෙසඤ්හි එකදෙසතොපි පහීනං වත්තබ්බතං අරහති. තෙනාහ ‘‘න පුථුජ්ජනාන’’න්ති. අරියන්ති වුත්තං ‘‘අරියෙසු ජාත’’න්ති කත්වා. ලොකුත්තරහෙතුකතාය ලොකුත්තරන්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘යෙසං පනා’’තිආදි. තථා හිස්ස පුථුජ්ජනෙහි අසාධාරණතා. තෙනාහ ‘‘පුථුජ්ජනානං පන අභාවතො’’ති. සබ්බවාරෙසූති සබ්බෙසු ඉතරෙසු ඡසු වාරෙසු.

494. පච්චත්තන්ති පාටියෙක්කං අත්තනි මම චිත්තෙයෙව. තෙනාහ ‘‘අත්තනො චිත්තෙ’’ති. ‘‘පච්චත්තං ¶ අත්තනො චිත්තෙ නිබ්බුතිං කිලෙසවූපසමං ලභාමී’’ති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති.

495. තථාරූපාය දිට්ඨියාති ඉදං ‘‘යථාරූපාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස පච්චාමසනන්ති ආහ ‘‘තථාරූපාය දිට්ඨියාති එවරූපාය සොතාපත්තිමග්ගදිට්ඨියා’’ති.

496. සභාවෙනාති නියතපඤ්චසික්ඛාපදතාදිසභාවෙන. සඞ්ඝකම්මවසෙනාති මානත්තචරියාදිසඞ්ඝකම්මවසෙන. දහරොති බාලො. කුමාරොති දාරකො. යස්මා දහරො ‘‘කුමාරො’’ති ච ‘‘යුවා’’ති ච වුච්චති, තස්මා මන්දොති වුත්තං. මන්දින්ද්රියතාය හි මන්දො. තෙනාහ ‘‘චක්ඛුසොතාදීනං මන්දතායා’’ති. එවම්පි යුවාවත්ථාපි කෙචි මන්දින්ද්රියා හොන්තීති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘උත්තානසෙය්යකො’’ති වුත්තං. යදි උත්තානසෙය්යකො, කථමස්ස අඞ්ගාරක්කමනන්ති? යථා තථා අඞ්ගාරස්ස ඵුසනං ඉධ ‘‘අක්කමන’’න්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ඉතො චිතො චා’’තිආදි. මනුස්සානන්ති මහල්ලකමනුස්සානං. න සීඝං හත්ථො ඣායති කථිනහත්ථතාය. ඛිප්පං පටිසංහරති මුදුතලුණසරීරතාය. අධිවාසෙති කිඤ්චි පයොජනං අපෙක්ඛිත්වා.

497. උච්චාවචානීති මහන්තානි චෙව ඛුද්දකානි ච. තත්ථෙවාති සුධාකම්මාදිම්හියෙව. කසාවපචනං සුධාදිසඞ්ඛරණත්ථං, උදකානයනං ධොවනාදිඅත්ථං, හලිද්දිවණ්ණධාතුලෙපනත්ථං කුච්ඡකරණං. බහලපත්ථනොති දළ්හඡන්දො. වච්ඡකන්ති නිබ්බත්තධෙනුපගවච්ඡං. අපචිනාතීති අපවින්දති, ආලොකෙතීති ¶ අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අපලොකෙතී’’ති. තන්නින්නො හොතීති අධිසීලසික්ඛාදිනින්නොව හොති උච්චාවචානම්පි කිංකරණීයානං චාරිත්තසීලස්ස පූරණවසෙනෙව කරණතො, යොනිසොමනසිකාරවසෙනෙව ච තෙසං පටිපජ්ජනතො. ථෙරස්ස සන්තිකෙ අට්ඨාසි යොනිසොමනසිකාරාභාවතො ‘‘තං තං සමුල්ලපිස්සාමී’’ති.

498. බලං එව බලතාති ආහ ‘‘බලෙන සමන්නාගතො’’ති. අත්ථිකභාවං කත්වාති තෙන ධම්මෙන සවිසෙසං අත්ථිකභාවං උප්පාදෙත්වා. සකලචිත්තෙනාති දෙසනායආදිම්හි මජ්ඣෙ පරියොසානෙති සබ්බත්ථෙව පවත්තතාය සකලෙන අනවසෙසෙන චිත්තෙන.

500. සභාවොති අරියසාවකස්ස පුථුජ්ජනෙහි අසාධාරණතාය ආවෙණිකො සභාවො. සුට්ඨු සමන්නෙසිතොති සම්මදෙව උපපරික්ඛිතො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියායාති සොතාපත්තිඵලස්ස සච්ඡිකරණෙන, සච්ඡිකතභාවෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකතඤාණෙනා’’ති. පඨමමග්ගඵලස්ස ¶ පච්චවෙක්ඛණඤාණවිසෙසා හෙතෙ පවත්තිආකාරභින්නා. තෙනෙවාහ ‘‘සත්තහි මහාපච්චවෙක්ඛණඤාණෙහී’’ති. අයං තාව ආචරියානං සමානකථාති ‘‘ඉදමස්ස පඨමං ඤාණ’’න්තිආදිනා වුත්තානි පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, න මග්ගඤාණානීති එවං පවත්තා පරම්පරාගතා පුබ්බාචරියානං සමානා සාධාරණා ඉමිස්සා පාළියා අට්ඨකථා අත්ථවණ්ණනා. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ලොකුත්තරමග්ගො හි බහුචිත්තක්ඛණිකො නාම නත්ථී’’ති. යදි සො බහුචිත්තක්ඛණිකො සියා නානාභිසමයො, තථා සති සංයොජනත්තයාදීනං එකදෙසප්පහානං පාපුණාතීති අරියමග්ගස්ස අනන්තරඵලත්තා එකදෙසසොතාපන්නතාදිභාවො ආපජ්ජති, ඵලානං වා අනෙකභාවො, සබ්බමෙතං අයුත්තන්ති තස්මා එකචිත්තක්ඛණිකොව අරියමග්ගො.

