📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

මජ්ඣිමපණ්ණාස-අට්ඨකථා

1. ගහපතිවග්ගො

1. කන්දරකසුත්තවණ්ණනා

1. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති කන්දරකසුත්තං. තත්ථ චම්පායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස හි නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණීආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු චම්පකරුක්ඛාව උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා චම්පාති සඞ්ඛමගමාසි. ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙති තස්ස චම්පානගරස්ස අවිදූරෙ ගග්ගරාය නාම රාජමහෙසියා ඛණිතත්තා ගග්ගරාති ලද්ධවොහාරා පොක්ඛරණී අත්ථි. තස්සා තීරෙ සමන්තතො නීලාදිපඤ්චවණ්ණකුසුමපටිමණ්ඩිතං මහන්තං චම්පකවනං. තස්මිං භගවා කුසුමගන්ධසුගන්ධෙ චම්පකවනෙ විහරති. තං සන්ධාය ‘‘ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ’’ති වුත්තං. මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති අදස්සිතපරිච්ඡෙදෙන මහන්තෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං. පෙස්සොති තස්ස නාමං. හත්ථාරොහපුත්තොති හත්ථාචරියස්ස පුත්තො. කන්දරකො ¶ ච පරිබ්බාජකොති කන්දරකොති එවංනාමො ¶ ඡන්නපරිබ්බාජකො. අභිවාදෙත්වාති ඡබ්බණ්ණානං ඝනබුද්ධරස්මීනං අන්තරං පවිසිත්වා පසන්නලාඛාරසෙ නිමුජ්ජමානො විය, සිඞ්ගීසුවණ්ණවණ්ණං දුස්සවරං පසාරෙත්වා සසීසං පාරුපමානො විය, වණ්ණගන්ධසම්පන්නචම්පකපුප්ඵානි සිරසා සම්පටිච්ඡන්තො විය, සිනෙරුපාදං උපගච්ඡන්තො පුණ්ණචන්දො විය භගවතො චක්කලක්ඛණපටිමණ්ඩිතෙ අලත්තකවණ්ණඵුල්ලපදුමසස්සිරිකෙ පාදෙ වන්දිත්වාති අත්ථො. එකමන්තං නිසීදීති ඡනිසජ්ජදොසවිරහිතෙ එකස්මිං ඔකාසෙ නිසීදි.

තුණ්හීභූ ¶ තං තුණ්හීභූතන්ති යතො යතො අනුවිලොකෙති, තතො තතො තුණ්හීභූතමෙවාති අත්ථො. තත්ථ හි එකභික්ඛුස්සාපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා නත්ථි, සබ්බෙ භගවතො චෙව ගාරවෙන අත්තනො ච සික්ඛිතසික්ඛතාය අඤ්ඤමඤ්ඤං විගතසල්ලාපා අන්තමසො උක්කාසිතසද්දම්පි අකරොන්තා සුනිඛාතඉන්දඛීලා විය නිවාතට්ඨානෙ සන්නිසින්නං මහාසමුද්දඋදකං විය කායෙනපි නිච්චලා මනසාපි අවික්ඛිත්තා රත්තවලාහකා විය සිනෙරුකූටං භගවන්තං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. පරිබ්බාජකස්ස එවං සන්නිසින්නං පරිසං දිස්වා මහන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි. උප්පන්නං පන අන්තොහදයස්මිංයෙව සන්නිදහිතුං අසක්කොන්තො පියසමුදාහාරං සමුට්ඨාපෙසි. තස්මා අච්ඡරියං භොතිආදිමාහ.

තත්ථ අන්ධස්ස පබ්බතාරොහනං විය නිච්චං න හොතීති අච්ඡරියං. අයං තාව සද්දනයො. අයං පන අට්ඨකථානයො ¶ , අච්ඡරායොග්ගන්ති අච්ඡරියං. අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අත්ථො. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. උභයම්පෙතං විම්හයස්සෙවාධිවචනං. තං පනෙතං ගරහඅච්ඡරියං, පසංසාඅච්ඡරියන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ අච්ඡරියං මොග්ගල්ලාන අබ්භුතං මොග්ගල්ලාන, යාව බාහාගහණාපි නාම සො මොඝපුරිසො ආගමෙස්සතීති (චූළව. 383; අ. නි. 8.20), ඉදං ගරහඅච්ඡරියං නාම. ‘‘අච්ඡරියං නන්දමාතෙ අබ්භුතං නන්දමාතෙ, යත්ර හි නාම චිත්තුප්පාදම්පි පරිසොධෙස්සසීති (අ. නි. 7.53) ඉදං පසංසාඅච්ඡරියං නාම. ඉධාපි ඉදමෙව අධිප්පෙතං’’ අයඤ්හි තං පසංසන්තො එවමාහ.

යාවඤ්චිදන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. යාවාති පමාණපරිච්ඡෙදො, යාව සම්මා පටිපාදිතො, යත්තකෙන පමාණෙන සම්මා පටිපාදිතො, න සක්කා තස්ස වණ්ණෙ වත්තුං, අථ ඛො අච්ඡරියමෙවෙතං අබ්භුතමෙවෙතන්ති වුත්තං හොති. එතපරමංයෙවාති එවං සම්මා පටිපාදිතො එසො භික්ඛුසඞ්ඝො ¶ තස්සාපි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පරමොති එතපරමො, තං එතපරමං යථා අයං පටිපාදිතො, එවං පටිපාදිතං කත්වා පටිපාදෙසුං, න ඉතො භිය්යොති අත්ථො. දුතියනයෙ එවං පටිපාදෙස්සන්ති, න ඉතො භිය්යොති යොජෙතබ්බං. තත්ථ පටිපාදිතොති ආභිසමාචාරිකවත්තං ආදිං කත්වා සම්මා අපච්චනීකපටිපත්තියං යොජිතො. අථ කස්මා අයං පරිබ්බාජකො ¶ අතීතානාගතෙ බුද්ධෙ දස්සෙති, කිමස්ස තියද්ධජානනඤාණං අත්ථීති. නත්ථි, නයග්ගාහෙ පන ඨත්වා ¶ ‘‘යෙනාකාරෙන අයං භික්ඛුසඞ්ඝො සන්නිසින්නො දන්තො විනීතො උපසන්තො, අතීතබුද්ධාපි එතපරමංයෙව කත්වා පටිපජ්ජාපෙසුං, අනාගතබුද්ධාපි පටිපජ්ජාපෙස්සන්ති, නත්ථි ඉතො උත්තරි පටිපාදනා’’ති මඤ්ඤමානො අනුබුද්ධියා එවමාහ.

2. එවමෙතං කන්දරකාති පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. භගවා කිර තං සුත්වා ‘‘කන්දරක ත්වං භික්ඛුසඞ්ඝං උපසන්තොති වදසි, ඉමස්ස පන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපසන්තකාරණං තුය්හං අපාකටං, න හි ත්වං සමතිංස පාරමියා පූරෙත්වා කුසලමූලං පරිපාචෙත්වා බොධිපල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣි, මයා පන පාරමියො පූරෙත්වා ඤාතත්ථචරියං ලොකත්ථචරියං බුද්ධත්ථචරියඤ්ච කොටිං පාපෙත්වා බොධිපල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධං, මය්හං එතෙසං උපසන්තකාරණං පාකට’’න්ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

සන්ති හි කන්දරකාති අයම්පි පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. භගවතො කිර එතදහොසි – ‘‘අයං පරිබ්බාජකො ඉමං භික්ඛුසඞ්ඝං උපසන්තොති වදති, අයඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝො කප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා කුහකභාවෙන ඉරියාපථං සණ්ඨපෙන්තො චිත්තෙන අනුපසන්තො න උපසන්තාකාරං දස්සෙති. එත්ථ පන භික්ඛුසඞ්ඝෙ පටිපදං පූරයමානාපි පටිපදං පූරෙත්වා මත්ථකං පත්වා ඨිතභික්ඛූපි අත්ථි, තත්ථ පටිපදං පූරෙත්වා මත්ථකං පත්තා අත්තනා පටිවිද්ධගුණෙහෙව උපසන්තා, පටිපදං පූරයමානා උපරිමග්ගස්ස විපස්සනාය උපසන්තා, ඉතො මුත්තා පන අවසෙසා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි උපසන්තා. තං නෙසං උපසන්තකාරණං දස්සෙස්සාමී’’ති ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන අයං භික්ඛුසඞ්ඝො උපසන්තො’’ති දස්සෙතුං ‘‘සන්ති හි කන්දරකා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අරහන්තො ඛීණාසවාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං මූලපරියායසුත්තවණ්ණනායමෙව වුත්තං. සෙඛපටිපදම්පි තත්ථෙව විත්ථාරිතං. සන්තතසීලාති සතතසීලා නිරන්තරසීලා. සන්තතවුත්තිනොති ¶ තස්සෙව ¶ වෙවචනං, සන්තතජීවිකා වාතිපි අත්ථො. තස්මිං සන්තතසීලෙ ඨත්වාව ජීවිකං කප්පෙන්ති, න දුස්සීල්යං මරණං පාපුණන්තීති අත්ථො.

නිපකාති නෙපක්කෙන සමන්නාගතා පඤ්ඤවන්තො. නිපකවුත්තිනොති පඤ්ඤාය වුත්තිනො, පඤ්ඤාය ඨත්වා ජීවිකං කප්පෙන්ති. යථා එකච්චො සාසනෙ පබ්බජිත්වාපි ¶ ජීවිතකාරණා ඡසු අගොචරෙසු චරති, වෙසියාගොචරො හොති, විධවථුල්ලකුමාරිකපණ්ඩකපානාගාරභික්ඛුනිගොචරො හොති. සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන ගිහිසංසග්ගෙන (විභ. 514), වෙජ්ජකම්මං කරොති, දූතකම්මං කරොති, පහිණකම්මං කරොති, ගණ්ඩං ඵාලෙති, අරුමක්ඛනං දෙති, උද්ධංවිරෙචනං දෙති, අධොවිරෙචනං දෙති, නත්ථුතෙලං පචති, පිවනතෙලං පචති, වෙළුදානං, පත්තදානං, පුප්ඵදානං, ඵලදානං, සිනානදානං, දන්තකට්ඨදානං, මුඛොදකදානං, චුණ්ණමත්තිකදානං දෙති, චාටුකම්යං කරොති, මුග්ගසූපියං, පාරිභටුං, ජඞ්ඝපෙසනියං කරොතීති එකවීසතිවිධාය අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙන්තො අනිපකවුත්ති නාම හොති, න පඤ්ඤාය ඨත්වා ජීවිකං කප්පෙති, තතො කාලකිරියං කත්වා සමණයක්ඛො නාම හුත්වා ‘‘තස්ස සඞ්ඝාටිපි ආදිත්තා හොති සම්පජ්ජලිතා’’ති වුත්තනයෙන මහාදුක්ඛං අනුභොති. එවංවිධා අහුත්වා ජීවිතහෙතුපි සික්ඛාපදං අනතික්කමන්තො චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පතිට්ඨාය යථාබලං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා ¶ රථවිනීතපටිපදං, මහාගොසිඞ්ගපටිපදං, මහාසුඤ්ඤතපටිපදං, අනඞ්ගණපටිපදං, ධම්මදායාදපටිපදං, නාලකපටිපදං, තුවට්ටකපටිපදං, චන්දොපමපටිපදන්ති ඉමානි අරියපටිපදානි පූරෙන්තො චතුපච්චය-සන්තොස-භාවනාරාම-අරියවංසපටිපත්තියං කායසක්ඛිනො හුත්වා අනීකා නික්ඛන්තහත්ථී විය යූථා විස්සට්ඨසීහො විය නිපච්ඡාබන්ධමහානාවා විය ච ගමනාදීසු එකවිහාරිනො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අජ්ජඅජ්ජෙව අරහත්තන්ති පවත්තඋස්සාහා විහරන්තීති අත්ථො.

සුප්පතිට්ඨිතචිත්තාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුට්ඨපිතචිත්තා හුත්වා. සෙසා සතිපට්ඨානකථා හෙට්ඨා විත්ථාරිතාව. ඉධ පන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සතිපට්ඨානා කථිතා, එත්තකෙන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපසන්තකාරණං කථිතං හොති.

3. යාව සුපඤ්ඤත්තාති යාව සුට්ඨපිතා සුදෙසිතා. මයම්පි හි, භන්තෙති ඉමිනා එස අත්තනො ¶ කාරකභාවං දස්සෙති, භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උක්ඛිපති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො, මයම්පි හි, භන්තෙ, ගිහි…පෙ… සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා විහරාම, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පන අයමෙව කසි ච බීජඤ්ච යුගනඞ්ගලඤ්ච ඵාලපාචනඤ්ච, තස්මා භික්ඛුසඞ්ඝො සබ්බකාලං සතිපට්ඨානපරායණො, මයං ¶ පන කාලෙන කාලං ඔකාසං ලභිත්වා එතං මනසිකාරං කරොම, මයම්පි කාරකා, න සබ්බසො විස්සට්ඨකම්මට්ඨානායෙවාති. මනුස්සගහනෙති ¶ මනුස්සානං අජ්ඣාසයගහනෙන ගහනතා, අජ්ඣාසයස්සාපි නෙසං කිලෙසගහනෙන ගහනතා වෙදිතබ්බා. කසටසාඨෙය්යෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අපරිසුද්ධට්ඨෙන කසටතා, කෙරාටියට්ඨෙන සාඨෙය්යතා වෙදිතබ්බා. සත්තානං හිතාහිතං ජානාතීති එවං ගහනකසටකෙරාටියානං මනුස්සානං හිතාහිතපටිපදං යාව සුට්ඨු භගවා ජානාති. යදිදං පසවොති එත්ථ සබ්බාපි චතුප්පදජාති පසවොති අධිප්පෙතා. පහොමීති සක්කොමි. යාවතකෙන අන්තරෙනාති යත්තකෙන ඛණෙන. චම්පං ගතාගතං කරිස්සතීති අස්සමණ්ඩලතො යාව චම්පානගරද්වාරා ගමනඤ්ච ආගමනඤ්ච කරිස්සති. සාඨෙය්යානීති සඨත්තානි. කූටෙය්යානීති කූටත්තානි. වඞ්කෙය්යානීති වඞ්කත්තානි. ජිම්හෙය්යානීති ජිම්හත්තානි. පාතුකරිස්සතීති පකාසෙස්සති දස්සෙස්සති. න හි සක්කා තෙන තානි එත්තකෙන අන්තරෙන දස්සෙතුං.

තත්ථ යස්ස කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ ඨාතුකාමස්ස සතො යං ඨානං මනුස්සානං සප්පටිභයං, පුරතො ගන්ත්වා වඤ්චෙත්වා ඨස්සාමීති න හොති, තස්මිං ඨාතුකාමට්ඨානෙයෙව නිඛාතත්ථම්භො විය චත්තාරො පාදෙ නිච්චලෙ කත්වා තිට්ඨති, අයං සඨො නාම. යස්ස පන කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ අවච්ඡින්දිත්වා ඛන්ධගතං පාතෙතුකාමස්ස සතො යං ඨානං මනුස්සානං සප්පටිභයං, පුරතො ගන්ත්වා වඤ්චෙත්වා පාතෙස්සාමීති න හොති, තත්ථෙව අවච්ඡින්දිත්වා පාතෙති, අයං කූටො නාම. යස්ස කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ මග්ගා උක්කම්ම නිවත්තිත්වා පටිමග්ගං ආරොහිතුකාමස්ස ¶ සතො යං ඨානං මනුස්සානං සප්පටිභයං, පුරතො ගන්ත්වා වඤ්චෙත්වා එවං කරිස්සාමීති න හොති, තත්ථෙව මග්ගා උක්කම්ම නිවත්තිත්වා පටිමග්ගං ආරොහති, අයං වඞ්කො නාම. යස්ස පන කාලෙන වාමතො කාලෙන දක්ඛිණතො කාලෙන උජුමග්ගෙනෙව ගන්තුකාමස්ස සතො යං ඨානං මනුස්සානං සප්පටිභයං, පුරතො ගන්ත්වා වඤ්චෙත්වා එවං කරිස්සාමීති න හොති, තත්ථෙව කාලෙන වාමතො කාලෙන දක්ඛිණතො කාලෙන උජුමග්ගං ගච්ඡති, තථා ලණ්ඩං වා පස්සාවං වා විස්සජ්ජෙතුකාමස්ස සතො ඉදං ඨානං සුසම්මට්ඨං ආකිණ්ණමනුස්සං රමණීයං, ඉමස්මිං ඨානෙ එවරූපං කාතුං න යුත්තං, පුරතො ගන්ත්වා පටිච්ඡන්නඨානෙ කරිස්සාමීති න හොති, තත්ථෙව කරොති, අයං ජිම්හො නාම. ඉති ඉමං චතුබ්බිධම්පි ¶ කිරියං සන්ධායෙතං වුත්තං. සබ්බානි තානි සාඨෙය්යානි ¶ කූටෙය්යානි වඞ්කෙය්යානි ජිම්හෙය්යානි පාතුකරිස්සතීති එවං කරොන්තාපි තෙ සඨාදයො තානි සාඨෙය්යාදීනි පාතුකරොන්ති නාම.

එවං පසූනං උත්තානභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි මනුස්සානං ගහනභාවං දස්සෙන්තො අම්හාකං පන, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ දාසාති අන්තොජාතකා වා ධනක්කීතා වා කරමරානීතා වා සයං වා දාසබ්යං උපගතා. පෙස්සාති පෙසනකාරකා. කම්මකරාති භත්තවෙතනභතා. අඤ්ඤථාව කායෙනාති අඤ්ඤෙනෙවාකාරෙන කායෙන සමුදාචරන්ති, අඤ්ඤෙනෙවාකාරෙන වාචාය, අඤ්ඤෙන ච නෙසං ආකාරෙන චිත්තං ඨිතං හොතීති දස්සෙති. තත්ථ යෙ සම්මුඛා සාමිකෙ දිස්වා පච්චුග්ගමනං කරොන්ති, හත්ථතො භණ්ඩකං ගණ්හන්ති, ඉමං ¶ විස්සජ්ජෙත්වා ඉමං ගණ්හන්තා සෙසානිපි ආසන-පඤ්ඤාපන-තාලවණ්ටබීජන-පාදධොවනාදීනි සබ්බානි කිච්චානි කරොන්ති, පරම්මුඛකාලෙ පන තෙලම්පි උත්තරන්තං න ඔලොකෙන්ති, සතග්ඝනකෙපි සහස්සග්ඝනකෙපි කම්මෙ පරිහායන්තෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡන්ති, ඉමෙ අඤ්ඤථා කායෙන සමුදාචරන්ති නාම. යෙ පන සම්මුඛා ‘‘අම්හාකං සාමි අම්හාකං අය්යො’’තිආදීනි වත්වා පසංසන්ති, පරම්මුඛා අවත්තබ්බං නාම නත්ථි, යං ඉච්ඡන්ති, තං වදන්ති, ඉමෙ අඤ්ඤථා වාචාය සමුදාචරන්ති නාම.

4. චත්තාරොමෙ පෙස්සපුග්ගලාති අයම්පි පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. අයඤ්හි පෙස්සො ‘‘යාවඤ්චිදං, භන්තෙ, භගවා එවං මනුස්සගහණෙ එවං මනුස්සකසටෙ එවං මනුස්සසාඨෙය්යෙ වත්තමානෙ සත්තානං හිතාහිතං ජානාතී’’ති ආහ. පුරිමෙ ච තයො පුග්ගලා අහිතපටිපදං පටිපන්නා, උපරි චතුත්ථො හිතපටිපදං, එවමහං සත්තානං හිතාහිතං ජානාමීති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. හෙට්ඨා කන්දරකස්ස කථාය සද්ධිං යොජෙතුම්පි වට්ටති. තෙන වුත්තං ‘‘යාවඤ්චිදං භොතා ගොතමෙන සම්මා භික්ඛුසඞ්ඝො පටිපාදිතො’’ති. අථස්ස භගවා ‘‘පුරිමෙ තයො පුග්ගලෙ පහාය උපරි චතුත්ථපුග්ගලස්ස හිතපටිපත්තියංයෙව පටිපාදෙමී’’ති දස්සෙන්තොපි ඉමං දෙසනං ආරභි. සන්තොති ඉදං සංවිජ්ජමානාති පදස්සෙව වෙවචනං. ‘‘සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා’’ති (විභ. 542) එත්ථ හි නිරුද්ධා සන්තාති වුත්තා. ‘‘සන්තා එතෙ විහාරා අරියස්ස විනයෙ වුච්චන්තී’’ති එත්ථ (ම. නි. 1.82) නිබ්බුතා. ‘‘සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්තී’’ති එත්ථ (ජා. 2.21.413) පණ්ඩිතා. ඉධ පන විජ්ජමානා උපලබ්භමානාති අත්ථො.

අත්තන්තපාදීසු ¶ ¶ අත්තානං තපති දුක්ඛාපෙතීති අත්තන්තපො. අත්තනො ¶ පරිතාපනානුයොගං අත්තපරිතාපනානුයොගං. පරං තපති දුක්ඛාපෙතීති පරන්තපො. පරෙසං පරිතාපනානුයොගං පරපරිතාපනානුයොගං. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. නිච්ඡාතොති ඡාතං වුච්චති තණ්හා, සා අස්ස නත්ථීති නිච්ඡාතො. සබ්බකිලෙසානං නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො. අන්තො තාපනකිලෙසානං අභාවා සීතලො ජාතොති සීතිභූතො. ඣානමග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි පටිසංවෙදෙතීති සුඛපටිසංවෙදී. බ්රහ්මභූතෙන අත්තනාති සෙට්ඨභූතෙන අත්තනා. චිත්තං ආරාධෙතීති චිත්තං සම්පාදෙති, පරිපූරෙති ගණ්හාති පසාදෙතීති අත්ථො.