යං පන සුත්තපදං නිස්සාය විතණ්ඩවාදී අරියමග්ගස්ස එකචිත්තක්ඛණිකතං පටික්ඛිපති, තං දස්සෙන්තො ‘‘සත්ත වස්සානීති හි වචනතො’’ති ආහ. කිලෙසා පන ලහු…පෙ… ඡිජ්ජන්තීති වදන්තෙන හි ඛිප්පං තාව කිලෙසප්පහානං, දන්ධපවත්තිකා මග්ගභාවනාති පටිඤ්ඤාතං හොති. තත්ථ සචෙ මග්ගස්ස භාවනාය ආරද්ධමත්තාය කිලෙසා පහීයන්ති, සෙසා මග්ගභාවනා නිරත්ථකා සියා, අථ පච්ඡා කිලෙසප්පහානං, කිලෙසා පන ලහු ¶ ඡිජ්ජන්තීති ඉදං මිච්ඡා, ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියායා’’ති වක්ඛතීති. තතො සුත්තපටිජානනතො. මග්ගං අභාවෙත්වාති අරියමග්ගං පරිපුණ්ණං කත්වා අභාවෙත්වා. අත්ථරසං විදිත්වාති සුත්තස්ස අවිපරීතො අත්ථො එව අත්ථරසො, තං යාථාවතො ඤත්වා. එවං විතණ්ඩවාදිවාදං භින්දිත්වා වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙතුං ‘‘ඉමානි සත්ත ඤාණානී’’තිආදි වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කොසම්බියසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තවණ්ණනා

501. ‘‘සස්සතො ¶ අත්තා ච ලොකො චා’’ති (දී. නි. 1.30) එවං පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි (සං. නි. ටී. 1.1.175). සහ කායෙනාති සහ තෙන බ්රහ්මත්තභාවෙන. බ්රහ්මට්ඨානන්ති අත්තනො බ්රහ්මවත්ථුං. ‘‘අනිච්චං නිච්ච’’න්ති වදති අනිච්චතාය අත්තනො අපඤ්ඤායමානත්තා. ථිරන්ති දළ්හං, විනාසාභාවතො සාරභූතන්ති අත්ථො. උප්පාදවිපරිණාමාභාවතො සදා විජ්ජමානං. කෙවලන්ති පරිපුණ්ණං. තෙනාහ ‘‘අඛණ්ඩ’’න්ති. කෙවලන්ති වා ජාතිආදීහි අමිස්සං, විරහිතන්ති අධිප්පායො. උප්පාදාදීනං අභාවතො එව අචවනධම්මං. කොචි ජායනකො වා…පෙ… උපපජ්ජනකො වා නත්ථි නිච්චභාවතො. ඨානෙන සද්ධිං තන්නිවාසීනං නිච්චභාවඤ්හි සො පටිජානාති. තිස්සො ඣානභූමියොති දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානභූමියො. චතුත්ථජ්ඣානභූමිවිසෙසා හි අසඤ්ඤසුද්ධාවාසාරුප්පභවා. පටිබාහතීති සන්තංයෙව සමානං අජානන්තොව නත්ථීති පටික්ඛිපති. අවිජ්ජාය ගතොති අවිජ්ජාය සහ ගතො පවත්තො. සහයොගෙ හි ඉදං කරණවචනං. තෙනාහ ‘‘සමන්නාගතො’’ති. අඤ්ඤාණීති අවිද්වා. පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහතො අන්ධො භූතො, අන්ධභාවං වා පත්තොති අන්ධීභූතො.

502. තදා භගවතො සුභගවනෙ විහරණස්ස අවිච්ඡින්නතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සුභගවනෙ විහරතීති ඤත්වා’’ති. තත්ථ පන තදාස්ස භගවතො අදස්සනං සන්ධායාහ ‘‘කත්ථ නු ඛො ගතොති ඔලොකෙන්තො’’ති. බ්රහ්මලොකං ගච්ඡන්තං දිස්වාති ඉමිනා කතිපයචිත්තවාරවසෙන තදා භගවතො ¶ බ්රහ්මලොකගමනං ජාතං, න එකචිත්තක්ඛණෙනාති දස්සෙති. න චෙත්ථ කායගතියා චිත්තපරිණාමනං අධිප්පෙතං – ‘‘සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්යා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.501). යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. විඡන්දන්ති ඡන්දවිගමං. අපසාදිතොති දිට්ඨියා ගාහස්ස විපරිවත්තනෙන සන්තජ්ජිතො. ‘‘මෙතමාසදො’’ති වචනෙන උපත්ථම්භො හුත්වා.

අන්වාවිසිත්වාති ආවිසනවසෙන තස්ස අත්තභාවං අධිභවිත්වා. තථා අභිභවතො හි තස්ස සරීරං පවිට්ඨො විය හොතීති වුත්තං ‘‘සරීරං පවිසිත්වා’’ති. යඤ්හි සත්තං දෙවයක්ඛනාගාදයො ආවිසන්ති, තස්ස පාකතිකකිරියමයං චිත්තප්පවත්තිං නිවාරෙත්වා අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන යං ඉච්ඡිතං හසිතලපිතාදි, තං තෙන කාරාපෙන්ති, කාරෙන්තා ච ආවිට්ඨපුග්ගලස්ස චිත්තවසෙන ¶ කාරෙන්ති. ‘‘අත්තනොවා’’ති න වත්තබ්බමෙතං අචින්තෙය්යත්තා කම්මජස්ස ඉද්ධානුභාවස්සාති කෙචි. අපරෙ පන යථා තදා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිපවත්ති ආවිට්ඨපුග්ගලස්සෙව, එවං කිරියමයචිත්තපවත්තිපි තස්සෙව, ආවෙසකානුභාවෙන පන සාමඤ්ඤතා පරිවත්තති. තථා හි මහානුභාවං පුග්ගලං තෙ ආවිසිතුං න සක්කොන්ති, තිකිච්ඡාවුට්ඨාපනෙ පන ඡවසරීරං අනුපවිසිත්වා සතන්තං කරොති විජ්ජානුභාවෙන. කොරඛත්තියාදීනං පන ඡවසරීරස්ස උට්ඨානං වචීනිච්ඡාරණඤ්ච කෙවලං බුද්ධානුභාවෙන. අචින්තෙය්යා හි බුද්ධානං බුද්ධානුභාවාති. අභිභවිත්වා ඨිතොති සකලලොකං අත්තනො ආනුභාවෙන අභිභවිත්වා ඨිතො. ජෙට්ඨකොති පධානො, තාදිසං වා ආනුභාවසම්පන්නත්තා උත්තමො. පස්සතීති දසො. විසෙසවචනිච්ඡාය අභාවතො අනවසෙසවිසයො දසො-සද්දොති ආහ ‘‘සබ්බං පස්සතී’’ති. සබ්බජනන්ති ලද්ධනාමං සබ්බසත්තකායං. වසෙ වත්තෙති, සෙට්ඨත්තා නිම්මාපකත්තා ච අත්තනො වසෙ වත්තෙති. ලොකස්ස ඊසනසීලතාය ඉස්සරො. සත්තානං කම්මස්ස කාරකභාවෙන කත්තා. ථාවරජඞ්ගමවිභාගං සකලං ලොකං නිම්මානෙතීති නිම්මාතා.

ගුණවිසෙසෙන ලොකෙ පාසංසත්තා සෙට්ඨො. තාදිසො ච උක්කට්ඨතමො හොතීති ආහ ‘‘උත්තමො’’ති. සත්තානං නිම්මානං තථා තථා සජනං විසජනං විය හොතීති ආහ ‘‘ත්වං ඛත්තියො’’තිආදි. ඣානාදීසු අත්තනො චිත්තෙ ච චිණ්ණවසිත්තා වසී. භූතානන්ති නිබ්බත්තානං. භවං අභිජාතං ¶ අරහන්තීති භබ්යා, සම්භවෙසිනො, තෙසං භබ්යානං. තෙනාහ ‘‘අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා’’තිආදි.

පථවීආදයො නිච්චා ධුවා සස්සතා. යෙ තෙසං ‘‘අනිච්චා’’තිආදිනා ගරහකා ජිගුච්ඡා සත්තා, තෙ අයථාභූතවාදිතාය මතකාලෙ අපායනිට්ඨා අහෙසුං. යෙ පන පථවීආදීනං ‘‘නිච්චා ධුවා’’තිආදිනා පසංසකා, තෙ යථාභූතවාදිතාය බ්රහ්මකායූපගා අහෙසුන්ති මාරො පාපිමා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච පථවීආදිමුඛෙන සඞ්ඛාරානං පරිඤ්ඤාපඤ්ඤාපනෙ ආදීනවං විභාවෙති තතො විවෙචෙතුකාමො. තෙනාහ ‘‘පථවීගරහකා’’තිආදි. එත්ථ ච මාරො පථවීආදිධාතුමහාභූතග්ගහණෙන මනුස්සලොකං, භූතග්ගහණෙන චාතුමහාරාජිකෙ, දෙවග්ගහණෙන අවසෙසකාමදෙවලොකං, පජාපතිග්ගහණෙන අත්තනො ඨානං, බ්රහ්මග්ගහණෙන බ්රහ්මකායිකෙ ගණ්හි. ආභස්සරාදයො පන අවිසයතාය එව අනෙන අග්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තණ්හාදිට්ඨිවසෙනාති තණ්හාභිනන්දනාය දිට්ඨාභිනන්දනාය ච වසෙන. ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති අභිනන්දිනො අභිනන්දකා, අභිනන්දනසීලා වා. බ්රහ්මුනො ඔවාදෙ ඨිතානං ඉද්ධානුභාවං දස්සෙතීති තෙසං තත්ථ සන්නිපතිතබ්රහ්මානං ඉද්ධානුභාවං තස්ස මහාබ්රහ්මුනො ඔවාදෙ ඨිතත්තා නිබ්බත්තං කත්වා දස්සෙති. යසෙනාති ¶ ආනුභාවෙන. සිරියාති සොභාය. මං බ්රහ්මපරිසං උපනෙසීති යාදිසා බ්රහ්මපරිසා ඉස්සරියාදිසම්පත්තියා, තත්ථ මං උය්යොජෙසි. මහාජනස්ස මාරණතොති මහාජනස්ස විවට්ටූපනිස්සයගුණවිනාසනෙන ආනුභාවෙන මාරණතො. අයසන්ති යසපටිපක්ඛං අකිත්තිකම්මානුභාවඤ්චාති අත්ථො.

503. කසිණං ආයුන්ති වස්සසතං සන්ධාය වදති. උපනිස්සාය සෙතීති උපසයො, උපසයොව ඔපසායිකො යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (ම. නි. 1.246; අ. නි. 8.11; පාරා. 8) ආහ ‘‘සමීපසයො’’ති. සයග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘මං ගච්ඡන්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං වත්තනත්ථො දට්ඨබ්බො. මම වත්ථුස්මිං සයනකොති මය්හං ඨානෙ විසයෙ වත්තනකො. බාහිත්වාති නීචං කත්වා, අභිභවිත්වා වා. ජජ්ඣරිකාගුම්බතොති එත්ථ ජජ්ඣරිකා නාම පථවිං පත්ථරිත්වා ජාතා එකා ගච්ඡජාති.

ඉමිනාති ¶ ‘‘සචෙ ඛො ත්වං භික්ඛූ’’තිආදිවචනෙන. එස බ්රහ්මා. උපලාපෙතීති සඞ්ගණ්හාති. අපසාදෙතීති නිග්ගණ්හාති. සෙසපදෙහීති වත්ථුසායිකො යථාකාමකරණීයො බාහිතෙය්යොති ඉමෙහි පදෙහි. මය්හං ආරක්ඛං ගණ්හිස්සසීති මම ආරක්ඛකො භවිස්සසි. ලකුණ්ඩකතරන්ති නීචතරං නිහීනවුත්තිසරීරං.

ඵුසිතුම්පි සමත්ථං කිඤ්චි න පස්සති, පගෙව ඤාණවිභවන්ති අධිප්පායො. නිප්ඵත්තින්ති නිප්ඵජ්ජනං, ඵලන්ති අත්ථො. තඤ්හි කාරණවසෙන ගන්තබ්බතො අධිගන්තබ්බතො ගතීති වුච්චති. ආනුභාවන්ති පභාවං. සො හි ජොතනට්ඨෙන විරොචනට්ඨෙන ජුතීති වුච්චති. මහතා ආනුභාවෙන පරෙසං අභිභවනතො මහෙසොති අක්ඛායතීති මහෙසක්ඛො. තයිදං අභිභවනං කිත්තිසම්පත්තියා පරිවාරසම්පත්තියා චාති ආහ ‘‘මහායසො මහාපරිවාරො’’ති.

පරිහරන්තීති සිනෙරුං දක්ඛිණතො කත්වා පරිවත්තන්ති. දිසාති භුම්මත්ථෙ එතං පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘දිසාසු විරොචමානා’’ති. අත්තනො ජුතියා දිබ්බමානාය වා. තෙහීති චන්දිමසූරියෙහි. තත්තකෙන පමාණෙනාති යත්තකෙ චන්දිමසූරියෙහි ඔභාසියමානො ලොකධාතුසඞ්ඛාතො එකො ලොකො, තත්තකෙන පමාණෙන. ඉදං චක්කවාළං බුද්ධානං උප්පත්තිට්ඨානභූතං සෙට්ඨං උත්තමං පධානං, තස්මා යෙභුය්යෙන එත්ථුපපන්නා දෙවතා අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසු දෙවතා අභිභුය්ය වත්තන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති දසසහස්සබ්රහ්මපරිවාරො භගවතො සන්තිකං උපගඤ්ඡි. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චක්කවාළසහස්සෙ තුය්හං වසො වත්තතී’’ති. ඉදානි ‘‘එත්ථ තෙ වත්තතෙ වසො’’ති වුත්තං වසෙ වත්තනං සරූපතො ¶ දස්සෙතුං ‘‘පරොපරඤ්ච ජානාසී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඨමගාථායං වුත්තං එත්ථ-සද්දං ආනෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ චක්කවාළසහස්සෙ’’ති ආහ. උච්චනීචෙති ජාතිකුලරූපභොගපරිවාරාදිවසෙන උළාරෙ ච අනුළාරෙ ච. අයං ඉද්ධොඅයං පකතිමනුස්සොති ඉමිනා ‘‘සරූපතො එවස්ස සත්තානං පරොපරජානනං, න සමුදාගමතො’’ති දස්සෙති. යං පන වක්ඛති ‘‘සත්තානං ආගතිං ගතින්ති, තං කාමලොකෙ සත්තානං ආදානනික්ඛෙපජානනමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න කම්මවිපාකජානනං. යදි හි සමුදාගමතො ජානෙය්ය, අත්තනොපි ජානෙය්ය, න චස්ස තං අත්ථීති, තථා ආහ ‘‘ඉත්ථම්භාවොති ¶ ඉදං චක්කවාළ’’න්තිආදි. රාගයොගතො රාගො එතස්ස අත්ථීති වා රාගො, විරජ්ජනසීලො විරාගී, තං රාගවිරාගිනං. සහස්සිබ්රහ්මා නාම ත්වං චූළනියා එව ලොකධාතුයා ජානනතො. තයාති නිස්සක්කෙ කරණවචනං. චතුහත්ථායාති අනෙකහත්ථෙන සාණිපාකාරෙන කාතබ්බපටප්පමාණං දීඝතො චතුහත්ථාය, විත්ථාරතො ද්විහත්ථාය පිලොතිකාය කාතුං වායමන්තො විය ගොප්ඵකෙ උදකෙ නිමුජ්ජිතුකාමො විය ච පමාණං අජානන්තො විහඤ්ඤතීති නිග්ගණ්හාති.