5. දුක්ඛපටික්කූලන්ති දුක්ඛස්ස පටිකූලං, පච්චනීකසණ්ඨිතං දුක්ඛං අපත්ථයමානන්ති අත්ථො.

6. පණ්ඩිතොති ඉධ චතූහි කාරණෙහි පණ්ඩිතොති න වත්තබ්බො, සතිපට්ඨානෙසු පන කම්මං කරොතීති පණ්ඩිතොති වත්තුං වට්ටති. මහාපඤ්ඤොති ඉදම්පි මහන්තෙ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීතිආදිනා මහාපඤ්ඤලක්ඛණෙන න වත්තබ්බං, සතිපට්ඨානපරිග්ගාහිකාය පන පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මහාපඤ්ඤොති වත්තුං වට්ටති. මහතා අත්ථෙන සංයුත්තො අගමිස්සාති මහතා අත්ථෙන සංයුත්තො හුත්වා ගතො භවෙය්ය, සොතාපත්තිඵලං පාපුණෙය්යාති අත්ථො. කිං පන යෙසං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො අත්ථි, බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඨිතෙපි තෙසං අන්තරායො හොතීති. ආම හොති, න පන බුද්ධෙ පටිච්ච, අථ ඛො කිරියපරිහානියා වා පාපමිත්තතාය වා හොති. තත්ථ කිරියපරිහානියා හොති නාම – සචෙ හි ධම්මසෙනාපති ධනඤ්ජානිස්ස ¶ බ්රාහ්මණස්ස ආසයං ඤත්වා ධම්මං අදෙසයිස්සා, සො බ්රාහ්මණො සොතාපන්නො අභවිස්සා, එවං තාව කිරියපරිහානියා හොති. පාපමිත්තතාය හොති නාම – සචෙ හි අජාතසත්තු දෙවදත්තස්ස වචනං ගහෙත්වා පිතුඝාතකම්මං නාකරිස්සා, සාමඤ්ඤඵලසුත්තකථිතදිවසෙව සොතාපන්නො අභවිස්සා, තස්ස වචනං ගහෙත්වා පිතුඝාතකම්මස්ස කතත්තා පන න හොති, එවං පාපමිත්තතාය හොති. ඉමස්සාපි උපාසකස්ස කිරියපරිහානි ජාතා, අපරිනිට්ඨිතාය දෙසනාය උට්ඨහිත්වා පක්කන්තො. අපිච, භික්ඛවෙ, එත්තාවතාපි පෙස්සොහත්ථාරොහපුත්තො මහතා අත්ථෙන සංයුත්තොති කතරෙන මහන්තෙන අත්ථෙන? ද්වීහි ¶ ආනිසංසෙහි. සො කිර උපාසකො සඞ්ඝෙ ච පසාදං පටිලභි, සතිපට්ඨානපරිග්ගහණත්ථාය චස්ස අභිනවො නයො උදපාදි. තෙන වුත්තං ‘‘මහතා අත්ථෙන සංයුත්තො’’ති. කන්දරකො පන සඞ්ඝෙ පසාදමෙව ¶ පටිලභි. එතස්ස භගවා කාලොති එතස්ස ධම්මක්ඛානස්ස, චතුන්නං වා පුග්ගලානං විභජනස්ස කාලො.

8. ඔරබ්භිකාදීසු උරබ්භා වුච්චන්ති එළකා, උරබ්භෙ හනතීති ඔරබ්භිකො. සූකරිකාදීසුපි එසෙව නයො. ලුද්දොති දාරුණො කක්ඛළො. මච්ඡඝාතකොති මච්ඡබන්ධකෙවට්ටො. බන්ධනාගාරිකොති බන්ධනාගාරගොපකො. කුරුරකම්මන්තාති දාරුණකම්මන්තා.

9. මුද්ධාවසිත්තොති ¶ ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තො. පුරත්ථිමෙන නගරස්සාති නගරතො පුරත්ථිමදිසාය. සන්ථාගාරන්ති යඤ්ඤසාලං. ඛරාජිනං නිවාසෙත්වාති සඛුරං අජිනචම්මං නිවාසෙත්වා. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිනා ච තෙලෙන ච. ඨපෙත්වා හි සප්පිං අවසෙසො යො කොචි ස්නෙහො තෙලන්ති වුච්චති. කණ්ඩූවමානොති නඛානං ඡින්නත්තා කණ්ඩූවිතබ්බකාලෙ තෙන කණ්ඩූවමානො. අනන්තරහිතායාති අසන්ථතාය. සරූපවච්ඡායාති සදිසවච්ඡාය. සචෙ ගාවී සෙතා හොති, වච්ඡොපි සෙතකොව. සචෙ ගාවී කබරා වා රත්තා වා, වච්ඡොපි තාදිසො වාති එවං සරූපවච්ඡාය. සො එවමාහාති සො රාජා එවං වදෙති. වච්ඡතරාති තරුණවච්ඡකභාවං අතික්කන්තා බලවවච්ඡා. වච්ඡතරීසුපි එසෙව නයො. බරිහිසත්ථායාති පරික්ඛෙපකරණත්ථාය චෙව යඤ්ඤභූමියං අත්ථරණත්ථාය ච. සෙසං හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ විත්ථාරිතත්තා උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

කන්දරකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අට්ඨකනාගරසුත්තවණ්ණනා

17. එවං ¶ මෙ සුතන්ති අට්ඨකනාගරසුත්තං. තත්ථ බෙලුවගාමකෙති වෙසාලියා දක්ඛිණපස්සෙ අවිදූරෙ බෙලුවගාමකො නාම අත්ථි, තං ගොචරගාමං කත්වාති අත්ථො. දසමොති ¶ සො හි ජාතිගොත්තවසෙන චෙව ¶ සාරප්පත්තකුලගණනාය ච දසමෙ ඨානෙ ගණීයති, තෙනස්ස දසමොත්වෙව නාමං ජාතං. අට්ඨකනාගරොති අට්ඨකනගරවාසී. කුක්කුටාරාමොති කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතො ආරාමො.

18. තෙන භගවතා…පෙ… අක්ඛාතොති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො, යො සො භගවා සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තෙන භගවතා, තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයං ජානතා, හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පස්සතා. අපිච පුබ්බෙනිවාසාදීහි ජානතා, දිබ්බෙන චක්ඛුනා පස්සතා, තීහි විජ්ජාහි ඡහි වා පන අභිඤ්ඤාහි ජානතා, සබ්බත්ථ අප්පටිහතෙන සමන්තචක්ඛුනා පස්සතා, සබ්බධම්මජානනසමත්ථාය පඤ්ඤාය ජානතා, සබ්බසත්තානං චක්ඛුවිසයාතීතානි තිරොකුට්ටාදිගතානිපි රූපානි අතිවිසුද්ධෙන මංසචක්ඛුනා පස්සතා, අත්තහිතසාධිකාය සමාධිපදට්ඨානාය පටිවෙධපඤ්ඤාය ජානතා, පරහිතසාධිකාය කරුණාපදට්ඨානාය දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතා, අරීනං හතත්තා පච්චයාදීනඤ්ච අරහත්තා අරහතා, සම්මා සාමඤ්ච සච්චානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන. අන්තරායිකධම්මෙ වා ජානතා, නිය්යානිකධම්මෙ පස්සතා, කිලෙසාරීනං හතත්තා අරහතා, සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එවං චතුවෙසාරජ්ජවසෙන චතූහි කාරණෙහි ථොමිතෙන. අත්ථි නු ඛො එකො ධම්මො අක්ඛාතොති.

19. අභිසඞ්ඛතන්ති කතං උප්පාදිතං. අභිසඤ්චෙතයිතන්ති චෙතයිතං පකප්පිතං. සො තත්ථ ඨිතොති සො තස්මිං සමථවිපස්සනාධම්මෙ ඨිතො. ධම්මරාගෙන ධම්මනන්දියාති පදද්වයෙහි සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගො වුත්තො. සමථවිපස්සනාසු ¶ හි සබ්බෙන සබ්බං ඡන්දරාගං පරියාදියිතුං සක්කොන්තො අරහා හොති, අසක්කොන්තො අනාගාමී හොති. සො සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගස්ස ¶ අප්පහීනත්තා චතුත්ථජ්ඣානචෙතනාය සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තති, අයං ආචරියානං සමානකථා.

විතණ්ඩවාදී පනාහ ‘‘තෙනෙව ධම්මරාගෙනාති වචනතො අකුසලෙන සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තතී’’ති සො ‘‘සුත්තං ආහරා’’ති වත්තබ්බො, අද්ධා අඤ්ඤං අපස්සන්තො ඉදමෙව ආහරිස්සති, තතො වත්තබ්බො ‘‘කිං පනිදං සුත්තං නෙය්යත්ථං නීතත්ථ’’න්ති, අද්ධා නීතත්ථන්ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො – එවං සන්තෙ අනාගාමිඵලත්ථිකෙන ¶ සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගො කත්තබ්බො භවිස්සති, ඡන්දරාගෙ උප්පාදිතෙ අනාගාමිඵලං පටිවිද්ධං භවිස්සති ‘‘මා සුත්තං මෙ ලද්ධ’’න්ති යං වා තං වා දීපෙහි. පඤ්හං කථෙන්තෙන හි ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වා අත්ථරසං පටිවිජ්ඣිත්වා කථෙතුං වට්ටති, අකුසලෙන හි සග්ගෙ, කුසලෙන වා අපායෙ පටිසන්ධි නාම නත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘න, භික්ඛවෙ, ලොභජෙන කම්මෙන දොසජෙන කම්මෙන මොහජෙන කම්මෙන දෙවා පඤ්ඤායන්ති, මනුස්සා පඤ්ඤායන්ති, යා වා පනඤ්ඤාපි කාචි සුගතියො, අථ ඛො, භික්ඛවෙ, ලොභජෙන කම්මෙන දොසජෙන කම්මෙන මොහජෙන කම්මෙන නිරයො පඤ්ඤායති, තිරච්ඡානයොනි පඤ්ඤායති, පෙත්තිවිසයො පඤ්ඤායති, යා වා පනඤ්ඤාපි කාචි දුග්ගතියො’’ති –

එවං පඤ්ඤාපෙතබ්බො. සචෙ සඤ්ජානාති සඤ්ජානාතු, නො චෙ සඤ්ජානාති, ‘‘ගච්ඡ පාතොව විහාරං පවිසිත්වා යාගුං පිවාහී’’ති උය්යොජෙතබ්බො.

යථා ච පන ඉමස්මිං සුත්තෙ, එවං මහාමාලුක්යොවාදෙපි මහාසතිපට්ඨානෙපි කායගතාසතිසුත්තෙපි සමථවිපස්සනා කථිතා. තත්ථ ඉමස්මිං සුත්තෙ සමථවසෙන ගච්ඡතොපි විපස්සනාවසෙන ගච්ඡතොපි සමථධුරමෙව ධුරං, මහාමාලුක්යොවාදෙ විපස්සනාව ධුරං, මහාසතිපට්ඨානං පන විපස්සනුත්තරං ¶ නාම කථිතං, කායගතාසතිසුත්තං සමථුත්තරන්ති.

අයං ඛො ගහපති…පෙ… එකධම්මො අක්ඛාතොති එකධම්මං පුච්ඡිතෙන අයම්පි එකධම්මොති එවං පුච්ඡාවසෙන කථිතත්තා එකාදසපි ධම්මා එකධම්මො නාම ජාතො. මහාසකුලුදායිසුත්තස්මිඤ්හි ¶ එකූනවීසති පබ්බානි පටිපදාවසෙන එකධම්මො නාම ජාතානි, ඉධ එකාදසපුච්ඡාවසෙන එකධම්මොති ආගතානි. අමතුප්පත්තියත්ථෙන වා සබ්බානිපි එකධම්මොති වත්තුං වට්ටති.

21. නිධිමුඛං ගවෙසන්තොති නිධිං පරියෙසන්තො. සකිදෙවාති එකපයොගෙන. කථං පන එකපයොගෙනෙව එකාදසන්නං නිධීනං අධිගමො හොතීති. ඉධෙකච්චො අරඤ්ඤෙ නිධිං ගවෙසමානො චරති, තමෙනං අඤ්ඤතරො අත්ථචරකො දිස්වා ‘‘කිං භො චරසී’’ති පුච්ඡති. සො ‘‘ජීවිතවුත්තිං පරියෙසාමී’’ති ¶ ආහ. ඉතරො ‘‘තෙන හි සම්ම ආගච්ඡ, එතං පාසාණං පවත්තෙහී’’ති ආහ. සො තං පවත්තෙත්වා උපරූපරි ඨපිතා වා කුච්ඡියා කුච්ඡිං ආහච්ච ඨිතා වා එකාදස කුම්භියො පස්සෙය්ය, එවං එකපයොගෙන එකාදසන්නං නිධීනං අධිගමො හොති.

ආචරියධනං පරියෙසිස්සන්තීති අඤ්ඤතිත්ථියා හි යස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්ති, තස්ස සිප්පුග්ගහණතො පුරෙ වා පච්ඡා වා අන්තරන්තරෙ වා ගෙහතො නීහරිත්වා ධනං දෙන්ති. යෙසං ගෙහෙ නත්ථි, තෙ ඤාතිසභාගතො පරියෙසන්ති, තථා අලභමානා භික්ඛම්පි චරිත්වා දෙන්තියෙව. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

කිමඞ්ගං පනාහන්ති බාහිරකා තාව අනිය්යානිකෙපි සාසනෙ සිප්පමත්තදායකස්ස ධනං පරියෙසන්ති; අහං පන එවංවිධෙ නිය්යානිකසාසනෙ එකාදසවිධං අමතුප්පත්තිපටිපදං දෙසෙන්තස්ස ආචරියස්ස පූජං කිං න කරිස්සාමි, කරිස්සාමියෙවාති වදති. පච්චෙකදුස්සයුගෙන ¶ අච්ඡාදෙසීති එකමෙකස්ස භික්ඛුනො එකෙකං දුස්සයුගමදාසීති අත්ථො. සමුදාචාරවචනං පනෙත්ථ එවරූපං හොති, තස්මා අච්ඡාදෙසීති වුත්තං. පඤ්චසතවිහාරන්ති පඤ්චසතග්ඝනිකං පණ්ණසාලං කාරෙසීති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අට්ඨකනාගරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සෙඛසුත්තවණ්ණනා

22. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සෙඛසුත්තං. තත්ථ නවං සන්ථාගාරන්ති අධුනා කාරිතං සන්ථාගාරං, එකා මහාසාලාති අත්ථො. උය්යොගකාලාදීසු හි රාජානො තත්ථ ඨත්වා ‘‘එත්තකා පුරතො ගච්ඡන්තු, එත්තකා පච්ඡා, එත්තකා උභොහි පස්සෙහි, එත්තකා හත්ථීසු අභිරුහන්තු, එත්තකා අස්සෙසු, එත්තකා රථෙසු තිට්ඨන්තූ’’ති එවං සන්ථං කරොන්ති, මරියාදං බන්ධන්ති, තස්මා තං ඨානං සන්ථාගාරන්ති වුච්චති. උය්යොගට්ඨානතො ච ආගන්ත්වා යාව ගෙහෙසු අල්ලගොමයපරිභණ්ඩාදීනි කරොන්ති, තාව ද්වෙ තීණි දිවසානි තෙ රාජානො තත්ථ සන්ථම්භන්තීතිපි සන්ථාගාරං. තෙසං රාජූනං සහ අත්ථානුසාසනං අගාරන්තිපි සන්ථාගාරං ගණරාජානො හි තෙ ¶ , තස්මා උප්පන්නකිච්චං එකස්ස වසෙන න ඡිජ්ජති, සබ්බෙසං ඡන්දො ලද්ධුං වට්ටති, තස්මා සබ්බෙ තත්ථ සන්නිපතිත්වා අනුසාසන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සහ අත්ථානුසාසනං අගාරන්තිපි සන්ථාගාර’’න්ති. යස්මා පනෙතෙ තත්ථ සන්නිපතිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ කසිතුං වට්ටති, ඉමස්මිං කාලෙ වපිතු’’න්ති එවමාදිනා නයෙන ඝරාවාසකිච්චානි සම්මන්තයන්ති, තස්මා ඡිද්දාවඡිද්දං ¶ ඝරාවාසං තත්ථ සන්ථරන්තීතිපි සන්ථාගාරං. අචිරකාරිතං හොතීති කට්ඨකම්ම-සිලාකම්ම-චිත්තකම්මාදිවසෙන සුසජ්ජිතං දෙවවිමානං විය අධුනා නිට්ඨාපිතං. සමණෙන වාති එත්ථ යස්මා ඝරවත්ථුපරිග්ගහකාලෙයෙව දෙවතා අත්තනො වසනට්ඨානං ගණ්හන්ති, තස්මා ‘‘දෙවෙන වා’’ති අවත්වා ‘‘සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා කෙනචි වා මනුස්සභූතෙනා’’ති වුත්තං.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති සන්ථාගාරං නිට්ඨිතන්ති සුත්වා ‘‘ගච්ඡාම, නං පස්සිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා ද්වාරකොට්ඨකතො පට්ඨාය සබ්බං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදං සන්ථාගාරං දෙවවිමානසදිසං අතිවිය මනොරමං සස්සිරිකං කෙන පඨමං පරිභුත්තං අම්හාකං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය අස්සා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨස්ස පඨමං දිය්යමානෙපි සත්ථුනොව අනුච්ඡවිකං, දක්ඛිණෙය්යවසෙන දිය්යමානෙපි සත්ථුනොව අනුච්ඡවිකං, තස්මා පඨමං සත්ථාරං පරිභුඤ්ජාපෙස්සාම, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආගමනං කරිස්සාම, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ආගතෙ තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආගතමෙව භවිස්සති, සත්ථාරං තියාමරත්තිං අම්හාකං ධම්මකථං කථාපෙස්සාම, ඉති තීහි රතනෙහි පරිභුත්තං මයං පච්ඡා පරිභුඤ්ජිස්සාම ¶ , එවං නො දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා උපසඞ්කමිංසු.

යෙන සන්ථාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසූති තං දිවසං කිර සන්ථාගාරං කිඤ්චාපි රාජකුලානං දස්සනත්ථාය දෙවවිමානං විය සුසජ්ජිතං හොති සුපටිජග්ගිතං, බුද්ධාරහං පන කත්වා අප්පඤ්ඤත්තං. බුද්ධා හි නාම අරඤ්ඤජ්ඣාසයා අරඤ්ඤාරාමා අන්තොගාමෙ වසෙය්යුං වා නො වා, තස්මා භගවතො මනං ¶ ජානිත්වාව පඤ්ඤාපෙස්සාමාති චින්තෙත්වා තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. ඉදානි පන මනං ලභිත්වා පඤ්ඤාපෙතුකාමා යෙන සන්ථාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසු.

සබ්බසන්ථරිං සන්ථාගාරං සන්ථරිත්වාති යථා සබ්බමෙව සන්ථතං හොති, එවං තං සන්ථරාපෙත්වා. සබ්බපඨමං තාව ‘‘ගොමයං නාම සබ්බමඞ්ගලෙසු වට්ටතී’’ති ¶ සුධාපරිකම්මකතම්පි භූමිං අල්ලගොමයෙන ඔපුඤ්ඡාපෙත්වා පරිසුක්ඛභාවං ඤත්වා යථා අක්කන්තට්ඨානෙ පදං න පඤ්ඤායති, එවං චතුජ්ජාතියගන්ධෙහි ලිම්පාපෙත්වා උපරි නානාවණ්ණෙ කටසාරකෙ සන්ථරිත්වා තෙසං උපරි මහාපිට්ඨිකකොජවකෙ ආදිං කත්වා හත්ථත්ථරක-අස්සත්ථරක-සීහත්ථරක-බ්යග්ඝත්ථරක-චන්දත්ථරක-සූරියත්ථරක-චිත්තත්ථරකාදීහි නානාවණ්ණෙහි අත්ථරණෙහි සන්ථරිතබ්බකයුත්තං සබ්බොකාසං සන්ථරාපෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බසන්ථරිං සන්ථාගාරං සන්ථරිත්වා’’ති.

ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වාති මජ්ඣට්ඨානෙ තාව මඞ්ගලත්ථම්භං නිස්සාය මහාරහං බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ යං යං මුදුකඤ්ච මනොරමඤ්ච පච්චත්ථරණං, තං තං පච්චත්ථරිත්වා භගවතො ලොහිතකං මනුඤ්ඤදස්සනං උපධානං උපදහිත්වා උපරි සුවණ්ණරජතතාරකවිචිත්තං විතානං බන්ධිත්වා ගන්ධදාමපුප්ඵදාමපත්තදාමාදීහි පච්චත්ථරණෙහි අලඞ්කරිත්වා සමන්තා ද්වාදසහත්ථට්ඨානෙ පුප්ඵජාලං කරිත්වා තිංසහත්ථමත්තං ඨානං පටසාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා ¶ පච්ඡිමභිත්තිං නිස්සාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පල්ලඞ්කපීඨ-අපස්සයපීඨ-මුණ්ඩපීඨානි පඤ්ඤාපෙත්වා උපරි සෙතපච්චත්ථරණෙහි පච්චත්ථරාපෙත්වා පාචීනභිත්තිං නිස්සාය අත්තනො අත්තනො මහාපිට්ඨිකකොජවකෙ පඤ්ඤාපෙත්වා හංසලොමාදිපූරිතානි උපධානානි ඨපාපෙසුං ‘‘එවං අකිලමමානා සබ්බරත්තිං ධම්මං සුණිස්සාමා’’ති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා’’ති.