504. තං කායන්ති තදෙව නිකායං. ජානිතබ්බට්ඨානං පත්වාපීති අනඤ්ඤසාධාරණා මය්හං සීලාදයො ගුණවිසෙසා තාව තිට්ඨන්තු, ඊදිසං ලොකියං පරිත්තකං ජානිතබ්බට්ඨානම්පි පත්වා. අයං ඉමෙසං අතිසයෙන නීචොති නීචෙය්යො, තස්ස භාවො නීචෙය්යන්ති ආහ ‘‘තයා නීචතරභාවො පන මය්හං කුතො’’ති.

හෙට්ඨූපපත්තිකොති උපරූපරිතො චවිත්වා හෙට්ඨා ලද්ධූපපත්තිකො. එවං සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘අනුප්පන්නෙ බුද්ධුප්පාදෙ’’ති ආහ. හෙට්ඨූපපත්තිකං කත්වාති හෙට්ඨූපපත්තිකං පත්ථනං කත්වා. යථා කෙනචි බහූසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු යං තත්ථ ගරුතරං බලවං, තදෙව පටිසන්ධිං දෙති, ඉතරානි පන තස්ස අනුබලප්පදායකානි හොන්ති, න පටිසන්ධිදායකානි, එවං චතූසු රූපජ්ඣානෙසු භාවිතෙසු යං තත්ථ ගරුතරං ඡන්දපණිධිඅධිමොක්ඛාදිවසෙන සාභිසඞ්ඛාරඤ්ච, තදෙව ච පටිසන්ධිං දෙති, ඉතරානි පන අලද්ධොකාසතාය තස්ස අනුබලප්පදායකානි හොන්ති, න පටිසන්ධිදායකානි, තන්නිබ්බත්තිතජ්ඣානෙනෙව ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොතීති ආහ ‘‘තතියජ්ඣානං පණීතං භාවෙත්වා’’ති. තත්ථාති සුභකිණ්හබ්රහ්මලොකෙ. පුන තත්ථාති ආභස්සරබ්රහ්මලොකෙ. පඨමකාලෙති තස්මිං භවෙ පඨමස්මිං කාලෙ. උභයන්ති අතීතං අත්තනො නිබ්බත්තට්ඨානං, තත්ථ නිබ්බත්තියා හෙතුභූතං අත්තනො කතකම්මන්ති උභයං. පමුස්සිත්වා කාලස්ස චිරතරභාවතො. වීතිනාමෙති පටිපජ්ජන්තීති ච තදා තස්සා කිරියාය පවත්තික්ඛණං උපාදාය පවත්තමානපයොගො.

අපායෙසීති ¶ පායෙසි. පිපාසිතෙති තසිතෙ. ඝම්මනීති ඝම්මකාලෙ. සම්පරෙතෙති ඝම්මපරිළාහෙන පිපාසාය අභිභූතෙ. න්ති පානීයදානං. වතසීලවත්තන්ති සමාදානවසෙන වතභූතං චාරිත්තසීලභාවෙන සමාචිණ්ණත්තා ¶ සීලවත්තං. සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමීති සුපිත්වා පබුද්ධමත්තො විය සුපිනං තව පුබ්බනිවුත්ථං මම පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන අනුස්සරාමි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන විය පච්චක්ඛතො පස්සාමීති අත්ථො.

කරමරෙති විලුම්පිත්වා ආනීතෙ. කම්මසජ්ජන්ති යුද්ධසජ්ජං, ආවුධාදායිනින්ති අත්ථො.

එණීකූලස්මින්ති එණීමිගබාහුල්ලෙන ‘‘එණීකූල’’න්ති සඞ්ඛං ගතෙ ගඞ්ගාය තීරප්පදෙසෙ. ගය්හක නීයමානන්ති ගය්හවසෙන කරමරභාවෙන චොරෙහි අත්තනො ඨානං නීයමානං.

ආවාහවිවාහවසෙන මිත්තසන්ථවං කත්වා. ‘‘එවං අම්හෙසු කීළන්තෙසු ගඞ්ගෙය්යකො නාගො කුපිතො’’ති මයි සඤ්ඤම්පි න කරොන්තීති. සුසුකාරන්ති සුසූති පවත්තං භෙරවනාගනිස්සාසං.

ගහීතනාවන්ති විහෙඨෙතුකාමතාය ගතිනිවාරණවසෙන ගහිතං නිග්ගහිතං නාවං. ලුද්දෙනාති කුරූරෙන. මනුස්සකප්පාති නාවාගතානං මනුස්සානං විහෙඨෙතුකාමතාය.

බද්ධචරොති පටිබද්ධචරියො. තෙනාහ ‘‘අන්තෙවාසිකො’’ති. තං නිස්සායෙවාති රඤ්ඤා උපට්ඨියමානොපි රාජානං පහාය තං කප්පං අන්තෙවාසිං නිස්සායෙව.

සම්බුද්ධිමන්තං වතිනං අමඤ්ඤීති අයං සම්මදෙව බුද්ධිමා වතසම්පන්නොති අමඤ්ඤි සම්භාවෙසි ච.

නානත්තභාවෙසූති නානා විසුං විසුං අත්තභාවෙසු.

අද්ධාති එකංසෙන. මමෙතමායුන්ති මය්හං එතං යථාවුත්තං තත්ථ තත්ථ භවෙ පවත්තං ආයුං. න කෙවලං මම ආයුමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤම්පි සබ්බඤ්ඤෙය්යං ජානාසි, න තුය්හං අවිදිතං නාම අත්ථි. තථා හි බුද්ධො සම්මාසම්බුද්ධො තුවං. නො චෙ කථමයමත්ථො ඤාතො? තථා හි සම්මාසම්බුද්ධත්තා එව තෙ අයං ජලිතො ජොතමානො ආනුභාවො ඔභාසයං සබ්බම්පි බ්රහ්මලොකං ඔභාසෙන්තො දිබ්බමානො තිට්ඨතීති සත්ථු අසමසමතං පවෙදෙසි.