උදකමණිකන්ති ¶ මහාකුච්ඡිකං උදකචාටිං. උපට්ඨපෙත්වාති එවං භගවා ච භික්ඛුසඞ්ඝො ච යථාරුචියා හත්ථෙ වා ධොවිස්සන්ති පාදෙ වා, මුඛං වා වික්ඛාලෙස්සන්තීති තෙසු තෙසු ඨානෙසු මණිවණ්ණස්ස උදකස්ස පූරාපෙත්වා වාසත්ථාය නානාපුප්ඵානි චෙව උදකවාසචුණ්ණානි ච පක්ඛිපිත්වා කදලිපණ්ණෙහි පිදහිත්වා පතිට්ඨාපෙසුං. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපට්ඨපෙත්වා’’ති.

තෙලප්පදීපං ආරොපෙත්වාති රජතසුවණ්ණාදිමයදණ්ඩාසු දීපිකාසු යොනකරූපකිරාතරූපකාදීනං හත්ථෙ ඨපිතසුවණ්ණරජතාදිමයකපල්ලකාදීසු ච තෙලප්පදීපං ජලයිත්වාති අත්ථො. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති එත්ථ පන තෙ සක්යරාජානො න කෙවලං සන්ථාගාරමෙව, අථ ඛො යොජනාවට්ටෙ කපිලවත්ථුස්මිං නගරවීථියොපි සම්මජ්ජාපෙත්වා ධජෙ ¶ උස්සාපෙත්වා ගෙහද්වාරෙසු පුණ්ණඝටෙ ච කදලියො ච ඨපාපෙත්වා සකලනගරං දීපමාලාදීහි විප්පකිණ්ණතාරකං විය කත්වා ‘‘ඛීරපායකෙ දාරකෙ ඛීරං පායෙථ, දහරෙ කුමාරෙ ලහුං ලහුං භොජෙත්වා සයාපෙථ, උච්චාසද්දං මා කරිත්ථ, අජ්ජ එකරත්තිං සත්ථා අන්තොගාමෙ වසිස්සති, බුද්ධා නාම අප්පසද්දකාමා හොන්තී’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා සයං දණ්ඩදීපිකා ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු.

අථ ¶ ඛො භගවා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන යෙන නවං සන්ථාගාරං තෙනුපසඞ්කමීති. ‘‘යස්ස දානි, භන්තෙ, භගවා කාලං මඤ්ඤතී’’ති එවං කිර කාලෙ ආරොචිතෙ භගවා ලාඛාරසෙන තින්තරත්තකොවිළාරපුප්ඵවණ්ණං රත්තදුපට්ටං කත්තරියා පදුමං කන්තන්තො විය සංවිධාය තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තො නිවාසෙත්වා සුවණ්ණපාමඞ්ගෙන පදුමකලාපං පරික්ඛිපන්තො විය විජ්ජුල්ලතාසස්සිරිකං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකම්බලෙන ගජකුම්භං පරියොනද්ධන්තො විය රතනසතුබ්බෙධෙ සුවණ්ණග්ඝිකෙ පවාළජාලං ඛිපමානො විය සුවණ්ණචෙතියෙ රත්තකම්බලකඤ්චුකං පටිමුඤ්චන්තො විය ගච්ඡන්තං පුණ්ණචන්දං රත්තවණ්ණවලාහකෙන පටිච්ඡාදයමානො විය කඤ්චනපබ්බතමත්ථකෙ සුපක්කලාඛාරසං පරිසිඤ්චන්තො විය චිත්තකූටපබ්බතමත්ථකං විජ්ජුල්ලතාය පරික්ඛිපන්තො විය ච සචක්කවාළසිනෙරුයුගන්ධරං මහාපථවිං චාලෙත්වා ගහිතං නිග්රොධපල්ලවසමානවණ්ණං රත්තවරපංසුකූලං පාරුපිත්වා ගන්ධකුටිද්වාරතො නික්ඛමි කඤ්චනගුහතො සීහො විය උදයපබ්බතකූටතො පුණ්ණචන්දො විය ච. නික්ඛමිත්වා පන ගන්ධකුටිපමුඛෙ අට්ඨාසි.

අථස්ස ¶ කායතො මෙඝමුඛෙහි විජ්ජුකලාපා විය රස්මියො නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණරසධාරාපරිසෙකමඤ්ජරිපත්තපුප්ඵඵලවිටපෙ විය ආරාමරුක්ඛෙ කරිංසු. තාවදෙව ච අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරමාදාය මහාභික්ඛුසඞ්ඝො භගවන්තං පරිවාරෙසි. තෙ පන පරිවාරෙත්වා ඨිතා භික්ඛූ එවරූපා අහෙසුං අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා අසංසට්ඨා ආරද්ධවීරියා ¶ වත්තාරො වචනක්ඛමා චොදකා පාපගරහී සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නාති. තෙහි පරිවාරිතො භගවා රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණක්ඛන්ධො රත්තපදුමසණ්ඩමජ්ඣගතා විය සුවණ්ණනාවා පවාළවෙදිකාපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණපාසාදො විරොචිත්ථ. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදයො මහාථෙරාපි නං මෙඝවණ්ණං පංසුකූලං ¶ පාරුපිත්වා මණිවම්මවම්මිකා විය මහානාගා පරිවාරයිංසු වන්තරාගා භින්නකිලෙසා විජටිතජටා ඡින්නබන්ධනා කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා.

ඉති භගවා සයං වීතරාගො වීතරාගෙහි, වීතදොසො වීතදොසෙහි, වීතමොහො වීතමොහෙහි, නිත්තණ්හො නිත්තණ්හෙහි, නික්කිලෙසො නික්කිලෙසෙහි, සයං බුද්ධො බහුස්සුතබුද්ධෙහි පරිවාරිතො, පත්තපරිවාරිතං විය කෙසරං, කෙසරපරිවාරිතා විය කණ්ණිකා, අට්ඨනාගසහස්සපරිවාරිතො විය ඡද්දන්තො නාගරාජා, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරිතො විය ධතරට්ඨො හංසරාජා, සෙනඞ්ගපරිවාරිතො විය චක්කවත්ති, මරුගණපරිවාරිතො විය සක්කො දෙවරාජා, බ්රහ්මගණපරිවාරිතො විය හාරිතමහාබ්රහ්මා, තාරාගණපරිවාරිතො විය පුණ්ණචන්දො, අසමෙන බුද්ධවෙසෙන අපරිමාණෙන බුද්ධවිලාසෙන කපිලවත්ථුගමනමග්ගං පටිපජ්ජි.

අථස්ස පුරත්ථිමකායතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මී උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථට්ඨානං අග්ගහෙසි. පච්ඡිමකායතො දක්ඛිණහත්ථතො, වාමහත්ථතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මී උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථට්ඨානං අග්ගහෙසි. උපරි කෙසන්තතො පට්ඨාය සබ්බකෙසාවත්තෙහි මොරගීවවණ්ණා රස්මී උට්ඨහිත්වා ගගනතලෙ අසීතිහත්ථට්ඨානං අග්ගහෙසි. හෙට්ඨා පාදතලෙහි පවාළවණ්ණා රස්මී උට්ඨහිත්වා ඝනපථවියං අසීතිහත්ථට්ඨානං අග්ගහෙසි. එවං සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තං ඨානං ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා ¶ විප්ඵන්දමානා කඤ්චනදණ්ඩදීපිකාහි නිච්ඡරිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දජාලා විය චාතුද්දීපිකමහාමෙඝතො නික්ඛන්තවිජ්ජුල්ලතා විය විධාවිංසු. සබ්බදිසාභාගා සුවණ්ණචම්පකපුප්ඵෙහි විකිරියමානා විය, සුවණ්ණඝටා නික්ඛන්තසුවණ්ණරසධාරාහි ¶ සිඤ්චමානා විය, පසාරිතසුවණ්ණපටපරික්ඛිත්තා විය, වෙරම්භවාතසමුට්ඨිතකිංසුකකණිකාරපුප්ඵචුණ්ණසමොකිණ්ණා විය විප්පකිරිංසු.

භගවතොපි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාද්වත්තිංසවරලක්ඛණසමුජ්ජලං සරීරං සමුග්ගතතාරකං විය ගගනතලං, විකසිතමිව පදුමවනං, සබ්බපාලිඵුල්ලො විය යොජනසතිකො පාරිච්ඡත්තකො, පටිපාටියා ඨපිතානං ද්වත්තිංසූචන්දානං ද්වත්තිංසසූරියානං ද්වත්තිංසචක්කවත්තීනං ද්වත්තිංසදෙවරාජානං ද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානං ¶ සිරියා සිරිං අභිභවමානං විය විරොචිත්ථ, යථා තං දසහි පාරමීහි දසහි උපපාරමීහි දසහි පරමත්ථපාරමීහි සුපූරිතාහි සමතිංසපාරමිතාහි අලඞ්කතං. කප්පසතසහසාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දින්නදානං රක්ඛිතසීලං කතකල්යාණකම්මං එකස්මිං අත්තභාවෙ ඔසරිත්වා විපාකං දාතුං ඨානං අලභමානං සම්බාධපත්තං විය අහොසි. නාවාසහස්සභණ්ඩං එකනාවං ආරොපනකාලො විය, සකටසහස්සභණ්ඩං එකසකටං ආරොපනකාලො විය, පඤ්චවීසතියා නදීනං ඔඝස්ස සම්භිජ්ජ මුඛද්වාරෙ එකතො රාසීභූතකාලො විය ච අහොසි.

ඉමාය බුද්ධසිරියා ඔභාසමානස්සාපි ච භගවතො පුරතො අනෙකානි දණ්ඩදීපිකසහස්සානි උක්ඛිපිංසු. තථා පච්ඡතො. වාමපස්සෙ දක්ඛිණපස්සෙ. ජාතිකුසුමචම්පකවනමල්ලිකරත්තුප්පලනීලුප්පලමකුලසින්දුවාරපුප්ඵානි ¶ චෙව නීලපීතාදිවණ්ණසුගන්ධගන්ධචුණ්ණානි ච චාතුද්දීපිකමෙඝවිස්සට්ඨොදකවුට්ඨියො විය විප්පකිරිංසු. පඤ්චඞ්ගිකතූරියනිග්ඝොසා චෙව බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණප්පටිසංයුත්තා ථුතිඝොසා ච සබ්බදිසා පූරයිංසු. දෙවමනුස්සනාගසුපණ්ණගන්ධබ්බයක්ඛාදීනං අක්ඛීනි අමතපානං විය ලභිංසු. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා පදසහස්සෙන ගමනවණ්ණං වත්තුං වට්ටති. තත්රිදං මුඛමත්තං –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නො, කම්පයන්තො වසුන්ධරං;

අහෙඨයන්තො පාණානි, යාති ලොකවිනායකො.

දක්ඛිණං පඨමං පාදං, උද්ධරන්තො නරාසභො;

ගච්ඡන්තො සිරිසම්පන්නො, සොභතෙ ද්විපදුත්තමො.

ගච්ඡතො ¶ බුද්ධසෙට්ඨස්ස, හෙට්ඨා පාදතලං මුදු;

සමං සම්ඵුසතෙ භූමිං, රජසා නුපලිප්පති.

නින්නට්ඨානං උන්නමති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ;

උන්නතඤ්ච සමං හොති, පථවී ච අචෙතනා.

පාසාණා සක්ඛරා චෙව, කථලා ඛාණුකණ්ටකා;

සබ්බෙ මග්ගා විවජ්ජන්ති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ.

නාතිදූරෙ ¶ උද්ධරති, නච්චාසන්නෙ ච නික්ඛිපං;

අඝට්ටයන්තො නිය්යාති, උභො ජාණූ ච ගොප්ඵකෙ.

නාතිසීඝං ¶ පක්කමති, සම්පන්නචරණො මුනි;

න චාතිසණිකං යාති, ගච්ඡමානො සමාහිතො.

උද්ධං අධො ච තිරියං, දිසඤ්ච විදිසං තථා;

න පෙක්ඛමානො සො යාති, යුගමත්තම්හි පෙක්ඛති.

නාගවික්කන්තචාරො සො, ගමනෙ සොභතෙ ජිනො;

චාරුං ගච්ඡති ලොකග්ගො, හාසයන්තො සදෙවකෙ.

උළුරාජාව සොභන්තො, චතුචාරීව කෙසරී;

තොසයන්තො බහූ සත්තෙ, පුරං සෙට්ඨං උපාගමී’’ති.

වණ්ණකාලො නාම කිරෙස, එවංවිධෙසු කාලෙසු බුද්ධස්ස සරීරවණ්ණෙ වා ගුණවණ්ණෙ වා ධම්මකථිකස්ස ථාමොයෙව පමාණං චුණ්ණියපදෙහි වා ගාථාබන්ධෙන වා යත්තකං සක්කොති, තත්තකං වත්තබ්බං. දුක්කථිතන්ති න වත්තබ්බං. අප්පමාණවණ්ණා හි බුද්ධා, තෙසං බුද්ධාපි අනවසෙසතො වණ්ණං ¶ වත්තුං අසමත්ථා, පගෙව ඉතරා පජාති. ඉමිනා සිරිවිලාසෙන අලඞ්කතප්පටියත්තං සක්යරාජපුරං පවිසිත්වා භගවා පසන්නචිත්තෙන ජනෙන ගන්ධධූමවාසචුණ්ණාදීහි පූජයමානො සන්ථාගාරං පාවිසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන යෙන එවං සන්ථාගාරං තෙනුපසඞ්කමී’’ති.

භගවන්තංයෙව පුරක්ඛත්වාති භගවන්තං පුරතො කත්වා. තත්ථ භගවා භික්ඛූනඤ්චෙව උපාසකානඤ්ච මජ්ඣෙ නිසින්නො ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා දුකූලචුම්බටකෙන වොදකං කත්වා ජාතිහිඞ්ගුලකෙන මජ්ජිත්වා රත්තකම්බලපලිවෙඨිතෙ ¶ පීඨෙ ඨපිතරත්තසුවණ්ණඝනපටිමා විය අතිවිරොචිත්ථ. අයං පනෙත්ථ පොරාණානං වණ්ණභණනමග්ගො –

‘‘ගන්ත්වාන මණ්ඩලමාළං, නාගවික්කන්තචරණො;

ඔභාසයන්තො ලොකග්ගො, නිසීදි වරමාසනෙ.

තස්මිං ¶ නිසින්නො නරදම්මසාරථි,

දෙවාතිදෙවො සතපුඤ්ඤලක්ඛණො;

බුද්ධාසනෙ මජ්ඣගතො විරොචති,

සුවණ්ණනෙක්ඛං විය පණ්ඩුකම්බලෙ.

නෙක්ඛං ජම්බොනදස්සෙව, නික්ඛිත්තං පණ්ඩුකම්බලෙ;

විරොචති වීතමලො, මණිවෙරොචනො යථා.

මහාසාලොව සම්ඵුල්ලො, නෙරුරාජාවලඞ්කතො;

සුවණ්ණයූපසඞ්කාසො, පදුමො කොකනදො යථා.

ජලන්තො දීපරුක්ඛොව, පබ්බතග්ගෙ යථා සිඛී;

දෙවානං පාරිච්ඡත්තොව, සබ්බඵුල්ලො විරොචථා’’ති.

කාපිලවත්ථවෙ ¶ සක්යෙ බහුදෙව රත්තිං ධම්මියා කථායාති එත්ථ ධම්මී කථා නාම සන්ථාගාරඅනුමොදනප්පටිසංයුත්තා පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා. තදා හි භගවා ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය පථවොජං ආකඩ්ඪන්තො විය මහාජම්බුං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය යොජනිකං මධුභණ්ඩං චක්කයන්තෙන පීළෙත්වා මධුපානං පායමානො විය කාපිලවත්ථවානං සක්යානං හිතසුඛාවහං ¶ පකිණ්ණකකථං කථෙසි. ‘‘ආවාසදානං නාමෙතං මහාරාජ මහන්තං, තුම්හාකං ආවාසො මයා පරිභුත්තො භික්ඛුසඞ්ඝෙන පරිභුත්තො මයා ච භික්ඛුසඞ්ඝෙන ච පරිභුත්තො පන ධම්මරතනෙන පරිභුත්තො යෙවාති තීහි රතනෙහි පරිභුත්තො නාම හොති. ආවාසදානස්මිඤ්හි දින්නෙ සබ්බදානං දින්නමෙව හොති. භූමට්ඨකපණ්ණසාලාය වා සාඛාමණ්ඩපස්ස වාපි ආනිසංසො නාම පරිච්ඡින්දිතුං න සක්කා’’ති නානානයවිචිත්තං බහුං ධම්මකථං කථෙත්වා –

‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;

සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.

තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;

ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.

විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;

තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.

විහාරෙ ¶ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;

තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.

දදෙය්ය උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං;

යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. (චූළව. 295) –

එවං අයම්පි ආවාසෙ ආනිසංසො, අයම්පි ආනිසංසොති බහුදෙවරත්තිං අතිරෙකතරං දියඩ්ඪයාමං ආවාසානිසංසකථං ¶ කථෙසි. තත්ථ ඉමා ගාථාව සඞ්ගහං ආරුළ්හා, පකිණ්ණකධම්මදෙසනා පන සඞ්ගහං න ආරොහති. සන්දස්සෙසීතිආදීනි ¶ වුත්තත්ථානෙව.

ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසීති ධම්මකථං කථාපෙතුකාමො ජානාපෙසි. අථ කස්මා සාරිපුත්තමහාමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදීසු අසීතිමහාථෙරෙසු විජ්ජමානෙසු භගවා ආනන්දත්ථෙරස්ස භාරමකාසීති. පරිසජ්ඣාසයවසෙන. ආයස්මා හි ආනන්දො බහුස්සුතානං අග්ගො, පහොසි පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි මධුරධම්මකථං කථෙතුන්ති සාකියමණ්ඩලෙ පාකටො පඤ්ඤාතො. තස්ස සක්යරාජූහි විහාරං ගන්ත්වාපි ධම්මකථා සුතපුබ්බා, ඔරොධා පන නෙසං න යථාරුචියා විහාරං ගන්තුං ලභන්ති, තෙසං එතදහොසි – ‘‘අහො වත භගවා අප්පංයෙව ධම්මකථං කථෙත්වා අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨස්ස ආනන්දස්ස භාරං කරෙය්යා’’ති. තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන භගවා තස්සෙව භාරමකාසි.

සෙඛො පාටිපදොති පටිපන්නකො සෙඛසමණො. සො තුය්හං පටිභාතු උපට්ඨාතු, තස්ස පටිපදං දෙසෙහීති පටිපදාය පුග්ගලං නියමෙත්වා දස්සෙති. කස්මා පන භගවා ඉමං පටිපදං නියමෙසි? බහූහි කාරණෙහි. ඉමෙ තාව සක්යා මඞ්ගලසාලාය මඞ්ගලං පච්චාසීසන්ති වඩ්ඪිං ඉච්ඡන්ති, අයඤ්ච සෙඛපටිපදා මය්හං සාසනෙ මඞ්ගලපටිපදා වඩ්ඪමානකපටිපදාතිපි ඉමං පටිපදං නියමෙසි. තස්සඤ්ච පරිසති සෙඛාව බහූ නිසින්නා, තෙ අත්තනා පටිවිද්ධට්ඨානෙ කථීයමානෙ අකිලමන්තාව සල්ලක්ඛෙස්සන්තීතිපි ඉමං පටිපදං නියමෙසි. ආයස්මා ච ආනන්දො සෙඛපටිසම්භිදාපත්තොව, සො අත්තනා පටිවිද්ධෙ පච්චක්ඛට්ඨානෙ කථෙන්තො අකිලමන්තො විඤ්ඤාපෙතුං සක්ඛිස්සතීතිපි ඉමං පටිපදං නියමෙසි. සෙඛපටිපදාය ච තිස්සොපි සික්ඛා ඔසටා ¶ , තත්ථ අධිසීලසික්ඛාය ¶ කථිතාය සකලං විනයපිටකං කථිතමෙව හොති, අධිචිත්තසික්ඛාය කථිතාය සකලං සුත්තන්තපිටකං කථිතං හොති, අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය කථිතාය සකලං අභිධම්මපිටකං කථිතං හොති, ආනන්දො ච බහුස්සුතො තිපිටකධරො, සො පහොති තීහි පිටකෙහි තිස්සො සික්ඛා කථෙතුං, එවං කථිතෙ සක්යානං මඞ්ගලමෙව වඩ්ඪියෙව භවිස්සතීතිපි ඉමං පටිපදං නියමෙසි.

පිට්ඨි මෙ ආගිලායතීති කස්මා ආගිලායති? භගවතො හි ඡබ්බස්සානි පධානං පදහන්තස්ස ¶ මහන්තං කායදුක්ඛං අහොසි, අථස්ස අපරභාගෙ මහල්ලකකාලෙ පිට්ඨිවාතො උප්පජ්ජි. අකාරණං වා එතං. පහොති හි භගවා උප්පන්නං වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා එකම්පි ද්වෙපි සත්තාහෙ එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදිතුං. සන්ථාගාරසාලං පන චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුඤ්ජිතුකාමො අහොසි, තත්ථ පාදධොවනට්ඨානතො යාව ධම්මාසනා අගමාසි, එත්තකෙ ඨානෙ ගමනං නිප්ඵන්නං. ධම්මාසනං පත්තො ථොකං ඨත්වා නිසීදි, එත්තකෙ ඨානං. දියඩ්ඪයාමං ධම්මාසනෙ නිසීදි, එත්තකෙ ඨානෙ නිසජ්ජා නිප්ඵන්නා. ඉදානි දක්ඛිණෙන පස්සෙන ථොකං නිපන්නෙ සයනං නිප්ඵජ්ජිස්සතීති එවං චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුඤ්ජිතුකාමො අහොසි. උපාදින්නකසරීරඤ්ච නාම ‘‘නො ආගිලායතී’’ති න වත්තබ්බං, තස්මා චිරං නිසජ්ජාය සඤ්ජාතං අප්පකම්පි ආගිලායනං ගහෙත්වා එවමාහ.

සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වාති සන්ථාගාරස්ස කිර එකපස්සෙ තෙ රාජානො පට්ටසාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා කප්පියමඤ්චකං පඤ්ඤපෙත්වා කප්පියපච්චත්ථරණෙන අත්ථරිත්වා උපරි සුවණ්ණ-තාරක-ගන්ධමාලා-දාමපටිමණ්ඩිතං විතානං බන්ධිත්වා ගන්ධතෙලප්පදීපං ආරොපයිංසු ‘‘අප්පෙව නාම සත්ථා ධම්මාසනතො ¶ වුට්ඨාය ථොකං විස්සමන්තො ඉධ නිපජ්ජෙය්ය, එවං නො ඉමං සන්ථාගාරං භගවතා චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුත්තං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති. සත්ථාපි තදෙව සන්ධාය තත්ථ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා නිපජ්ජි. උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කරිත්වාති එත්තකං කාලං අතික්කමිත්වා වුට්ඨහිස්සාමීති වුට්ඨානසඤ්ඤං චිත්තෙ ඨපෙත්වා.

23. මහානාමං සක්කං ආමන්තෙසීති සො කිර තස්මිං කාලෙ තස්සං පරිසති ජෙට්ඨකො පාමොක්ඛො, තස්මිං සඞ්ගහිතෙ සෙසපරිසා සඞ්ගහිතාව ¶ හොතීති ථෙරො තමෙව ආමන්තෙසි. සීලසම්පන්නොති සීලෙන සම්පන්නො, සම්පන්නසීලො පරිපුණ්ණසීලොති අත්ථො. සද්ධම්මෙහීති සුන්දරධම්මෙහි, සතං වා සප්පුරිසානං ධම්මෙහි.

24. කථඤ්ච මහානාමාති ඉමිනා එත්තකෙන ඨානෙන සෙඛපටිපදාය මාතිකං ඨපෙත්වා පටිපාටියා විත්ථාරෙතුකාමො එවමාහ. තත්ථ සීලසම්පන්නොතිආදීනි ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ, විහරථා’’ති ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

25. කායදුච්චරිතෙනාතිආදීසු ¶ උපයොගත්ථෙ කරණවචනං, හිරියිතබ්බානි කායදුච්චරිතාදීනි හිරියති ජිගුච්ඡතීති අත්ථො. ඔත්තප්පනිද්දෙසෙ හෙත්වත්ථෙ කරණවචනං, කායදුච්චරිතාදීහි ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතෙහි ඔත්තප්පති භායතීති අත්ථො. ආරද්ධවීරියොති පග්ගහිතවීරියො අනොසක්කිතමානසො. පහානායාති පහානත්ථාය. උපසම්පදායාති ¶ පටිලාභත්ථාය. ථාමවාති වීරියථාමෙන සමන්නාගතො. දළ්හපරක්කමොති ථිරපරක්කමො. අනික්ඛිත්තධුරො කුසලෙසු ධම්මෙසූති කුසලෙසු ධම්මෙසු අනොරොපිතධුරො අනොසක්කිතවීරියො. පරමෙනාති උත්තමෙන. සතිනෙපක්කෙනාති සතියා ච නිපකභාවෙන ච. කස්මා පන සතිභාජනියෙ පඤ්ඤා ආගතාති? සතියා බලවභාවදීපනත්ථං. පඤ්ඤාවිප්පයුත්තා හි සති දුබ්බලා හොති, සම්පයුත්තා බලවතීති.

චිරකතම්පීති අත්තනා වා පරෙන වා කායෙන චිරකතං චෙතියඞ්ගණවත්තාදි අසීති මහාවත්තපටිපත්තිපූරණං. චිරභාසිතම්පීති අත්තනා වා පරෙන වා වාචාය චිරභාසිතං සක්කච්චං උද්දිසන-උද්දිසාපන-ධම්මොසාරණ-ධම්මදෙසනා-උපනිසින්නකථා-අනුමොදනියාදිවසෙන පවත්තිතං වචීකම්මං. සරිතා අනුස්සරිතාති තස්මිං කායෙන චිරකතෙ ‘‘කායො නාම කායවිඤ්ඤත්ති, චිරභාසිතෙ වාචා නාම වචීවිඤ්ඤත්ති. තදුභයම්පි රූපං, තංසමුට්ඨාපිකා චිත්තචෙතසිකා අරූපං. ඉති ඉමෙ රූපාරූපධම්මා එවං උප්පජ්ජිත්වා එවං නිරුද්ධා’’ති සරති චෙව අනුස්සරති ච, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො. බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා හි සති ඉධ අධිප්පෙතා. තාය සතියා එස සකිම්පි සරණෙන සරිතා, පුනප්පුනං සරණෙන අනුස්සරිතාති වෙදිතබ්බා.

උදයත්ථගාමිනියාති ¶ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයවයගාමිනියා උදයඤ්ච වයඤ්ච පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථාය. අරියායාති වික්ඛම්භනවසෙන ච සමුච්ඡෙදවසෙන ච කිලෙසෙහි ආරකා ඨිතාය පරිසුද්ධාය. පඤ්ඤාය සමන්නාගතොති විපස්සනාපඤ්ඤාය චෙව මග්ගපඤ්ඤාය ච සමඞ්ගීභූතො. නිබ්බෙධිකායාති ¶ සායෙව නිබ්බිජ්ඣනතො නිබ්බෙධිකාති වුච්චති, තාය සමන්නාගතොති අත්ථො. තත්ථ මග්ගපඤ්ඤාය සමුච්ඡෙදවසෙන අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං දොසක්ඛන්ධං මොහක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකා. විපස්සනාපඤ්ඤාය තදඞ්ගවසෙන නිබ්බෙධිකාය මග්ගපඤ්ඤාය පටිලාභසංවත්තනතො චාති විපස්සනා ‘‘නිබ්බෙධිකා’’ති වත්තුං වට්ටති. සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනියාති ඉධාපි මග්ගපඤ්ඤා ‘‘සම්මා හෙතුනා නයෙන වට්ටදුක්ඛං ඛෙපයමානා ගච්ඡතීති ¶ සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනී නාම. විපස්සනා තදඞ්ගවසෙන වට්ටදුක්ඛඤ්ච කිලෙසදුක්ඛඤ්ච ඛෙපයමානා ගච්ඡතීති දුක්ඛක්ඛයගාමිනී. දුක්ඛක්ඛයගාමිනියා වා මග්ගපඤ්ඤාය පටිලාභසංවත්තනතො එසා දුක්ඛක්ඛයගාමිනී’’ති වෙදිතබ්බා.

26. අභිචෙතසිකානන්ති අභිචිත්තං සෙට්ඨචිත්තං සිතානං නිස්සිතානං. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛපටිලාභහෙතූනං. නිකාමලාභීති ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතා. අකිච්ඡලාභීති නිදුක්ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී. පගුණභාවෙන එකො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං සක්කොති, සමාධිපාරිපන්ථිකධම්මෙ පන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙතුං න සක්කොති, සො අත්තනො අනිච්ඡාය ඛිප්පමෙව වුට්ඨාති, යථාපරිච්ඡෙදවසෙන සමාපත්තිං ඨපෙතුං න සක්කොති අයං කිච්ඡලාභී කසිරලාභී නාම. එකො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ච සමාපජ්ජිතුං සක්කොති, සමාධිපාරිපන්ථිකධම්මෙ ච අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, සො යථාපරිච්ඡෙදවසෙනෙව වුට්ඨාතුං සක්කොති, අයං අකිච්ඡලාභී අකසිරලාභී නාම.

27. අයං ¶ වුච්චති මහානාම අරියසාවකො සෙඛො පාටිපදොති මහානාම අරියසාවකො සෙඛො පාටිපදො විපස්සනාගබ්භාය වඩ්ඪමානකපටිපදාය සමන්නාගතොති වුච්චතීති දස්සෙති. අපුච්චණ්ඩතායාති අපූතිඅණ්ඩතාය. භබ්බො අභිනිබ්භිදායාති විපස්සනාදිඤාණප්පභෙදාය භබ්බො. සම්බොධායාති අරියමග්ගාය. අනුත්තරස්ස යොගක්ඛෙමස්සාති අරහත්තං ¶ අනුත්තරො යොගක්ඛෙමො නාම, තදභිගමාය භබ්බොති දස්සෙති. යා පනායමෙත්ථ අත්ථදීපනත්ථං උපමා ආහටා, සා චෙතොඛිලසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි තත්ථ ‘‘තස්සා කුක්කුටියා අණ්ඩෙසු තිවිධකිරියකරණං විය හි ඉමස්ස භික්ඛුනො උස්සොළ්හිපන්නරසෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතභාවො’’ති යං එවං ඔපම්මසංසන්දනං ආගතං, තං ඉධ එවං සීලසම්පන්නො හොතීතිආදිවචනතො ‘‘තස්සා කුක්කුටියා අණ්ඩෙසු තිවිධකිරියකරණං විය ඉමස්ස භික්ඛුනො සීලසම්පන්නතාදීහි පන්නරසෙහි ධම්මෙහි සමඞ්ගිභාවො’’ති. එවං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තසදිසමෙව.

28. ඉමංයෙව අනුත්තරං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති ඉමං පඨමාදිජ්ඣානෙහි අසදිසං උත්තමං චතුත්ථජ්ඣානිකං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං. පඨමාභිනිබ්භිදාති පඨමො ඤාණභෙදො. දුතියාදීසුපි එසෙව ¶ නයො. කුක්කුටච්ඡාපකො පන එකවාරං මාතුකුච්ඡිතො එකවාරං අණ්ඩකොසතොති ද්වෙ වාරෙ ජායති. අරියසාවකො තීහි විජ්ජාහි තායො වාරෙ ජායති. පුබ්බෙනිවාසච්ඡාදකං ¶ තමං විනොදෙත්වා පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන පඨමං ජායති, සත්තානං චුතිපටිසන්ධිච්ඡාදකං තමං විනොදෙත්වා දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන දුතියං ජායති, චතුසච්චපටිච්ඡාදකං තමං විනොදෙත්වා ආසවක්ඛයඤාණෙන තතියං ජායති.

29. ඉදම්පිස්ස හොති චරණස්මින්ති ඉදම්පි සීලං අස්ස භික්ඛුනො චරණං නාම හොතීති අත්ථො. චරණං නාම බහු අනෙකවිධං, සීලාදයො පන්නරසධම්මා, තත්ථ ඉදම්පි එකං චරණන්ති අත්ථො. පදත්ථො පන චරති තෙන අගතපුබ්බං දිසං ගච්ඡතීති චරණං. එස නයො සබ්බත්ථ.

ඉදම්පිස්ස හොති විජ්ජායාති ඉදං පුබ්බෙනිවාසඤාණං තස්ස විජ්ජා නාම හොතීති අත්ථො. විජ්ජා නාම බහු අනෙකවිධා, විපස්සනඤාණාදීනි අට්ඨ ඤාණානි, තත්ථ ඉදම්පි ඤාණං එකා විජ්ජාතිපි අත්ථො. පදත්ථො පන විනිවිජ්ඣිත්වා එතාය ජානාතීති විජ්ජා. එස නයො සබ්බත්ථ. විජ්ජාසම්පන්නො ඉතිපීති තීහි විජ්ජාහි විජ්ජාසම්පන්නො ඉතිපි. චරණසම්පන්නො ඉතිපීති පඤ්චදසහි ධම්මෙහි චරණසම්පන්නො ඉතිපි. තදුභයෙන පන විජ්ජාචරණසම්පන්නො ඉතිපීති.

30. සනඞ්කුමාරෙනාති ¶ පොරාණකකුමාරෙන, චිරකාලතො පට්ඨාය කුමාරොති පඤ්ඤාතෙන. සො කිර මනුස්සපථෙ පඤ්චචූළකකුමාරකකාලෙ ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, තස්ස සො අත්තභාවො පියො අහොසි මනාපො, තස්මා තාදිසෙනෙව අත්තභාවෙන චරති, තෙන නං සනඞ්කුමාරොති සඤ්ජානන්ති. ජනෙතස්මින්ති ¶ ජනිතස්මිං, පජායාති අත්ථො. යෙ ගොත්තපටිසාරිනොති යෙ ජනෙතස්මිං ගොත්තං පටිසරන්ති ‘‘අහං ගොතමො, අහං කස්සපො’’ති, තෙසු ලොකෙ ගොත්තපටිසාරීසු ඛත්තියො සෙට්ඨො. අනුමතා භගවතාති මම පඤ්හබ්යාකරණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා දෙසිතාති අම්බට්ඨසුත්තෙ බුද්ධෙන භගවතා ‘‘අහම්පි, අම්බට්ඨ, එවං වදාමි –

‘ඛත්තියො ¶ සෙට්ඨො ජනෙතස්මිං, යෙ ගොත්තපටිසාරිනො;

විජ්ජාචරණසම්පන්නො, සො සෙට්ඨො දෙවමානුසෙ’ති’’. (දී. නි. 1.277) –

එවං භාසන්තෙන අනුඤ්ඤාතා අනුමොදිතා. සාධු සාධු ආනන්දාති, භගවා කිර ආදිතො පට්ඨාය නිද්දං අනොක්කමන්තොව ඉමං සුත්තං සුත්වා ආනන්දෙන සෙඛපටිපදාය කූටං ගහිතන්ති ඤත්වා උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො සාධුකාරං අදාසි. එත්තාවතා ච පන ඉදං සුත්තං ජිනභාසිතං නාම ජාතං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සෙඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. පොතලියසුත්තවණ්ණනා

31. එවං ¶ මෙ සුතන්ති පොතලියසුත්තං. තත්ථ අඞ්ගුත්තරාපෙසූති අඞ්ගායෙව සො ජනපදො, මහියා පනස්ස උත්තරෙන යා ආපො, තාසං අවිදූරත්තා උත්තරාපොතිපි වුච්චති. කතරමහියා උත්තරෙන යා ආපොති, මහාමහියා. තත්ථායං ආවිභාවකථා – අයං කිර ජම්බුදීපො ¶ දසසහස්සයොජනපරිමාණො. තත්ථ ච චතුසහස්සයොජනප්පමාණො පදෙසො උදකෙන අජ්ඣොත්ථටො සමුද්දොති සඞ්ඛං ගතො ¶ . තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ මනුස්සා වසන්ති. තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ හිමවා පතිට්ඨිතො උබ්බෙධෙන පඤ්චයොජනසතිකො චතුරාසීතිකූටසහස්සපටිමණ්ඩිතො සමන්තතො සන්දමානපඤ්චසතනදීවිචිත්තො, යත්ථ ආයාමවිත්ථාරෙන චෙව ගම්භීරතාය ච පණ්ණාසපණ්ණාසයොජනා දියඩ්ඪයොජනසතපරිමණ්ඩලා අනොතත්තදහො කණ්ණමුණ්ඩදහො රථකාරදහො ඡද්දන්තදහො කුණාලදහො මන්දාකිනීදහො සීහපපාතදහොති සත්ත මහාසරා පතිට්ඨිතා. තෙසු අනොතත්තදහො සුදස්සනකූටං චිත්රකූටං කාළකූටං ගන්ධමාදනකූටං කෙලාසකූටන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පබ්බතෙහි පරික්ඛිත්තො.

තත්ථ සුදස්සනකූටං සොවණ්ණමයං ද්වියොජනසතුබ්බෙධං අන්තොවඞ්කං කාකමුඛසණ්ඨානං තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං. චිත්රකූටං සබ්බරතනමයං. කාළකූටං අඤ්ජනමයං. ගන්ධමාදනකූටං සානුමයං අබ්භන්තරෙ මුග්ගවණ්ණං, මූලගන්ධො සාරගන්ධො ඵෙග්ගුගන්ධො තචගන්ධො පපටිකගන්ධො රසගන්ධො පත්තගන්ධො පුප්ඵගන්ධො ඵලගන්ධො ගන්ධගන්ධොති ඉමෙහි දසහි ගන්ධෙහි උස්සන්නං නානප්පකාරඔසධසඤ්ඡන්නං, කාළපක්ඛඋපොසථදිවසෙ ආදිත්තමිව අඞ්ගාරං ජලන්තං තිට්ඨති. කෙලාසකූටං රජතමයං. සබ්බානි සුදස්සනෙන සමානුබ්බෙධසණ්ඨානානි, තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි. තානි සබ්බානි ¶ දෙවානුභාවෙන නාගානුභාවෙන ච වස්සන්ති, නදියො ච තෙසු සන්දන්ති. තං සබ්බම්පි උදකං අනොතත්තමෙව පවිසති. චන්දිමසූරියා දක්ඛිණෙන වා උත්තරෙන වා ගච්ඡන්තා පබ්බතන්තරෙන තත්ථ ඔභාසං කරොන්ති, උජුං ගච්ඡන්තා න කරොන්ති, තෙනෙවස්ස අනොතත්තන්ති සඞ්ඛා උදපාදි.

තත්ථ ¶ මනොහරසිලාතලානි නිම්මච්ඡකච්ඡපානි ඵලිකසදිසනිම්මලුදකානි න්හානතිත්ථානි සුපටියත්තානි හොන්ති, යෙසු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා ච ඉද්ධිමන්තො ච ඉසයො න්හායන්ති, දෙවයක්ඛාදයො උය්යානකීළකං කීළන්ති.

තස්ස චතූසු පස්සෙසු සීහමුඛං හත්ථිමුඛං අස්සමුඛං උසභමුඛන්ති චත්තාරි මුඛානි හොන්ති, යෙහි චතස්සො නදියො සන්දන්ති. සීහමුඛෙන නික්ඛන්තනදීතීරෙ සීහා බහුතරා හොන්ති. හත්ථිමුඛාදීහි හත්ථිඅස්සඋසභා. පුරත්ථිමදිසතො නික්ඛන්තනදී අනොතත්තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ඉතරා තිස්සො නදියො අනුපගම්ම ¶ පාචීනහිමවන්තෙනෙව අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසති. පච්ඡිමදිසතො ච උත්තරදිසතො ච නික්ඛන්තනදියොපි තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා පච්ඡිමහිමවන්තෙනෙව උත්තරහිමවන්තෙනෙව ච අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසන්ති. දක්ඛිණදිසතො නික්ඛන්තනදී පන තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණෙන උජුකං පාසාණපිට්ඨෙනෙව සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා පබ්බතං පහරිත්වා වුට්ඨාය පරික්ඛෙපෙන තිගාවුතප්පමාණා උදකධාරා ච හුත්වා ආකාසෙන සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා තියග්ගළෙ නාම පාසාණෙ පතිතා, පාසාණො උදකධාරාවෙගෙන භින්නො. තත්ථ පඤ්ඤාසයොජනප්පමාණා තියග්ගළා නාම පොක්ඛරණී ජාතා, පොක්ඛරණියා කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨියොජනානි ගතා. තතො ඝනපථවිං භින්දිත්වා උමඞ්ගෙන සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා විඤ්ඣුං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං ¶ පහරිත්වා හත්ථතලෙ පඤ්චඞ්ගුලිසදිසා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තන්ති. සා තික්ඛත්තුං අනොතත්තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතට්ඨානෙ ආවට්ටගඞ්ගාති වුච්චති. උජුකං පාසාණපිට්ඨෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ කණ්හගඞ්ගාති, ආකාසෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ ආකාසගඞ්ගාති, තියග්ගළපාසාණෙ පඤ්ඤාසයොජනොකාසෙ ඨිතා තියග්ගළපොක්ඛරණීති, කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ බහලගඞ්ගාති, උමඞ්ගෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ උමඞ්ගගඞ්ගාති වුච්චති. විඤ්ඣුං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තට්ඨානෙ පන ගඞ්ගා යමුනා අචිරවතී සරභූ මහීති පඤ්චධා සඞ්ඛං ගතා. එවමෙතා පඤ්ච මහානදියො හිමවන්තතො පභවන්ති. තාසු යා අයං පඤ්චමී මහී නාම, සා ඉධ මහාමහීති අධිප්පෙතා. තස්සා උත්තරෙන යා ආපො, තාසං අවිදූරත්තා සො ජනපදො අඞ්ගුත්තරාපොති වෙදිතබ්බො. තස්මිං අඞ්ගුත්තරාපෙසු ජනපදෙ.

ආපණං ¶ නාමාති තස්මිං කිර නිගමෙ වීසති ආපණමුඛසහස්සානි විභත්තානි අහෙසුං. ඉති සො ආපණානං උස්සන්නත්තා ආපණන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. තස්ස ච නිගමස්ස අවිදූරෙ නදීතීරෙ ඝනච්ඡායො රමණීයො භූමිභාගො මහාවනසණ්ඩො, තස්මිං භගවා විහරති. තෙනෙවෙත්ථ වසනට්ඨානං න නියාමිතන්ති වෙදිතබ්බං. යෙනඤ්ඤතරො වනසණ්ඩො තෙනුපසඞ්කමීති ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං වසනට්ඨානං පෙසෙත්වා එකකොව උපසඞ්කමි පොතලියං ගහපතිං සන්ධාය. පොතලියොපි ඛො ගහපතීති පොතලියොති එවංනාමකො ගහපති. සම්පන්නනිවාසනපාවුරණොති පරිපුණ්ණනිවාසනපාවුරණො ¶ , එකං දීඝදසං සාටකං නිවත්ථො එකං පාරුතොති අත්ථො. ඡත්තුපාහනාහීති ඡත්තං ගහෙත්වා උපාහනා ආරුය්හාති අත්ථො. ආසනානීති පල්ලඞ්කපීඨපලාලපීඨකාදීනි. අන්තමසො සාඛාභඞ්ගම්පි හි ආසනන්තෙව වුච්චති. ගහපතිවාදෙනාති ගහපතීති ඉමිනා වචනෙන. සමුදාචරතීති වොහරති.