පථවත්තෙනාති ¶ ¶ පථවීඅත්තෙන. තෙනාහ ‘‘පථවීසභාවෙනා’’ති. එත්ථ ච යස්මා – ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති’’ආදිනා (මහාව. 7; දී. නි. 2.64, 67; ම. නි. 1.281; සං. නි. 1.172) සාධාරණතො, ‘‘යත්ථ නෙව පථවී’’ති අසාධාරණතො ච පථවියා අසභාවෙන නිබ්බානස්ස ගහෙතබ්බතා අත්ථි, තං නිවත්තෙත්වා පථවියා අනඤ්ඤසාධාරණං සභාවං ගහෙතුං ‘‘පථවියා පථවත්තෙනා’’ති වුත්තං. නාපහොසින්ති න පාපුණිං. ඉධ පථවියා පාපුණනං නාම ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා ගහණන්ති ආහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨිමානග්ගාහෙහි න ගණ්හි’’න්ති.

වාදිතායාති වාදසීලතාය. සබ්බන්ති අක්ඛරං නිද්දිසිත්වාති ‘‘සබ්බං ඛො අහං බ්රහ්මෙ’’තිආදිනා භගවතා වුත්තං සබ්බ-සද්දං – ‘‘සචෙ ඛො තෙ මාරිස සබ්බස්ස සබ්බත්තෙන අනනුභූත’’න්ති පච්චනුභාසනවසෙන නිද්දිසිත්වා. අක්ඛරෙ දොසං ගණ්හන්තොති භගවතා සක්කායසබ්බං සන්ධාය සබ්බ-සද්දෙ ගහිතෙ සබ්බසබ්බවසෙන තදත්ථපරිවත්තනෙන සබ්බ-සද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤෙන ච දොසං ගණ්හන්තො. තෙනාහ ‘‘සත්ථා පනා’’තිආදි. තත්ථ යදි සබ්බං අනනුභූතං ‘‘නත්ථි සබ්බ’’න්ති ලොකෙ අනවසෙසං පුච්ඡති. සචෙ සබ්බස්ස සබ්බත්තෙන අනවසෙසසභාවෙන අනනුභූතං අප්පත්තං, තං ගගනකුසුමං විය කිඤ්චි න සියා. අථස්ස අනනුභූතං අත්ථීති අස්ස සබ්බත්තෙන අනනුභූතං යදි අත්ථි, ‘‘සබ්බ’’න්ති ඉදං වචනං මිච්ඡා, සබ්බං නාම තං න හොතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘මා හෙව තෙ රිත්තකමෙවා’’තිආදි.

අහං සබ්බඤ්ච වක්ඛාමි, අනනුභූතඤ්ච වක්ඛාමීති අහං ‘‘සබ්බ’’න්ති ච වක්ඛාමි, ‘‘අනනුභූත’’න්ති ච වක්ඛාමි, එත්ථ කො දොසොති අධිප්පායො. කාරණං ආහරන්තොති සබ්බස්ස සබ්බත්තෙන අනනුභූතස්ස අත්ථිභාවෙ කාරණං නිද්දිසන්තො. විජානිතබ්බන්ති මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි විසෙසතො සබ්බසඞ්ඛතවිසිට්ඨතාය ජානිතබ්බං. අනිදස්සනන්ති ඉදං නිබ්බානස්ස සනිදස්සනදුකෙ දුතියපදසහිතතාදස්සනන්ති අධිප්පායෙන ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආපාථං අනුපගමනතො අනිදස්සනං නාමා’’ති වුත්තං. සබ්බසඞ්ඛතවිධුරතාය වා නත්ථි එතස්ස නිදස්සනන්ති අනිදස්සනං. නත්ථි එතස්ස අන්තොති අනන්තං. තෙන වුත්තං ‘‘තයිද’’න්තිආදි.

භූතානීති පච්චයසම්භූතානි. අසම්භූතන්ති පච්චයෙහි අසම්භූතං, නිබ්බානන්ති අත්ථො. අපභස්සරභාවහෙතූනං සබ්බසො අභාවා සබ්බතො ¶ පභාති සබ්බතොපභං. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානතො හී’’තිආදි. තථා හි වුත්තං – ‘‘තමො තත්ථ න විජ්ජතී’’ති. (නෙත්ති. 104) පභූතමෙවාති පකට්ඨභාවෙන උක්කට්ඨභාවෙන විජ්ජමානමෙව. අරූපීභාවෙන අදෙසිකත්තා සබ්බතො පභවති විජ්ජතීති සබ්බතොපභං. තෙනාහ ‘‘පුරත්ථිමදිසාදීසූ’’තිආදි. පවිසන්ති එත්ථාති පවිසං, තදෙව ¶ ස-කාරස්ස භ-කාරං, වි-කාරස්ස ච ලොපං කත්වා වුත්තං ‘‘පභ’’න්ති. තෙනාහ ‘‘තිත්ථස්ස නාම’’න්ති. වාදං පතිට්ඨපෙසීති එවං මයා සබ්බඤ්ච වුත්තං, අනනුභූතඤ්ච වුත්තං, තත්ථ යං තයා අධිප්පායං අජානන්තෙන සහසා අප්පටිසඞ්ඛාය දොසග්ගහණං, තං මිච්ඡාති බ්රහ්මානං නිග්ගණ්හන්තො භගවා අත්තනො වාදං පතිට්ඨපෙසි.

ගහිතගහිතන්ති ‘‘ඉදං නිච්ච’’න්තිආදිනා ගහිතගහිතං ගාහං. තත්ථ තත්ථ දොසදස්සනමුඛෙන නිග්ගණ්හන්තෙන සත්ථාරා විස්සජ්ජාපිතො කිඤ්චි ගහෙතබ්බං අත්තනො පටිසරණං අදිස්වා පරාජයං පටිච්ඡාදෙතුං ලළිතකංකාතුකාමො වාදං පහාය ඉද්ධියා පාටිහාරියලීළං දස්සෙතුකාමො. යදි සක්කොසි මය්හං අන්තරධායිතුං, න පන සක්ඛිස්සසීති අධිප්පායො. මූලපටිසන්ධිං ගන්තුකාමොති අත්තනො පාකතිකෙන අත්තභාවෙන ඨාතුකාමො. සො හි පටිසන්ධිකාලෙ නිබ්බත්තසදිසතාය මූලපටිසන්ධීති වුත්තො. අඤ්ඤෙසන්ති හෙට්ඨා අඤ්ඤකායිකානං බ්රහ්මූනං. න අදාසි අභිසඞ්ඛතකායෙනෙවායං තිට්ඨතු, න පාකතිකරූපෙනාති චිත්තං උප්පාදෙසි. තෙන සො අභිසඞ්ඛතකායං අපනෙතුං අවිසහන්තො අත්තභාවපටිච්ඡාදකං අන්ධකාරං නිම්මිනිතුං ආරභි. සත්ථා තං තමං විද්ධංසෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මූලපටිසන්ධිං වා’’තිආදි.

භවෙවාහන්ති භවෙ එව අහං. අයඤ්ච එව-සද්දො අට්ඨානපයුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහං භවෙ භයං දිස්වායෙවා’’ති, සබ්බස්මිං භවෙ ජාතිආදිභයං ඤාණචක්ඛුනා යාථාවතො දිස්වා. සත්තභවන්ති සත්තසඞ්ඛාතං භවං. කම්මභවපච්චයෙ හි උපපත්තිභවෙ සත්තසමඤ්ඤා. විභවන්ති විමුත්තිං. පරියෙසමානම්පි උපායස්ස අනධිගතත්තා භවෙයෙව දිස්වා. භවඤ්ච විභවෙසිනං විභවං නිබ්බුතිං එසමානානං සත්තානං භවං, භවෙසු උප්පත්තිඤ්ච දිස්වාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. න අභිවදින්ති ‘‘අහො වත සුඛ’’න්ති එවං අභිවදාපනාකාරාභාවතො න අභිනිවිසිං, ලක්ඛණවචනමෙතං. ගාහත්ථො එව වා අභිවාද-සද්දොති ආහ ‘‘නාභිවදි’’න්ති, ‘‘න ¶ ගවෙසි’’න්ති. භවග්ගහණෙනෙත්ථ දුක්ඛසච්චං, නන්දීගහණෙන සමුදයසච්චං, විභවග්ගහණෙන නිරොධසච්චං, නන්දිඤ්ච න උපාදියින්ති ඉමිනා මග්ගසච්චං පකාසිතන්ති ආහ ‘‘ඉති චත්තාරි සච්චානි පකාසෙන්තො’’ති. තදිදං චතුන්නං අරියසච්චානං ගාථාය විභාවනදස්සනං. සත්ථා පන තෙසං බ්රහ්මූනං අජ්ඣාසයානුරූපං සච්චානි විත්ථාරතො පකාසෙන්තො විපස්සනං පාපෙත්වා අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හි. තෙ ච බ්රහ්මානො කෙචි සොතාපත්තිඵලෙ, කෙචි සකදාගාමිඵලෙ, කෙචි අනාගාමිඵලෙ, කෙචි අරහත්තෙ ච පතිට්ඨහිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘සච්චානි පකාසෙන්තො සත්ථා ධම්මං දෙසෙසී’’තිආදි. අච්ඡරියජාතාති සඤ්ජාතච්ඡරියා. සමූලං භවන්ති තණ්හාවිජ්ජාහි සමූලං භවං.

505. මම ¶ වසං අතිවත්තිතානීති සබ්බසො කාමධාතුසමතික්කමනපටිපදාය මය්හං විසයං අතික්කමිතානි. කථං පනායං තෙසං අරියභූමිසමොක්කමනං ජානාතීති? නයග්ගාහතො – ‘‘සමණො ගොතමො ධම්මං දෙසෙන්තො සංසාරෙ ආදීනවං, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං පකාසෙන්තො වෙනෙය්යජනං නිබ්බානං දිට්ඨමෙව කරොති, තස්ස දෙසනා අවඤ්ඣා අමොඝා ඉන්දෙන විස්සට්ඨවජිරසදිසා, තස්ස ච ආණාය ඨිතා සංසාරෙ න දිස්සන්තෙවා’’ති නයග්ගාහෙන අනුමානෙන ජානාති. සචෙ ත්වං එවං අනුබුද්ධොති යථා ත්වං පරෙසං සච්චාභිසම්බොධං වදති, එවං ත්වං අත්තනො අනුරූපතො සයම්භුඤාණෙන බුද්ධො ධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. තං ධම්මං මා උපනයසීති තයා පටිවිද්ධධම්මං මා සාවකපටිවෙධං පාපෙසි. ඉදන්ති ඉදං අනන්තරං වුත්තං බ්රහ්මලොකෙ පතිට්ඨානංයෙව සන්ධාය මාරො වදති, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘අනුප්පන්නෙ හී’’තිආදිමාහ. අපායපතිට්ඨානං පන ආජීවකනිගණ්ඨාදිපබ්බජ්ජං උපගතෙ තිත්ථකරෙ, යෙ කෙචි වා පබ්බජිත්වා මිච්ඡාපටිපන්නෙ ජනෙ සන්ධාය වදති. අනුප්පන්නෙති අසඤ්ජාතෙ, අප්පත්තෙති අත්ථො. අනුල්ලපනතායාති යථා මාරො උපරි කිඤ්චි උත්තරං ලපිතුං න සක්කොති, එවං තථා උත්තරභාසනෙන. නිමන්තනවචනෙනාති විඤ්ඤාපනවචනෙන. බ්රහ්මං සෙට්ඨං නිමන්තනං, බ්රහ්මුනො වා නිමන්තනං එත්ථ අත්ථීති බ්රහ්මනිමන්තනිකං, සුත්තං. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. මාරතජ්ජනීයසුත්තවණ්ණනා

506. කොට්ඨමනුපවිට්ඨොති ¶ ¶ ආසයො වච්චගුත්තට්ඨානතාය කොට්ඨං, තස්ස අබ්භන්තරඤ්හෙත්ථ කොට්ඨං. අනුරූපො හුත්වා පවිට්ඨො අනුපවිට්ඨො. සුඛුමඤ්හි තදනුච්ඡවිකං අත්තභාවං මාපෙත්වා අයං තත්ථ පවිට්ඨො. ගරුගරො වියාති ගරුකගරුකො විය. උ-කාරස්ස හි ඔ-කාරං කත්වා අයං නිද්දෙසො, අතිවිය ගරුකො මඤ්ඤෙති අත්ථො. ගරුගරු විය ඉච්චෙව වා පාඨො. මාසභත්තං මාසො උත්තරපදලොපෙන, මාසභත්තෙන ආචිතං පූරිතං මාසාචිතං මඤ්ඤෙ. තෙනාහ ‘‘මාසභත්තං භුත්තස්ස කුච්ඡි වියා’’ති. උත්තරපදලොපෙන විනා අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘මාසපූරිතපසිබ්බකො වියා’’ති වුත්තං. තින්තමාසො වියාති තින්තමාසො පසිබ්බකො විය. කිං නු ඛො එතං මම කුච්ඡියං පුබ්බං භාරිකත්තං, කිං නු ඛො කථං නු ඛො ජාතන්ති අධිප්පායො? උපායෙනාති පථෙන ඤායෙන. බ්යතිරෙකතො පනස්ස අනුපායං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. අත්තානමෙව වා සන්ධාය ‘‘මා තථාගතං විහෙසෙසී’’ති ආහ. යථා හි අරියසඞ්ඝො ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’තිආදීසු (ඛු. පා. 6.18; සු. නි. 241) තථාගතොති වුච්චති, එවං තප්පරියාපන්නා අරියපුග්ගලා, යථා ච පුරිමකා දුතියඅග්ගසාවකා කප්පානං සතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පාරමියො පූරෙත්වා ආගතා, අයම්පි මහාථෙරො තථා ආගතොති තථාගතොති. පතිඅග්ගළෙව අට්ඨාසීති අග්ගළස්ස බහිභාගෙ අට්ඨාසි.