භගවන්තං එතදවොචාති තතියං ගහපතීති වචනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවන්තමෙතං ‘‘තයිදං, භො, ගොතමා’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ නච්ඡන්නන්ති න අනුච්ඡවිකං. නප්පතිරූපන්ති න සාරුප්පං. ආකාරාතිආදීනි සබ්බානෙව කාරණවෙවචනානි. දීඝදසවත්ථධාරණ-කෙසමස්සුනඛඨපනාදීනි හි සබ්බානෙව ගිහිබ්යඤ්ජනානි තස්ස ගිහිභාවං පාකටං කරොන්තීති ආකාරා, ගිහිසණ්ඨානෙන සණ්ඨිතත්තා ලිඞ්ගා, ගිහිභාවස්ස සඤ්ජානනනිමිත්තතාය නිමිත්තාති වුත්තා. යථා තං ගහපතිස්සාති යථා ගහපතිස්ස ආකාරලිඞ්ගනිමිත්තා භවෙය්යුං, තථෙව තුය්හං. තෙන තාහං එවං සමුදාචරාමීති දස්සෙති. අථ සො යෙන කාරණෙන ගහපතිවාදං නාධිවාසෙති, තං පකාසෙන්තො ‘‘තථා හි පන මෙ’’තිආදිමාහ.

නිය්යාතන්ති නිය්යාතිතං. අනොවාදී අනුපවාදීති ‘‘තාතා, කසථ, වපථ, වණිප්පථං පයොජෙථා’’තිආදිනා හි නයෙන ඔවදන්තො ඔවාදී නාම හොති. ‘‘තුම්හෙ න කසථ, න වපථ, න වණිප්පථං පයොජෙථ, කථං ජීවිස්සථ, පුත්තදාරං වා භරිස්සථා’’තිආදිනා නයෙන පන උපවදන්තො උපවාදී නාම හොති. අහං පන උභයම්පි තං න කරොමි. තෙනාහං තත්ථ අනොවාදී අනුපවාදීති දස්සෙති. ඝාසච්ඡාදනපරමො ¶ විහරාමීති ඝාසමත්තඤ්චෙව අච්ඡාදනමත්තඤ්ච පරමං කත්වා විහරාමි, තතො පරං නත්ථි, න ච පත්ථෙමීති දීපෙති.

32. ගිද්ධිලොභො ¶ පහාතබ්බොති ගෙධභූතො ලොභො පහාතබ්බො. අනින්දාරොසන්ති අනින්දාභූතං අඝට්ටනං. නින්දාරොසොති නින්දාඝට්ටනා. වොහාරසමුච්ඡෙදායාති එත්ථ වොහාරොති බ්යවහාරවොහාරොපි පණ්ණත්තිපි වචනම්පි චෙතනාපි. තත්ථ –

‘‘යො ¶ හි කොචි මනුස්සෙසු, වොහාරං උපජීවති;

එවං වාසෙට්ඨ ජානාහි, වාණිජො සො න බ්රාහ්මණො’’ති. (ම. නි. 2.457) –

අයං බ්යවහාරවොහාරො නාම. ‘‘සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති (ධ. ස. 1313-1315) අයං පණ්ණත්තිවොහාරො නාම. ‘‘තථා තථා වොහරති අපරාමස’’න්ති (ම. නි. 3.332) අයං වචනවොහාරො නාම. ‘‘අට්ඨ අරියවොහාරා අට්ඨ අනරියවොහරා’’ති (අ. නි. 8.67) අයං චෙතනාවොහාරො නාම, අයමිධාධිප්පෙතො. යස්මා වා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ගිහීති චෙතනා නත්ථි, සමණොති චෙතනා හොති. ගිහීති වචනං නත්ථි, සමණොති වචනං හොති. ගිහීති පණ්ණත්ති නත්ථි, සමණොති පණ්ණත්ති හොති. ගිහීති බ්යවහාරො නත්ථි, සමණොති වා පබ්බජිතොති වා බ්යවහාරො හොති. තස්මා සබ්බෙපෙතෙ ලබ්භන්ති.

33. යෙසං ඛො අහං සංයොජනානං හෙතු පාණාතිපාතීති එත්ථ පාණාතිපාතොව සංයොජනං. පාණාතිපාතස්සෙව හි හෙතු පාණාතිපාතපච්චයා පාණාතිපාතී නාම හොති. පාණාතිපාතානං පන බහුතාය ‘‘යෙසං ඛො අහ’’න්ති වුත්තං. තෙසාහං ¶ සංයොජනානන්ති තෙසං අහං පාණාතිපාතබන්ධනානං. පහානාය සමුච්ඡෙදාය පටිපන්නොති ඉමිනා අපාණාතිපාතසඞ්ඛාතෙන කායිකසීලසංවරෙන පහානත්ථාය සමුච්ඡෙදනත්ථාය පටිපන්නො. අත්තාපි මං උපවදෙය්යාති කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි නාම ජීවිතා අවොරොපනකසාසනෙ පබ්බජිත්වා පාණාතිපාතමත්තතොපි ඔරමිතුං න සක්කොමි, කිං මය්හං පබ්බජ්ජායාති එවං අත්තාපි මං උපවදෙය්ය. අනුවිච්චාපි මං විඤ්ඤූ ගරහෙය්යුන්ති එවරූපෙ නාම සාසනෙ පබ්බජිත්වා පාණාතිපාතමත්තතොපි ඔරමිතුං න සක්කොති, කිං එතස්ස පබ්බජ්ජායාති එවං අනුවිච්ච තුලයිත්වා පරියොගාහෙත්වා අඤ්ඤෙපි විඤ්ඤූ පණ්ඩිතා ගරහෙය්යුං. එතදෙව ඛො පන සංයොජනමෙතං නීවරණන්ති දසසු සංයොජනෙසු පඤ්චසු ච නීවරණෙසු අපරියාපන්නම්පි ‘‘අට්ඨ නීවරණා’’ති දෙසනාවසෙනෙතං වුත්තං. වට්ටබන්ධනට්ඨෙන හි හිතපටිච්ඡාදනට්ඨෙන ¶ ච සංයොජනන්තිපි නීවරණන්තිපි වුත්තං. ආසවාති පාණාතිපාතකාරණා එකො අවිජ්ජාසවො උප්පජ්ජති. විඝාතපරිළාහාති විඝාතා ච පරිළාහා ච. තත්ථ ¶ විඝාතග්ගහණෙන කිලෙසදුක්ඛඤ්ච විපාකදුක්ඛඤ්ච ගහිතං, පරිළාහග්ගහණෙනපි කිලෙසපරිළාහො ච විපාකපරිළාහො ච ගහිතො. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

34-40. අයං පන විසෙසො – තෙසාහං සංයොජනානං පහානායාති ඉමස්මිං පදෙ ඉමිනා දින්නාදානසඞ්ඛාතෙන කායිකසීලසංවරෙන, සච්චවාචාසඞ්ඛාතෙන වාචසිකසීලසංවරෙන, අපිසුණාවාචාසඞ්ඛාතෙන වාචසිකසීලසංවරෙන, අගිද්ධිලොභසඞ්ඛාතෙන මානසිකසීලසංවරෙන, අනින්දාරොසසඞ්ඛාතෙන කායිකවාචසිකසීලසංවරෙන ¶ , අකොධුපායාසසඞ්ඛාතෙන මානසිකසීලසංවරෙන, අනතිමානසඞ්ඛාතෙන මානසිකසීලසංවරෙන පහානත්ථාය සමුච්ඡෙදනත්ථාය පටිපන්නොති එවං සබ්බවාරෙසු යොජනා කාතබ්බා.

අත්තාපි මං උපවදෙය්ය අනුවිච්චාපි මං විඤ්ඤූ ගරහෙය්යුන්ති ඉමෙසු පන පදෙසු තිණසලාකම්පි නාම උපාදාය අදින්නං අග්ගහණසාසනෙ පබ්බජිත්වා අදින්නාදානමත්තතොපි විරමිතුං න සක්කොමි, කිං මය්හං පබ්බජ්ජායාති එවං අත්තාපි මං උපවදෙය්ය. එවරූපෙ නාම සාසනෙ පබ්බජිත්වා අදින්නාදානමත්තතොපි ඔරමිතුං න සක්කොති, කිං ඉමස්ස පබ්බජ්ජායාති එවං අනුවිච්චාපි මං විඤ්ඤූ ගරහෙය්යුං? හසාපෙක්ඛතායපි නාම දවකම්යතාය වා මුසාවාදං අකරණසාසනෙ පබ්බජිත්වා. සබ්බාකාරෙන පිසුණං අකරණසාසනෙ නාම පබ්බජිත්වා. අප්පමත්තකම්පි ගිද්ධිලොභං අකරණසාසනෙ නාම පබ්බජිත්වාපි. කකචෙන අඞ්ගෙසු ඔක්කන්තියමානෙසුපි නාම පරෙසං නින්දාරොසං අකරණසාසනෙ පබ්බජිත්වා. ඡින්නඛාණුකණ්ටකාදීසුපි නාම කොධුපායාසං අකරණසාසනෙ පබ්බජිත්වා. අධිමානමත්තම්පි නාම මානං අකරණසාසනෙ පබ්බජිත්වා අතිමානමත්තම්පි පජහිතුං න සක්කොමි, කිං මය්හං පබ්බජ්ජායාති එවං අත්තාපි මං උපවදෙය්ය. එවරූපෙ නාම සාසනෙ පබ්බජිත්වා අතිමානමත්තම්පි පජහිතුං න සක්කොති, කිං ඉමස්ස පබ්බජ්ජායාති එවං අනුවිච්චාපි මං විඤ්ඤූ ගරහෙය්යුන්ති එවං සබ්බවාරෙසු යොජනා කාතබ්බා.

ආසවාති ඉමස්මිං පන පදෙ අදින්නාදානකාරණා කාමාසවො ¶ දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවොති තයො ¶ ආසවා උප්පජ්ජන්ති, තථා මුසාවාදකාරණා පිසුණාවාචාකාරණා ච, ගිද්ධිලොභකාරණා දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො ¶ ච, නින්දාරොසකාරණා අවිජ්ජාසවොව, තථා කොධුපායාසකාරණා, අතිමානකාරණා භවාසවො අවිජ්ජාසවො චාති ද්වෙව ආසවා උප්පජ්ජන්තීති එවං ආසවුප්පත්ති වෙදිතබ්බා.

ඉමෙසු පන අට්ඨසුපි වාරෙසු අසම්මොහත්ථං පුන අයං සඞ්ඛෙපවිනිච්ඡයො – පුරිමෙසු තාව චතූසු විරමිතුං න සක්කොමීති වත්තබ්බං, පච්ඡිමෙසු පජහිතුං න සක්කොමීති. පාණාතිපාතනින්දාරොසකොධුපායාසෙසු ච එකො අවිජ්ජාසවොව හොති, අදින්නාදානමුසාවාදපිසුණාවාචාසු කාමාසවො දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො, ගිද්ධිලොභෙ දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො, අතිමානෙ භවාසවො අවිජ්ජාසවො, අපාණාතිපාතං දින්නාදානං කායිකං සීලං, අමුසා අපිසුණං වාචසිකසීලං, ඨපෙත්වා අනින්දාරොසං සෙසානි තීණි මානසිකසීලානි. යස්මා පන කායෙනපි ඝට්ටෙති රොසෙති වාචායපි, තස්මා අනින්දාරොසො ද්වෙ ඨානානි යාති, කායිකසීලම්පි හොති වාචසිකසීලම්පි. එත්තාවතා කිං කථිතං? පාතිමොක්ඛසංවරසීලං. පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස ච භික්ඛුනො පටිසඞ්ඛාපහානවසෙන ගිහිවොහාරසමුච්ඡෙදො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

කාමාදීනවකථාවණ්ණනා

42. විත්ථාරදෙසනායං තමෙනං දක්ඛොති පදස්ස උපසුම්භෙය්යාති ඉමිනා සද්ධිං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති, තමෙනං කුක්කුරං උපසුම්භෙය්ය, තස්ස සමීපෙ ඛිපෙය්යාති අත්ථො. අට්ඨිකඞ්කලන්ති උරට්ඨිං වා පිට්ඨිකණ්ටකං වා සීසට්ඨිං වා. තඤ්හි නිම්මංසත්තා කඞ්කලන්ති වුච්චති. සුනික්කන්තං ¶ නික්කන්තන්ති යථා සුනික්කන්තං හොති, එවං නික්කන්තං නිල්ලිඛිතං, යදෙත්ථ අල්ලීනමංසං අත්ථි, තං සබ්බං නිල්ලිඛිත්වා අට්ඨිමත්තමෙව කතන්ති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘නිම්මංස’’න්ති. ලොහිතං පන මක්ඛිත්වා තිට්ඨති, තෙන වුත්තං ‘‘ලොහිතමක්ඛිත’’න්ති.

බහුදුක්ඛා බහුපායාසාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙහි දුක්ඛෙහි බහුදුක්ඛා, උපායාසසංකිලෙසෙහි බහුපායාසා. යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතාති යා අයං පඤ්චකාමගුණාරම්මණවසෙන නානාසභාවා, තානෙව ¶ ච ආරම්මණානි නිස්සිතත්තා ‘‘නානත්තසිතා’’ති ¶ වුච්චති පඤ්චකාමගුණූපෙක්ඛා, තං අභිනිවජ්ජෙත්වා. එකත්තා එකත්තසිතාති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛා, සා හි දිවසම්පි එකස්මිං ආරම්මණෙ උප්පජ්ජනතො එකසභාවා, තදෙව එකං ආරම්මණං නිස්සිතත්තා එකත්තසිතා නාම. යත්ථ සබ්බසො ලොකාමිසූපාදානා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති යත්ථ චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛායං යං උපෙක්ඛං ආගම්ම යං පටිච්ච සබ්බෙන සබ්බං අපරිසෙසා ලොකාමිසසඞ්ඛාතා පඤ්චකාමගුණාමිසා නිරුජ්ඣන්ති. පඤ්චකාමගුණාමිසාති ච කාමගුණාරම්මණඡන්දරාගා, ගහණට්ඨෙන තෙයෙව ච උපාදානාතිපි වුත්තා. තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙතීති තං ලොකාමිසූපාදානානං පටිපක්ඛභූතං චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛමෙව වඩ්ඪෙති.

43. උඩ්ඩීයෙය්යාති ¶ උප්පතිත්වා ගච්ඡෙය්ය. අනුපතිත්වාති අනුබන්ධිත්වා. විතච්ඡෙය්යුන්ති මුඛතුණ්ඩකෙන ඩංසන්තා තච්ඡෙය්යුං. විස්සජ්ජෙය්යුන්ති මංසපෙසිං නඛෙහි කඩ්ඪිත්වා පාතෙය්යුං.

47. යානං වා පොරිසෙය්යන්ති පුරිසානුච්ඡවිකං යානං. පවරමණිකුණ්ඩලන්ති නානප්පකාරං උත්තමමණිඤ්ච කුණ්ඩලඤ්ච. සානි හරන්තීති අත්තනො භණ්ඩකානි ගණ්හන්ති.

48. සම්පන්නඵලන්ති මධුරඵලං. උපපන්නඵලන්ති ඵලූපපන්නං බහුඵලං.

49. අනුත්තරන්ති උත්තමං පභස්සරං නිරුපක්කිලෙසං.

50. ආරකා අහං, භන්තෙති පථවිතො නභං විය සමුද්දස්ස ඔරිමතීරතො පරතීරං විය ච සුවිදූරවිදූරෙ අහං. අනාජානීයෙති ගිහිවොහාරසමුච්ඡෙදනස්ස කාරණං අජානනකෙ. ආජානීයභොජනන්ති කාරණං ජානන්තෙහි භුඤ්ජිතබ්බං භොජනං. අනාජානීයභොජනන්ති කාරණං අජානන්තෙහි භුඤ්ජිතබ්බං භොජනං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පොතලියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. ජීවකසුත්තවණ්ණනා

51. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ජීවකසුත්තං. තත්ථ ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙති එත්ථ ජීවතීති ජීවකො. කුමාරෙන භතොති කොමාරභච්චො. යථාහ ‘‘කිං එතං භණෙ කාකෙහි සම්පරිකිණ්ණන්ති? දාරකො දෙවාති. ජීවති භණෙති? ජීවති දෙවාති. තෙන හි භණෙ තං දාරකං අම්හාකං අන්තෙපුරං නෙත්වා ධාතීනං දෙථ පොසෙතුන්ති. තස්ස ජීවතීති ජීවකොති නාමං අකංසු, කුමාරෙන පොසාපිතොති කොමාරභච්චොති නාමං අකංසූ’’ති (මහාව. 328). අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරෙන පන ජීවකවත්ථු ඛන්ධකෙ ආගතමෙව. විනිච්ඡයකථාපිස්ස සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය වුත්තා.

අයං පන ජීවකො එකස්මිං සමයෙ භගවතො දොසාභිසන්නං කායං විරෙචෙත්වා සීවෙය්යකං දුස්සයුගං දත්වා වත්ථානුමොදනපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය චින්තෙසි – ‘‘මයා දිවසස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං බුද්ධුපට්ඨානං ගන්තබ්බං, ඉදඤ්ච වෙළුවනං අතිදූරෙ, මය්හං උය්යානං අම්බවනං ආසන්නතරං, යංනූනාහමෙත්ථ භගවතො විහාරං කාරෙය්ය’’න්ති. සො ¶ තස්මිං අම්බවනෙ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානලෙණකුටිමණ්ඩපාදීනි සම්පාදෙත්වා භගවතො අනුච්ඡවිකං ගන්ධකුටිං කාරෙත්වා අම්බවනං අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධෙන තම්බපට්ටවණ්ණෙන පාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං චීවරභත්තෙන සන්තප්පෙත්වා දක්ඛිණොදකං පාතෙත්වා විහාරං නිය්යාතෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙ’’ති.

ආරභන්තීති ඝාතෙන්ති. උද්දිස්සකතන්ති උද්දිසිත්වා කතං. පටිච්චකම්මන්ති අත්තානං පටිච්ච කතං. අථ වා පටිච්චකම්මන්ති නිමිත්තකම්මස්සෙතං අධිවචනං, තං පටිච්ච කම්මමෙත්ථ අත්ථීති මංසං ‘‘පටිච්චකම්ම’’න්ති වුත්තං හොති යො එවරූපං මංසං පරිභුඤ්ජති, සොපි තස්ස කම්මස්ස දායාදො හොති, වධකස්ස විය තස්සාපි පාණඝාතකම්මං හොතීති තෙසං ලද්ධි. ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරොන්තීති භගවතා වුත්තකාරණස්ස අනුකාරණං කථෙන්ති. එත්ථ ච කාරණං නාම තිකොටිපරිසුද්ධමච්ඡමංසපරිභොගො, අනුකාරණං නාම මහාජනස්ස තථා බ්යාකරණං. යස්මා පන ¶ භගවා උද්දිස්සකතං න පරිභුඤ්ජති, තස්මා නෙව තං කාරණං හොති, න තිත්ථියානං තථා බ්යාකරණං ¶ අනුකාරණං. සහධම්මිකො වාදානුවාදොති පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණො හුත්වා තුම්හාකං වාදො වා අනුවාදො වා විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බකාරණං කොචි අප්පමත්තකොපි කිං න ආගච්ඡති ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘කිං සබ්බාකාරෙනපි තුම්හාකං වාදෙ ගාරය්හං කාරණං නත්ථී’’ති. අබ්භාචික්ඛන්තීති අභිභවිත්වා ආචික්ඛන්ති.

52. ඨානෙහීති කාරණෙහි. දිට්ඨාදීසු දිට්ඨං නාම භික්ඛූනං අත්ථාය මිගමච්ඡෙ වධිත්වා ගය්හමානං දිට්ඨං. සුතං නාම භික්ඛූනං අත්ථාය මිගමච්ඡෙ වධිත්වා ගහිතන්ති සුතං. පරිසඞ්කිතං නාම දිට්ඨපරිසඞ්කිතං සුතපරිසඞ්කිතං තදුභයවිමුත්තපරිසඞ්කිතන්ති තිවිධං හොති.

තත්රායං සබ්බසඞ්ගාහකවිනිච්ඡයො – ඉධ භික්ඛූ පස්සන්ති මනුස්සෙ ජාලවාගුරාදිහත්ථෙ ගාමතො වා නික්ඛමන්තෙ අරඤ්ඤෙ වා විචරන්තෙ. දුතියදිවසෙ ච නෙසං තං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං සමච්ඡමංසං පිණ්ඩපාතං අභිහරන්ති. තෙ තෙන දිට්ඨෙන පරිසඞ්කන්ති ‘‘භික්ඛූනං නු ඛො අත්ථාය කත’’න්ති, ඉදං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම, එතං ගහෙතුං න වට්ටති. යං එවං අපරිසඞ්කිතං, තං වට්ටති. සචෙ පන තෙ මනුස්සා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථා’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘නයිදං, භන්තෙ, භික්ඛූනං අත්ථාය කතං, අම්හෙහි අත්තනො අත්ථාය වා රාජයුත්තාදීනං අත්ථාය වා කත’’න්ති වදන්ති, කප්පති.

න හෙව ඛො භික්ඛූ පස්සන්ති, අපිච සුණන්ති ‘‘මනුස්සා කිර ජාලවාගුරාදිහත්ථා ගාමතො වා නික්ඛමන්ති අරඤ්ඤෙ වා විචරන්තී’’ති. දුතියදිවසෙ ච නෙසං තං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං සමච්ඡමංසං පිණ්ඩපාතං අභිහරන්ති. තෙ තෙන සුතෙන පරිසඞ්කන්ති ‘‘භික්ඛූනං නු ඛො අත්ථාය කත’’න්ති, ඉදං සුතපරිසඞ්කිතං නාම, එතං ගහෙතුං න වට්ටති. යං එවං අපරිසඞ්කිතං, තං වට්ටති. සචෙ පන තෙ මනුස්සා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථා’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘නයිදං, භන්තෙ, භික්ඛූනං අත්ථාය කතං, අම්හෙහි ¶ අත්තනො අත්ථාය වා රාජයුත්තාදීනං අත්ථාය වා කත’’න්ති වදන්ති, කප්පති.