507. රුක්ඛදෙවතා නාම චාතුමහාරාජිකෙසු නිහීනො කායො, තස්මා නෙසං මනුස්සගන්ධො පරිචිතත්තා නාතිජෙගුච්ඡොති ආහ ‘‘ආකාසට්ඨදෙවතාන’’න්ති. ආබාධං කරොතීති දුක්ඛං ජනෙති. නාගරිකොති සුකුමාරො. පරිචොක්ඛොති සබ්බසො සුචිරූපො. ඤාතිකොටින්ති ඤාතිභාගං. අනාදිමති හි සංසාරෙ ඤාතිභාගරහිතො නාම සත්තො කස්සචිපි නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදන්ති ‘‘සො මෙ ත්වං භාගිනෙය්යො හොසී’’ති ඉදං වචනං. පවෙණිවසෙනාති තදා මය්හං භාගිනෙය්යො හුත්වා ඉදානි මාරට්ඨානෙ ඨිතොති ඉමිස්සා පවෙණියා වසෙන වුත්තං. අඤ්ඤස්ස වා වෙසමං ධුරො විධුරො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙහි සද්ධිං අසදිසො’’ති. අප්පදුක්ඛෙනාති සුඛෙනෙව. පන්ථානං ¶ අවන්ති ගච්ඡන්තීති පථාවිනො. එත්තකෙනාති එත්තාවතා චිතකසන්නිසයෙන. උදකලෙණන්ති උදකනිස්සන්දනලෙණං. සමාපත්තිතොති නිරොධසමාපත්තිතො. සමාපත්තිඵලන්ති නිරොධසමාපත්තිඵලං.

508. දසහි අක්කොසවත්ථූහීති දසහිපි අක්කොසවත්ථූහි, තතො කිඤ්චි අහාපෙන්තා. පරිභාසථාති ¶ ගරහථ. ඝට්ටෙථාති අනූනාහි කථාහි ඉමෙසු ඔවිජ්ඣථ. දුක්ඛාපෙථාති චිත්තෙ දුක්ඛං ජනෙථ. එතෙසන්ති තෙසං භික්ඛූනං තුම්හාකං අක්කොසනාදීහි භික්ඛූනං කිලෙසුප්පත්තියා. තෙනෙත්ථ දූසී මාරො ඔතාරං ලභති නාමාති අධිප්පායො. උපට්ඨාතබ්බං ඉභං අරහන්තීති ඉබ්භා, හත්ථිභණ්ඩකා, හීනජීවිකතාය හෙතෙ ඉබ්භා වියාති ඉබ්භා, තෙ පන සදුතියකවසෙන ‘‘ගහපතිකා’’ති වුත්තා. කණ්හාති කණ්හාභිජාතිකා. පාදතො ජාතත්තා පාදානං අපච්චා. ආලසියජාතාති කසිවණිජ්ජාදිකම්මස්ස අකරණෙන සඤ්ජාතාලසියා. ගූථනිද්ධමනපනාළීති වච්චකූපතො ගූථස්ස නික්ඛමපදෙසො.

මනුස්සානං අකුසලං න භවෙය්ය තෙසං තාදිසාය අභිසන්ධියා අභාවතො. ආවෙසකස්ස ආනුභාවෙන ආවිට්ඨස්ස චිත්තසන්තති විපරිවත්තතීති වුත්තොවායමත්ථො. විසභාගවත්ථුන්ති භික්ඛූනං සන්තිකෙ ඉත්ථිරූපං, භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පුරිසරූපන්ති ඊදිසං, අඤ්ඤං වා පබ්බජිතානං අසාරුප්පං විසභාගවත්ථුං. විප්පටිසාරාරම්මණන්ති පස්සන්තානං විප්පටිසාරස්ස පච්චයං. ලෙපයට්ඨින්ති ලෙපලිත්තං වාකුරයට්ඨිං.

510. සොමනස්සවසෙනාති ගෙහස්සිතසොමනස්සවසෙන. අඤ්ඤථත්තන්ති උප්පිලාවිතත්තං. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘සචෙ මාරො මනුස්සානං සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන. යදි මාරොව තථා කරෙය්ය, මනුස්සානං කුසලං න භවෙය්ය, මාරස්සෙව භවෙය්ය, සරීරෙ පන අනධිමුච්චිත්වා තාදිසං පසාදනීයං පසාදවත්ථුං දස්සෙසි. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි.

511. අසුභසඤ්ඤාපරිචිතෙනාති සකලං කායං අසුභන්ති පවත්තාය සඤ්ඤාය සහගතජ්ඣානං අසුභසඤ්ඤා, තෙන පරිචිතෙන පරිභාවිතෙන. චෙතසා ¶ චිත්තෙන. බහුලන්ති අභිණ්හං. විහරතොති විහරන්තස්ස, අසුභසමාපත්තිබහුලස්සාති අත්ථො. පතිලීයතීති සඞ්කුචති තත්ථ පටිකූලතාය සණ්ඨිතත්තා. පතිකුටතීති අපසක්කති. පතිවත්තතීති නිවත්තති. තතො එව න සම්පසාරියති. රසතණ්හායාති මධුරාදිරසවිසයාය තණ්හාය.

සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤාති තීසුපි භවෙසු අරුච්චනවසෙන පවත්තා විපස්සනාභාවනා. නිබ්බිදානුපස්සනා හෙසා. ලොකචිත්රෙසූති හත්ථිඅස්සරථපාසාදකූටාගාරාදිභෙදෙසු චෙව ආරාමරාමණෙය්යකාදිභෙදෙසු ච ලොකෙ චිත්තවිචිත්තෙසු. රාගසන්තානි වූපසන්තරාගානි. දොසමොහසන්තානීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉමෙසං එවං කම්මට්ඨානග්ගහණං සබ්බෙසං සප්පායභාවතො.

512. සක්ඛරං ¶ ගහෙත්වාති සක්ඛරාසීසෙන තත්තකං භින්නපාසාණමුට්ඨින්ති ආහ ‘‘අන්තොමුට්ඨියං තිට්ඨනපමාණං පාසාණ’’න්ති. මුට්ඨිපරියාපන්නන්ති අත්ථො. අයඤ්හි පාසාණස්ස හෙට්ඨිමකොටි. හත්ථිනාගොති මහාහත්ථී. මහන්තපරියායො නාග-සද්දොති කෙචි. අහිනාගාදිතො වා විසෙසනත්ථං හත්ථිනාගොති වුත්තං. සකලසරීරෙනෙව නිවත්තිත්වා අපලොකෙසීති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. න වායන්ති එත්ථ වා-සද්දො අවධාරණත්ථොති ආහ ‘‘නෙව පමාණං අඤ්ඤාසී’’ති. සහාපලොකනායාති ච වචනතොති ඉමිනා වචනෙන ඉමං වචනමත්තං ගහෙත්වාති අධිප්පායො. උළාරෙති උළාරගුණෙ. භගවන්තඤ්හි ඨපෙත්වා නත්ථි තදා සදෙවකෙ ලොකෙ තාදිසො ගුණවිසෙසයුත්තොති.

විසුං විසුං පච්චත්තවෙදනියො අයසූලෙන සද්ධිං භූතානි ඡ ඵස්සායතනානි එතස්සාති ඡ ඵස්සායතනං, දුක්ඛං. තං එත්ථ අත්ථීති ඡ ඵස්සායතනිකො, නිරයො. තෙනාහ ‘‘ඡසු ඵස්සා…පෙ… පච්චයො’’ති. සමාහනතීති සමාහතො, අනෙකසතභෙදො සඞ්කුසමාහතො එත්ථ අත්ථීති සඞ්කුසමාහතො, නිරයො. විසෙසපච්චයතාය වෙදනාය ඨිතොති වෙදනියො, කාරණාකාරකෙන විනා පච්චත්තං සයමෙව වෙදනියොති පච්චත්තවෙදනියො. අයසූලෙන සද්ධිං අයසූලන්ති පාදපදෙසතො පට්ඨාය නිරන්තරං අභිහනනවසෙන ආගතෙන පණ්ණාසාය ¶ ජනෙහි ගහිතෙන අයසූලෙන සහ සීසපදෙසතො පට්ඨාය ආගතං. අයසූලභාවසාමඤ්ඤෙන චෙතං එකවචනං, සතමත්තානි පතිතානි සූලානි. ඉමිනා තෙ ඨානෙන චින්තෙත්වාති නිස්සිතවොහාරෙන නිස්සයං වදති. එවං වුත්තන්ති ‘‘තදා ජානෙය්යාසි වස්සසහස්සං මෙ නිරයෙ පච්චමානස්සා’’ති එවං වුත්තං. වුට්ඨානිමන්ති වුට්ඨානෙ භවං, අන්තිමන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විපාකවුට්ඨානවෙදන’’න්ති, විපාකස්ස පරියොසානං වෙදනන්ති අත්ථො. දුක්ඛතරා හොති පදීපස්ස විජ්ඣායනක්ඛණෙ මහන්තභාවො විය.

513. ඝට්ටයිත්වා පොථෙත්වා. පාටියෙක්කවෙදනාජනකාති පච්චෙකං මහාදුක්ඛසමුප්පාදකා. අයතො අපගතො නිරයො, සො දෙවදූතසුත්තෙන (ම. නි. 3.261) දීපෙතබ්බො. අත්ථවණ්ණනා පනස්ස පරතො සයමෙව ආගමිස්සති. ඉමං පන අතීතවත්ථුං ආහරිත්වා අත්තනො ඤාණානුභාවදීපනමුඛෙන මාරං සන්තජ්ජෙන්තො මහාථෙරො ‘‘යොඑතමභිජානාතී’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යො මහාභිඤ්ඤො එතං කම්මං කම්මඵලඤ්ච හත්ථතලෙ ඨපිතං ආමලකං විය අභිමුඛං කත්වා පච්චක්ඛතො ජානාති. සබ්බසො භින්නකිලෙසතාය භික්ඛු සම්මාසම්බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො, තාදිසං උළාරගුණං ආසජ්ජ ඝට්ටයිත්වා එකන්තකාළකෙහි පාපධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා කණ්හ මාර ආයතිං මහාදුක්ඛං වින්දිස්සසි.

උදකං වත්ථුං කත්වාති තත්ථ නිබ්බත්තනකසත්තානං සාධාරණකම්මඵලෙන මහාසමුද්දඋදකමෙව අධිට්ඨානං ¶ කත්වා. තථා හි තානි කප්පට්ඨිතිකානි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘කප්පට්ඨායිනො’’ති. තෙසන්ති විමානානං. එතං යථාවුත්තවිමානවත්ථුං තාසං අච්ඡරානං සම්පත්තිං, තස්ස ච කාරණං අත්තපච්චක්ඛං කත්වා ජානාති. පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයීති පුබ්බාරාමෙ විසාඛාය මහාඋපාසිකාය කාරිතං සහස්සගබ්භපටිමණ්ඩිතමහාපාසාදං අත්තනො පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසි. තෙනාහ ‘‘ඉදං පාසාදකම්පනසුත්තෙන දීපෙතබ්බ’’න්ති. ඉදන්ති ‘‘යො වෙජයන්ත’’න්ති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථජාතං චූළතණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තෙනෙව (ම. නි. 1.393) දීපෙතබ්බං.

තස්ස බ්රහ්මගණස්ස තථාචින්තනසමනන්තරමෙව තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මං බ්රහ්මසභං ගන්ත්වා. තෙපීති මහාමොග්ගල්ලානාදයො. පච්චෙකං දිසාසූති ¶ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො පුරත්ථිමදිසායං, මහාකස්සපත්ථෙරො දක්ඛිණදිසායං, මහාකප්පිනත්ථෙරො පච්ඡිමදිසායං, අනුරුද්ධත්ථෙරො උත්තරදිසායන්ති එවං චත්තාරො ථෙරා බ්රහ්මපරිසමත්ථකෙ මජ්ඣෙ නිසින්නස්ස භගවතො සමන්තතො චතුද්දිසා නිසීදිංසු. ගාථා වුත්තාති ‘‘යො බ්රහ්මං පරිපුච්ඡතී’’ති ගාථා වුත්තා. අඤ්ඤතරබ්රහ්මසුත්තෙනාති – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස බ්රහ්මුනො එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොතී’’තිආදිනා (සං. නි. 1.176) මහාවග්ගෙ ආගතෙන අඤ්ඤතරබ්රහ්මසුත්තෙන.

ඣානවිමොක්ඛෙන ඵුසීති ඣානවිමොක්ඛසන්නිස්සයෙන අභිඤ්ඤාඤාණෙන ඵස්සයි. වනන්ති ජම්බුදීපං අඵස්සයීති සම්බන්ධො. ජම්බුදීපො හි වනබහුලතාය ඉධ ‘‘වන’’න්ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘ජම්බුසණ්ඩස්ස ඉස්සරො’’ති. පුබ්බවිදෙහානං දීපන්ති පුබ්බවිදෙහවාසීනං දීපං, පුබ්බවිදෙහදීපන්ති අත්ථො. භූමිසයා නරා නාම අපරගොයානකා උත්තරකුරුකා ච. යස්මා තෙ ගෙහපරිග්ගහාභාවතො භූමියංයෙව සයන්ති, න පාසාදාදීසු. පටිලභීති උප්පාදෙසි. එතං ආසං මා අකාසීති එසා යථා පුබ්බෙ දූසිමාරස්ස, එවං තුය්හං ආසා දීඝරත්තං අනත්ථාවහා, තස්මා එදිසං ආසං මා අකාසීති මාරස්ස ඔවාදං අදාසි. සෙසං සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මාරතජ්ජනීයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච චූළයමකවග්ගවණ්ණනා.

මූලපණ්ණාසටීකා සමත්තා.

දුතියො භාගො නිට්ඨිතො.