න හෙව ඛො පන පස්සන්ති න සුණන්ති, අපිච තෙසං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං පත්තං ගහෙත්වා ¶ සමච්ඡමංසං පිණ්ඩපාතං අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිහරන්ති. තෙ පරිසඞ්කන්ති ‘‘භික්ඛූනං නු ඛො අත්ථාය කත’’න්ති, ඉදං තදුභයවිමුත්තපරිසඞ්කිතං නාම. එතම්පි ගහෙතුං න වට්ටති. යං එවං අපරිසඞ්කිතං, තං වට්ටති ¶ . සචෙ පන තෙ මනුස්සා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථා’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘නයිදං, භන්තෙ, භික්ඛූනං අත්ථාය කතං, අම්හෙහි අත්තනො අත්ථාය වා රාජයුත්තාදීනං අත්ථාය වා කතං, පවත්තමංසං වා කතං, කප්පියමෙව ලභිත්වා භික්ඛූනං අත්ථාය සම්පාදිත’’න්ති වදන්ති, කප්පති.

මතානං පෙතකිච්චත්ථාය මඞ්ගලාදීනං වා අත්ථාය කතෙපි එසෙව නයො. යං යඤ්හි භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය අකතං, යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකා හොන්ති, තං සබ්බං කප්පති. සචෙ පන එකස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ උද්දිස්ස කතං හොති, තෙ ච අත්තනො අත්ථාය කතභාවං න ජානන්ති, අඤ්ඤෙ ජානන්ති. යෙ ජානන්ති, තෙසං න වට්ටති, ඉතරෙසං වට්ටති. අඤ්ඤෙ න ජානන්ති, තෙයෙව ජානන්ති, තෙසංයෙව න වට්ටති, අඤ්ඤෙසං වට්ටති. තෙපි ‘‘අම්හාකං අත්ථාය කතං’’ති ජානන්ති අඤ්ඤෙපි ‘‘එතෙසං අත්ථාය කත’’න්ති ජානන්ති, සබ්බෙසම්පි තං න වට්ටති. සබ්බෙ න ජානන්ති, සබ්බෙසං වට්ටති. පඤ්චසු හි සහධම්මිකෙසු යස්ස කස්සචි වා අත්ථාය උද්දිස්ස කතං සබ්බෙසං න කප්පති.

සචෙ පන කොචි එකං භික්ඛුං උද්දිස්ස පාණං වධිත්වා තස්ස පත්තං පූරෙත්වා දෙති, සො චෙ අත්තනො අත්ථාය කතභාවං ජානංයෙව ගහෙත්වා අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො දෙති, සො තස්ස සද්ධාය පරිභුඤ්ජති. කස්සාපත්තීති? ද්වින්නම්පි අනාපත්ති. යඤ්හි උද්දිස්ස ¶ කතං, තස්ස අභුත්තතාය අනාපත්ති, ඉතරස්ස අජානනතාය. කප්පියමංසස්ස හි පටිග්ගහණෙ ආපත්ති නත්ථි. උද්දිස්සකතඤ්ච අජානිත්වා භුත්තස්ස පච්ඡා ඤත්වා ආපත්තිදෙසනාකිච්චං නාම නත්ථි. අකප්පියමංසං පන අජානිත්වා භුත්තෙන පච්ඡා ඤත්වාපි ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. උද්දිස්සකතඤ්හි ඤත්වා භුඤ්ජතොව ආපත්ති, අකප්පියමංසං අජානිත්වා භුත්තස්සාපි ආපත්තියෙව. තස්මා ආපත්තිභීරුකෙන රූපං සල්ලක්ඛෙන්තෙනාපි පුච්ඡිත්වාව මංසං පටිග්ගහෙතබ්බං, පරිභොගකාලෙ පුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමීති වා ගහෙත්වා පුච්ඡිත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බං. කස්මා? දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. අච්ඡමංසඤ්හි සූකරමංසසදිසං හොති, දීපිමංසාදීනි ච මිගමංසසදිසානි, තස්මා පුච්ඡිත්වා ගහණමෙව වට්ටතීති වදන්ති.

අදිට්ඨන්ති ¶ භික්ඛූනං අත්ථාය වධිත්වා ගය්හමානං අදිට්ඨං. අසුතන්ති භික්ඛූනං අත්ථාය වධිත්වා ගහිතන්ති අසුතං. අපරිසඞ්කිතන්ති දිට්ඨපරිසඞ්කිතාදිවසෙන අපරිසඞ්කිතං. පරිභොගන්ති වදාමීති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි පරිසුද්ධං තිකොටිපරිසුද්ධං නාම හොති, තස්ස පරිභොගො අරඤ්ඤෙ ජාතසූපෙය්යසාකපරිභොගසදිසො හොති, තථාරූපං පරිභුඤ්ජන්තස්ස මෙත්තාවිහාරිස්ස ¶ භික්ඛුනො දොසො වා වජ්ජං වා නත්ථි, තස්මා තං පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති වදාමීති අත්ථො.

53. ඉදානි තාදිසස්ස පරිභොගෙ මෙත්තාවිහාරිනොපි අනවජ්ජතං දස්සෙතුං ඉධ, ජීවක, භික්ඛූතිආදිමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි අනියමෙත්වා භික්ඛූති වුත්තං, අථ ඛො අත්තානමෙව සන්ධාය එතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. භගවතා හි මහාවච්ඡගොත්තසුත්තෙ, චඞ්කීසුත්තෙ, ඉමස්මිං සුත්තෙති තීසු ඨානෙසු අත්තානංයෙව සන්ධාය දෙසනා කතා. පණීතෙන ¶ පිණ්ඩපාතෙනාති හෙට්ඨා අනඞ්ගණසුත්තෙ යො කොචි මහග්ඝො පිණ්ඩපාතො පණීතපිණ්ඩපාතොති අධිප්පෙතො, ඉධ පන මංසූපසෙචනොව අධිප්පෙතො. අගථිතොති තණ්හාය අගථිතො. අමුච්ඡිතොති තණ්හාමුච්ඡනාය අමුච්ඡිතො. අනජ්ඣොපන්නොති න අධිඔපන්නො, සබ්බං ආලුම්පිත්වා එකප්පහාරෙනෙව ගිලිතුකාමො කාකො විය න හොතීති අත්ථො. ආදීනවදස්සාවීති එකරත්තිවාසෙන උදරපටලං පවිසිත්වා නවහි වණමුඛෙහි නික්ඛමිස්සතීතිආදිනා නයෙන ආදීනවං පස්සන්තො. නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජතීති ඉදමත්ථමාහාරපරිභොගොති පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දිත්වා පරිභුඤ්ජති. අත්තබ්යාබාධාය වා චෙතෙතීති අත්තදුක්ඛාය වා චිතෙති. සුතමෙතන්ති සුතං මයා එතං පුබ්බෙ, එතං මය්හං සවනමත්තමෙවාති දස්සෙති. සචෙ ඛො තෙ, ජීවක, ඉදං සන්ධාය භාසිතන්ති, ජීවක, මහාබ්රහ්මුනා වික්ඛම්භනප්පහානෙන බ්යාපාදාදයො පහීනා, තෙන සො මෙත්තාවිහාරී මය්හං සමුච්ඡෙදප්පහානෙන, සචෙ තෙ ඉදං සන්ධාය භාසිතං, එවං සන්තෙ තව ඉදං වචනං අනුජානාමීති අත්ථො. සො සම්පටිච්ඡි.

54. අථස්ස භගවා සෙසබ්රහ්මවිහාරවසෙනාපි උත්තරි දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ‘‘ඉධ, ජීවක, භික්ඛූ’’තිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

55. යො ¶ ඛො ජීවකාති අයං පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ භගවා ද්වාරං ථකෙති, සත්තානුද්දයං දස්සෙති. සචෙ හි කස්සචි එවමස්ස ‘‘එකං රසපිණ්ඩපාතං දත්වා කප්පසතසහස්සං ¶ සග්ගසම්පත්තිං පටිලභන්ති, යංකිඤ්චි කත්වා පරං මාරෙත්වාපි රසපිණ්ඩපාතොව දාතබ්බො’’ති, තං පටිසෙධෙන්තො ‘‘යො ඛො, ජීවක, තථාගතං වා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ ඉමිනා පඨමෙන ඨානෙනාති ඉමිනා ආණත්තිමත්තෙනෙව තාව පඨමෙන කාරණෙන. ගලප්පවෙධකෙනාති යොත්තෙන ගලෙ බන්ධිත්වා කඩ්ඪිතො ගලෙන පවෙධෙන්තෙන. ආරභියමානොති මාරියමානො. අකප්පියෙන ආසාදෙතීති අච්ඡමංසං සූකරමංසන්ති, දීපිමංසං වා මිගමංසන්ති ඛාදාපෙත්වා – ‘‘ත්වං කිං සමණො නාම, අකප්පියමංසං තෙ ඛාදිත’’න්ති ඝට්ටෙති. යෙ පන දුබ්භික්ඛාදීසු වා බ්යාධිනිග්ගහණත්ථං වා ‘‘අච්ඡමංසං නාම සූකරමංසසදිසං, දීපිමංසං මිගමංසසදිස’’න්ති ජානන්තා ‘‘සූකරමංසං ඉදං, මිගමංසං ඉද’’න්ති වත්වා හිතජ්ඣාසයෙන ඛාදාපෙන්ති, න තෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙසඤ්හි බහුපුඤ්ඤමෙව හොති. එසාහං, භන්තෙ, භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමි ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති අයං ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො දිට්ඨසච්චො අරියසාවකො. ඉමං පන ධම්මදෙසනං ඔගාහන්තො පසාදං උප්පාදෙත්වා ධම්මකථාය ථුතිං කරොන්තො එවමාහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ජීවකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. උපාලිසුත්තවණ්ණනා

56. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති උපාලිසුත්තං. තත්ථ නාළන්දායන්ති නාලන්දාති එවංනාමකෙ නගරෙ තං නගරං ගොචරගාමං කත්වා. පාවාරිකම්බවනෙති දුස්සපාවාරිකසෙට්ඨිනො අම්බවනෙ. තං කිර තස්ස උය්යානං අහොසි, සො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා භගවති පසන්නො තස්මිං උය්යානෙ කුටිලෙණමණ්ඩපාදිපටිමණ්ඩිතං භගවතො විහාරං කත්වා නිය්යාදෙසි, සො විහාරො ජීවකම්බවනං විය පාවාරිකම්බවනන්තෙව සඞ්ඛං ගතො. තස්මිං පාවාරිකම්බවනෙ විහරතීති අත්ථො. දීඝතපස්සීති දීඝත්තා එවංලද්ධනාමො. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතතො පටික්කන්තො. සාසනෙ විය කිං පන බාහිරායතනෙ පිණ්ඩපාතොති වොහාරො අත්ථීති, නත්ථි.

පඤ්ඤපෙතීති දස්සෙති ඨපෙති. දණ්ඩානි පඤ්ඤපෙතීති ඉදං නිගණ්ඨසමයෙන පුච්ඡන්තො ආහ. කායදණ්ඩං වචීදණ්ඩං මනොදණ්ඩන්ති එත්ථ පුරිමදණ්ඩද්වයං තෙ අචිත්තකං පය්යපෙන්ති. යථා කිර වාතෙ වායන්තෙ සාඛා චලති, උදකං ¶ චලති, න ච තත්ථ චිත්තං අත්ථි, එවං කායදණ්ඩොපි අචිත්තකොව හොති. යථා ච වාතෙ වායන්තෙ තාලපණ්ණාදීනි සද්දං කරොන්ති, උදකානි සද්දං කරොන්ති ¶ , න ච තත්ථ චිත්තං අත්ථි, එවං වචීදණ්ඩොපි අචිත්තකොව හොතීති ඉමං දණ්ඩද්වයං අචිත්තකං පඤ්ඤපෙන්ති. චිත්තං පන මනොදණ්ඩන්ති පඤ්ඤපෙන්ති. අථස්ස භගවා වචනං පතිට්ඨපෙතුකාමො ‘‘කිං පන තපස්සී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ කථාවත්ථුස්මින්ති එත්ථ කථායෙව කථාවත්ථු. කථායං පතිට්ඨපෙසීති අත්ථො. කස්මා පන භගවා එවමකාසි? පස්සති හි භගවා ‘‘අයං ඉමං කථං ආදාය ගන්ත්වා අත්තනො සත්ථු මහානිගණ්ඨස්ස ආරොචෙස්සති, තාසඤ්ච පරිසති, උපාලි ගහපති නිසින්නො, සො ඉමං කථං සුත්වා මම වාදං ආරොපෙතුං ආගමිස්සති, තස්සාහං ධම්මං දෙසෙස්සාමි, සො තික්ඛත්තුං සරණං ගමිස්සති, අථස්ස චත්තාරි සච්චානි පකාසෙස්සාමි, සො සච්චපකාසනාවසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සති, පරෙසං සඞ්ගහත්ථමෙව හි මයා පාරමියො පූරිතා’’ති. ඉමමත්ථං පස්සන්තො එවමකාසි.

57. කම්මානි ¶ පඤ්ඤපෙසීති ඉදං නිගණ්ඨො බුද්ධසමයෙන පුච්ඡන්තො ආහ. කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති එත්ථ කායද්වාරෙ ආදානගහණමුඤ්චනචොපනපත්තා අට්ඨකාමාවචරකුසලචෙතනා ද්වාදසාකුසලචෙතනාති වීසතිචෙතනා කායකම්මං නාම. කායද්වාරෙ ආදානාදීනි අපත්වා වචීද්වාරෙ වචනභෙදං පාපයමානා උප්පන්නා තායෙව වීසතිචෙතනා වචීකම්මං නාම. උභයද්වාරෙ චොපනං අප්පත්වා මනොද්වාරෙ උප්පන්නා එකූනතිංසකුසලාකුසලචෙතනා මනොකම්මං නාම. අපිච සඞ්ඛෙපතො තිවිධං කායදුච්චරිතං කායකම්මං නාම, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං වචීකම්මං නාම, තිවිධං මනොදුච්චරිතං මනොකම්මං නාම. ඉමස්මිඤ්ච සුත්තෙ කම්මං ධුරං, අනන්තරසුත්තෙ ¶ ‘‘චත්තාරිමානි පුණ්ණ කම්මානි මයා සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදිතානී’’ති (ම. නි. 2.81) එවමාගතෙපි චෙතනා ධුරං. යත්ථ කත්ථචි පවත්තා චෙතනා ‘‘කණ්හං කණ්හවිපාක’’න්තිආදිභෙදං ලභති. නිද්දෙසවාරෙ චස්ස ‘‘සබ්යාබජ්ඣං කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදිනා නයෙන සා වුත්තාව. කායද්වාරෙ පවත්තා පන ඉධ කායකම්මන්ති අධිප්පෙතං, වචීද්වාරෙ ¶ පවත්තා වචීකම්මං, මනොද්වාරෙ පවත්තා මනොකම්මං. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ කම්මං ධුරං, අනන්තරසුත්තෙ චෙතනා’’ති. කම්මම්පි හි භගවා කම්මන්ති පඤ්ඤපෙති යථා ඉමස්මිංයෙව සුත්තෙ. චෙතනම්පි, යථාහ – ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොතී’’ති (අ. නි. 6.63). කස්මා පන චෙතනා කම්මන්ති වුත්තා? චෙතනාමූලකත්තා කම්මස්ස.

එත්ථ ච අකුසලං පත්වා කායකම්මං වචීකම්මං මහන්තන්ති වදන්තො න කිලමති, කුසලං පත්වා මනොකම්මං. තථා හි මාතුඝාතාදීනි චත්තාරි කම්මානි කායෙනෙව උපක්කමිත්වා කායෙනෙව කරොති, නිරයෙ කප්පට්ඨිකසඞ්ඝභෙදකම්මං වචීද්වාරෙන කරොති. එවං අකුසලං පත්වා කායකම්මං වචීකම්මං මහන්තන්ති වදන්තො න කිලමති නාම. එකා පන ඣානචෙතනා චතුරාසීතිකප්පසහස්සානි සග්ගසම්පත්තිං ආවහති, එකා මග්ගචෙතනා සබ්බාකුසලං සමුග්ඝාතෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාපෙති. එවං කුසලං පත්වා මනොකම්මං මහන්තන්ති වදන්තො න කිලමති නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ භගවා අකුසලං පත්වා මනොකම්මං මහාසාවජ්ජං වදමානො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිං සන්ධාය වදති. තෙනෙවාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං මහාසාවජ්ජං, යථයිදං, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, මහාසාවජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).

ඉදානි ¶ නිගණ්ඨොපි තථාගතෙන ගතමග්ගං ¶ පටිපජ්ජන්තො කිඤ්චි අත්ථනිප්ඵත්තිං අපස්සන්තොපි ‘‘කිං පනාවුසො, ගොතමා’’තිආදිමාහ.

58. බාලකිනියාති උපාලිස්ස කිර බාලකලොණකාරගාමො නාම අත්ථි, තතො ආයං ගහෙත්වා මනුස්සා ආගතා, සො ‘‘එථ භණෙ, අම්හාකං සත්ථාරං මහානිගණ්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති තාය පරිසාය පරිවුතො තත්ථ අගමාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘බාලකිනියා පරිසායා’’ති, බාලකගාමවාසිනියාති අත්ථො. උපාලිපමුඛායාති උපාලිජෙට්ඨකාය. අපිච බාලකිනියාති බාලවතියා බාලුස්සන්නායාතිපි අත්ථො. උපාලිපමුඛායාති උපාලිගහපතියෙව තත්ථ ථොකං සප්පඤ්ඤො, සො තස්සා පමුඛො ජෙට්ඨකො. තෙනාපි වුත්තං ‘‘උපාලිපමුඛායා’’ති. හන්දාති වචසායත්ථෙ නිපාතො. ඡවොති ලාමකො. ඔළාරිකස්සාති මහන්තස්ස ¶ . උපනිධායාති උපනික්ඛිපිත්වා. ඉදං වුත්තං හොති, කායදණ්ඩස්ස සන්තිකෙ නික්ඛිපිත්වා ‘‘අයං නු ඛො මහන්තො, අයං මහන්තො’’ති එවං ඔලොකියමානො ඡවො මනොදණ්ඩො කිං සොභති, කුතො සොභිස්සති, න සොභති, උපනික්ඛෙපමත්තම්පි නප්පහොතීති දීපෙති. සාධු සාධු, භන්තෙ, තපස්සීති දීඝතපස්සිස්ස සාධුකාරං දෙන්තො, භන්තෙති නාටපුත්තමාලපති.

60. න ¶ ඛො මෙතං, භන්තෙ, රුච්චතීති, භන්තෙ, එතං මය්හං න රුච්චති. මායාවීති මායාකාරො. ආවට්ටනිමායන්ති ආවට්ටෙත්වා ගහණමායං. ආවට්ටෙතීති ආවට්ටෙත්වා පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හාති. ගච්ඡ ත්වං ගහපතීති කස්මා මහානිගණ්ඨො ගහපතිං යාවතතියං පහිණතියෙව? දීඝතපස්සී පන පටිබාහතෙව? මහානිගණ්ඨෙන හි භගවතා සද්ධිං එකං නගරං උපනිස්සාය විහරන්තෙනපි න භගවා දිට්ඨපුබ්බො. යො හි සත්ථුවාදපටිඤ්ඤො හොති, සො තං පටිඤ්ඤං අප්පහාය බුද්ධදස්සනෙ අභබ්බො. තස්මා එස බුද්ධදස්සනස්ස අලද්ධපුබ්බත්තා දසබලස්ස දස්සනසම්පත්තිඤ්ච නිය්යානිකකථාභාවඤ්ච අජානන්තො යාවතතියං පහිණතෙව. දීඝතපස්සී පන කාලෙන කාලං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා තිට්ඨතිපි නිසීදතිපි පඤ්හම්පි පුච්ඡති, සො තථාගතස්ස දස්සනසම්පත්තිම්පි නිය්යානිකකථාභාවම්පි ජානාති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං ගහපති පණ්ඩිතො, සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකෙ ගන්ත්වා දස්සනෙපි පසීදෙය්ය, නිය්යානිකකථං සුත්වාපි පසීදෙය්ය. තතො න පුන අම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡෙය්යා’’ති. තස්මා යාවතතියං පටිබාහතෙව.

අභිවාදෙත්වාති ¶ වන්දිත්වා. තථාගතඤ්හි දිස්වා පසන්නාපි අප්පසන්නාපි යෙභුය්යෙන වන්දන්තියෙව, අප්පකා න වන්දන්ති. කස්මා? අතිඋච්චෙ හි කුලෙ ජාතො අගාරං අජ්ඣාවසන්තොපි වන්දිතබ්බොයෙවාති. අයං පන ගහපති පසන්නත්තාව වන්දි, දස්සනෙයෙව කිර පසන්නො. ආගමා නු ඛ්විධාති ආගමා නු ඛො ඉධ.

61. සාධු සාධු, භන්තෙ, තපස්සීති දීඝතපස්සිස්ස සාධුකාරං දෙන්තො, භන්තෙති, භගවන්තං ආලපති. සච්චෙ පතිට්ඨායාති ථුසරාසිම්හි ආකොටිතඛාණුකො විය අචලන්තො වචීසච්චෙ පතිට්ඨහිත්වා. සියා ¶ නොති භවෙය්ය අම්හාකං.

62. ඉධාති ¶ ඉමස්මිං ලොකෙ. අස්සාති භවෙය්ය. සීතොදකපටික්ඛිත්තොති නිගණ්ඨා සත්තසඤ්ඤාය සීතොදකං පටික්ඛිපන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. මනොසත්තා නාම දෙවාති මනම්හි සත්තා ලග්ගා ලගිතා. මනොපටිබද්ධොති යස්මා මනම්හි පටිබද්ධො හුත්වා කාලඞ්කරොති, තස්මා මනොසත්තෙසු දෙවෙසු උපපජ්ජතීති දස්සෙති. තස්ස හි පිත්තජරරොගො භවිස්සති. තෙනස්ස උණ්හොදකං පිවිතුං වා හත්ථපාදාදිධොවනත්ථාය වා ගත්තපරිසිඤ්චනත්ථාය වා උපනෙතුං න වට්ටති, රොගො බලවතරො හොති. සීතොදකං වට්ටති, රොගං වූපසමෙති. අයං පන උණ්හොදකමෙව පටිසෙවති, තං අලභමානො ඔදනකඤ්ජිකං පටිසෙවති. චිත්තෙන පන සීතොදකං පාතුකාමො ච පරිභුඤ්ජිතුකාමො ච හොති. තෙනස්ස මනොදණ්ඩො තත්ථෙව භිජ්ජති. සො කායදණ්ඩං වචීදණ්ඩං රක්ඛාමීති සීතොදකං පාතුකාමො වා පරිභුඤ්ජිතුකාමො වා සීතොදකමෙව දෙථාති වත්තුං න විසහති. තස්ස එවං රක්ඛිතාපි කායදණ්ඩවචීදණ්ඩා චුතිං වා පටිසන්ධිං වා ආකඩ්ඪිතුං න සක්කොන්ති. මනොදණ්ඩො පන භින්නොපි චුතිම්පි පටිසන්ධිම්පි ආකඩ්ඪතියෙව. ඉති නං භගවා දුබ්බලකායදණ්ඩවචීදණ්ඩා ඡවා ලාමකා, මනොදණ්ඩොව බලවා මහන්තොති වදාපෙසි.

තස්සපි උපාසකස්ස එතදහොසි. ‘‘මුච්ඡාවසෙන අසඤ්ඤිභූතානඤ්හි සත්තාහම්පි අස්සාසපස්සාසා නප්පවත්තන්ති, චිත්තසන්තතිපවත්තිමත්තෙනෙව පන තෙ මතාති න වුච්චන්ති. යදා නෙසං චිත්තං නප්පවත්තති, තදා ‘මතා එතෙ නීහරිත්වා තෙ ඣාපෙථා’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජන්ති. කායදණ්ඩො නිරීහො අබ්යාපාරො, තථා ¶ වචීදණ්ඩො. චිත්තෙනෙව පන තෙසං චුතිපි පටිසන්ධිපි හොති ¶ . ඉතිපි මනොදණ්ඩොව මහන්තො. භිජ්ජිත්වාපි චුතිපටිසන්ධිආකඩ්ඪනතො එසෙව මහන්තො. අම්හාකං පන මහානිගණ්ඨස්ස කථා අනිය්යානිකා’’ති සල්ලක්ඛෙසි. භගවතො පන විචිත්තානි පඤ්හපටිභානානි සොතුකාමො න තාව අනුජානාති.

න ඛො තෙ සන්ධියතීති න ඛො තෙ ඝටියති. පුරිමෙන වා පච්ඡිමන්ති ‘‘කායදණ්ඩො මහන්තො’’ති ඉමිනා පුරිමෙන වචනෙන ඉදානි ‘‘මනොදණ්ඩො මහන්තො’’ති ඉදං වචනං. පච්ඡිමෙන වා පුරිමන්ති තෙන වා පච්ඡිමෙන අදුං පුරිමවචනං න ඝටියති.

63. ඉදානිස්ස ¶ භගවා අඤ්ඤානිපි කාරණානි ආහරන්තො ‘‘තං කිං මඤ්ඤසී’’තිආදිමාහ. තත්ථ චාතුයාමසංවරසංවුතොති න පාණමතිපාතෙති, න පාණමතිපාතයති, න පාණමතිපාතයතො සමනුඤ්ඤො හොති. න අදින්නං ආදියති, න අදින්නං ආදියාපෙති, න අදින්නං ආදියතො සමනුඤ්ඤො හොති. න මුසා භණති, න මුසා භණාපෙති, න මුසා භණතො සමනුඤ්ඤො හොති. න භාවිතමාසීසති, න භාවිතමාසීසාපෙති, න භාවිතමාසීසතො සමනුඤ්ඤො හොතීති ඉමිනා චතුකොට්ඨාසෙන සංවරෙන සංවුතො. එත්ථ ච භාවිතන්ති පඤ්චකාමගුණා.

සබ්බවාරිවාරිතොති වාරිතසබ්බඋදකො, පටික්ඛිත්තසබ්බසීතොදකොති අත්ථො. සො හි සීතොදකෙ සත්තසඤ්ඤී හොති, තස්මා න තං වලඤ්ජෙති. අථ වා සබ්බවාරිවාරිතොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන වාරිතපාපො. සබ්බවාරියුත්තොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන ¶ යුත්තො. සබ්බවාරිධුතොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන ධුතපාපො. සබ්බවාරිඵුටොති සබ්බෙන පාපවාරණෙන ඵුටො. ඛුද්දකෙ පාණෙ සඞ්ඝාතං ආපාදෙතීති ඛුද්දකෙ පාණෙ වධං ආපාදෙති. සො කිර එකින්ද්රියං පාණං දුවින්ද්රියං පාණන්ති පඤ්ඤපෙති. සුක්ඛදණ්ඩක-පුරාණපණ්ණසක්ඛර-කථලානිපි පාණොතෙව පඤ්ඤපෙති. තත්ථ ඛුද්දකං උදකබින්දු ඛුද්දකො පාණො, මහන්තං මහන්තොති සඤ්ඤී හොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. කිස්මිං පඤ්ඤපෙතීති කත්ථ කතරස්මිං කොට්ඨාසෙ පඤ්ඤපෙති. මනොදණ්ඩස්මින්ති මනොදණ්ඩකොට්ඨාසෙ, භන්තෙති. අයං පන උපාසකො භණන්තොව සයම්පි සල්ලක්ඛෙසි – ‘‘අම්හාකං මහානිගණ්ඨො ‘අසඤ්චෙතනිකං කම්මං අප්පසාවජ්ජං, සඤ්චෙතනිකං මහාසාවජ්ජ’න්ති පඤ්ඤපෙත්වා චෙතනං මනොදණ්ඩොති පඤ්ඤපෙති, අනිය්යානිකා එතස්ස කථා, භගවතොව නිය්යානිකා’’ති.

64. ඉද්ධාති ¶ සමිද්ධා. ඵීතාති අතිසමිද්ධා සබ්බපාලිඵුල්ලා විය. ආකිණ්ණමනුස්සාති ජනසමාකුලා. පාණාති හත්ථිඅස්සාදයො තිරච්ඡානගතා චෙව ඉත්ථිපුරිසදාරකාදයො මනුස්සජාතිකා ච. එකං මංසඛලන්ති එකං මංසරාසිං. පුඤ්ජන්ති තස්සෙව වෙවචනං. ඉද්ධිමාති ආනුභාවසම්පන්නො. චෙතොවසිප්පත්තොති චිත්තෙ වසීභාවප්පත්තො. භස්මං ¶ කරිස්සාමීති ඡාරිකං කරිස්සාමි. කිඤ්හි සොභති එකා ඡවා නාළන්දාති ඉදම්පි භණන්තො සො ගහපති – ‘‘කායපයොගෙන පඤ්ඤාසම්පි මනුස්සා එකං නාළන්දං එකං මංසඛලං කාතුං න සක්කොන්ති, ඉද්ධිමා පන එකො ¶ එකෙනෙව මනොපදොසෙන භස්මං කාතුං සමත්ථො. අම්හාකං මහානිගණ්ඨස්ස කථා අනිය්යානිකා, භගවතොව කථා නිය්යානිකා’’ති සල්ලක්ඛෙසි.

65. අරඤ්ඤං අරඤ්ඤභූතන්ති අගාමකං අරඤ්ඤමෙව හුත්වා අරඤ්ඤං ජාතං. ඉසීනං මනොපදොසෙනාති ඉසීනං අත්ථාය කතෙන මනොපදොසෙන තං මනොපදොසං අසහමානාහි දෙවතාහි තානි රට්ඨානි විනාසිතානි. ලොකිකා පන ඉසයො මනං පදොසෙත්වා විනාසයිංසූති මඤ්ඤන්ති. තස්මා ඉමස්මිං ලොකවාදෙ ඨත්වාව ඉදං වාදාරොපනං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ දණ්ඩකීරඤ්ඤාදීනං එවං අරඤ්ඤභූතභාවො ජානිතබ්බො – සරභඞ්ගබොධිසත්තස්ස තාව පරිසාය අතිවෙපුල්ලතං ගතාය කිසවච්ඡො නාම තාපසො මහාසත්තස්ස අන්තෙවාසී විවෙකවාසං පත්ථයමානො ගණං පහාය ගොධාවරීතීරතො කලිඞ්ගරට්ඨෙ දණ්ඩකීරඤ්ඤො කුම්භපුරං නාම නගරං උපනිස්සාය රාජුය්යානෙ විවෙකමනුබ්රූහයමානො විහරති. තස්ස සෙනාපති උපට්ඨාකො හොති.

තදා ච එකා ගණිකා රථං අභිරුහිත්වා පඤ්චමාතුගාමසතපරිවාරා නගරං උපසොභයමානා විචරති. මහාජනො තමෙව ඔලොකයමානො පරිවාරෙත්වා විචරති, නගරවීථියො නප්පහොන්ති. රාජා වාතපානං විවරිත්වා ඨිතො තං දිස්වා කා එසාති පුච්ඡි. තුම්හාකං නගරසොභිනී ¶ දෙවාති. සො උස්සූයමානො ‘‘කිං එතාය සොභති, නගරං සයං සොභිස්සතී’’ති තං ඨානන්තරං අච්ඡින්දාපෙසි.

සා තතො පට්ඨාය කෙනචි සද්ධිං සන්ථවං කත්වා ඨානන්තරං පරියෙසමානා එකදිවසං රාජුය්යානං පවිසිත්වා චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය පාසාණඵලකෙ නිසින්නං තාපසං දිස්වා චින්තෙසි ¶ – ‘‘කිලිට්ඨො වතායං තාපසො අනඤ්ජිතමණ්ඩිතො, දාඨිකාහි පරුළ්හාහි මුඛං පිහිතං, මස්සුනා උරං පිහිතං, උභො කච්ඡා පරුළ්හා’’ති. අථස්සා දොමනස්සං උප්පජ්ජි – ‘‘අහං එකෙන කිච්චෙන විචරාමි, අයඤ්ච මෙ කාළකණ්ණී දිට්ඨො, උදකං ආහරථ, අක්ඛීනි ධොවිස්සාමී’’ති උදකදන්තකට්ඨං ආහරාපෙත්වා දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා තාපසස්ස සරීරෙ පිණ්ඩං පිණ්ඩං ඛෙළං පාතෙත්වා දන්තකට්ඨං ජටාමත්ථකෙ ඛිපිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උදකං තාපසස්ස මත්ථකස්මිංයෙව සිඤ්චිත්වා ¶ – ‘‘යෙහි මෙ අක්ඛීහි කාළකණ්ණී දිට්ඨො, තානි ධොතානි කලිපවාහිතො’’ති නික්ඛන්තා.

තංදිවසඤ්ච රාජා සතිං පටිලභිත්වා – ‘‘භො කුහිං නගරසොභිනී’’ති පුච්ඡි. ඉමස්මිංයෙව නගරෙ දෙවාති. පකතිට්ඨානන්තරං තස්සා දෙථාති ඨානන්තරං දාපෙසි. සා පුබ්බෙ සුකතකම්මං නිස්සාය ලද්ධං ඨානන්තරං තාපසස්ස සරීරෙ ඛෙළපාතනෙන ලද්ධන්ති සඤ්ඤමකාසි.

තතො කතිපාහස්සච්චයෙන රාජා පුරොහිතස්ස ඨානන්තරං ගණ්හි. සො නගරසොභිනියා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භගිනි කින්ති කත්වා ඨානන්තරං පටිලභී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං බ්රාහ්මණ අඤ්ඤං කාතබ්බං අත්ථි, රාජුය්යානෙ ¶ අනඤ්ජිතකාළකණ්ණී කූටජටිලො එකො අත්ථි, තස්ස සරීරෙ ඛෙළං පාතෙහි, එවං ඨානන්තරං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සො ‘‘එවං කරිස්සාමි භගිනී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා තාය කථිතසදිසමෙව සබ්බං කත්වා නික්ඛමි. රාජාපි තංදිවසමෙව සතිං පටිලභිත්වා – ‘‘කුහිං, භො, බ්රාහ්මණො’’ති පුච්ඡි. ඉමස්මිංයෙව නගරෙ දෙවාති. ‘‘අම්හෙහි අනුපධාරෙත්වා කතං, තදෙවස්ස ඨානන්තරං දෙථා’’ති දාපෙසි. සොපි පුඤ්ඤබලෙන ලභිත්වා ‘‘තාපසස්ස සරීරෙ ඛෙළපාතනෙන ලද්ධං මෙ’’ති සඤ්ඤමකාසි.

තතො කතිපාහස්සච්චයෙන රඤ්ඤො පච්චන්තො කුපිතො. රාජා පච්චන්තං වූපසමෙස්සාමීති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නික්ඛමි. පුරොහිතො ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ඨත්වා ‘‘ජයතු මහාරාජා’’ති වත්වා – ‘‘තුම්හෙ, මහාරාජ, ජයත්ථාය ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ආම බ්රාහ්මණාති. එවං සන්තෙ රාජුය්යානෙ අනඤ්ජිතකාළකණ්ණී එකො කූටජටිලො වසති, තස්ස සරීරෙ ඛෙළං පාතෙථාති. රාජා තස්ස වචනං ගහෙත්වා යථා ගණිකාය ච තෙන ච කතං, තථෙව සබ්බං කත්වා ඔරොධෙපි ආණාපෙසි – ‘‘එතස්ස කූටජටිලස්ස සරීරෙ ඛෙළං පාතෙථා’’ති. තතො ඔරොධාපි ඔරොධපාලකාපි තථෙව අකංසු. අථ රාජා උය්යානද්වාරෙ රක්ඛං ඨපාපෙත්වා ‘‘රඤ්ඤා සද්ධිං නික්ඛමන්තා ¶ සබ්බෙ තාපසස්ස සරීරෙ ඛෙළං අපාතෙත්වා නික්ඛමිතුං න ලභන්තී’’ති ආණාපෙසි. අථ සබ්බො බලකායො ච සෙනියො ච තෙනෙව නියාමෙන තාපසස්ස උපරි ඛෙළඤ්ච දන්තකට්ඨානි ච මුඛවික්ඛාලිත උදකඤ්ච පාපයිංසු, ඛෙළො ච දන්තකට්ඨානි ච සකලසරීරං අවත්ථරිංසු.

සෙනාපති ¶ සබ්බපච්ඡා සුණිත්වා ‘‘මය්හං කිර සත්ථාරං භවන්තං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං සග්ගසොපානං එවං ඝට්ටයිංසූ’’ති උසුමජාතහදයො මුඛෙන අස්සසන්තො ¶ වෙගෙන රාජුය්යානං ආගන්ත්වා තථා බ්යසනපත්තං ඉසිං දිස්වා කච්ඡං බන්ධිත්වා ද්වීහි හත්ථෙහි දන්තකට්ඨානි අපවියූහිත්වා උක්ඛිපිත්වා නිසීදාපෙත්වා උදකං ආහරාපෙත්වා න්හාපෙත්වා සබ්බඔසධෙහි චෙව චතුජ්ජාතිගන්ධෙහි ච සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා සුඛුමසාටකෙන පුඤ්ඡිත්වා පුරතො අඤ්ජලිං කත්වා ඨිතො එවමාහ ‘‘අයුත්තං, භන්තෙ, මනුස්සෙහි කතං, එතෙසං කිං භවිස්සතී’’ති. දෙවතා සෙනාපති තිධා භින්නා, එකච්චා ‘‘රාජානමෙව නාසෙස්සාමා’’ති වදන්ති, එකච්චා ‘‘සද්ධිං පරිසාය රාජාන’’න්ති, එකච්චා ‘‘රඤ්ඤො විජිතං සබ්බං නාසෙස්සාමා’’ති. ඉදං වත්වා පන තාපසො අප්පමත්තකම්පි කොපං අකත්වා ලොකස්ස සන්තිඋපායමෙව ආචික්ඛන්තො ආහ ‘‘අපරාධො නාම හොති, අච්චයං පන දෙසෙතුං ජානන්තස්ස පාකතිකමෙව හොතී’’ති.

සෙනාපති නයං ලභිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙහි, මහාරාජ, නිරාපරාධෙ මහිද්ධිකෙ තාපසෙ අපරජ්ඣන්තෙහි භාරියං කම්මං කතං, දෙවතා කිර තිධා භින්නා එවං වදන්තී’’ති සබ්බං ආරොචෙත්වා – ‘‘ඛමාපිතෙ කිර, මහාරාජ, පාකතිකං හොති, රට්ඨං මා නාසෙථ, තාපසං ඛමාපෙථා’’ති ආහ. රාජා අත්තනි දොසං කතං දිස්වාපි එවං වදති ‘‘න තං ඛමාපෙස්සාමී’’ති. සෙනාපති යාවතතියං යාචිත්වා අනිච්ඡන්තමාහ – ‘‘අහං, මහාරාජ, තාපසස්ස බලං ජානාමි, න සො අභූතවාදී, නාපි කුපිතො, සත්තානුද්දයෙන පන එවමාහ ඛමාපෙථ නං මහාරාජා’’ති. න ඛමාපෙමීති. තෙන හි සෙනාපතිට්ඨානං අඤ්ඤස්ස දෙථ, අහං තුම්හාකං ආණාපවත්තිට්ඨානෙ න වසිස්සාමීති. ත්වං යෙනකාමං ගච්ඡ, අහං මය්හං සෙනාපතිං ලභිස්සාමීති. තතො සෙනාපති තාපසස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ¶ ‘‘කථං පටිපජ්ජාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. සෙනාපති යෙ තෙ වචනං සුණන්ති, සබ්බෙ සපරික්ඛාරෙ සධනෙ සද්විපදචතුප්පදෙ ගහෙත්වා සත්තදිවසබ්භන්තරෙ බහි රජ්ජසීමං ගච්ඡ, දෙවතා අතිවිය කුපිතා ධුවං රට්ඨම්පි අරට්ඨං කරිස්සන්තීති. සෙනාපති තථා අකාසි.

රාජා ¶ ගතමත්තොයෙව අමිත්තමථනං කත්වා ජනපදං වූපසමෙත්වා ආගම්ම ජයඛන්ධාවාරට්ඨානෙ නිසීදිත්වා නගරං පටිජග්ගාපෙත්වා අන්තොනගරං පාවිසි. දෙවතා ¶ පඨමංයෙව උදකවුට්ඨිං පාතයිංසු. මහාජනො අත්තමනො අහොසි ‘‘කූටජටිලං අපරද්ධකාලතො පට්ඨාය අම්හාකං රඤ්ඤො වඩ්ඪියෙව, අමිත්තෙ නිම්මථෙසි, ආගතදිවසෙයෙව දෙවො වුට්ඨො’’ති. දෙවතා පුන සුමනපුප්ඵවුට්ඨිං පාතයිංසු, මහාජනො අත්තමනතරො අහොසි. දෙවතා පුන මාසකවුට්ඨිං පාතයිංසු. තතො කහාපණවුට්ඨිං, තතො කහාපණත්ථං න නික්ඛමෙය්යුන්ති මඤ්ඤමානා හත්ථූපගපාදූපගාදිකතභණ්ඩවුට්ඨිං පාතෙසුං. මහාජනො සත්තභූමිකපාසාදෙ ඨිතොපි ඔතරිත්වා ආභරණානි පිළන්ධන්තො අත්තමනො අහොසි. ‘‘අරහති වත කූටජටිලකෙ ඛෙළපාතනං, තස්ස උපරි ඛෙළපාතිතකාලතො පට්ඨාය අම්හාකං රඤ්ඤො වඩ්ඪි ජාතා, අමිත්තමථනං කතං, ආගතදිවසෙයෙව දෙවො වස්සි, තතො සුමනවුට්ඨි මාසකවුට්ඨි කහාපණවුට්ඨි කතභණ්ඩවුට්ඨීති චතස්සො වුට්ඨියො ජාතා’’ති අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙත්වා රඤ්ඤො කතපාපෙ සමනුඤ්ඤො ජාතො.

තස්මිං සමයෙ දෙවතා එකතොධාරඋභතොධාරාදීනි නානප්පකාරානි ආවුධානි මහාජනස්ස උපරි ඵලකෙ ¶ මංසං කොට්ටයමානා විය පාතයිංසු. තදනන්තරං වීතච්චිකෙ වීතධූමෙ කිංසුකපුප්ඵවණ්ණෙ අඞ්ගාරෙ, තදනන්තරං කූටාගාරප්පමාණෙ පාසාණෙ, තදනන්තරං අන්තොමුට්ඨියං අසණ්ඨහනිකං සුඛුමවාලිකං වස්සාපයමානා අසීතිහත්ථුබ්බෙධං ථලං අකංසු. රඤ්ඤො විජිතට්ඨානෙ කිසවච්ඡතාපසො සෙනාපති මාතුපොසකරාමොති තයොව මනුස්සභූතා අරොගා අහෙසුං. සෙසානං තස්මිං කම්මෙ අසමඞ්ගීභූතානං තිරච්ඡානානං පානීයට්ඨානෙ පානීයං නාහොසි, තිණට්ඨානෙ තිණං. තෙ යෙන පානීයං යෙන තිණන්ති ගච්ඡන්තා අප්පත්තෙයෙව සත්තමෙ දිවසෙ බහිරජ්ජසීමං පාපුණිංසු. තෙනාහ සරභඞ්ගබොධිසත්තො –

‘‘කිසඤ්හි වච්ඡං අවකිරිය දණ්ඩකී,

උච්ඡින්නමූලො සජනො සරට්ඨො;

කුක්කුළනාමෙ නිරයම්හි පච්චති,

තස්ස ඵුලිඞ්ගානි පතන්ති කායෙ’’ති. (ජා. 2.17.70);

එවං තාව දණ්ඩකීරඤ්ඤස්ස අරඤ්ඤභූතභාවො වෙදිතබ්බො.

කලිඞ්ගරට්ඨෙ ¶ ¶ පන නාළිකිරරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරයමානෙ හිමවති පඤ්චසතතාපසා අනිත්ථිගන්ධා අජිනජටවාකචීරධරා වනමූලඵලභක්ඛා හුත්වා චිරං වීතිනාමෙත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථං මනුස්සපථං ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන කලිඞ්ගරට්ඨෙ නාළිකිරරඤ්ඤො නගරං සම්පත්තා. තෙ ජටාජිනවාකචීරානි ¶ සණ්ඨපෙත්වා පබ්බජිතානුරූපං උපසමසිරිං දස්සයමානා නගරං භික්ඛාය පවිසිංසු. මනුස්සා අනුප්පන්නෙ බුද්ධුප්පාදෙ තාපසපබ්බජිතෙ දිස්වා පසන්නා නිසජ්ජට්ඨානං සංවිධාය හත්ථතො භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං සම්පාදෙත්වා අදංසු. තාපසා කතභත්තකිච්චා අනුමොදනං අකංසු. මනුස්සා සුත්වා පසන්නචිත්තා ‘‘කුහිං භදන්තා ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිංසු. යථාඵාසුකට්ඨානං, ආවුසොති. භන්තෙ, අලං අඤ්ඤත්ථ ගමනෙන, රාජුය්යානෙ වසථ, මයං භුත්තපාතරාසා ආගන්ත්වා ධම්මකථං සොස්සාමාති. තාපසා අධිවාසෙත්වා උය්යානං අගමංසු. නාගරා භුත්තපාතරාසා සුද්ධවත්ථනිවත්ථා ‘‘ධම්මකථං සොස්සාමා’’ති සඞ්ඝා ගණා ගණීභූතා උය්යානාභිමුඛා අගමංසු. රාජා උපරිපාසාදෙ ඨිතො තෙ තථා ගච්ඡමානෙ දිස්වා උපට්ඨාකං පුච්ඡි ‘‘කිං එතෙ භණෙ නාගරා සුද්ධවත්ථා සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා හුත්වා උය්යානාභිමුඛා ගච්ඡන්ති, කිමෙත්ථ සමජ්ජං වා නාටකං වා අත්ථී’’ති? නත්ථි දෙව, එතෙ තාපසානං සන්තිකෙ ධම්මං සොතුකාමා ගච්ඡන්තීති. තෙන හි භණෙ අහම්පි ගච්ඡිස්සාමි, මයා සද්ධිං ගච්ඡන්තූති. සො ගන්ත්වා තෙසං ආරොචෙසි – ‘‘රාජාපි ගන්තුකාමො, රාජානං පරිවාරෙත්වාව ගච්ඡථා’’ති. නාගරා පකතියාපි අත්තමනා තං සුත්වා – ‘‘අම්හාකං රාජා අස්සද්ධො අප්පසන්නො දුස්සීලො, තාපසා ධම්මිකා, තෙ ආගම්ම රාජාපි ධම්මිකො භවිස්සතී’’ති අත්තමනතරා අහෙසුං.

රාජා නික්ඛමිත්වා තෙහි පරිවාරිතො උය්යානං ගන්ත්වා තාපසෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි. තාපසා රාජානං දිස්වා පරිකථාය කුසලස්සෙකස්ස තාපසස්ස ‘‘රඤ්ඤො ධම්මං කථෙහී’’ති සඤ්ඤමදංසු, සො තාපසො ¶ පරිසං ඔලොකෙත්වා පඤ්චසු වෙරෙසු ආදීනවං පඤ්චසු ච සීලෙසු ආනිසංසං කථෙන්තො –

‘‘පාණො ¶ න හන්තබ්බො, අදින්නං නාදාතබ්බං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො න චරිතබ්බො, මුසා න භාසිතබ්බා, මජ්ජං න පාතබ්බං, පාණාතිපාතො නාම නිරයසංවත්තනිකො හොති තිරච්ඡානයොනිසංවත්තනිකො පෙත්තිවිසයසංවත්තනිකො, තථා අදින්නාදානාදීනි. පාණාතිපාතො නිරයෙ පච්චිත්වා මනුස්සලොකං ආගතස්ස විපාකාවසෙසෙන අප්පායුකසංවත්තනිකො හොති, අදින්නාදානං ¶ අප්පභොගසංවත්තනිකං, මිච්ඡාචාරො බහුසපත්තසංවත්තනිකො, මුසාවාදො අභූතබ්භක්ඛානසංවත්තනිකො, මජ්ජපානං උම්මත්තකභාවසංවත්තනික’’න්ති –

පඤ්චසු වෙරෙසු ඉමං ආදීනවං කථෙසි.

රාජා පකතියාපි අස්සද්ධො අප්පසන්නො දුස්සීලො, දුස්සීලස්ස ච සීලකථා නාම දුක්කථා, කණ්ණෙ සූලප්පවෙසනං විය හොති. තස්මා සො චින්තෙසි – ‘‘අහං ‘එතෙ පග්ගණ්හිස්සාමී’ති ආගතො, ඉමෙ පන මය්හං ආගතකාලතො පට්ඨාය මංයෙව ඝට්ටෙන්තා විජ්ඣන්තා පරිසමජ්ඣෙ කථෙන්ති, කරිස්සාමි නෙසං කාත්තබ්බ’’න්ති. සො ධම්මකථාපරියොසානෙ ‘‘ආචරියා ස්වෙ මය්හං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා අගමාසි. සො දුතියදිවසෙ මහන්තෙ මහන්තෙ කොළුම්බෙ ආහරාපෙත්වා ගූථස්ස පූරාපෙත්වා කදලිපත්තෙහි නෙසං මුඛානි බන්ධාපෙත්වා තත්ථ තත්ථ ඨපාපෙසි, පුන බහලමධුකතෙලනාගබලපිච්ඡිල්ලාදීනං කූටෙ පූරෙත්වා නිස්සෙණිමත්ථකෙ ඨපාපෙසි, තත්ථෙව ච මහාමල්ලෙ බද්ධකච්ඡෙ හත්ථෙහි මුග්ගරෙ ගාහාපෙත්වා ඨපෙත්වා ආහ ‘‘කූටතාපසා අතිවිය මං විහෙඨයිංසු, තෙසං පාසාදතො ඔතරණකාලෙ ¶ කූටෙහි පිච්ඡිල්ලං සොපානමත්ථකෙ විස්සජ්ජෙත්වා සීසෙ මුග්ගරෙහි පොථෙත්වා ගලෙ ගහෙත්වා සොපානෙ ඛිපථා’’ති. සොපානපාදමූලෙ පන චණ්ඩෙ කුක්කුරෙ බන්ධාපෙසි.

තාපසාපි ‘‘ස්වෙ රාජගෙහෙ භුඤ්ජිස්සාමා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිංසු – ‘‘මාරිසා රාජගෙහං නාම සාසඞ්කං සප්පටිභයං, පබ්බජිතෙහි නාම ඡද්වාරාරම්මණෙ සඤ්ඤතෙහි භවිතබ්බං, දිට්ඨදිට්ඨෙ ආරම්මණෙ නිමිත්තං න ගහෙතබ්බං, චක්ඛුද්වාරෙ සංවරො පච්චුපට්ඨපෙතබ්බො’’ති.

පුනදිවසෙ ¶ භික්ඛාචාරවෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා වාකචීරං නිවාසෙත්වා අජිනචම්මං එකංසගතං කත්වා ජටාකලාපං සණ්ඨපෙත්වා භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා පටිපාටියා රාජනිවෙසනං අභිරුළ්හා. රාජා ආරුළ්හභාවං ඤත්වා ගූථකොළුම්බමුඛතො කදලිපත්තං නීහරාපෙසි. දුග්ගන්ධො තාපසානං නාසපුටං පහරිත්වා මත්ථලුඞ්ගපාතනාකාරපත්තො අහොසි. මහාතාපසො රාජානං ඔලොකෙසි. රාජා – ‘‘එත්ථ භොන්තො යාවදත්ථං භුඤ්ජන්තු චෙව හරන්තු ච, තුම්හාකමෙතං අනුච්ඡවිකං, හිය්යො අහං තුම්හෙ පග්ගණ්හිස්සාමීති ආගතො, තුම්හෙ පන මංයෙව ඝට්ටෙන්තො විජ්ඣන්තා පරිසමජ්ඣෙ කථයිත්ථ ¶ , තුම්හාකමිදං අනුච්ඡවිකං, භුඤ්ජථා’’ති මහාතාපසස්ස උලුඞ්කෙන ගූථං උපනාමෙසි. මහාතාපසො ධී ධීති වදන්තො පටිනිවත්ති. ‘‘එත්තකෙනෙව ගච්ඡිස්සථ තුම්හෙ’’ති සොපානෙ කූටෙහි පිච්ඡිල්ලං විස්සජ්ජාපෙත්වා මල්ලානං සඤ්ඤමදාසි. මල්ලා මුග්ගරෙහි සීසානි පොථෙත්වා ගීවාය ගහෙත්වා සොපානෙ ඛිපිංසු, එකොපි සොපානෙ පතිට්ඨාතුං නාසක්ඛි ¶ , පවට්ටමානා සොපානපාදමූලංයෙව පාපුණිංසු. සම්පත්තෙ සම්පත්තෙ චණ්ඩකුක්කුරා පටපටාති ලුඤ්චමානා ඛාදිංසු. යොපි නෙසං උට්ඨහිත්වා පලායති, සොපි ආවාටෙ පතති, තත්රාපි නං කුක්කුරා අනුබන්ධිත්වා ඛාදන්තියෙව. ඉති නෙසං කුක්කුරා අට්ඨිසඞ්ඛලිකමෙව අවසෙසයිංසු. එවං සො රාජා තපසම්පන්නෙ පඤ්චසතෙ තාපසෙ එකදිවසෙනෙව ජීවිතා වොරොපෙසි.

අථස්ස රට්ඨෙ දෙවතා පුරිමනයෙනෙව පුන නවවුට්ඨියො පාතෙසුං. තස්ස රජ්ජං සට්ඨියොජනුබ්බෙධෙන වාලිකථලෙන අවච්ඡාදියිත්ථ. තෙනාහ සරභඞ්ගො බොධිසත්තො –

‘‘යො සඤ්ඤතෙ පබ්බජිතෙ අවඤ්චයි,

ධම්මං භණන්තෙ සමණෙ අදූසකෙ;

තං නාළිකෙරං සුනඛා පරත්ථ,

සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමාන’’න්ති. (ජා. 2.17.71);

එවං කාලිඞ්ගාරඤ්ඤස්ස අරඤ්ඤභූතභාවො වෙදිතබ්බො.

අතීතෙ පන බාරාණසිනගරෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකා නාම චත්තාලීසකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො එකා ධීතා අහොසි දස්සනීයා පාසාදිකා. සා රූපභොගකුලසම්පත්තිසම්පන්නතාය බහූනං පත්ථනීයා අහොසි. යො ¶ පනස්සා වාරෙය්යත්ථාය පහිණාති, තං තං දිස්වානස්ස ජාතියං වා හත්ථපාදාදීසු වා යත්ථ කත්ථචි දොසං ආරොපෙත්වා ‘‘කො එස දුජ්ජාතො දුස්සණ්ඨිතො’’තිආදීනි වත්වා – ‘‘නීහරථ න’’න්ති නීහරාපෙත්වා ‘‘එවරූපම්පි නාම අද්දසං, උදකං ආහරථ, අක්ඛීනි ධොවිස්සාමී’’ති අක්ඛීනි ධොවති. තස්සා දිට්ඨං දිට්ඨං විප්පකාරං පාපෙත්වා නීහරාපෙතීති ¶ දිට්ඨමඞ්ගලිකා ත්වෙව සඞ්ඛා උදපාදි, මූලනාමං අන්තරධායි.

සා ¶ එකදිවසං ගඞ්ගාය උදකකීළං කීළිස්සාමීති තිත්ථං සජ්ජාපෙත්වා පහූතං ඛාදනීයභොජනීයං සකටෙසු පූරාපෙත්වා බහූනි ගන්ධමාලාදීනි ආදාය පටිච්ඡන්නයානං ආරුය්හ ඤාතිගණපරිවුතා ගෙහම්හා නික්ඛමි. තෙන ච සමයෙන මහාපුරිසො චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තො බහිනගරෙ චම්මගෙහෙ වසති, මාතඞ්ගොත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො සොළසවස්සුද්දෙසිකො හුත්වා කෙනචිදෙව කරණීයෙන අන්තොනගරං පවිසිතුකාමො එකං නීලපිලොතිකං නිවාසෙත්වා එකං හත්ථෙ බන්ධිත්වා එකෙන හත්ථෙන පච්ඡිං, එකෙන ඝණ්ඩං ගහෙත්වා ‘‘උස්සරථ අය්යා, චණ්ඩාලොහ’’න්ති ජානාපනත්ථං තං වාදෙන්තො නීචචිත්තං පච්චුපට්ඨපෙත්වා දිට්ඨදිට්ඨෙ මනුස්සෙ නමස්සමානො නගරං පවිසිත්වා මහාපථං පටිපජ්ජි.

දිට්ඨමඞ්ගලිකා ඝණ්ඩසද්දං සුත්වා සාණිඅන්තරෙන ඔලොකෙන්තී දූරතොව තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡි. මාතඞ්ගො අය්යෙති. ‘‘කිං වත, භො, අකුසලං අකරම්හ, කස්සායං නිස්සන්දො, විනාසො නු ඛො මෙ පච්චුපට්ඨිතො, මඞ්ගලකිච්චෙන නාම ගච්ඡමානා චණ්ඩාලං අද්දස’’න්ති සරීරං කම්පෙත්වා ජිගුච්ඡමානා ඛෙළං පාතෙත්වා ධාතියො ආහ – ‘‘වෙගෙන උදකං ආහරථ, චණ්ඩාලො දිට්ඨො, අක්ඛීනි චෙව නාම ¶ ගහිතමුඛඤ්ච ධොවිස්සාමී’’ති ධොවිත්වා රථං නිවත්තාපෙත්වා සබ්බපටියාදානං ගෙහං පෙසෙත්වා පාසාදං අභිරුහි. සුරාසොණ්ඩාදයො චෙව තස්සා උපට්ඨාකමනුස්සා ච ‘‘කුහිං, භො දිට්ඨමඞ්ගලිකා, ඉමායපි වෙලාය නාගච්ඡතී’’ති පුච්ඡන්තා තං පවත්තිං සුත්වා – ‘‘මහන්තං වත, භො, සුරාමංසගන්ධමාලාදිසක්කාරං චණ්ඩාලං නිස්සාය අනුභවිතුං න ලභිම්හ, ගණ්හථ චණ්ඩාල’’න්ති ගතට්ඨානං ගවෙසිත්වා නිරාපරාධං මාතඞ්ගපණ්ඩිතං තජ්ජිත්වා – ‘‘අරෙ මාතඞ්ග තං නිස්සාය ඉදඤ්චිදඤ්ච සක්කාරං අනුභවිතුං න ලභිම්හා’’ති කෙසෙසු ¶ ගහෙත්වා භූමියං පාතෙත්වා ජාණුකප්පරපාසාණාදීහි කොට්ටෙත්වා මතොති සඤ්ඤාය පාදෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩෙසුං.

මහාපුරිසො සඤ්ඤං පටිලභිත්වා හත්ථපාදෙ පරාමසිත්වා – ‘‘ඉදං දුක්ඛං කං නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති චින්තෙන්තො – ‘‘න අඤ්ඤං කඤ්චි, දිට්ඨමඞ්ගලිකං නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති ඤත්වා ‘‘සචාහං පුරිසො, පාදෙසු නං නිපාතෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා වෙධමානො දිට්ඨමඞ්ගලිකාය කුලද්වාරං ගන්ත්වා – ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකං ලභන්තො වුට්ඨහිස්සාමි, අලභන්තස්ස එත්ථෙව මරණ’’න්ති ගෙහඞ්ගණෙ නිපජ්ජි. තෙන ච සමයෙන ජම්බුදීපෙ අයං ධම්මතා හොති – යස්ස චණ්ඩාලො කුජ්ඣිත්වා ගබ්භද්වාරෙ ¶ නිපන්නො මරති, යෙ ච තස්මිං ගබ්භෙ වසන්ති, සබ්බෙ චණ්ඩාලා හොන්ති. ගෙහමජ්ඣම්හි මතෙ සබ්බෙ ගෙහවාසිනො, ද්වාරම්හි මතෙ උභතො අනන්තරගෙහවාසිකා, අඞ්ගණම්හි මතෙ ඉතො සත්ත ඉතො සත්තාති චුද්දසගෙහවාසිනො සබ්බෙ චණ්ඩාලා හොන්තීති. බොධිසත්තො පන අඞ්ගණෙ නිපජ්ජි.

සෙට්ඨිස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘මාතඞ්ගො තෙ සාමි ගෙහඞ්ගණෙ පතිතො’’ති ¶ ගච්ඡථ භණෙ, කිං කාරණාති වත්වා එකමාසකං දත්වා උට්ඨාපෙථාති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘ඉමං කිර මාසකං ගහෙත්වා උට්ඨහා’’ති වදිංසු. සො – ‘‘නාහං මාසකත්ථාය නිපන්නො, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ස්වාහං නිපන්නො’’ති ආහ. දිට්ඨමඞ්ගලිකාය කො දොසොති? කිං තස්සා දොසං න පස්සථ, නිරපරාධො අහං තස්සා මනුස්සෙහි බ්යසනං පාපිතො, තං ලභන්තොව වුට්ඨහිස්සාමි, අලභන්තො න වුට්ඨහිස්සාමීති.

තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිස්ස ආරොචෙසුං. සෙට්ඨි ධීතු දොසං ඤත්වා ‘‘ගච්ඡථ, එකං කහාපණං දෙථා’’ති පෙසෙති. සො ‘‘න ඉච්ඡාමි කහාපණං, තමෙව ඉච්ඡාමී’’ති ආහ. තං සුත්වා සෙට්ඨි ච සෙට්ඨිභරියා ච – ‘‘එකායෙව නො පියධීතා, පවෙණියා ඝටකො අඤ්ඤො දාරකොපි නත්ථී’’ති සංවෙගප්පත්තා – ‘‘ගච්ඡථ තාතා, කොචි අම්හාකං අසහනකො එතං ජීවිතාපි වොරොපෙය්ය, එතස්මිඤ්හි මතෙ සබ්බෙ මයං නට්ඨා හොම, ආරක්ඛමස්ස ගණ්හථා’’ති පරිවාරෙත්වා ආරක්ඛං සංවිධාය යාගුං පෙසයිංසු, භත්තං ධනං පෙසයිංසු, එවං සො සබ්බං පටික්ඛිපි. එවං එකො දිවසො ගතො; ද්වෙ, තයො, චත්තාරො, පඤ්ච දිවසා ගතා.

තතො ¶ සත්තසත්තගෙහවාසිකා උට්ඨාය – ‘‘න සක්කොම මයං තුම්හෙ නිස්සාය චණ්ඩාලා භවිතුං, අම්හෙ මා නාසෙථ, තුම්හාකං දාරිකං දත්වා එතං උට්ඨාපෙථා’’ති ආහංසු. තෙ සතම්පි සහස්සම්පි සතසහස්සම්පි පහිණිංසු, සො පටික්ඛිපතෙව. එවං ඡ දිවසා ගතා. සත්තමෙ දිවසෙ උභතො චුද්දසගෙහවාසිකා සන්නිපතිත්වා – ‘‘න මයං චණ්ඩාලා භවිතුං සක්කොම, තුම්හාකං අකාමකානම්පි මයං එතස්ස දාරිකං දස්සාමා’’ති ආහංසු.

මාතාපිතරො සොකසල්ලසමප්පිතා විසඤ්ඤී හුත්වා සයනෙ නිපතිංසු. උභතො චුද්දසගෙහවාසිනො පාසාදං ආරුය්හ සුපුප්ඵිතකිංසුකසාඛං ¶ උච්ඡින්දන්තා විය තස්සා සබ්බාභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා නඛෙහි සීමන්තං කත්වා කෙසෙ බන්ධිත්වා නීලසාටකං නිවාසාපෙත්වා හත්ථෙ ¶ නීලපිලොතිකඛණ්ඩං වෙඨෙත්වා කණ්ණෙසු තිපුපට්ටකෙ පිළන්ධාපෙත්වා තාලපණ්ණපච්ඡිං දත්වා පාසාදතො ඔතාරාපෙත්වා ද්වීසු බාහාසු ගහෙත්වා – ‘‘තව සාමිකං ගහෙත්වා යාහී’’ති මහාපුරිසස්ස අදංසු.

නීලුප්පලම්පි අතිභාරොති අනුක්ඛිත්තපුබ්බා සුඛුමාලදාරිකා ‘‘උට්ඨාහි සාමි, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. බොධිසත්තො නිපන්නකොව ආහ ‘‘නාහං උට්ඨහාමී’’ති. අථ කින්ති වදාමීති. ‘‘උට්ඨෙහි අය්ය මාතඞ්ගා’’ති එවං මං වදාහීති. සා තථා අවොච. න තුය්හං මනුස්සා උට්ඨානසමත්ථං මං අකංසු, බාහාය මං ගහෙත්වා උට්ඨාපෙහීති. සා තථා අකාසි. බොධිසත්තො උට්ඨහන්තො විය පරිවට්ටෙත්වා භූමියං පතිත්වා – ‘‘නාසිතං, භො, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය පඨමං මනුස්සෙහි කොට්ටාපෙත්වා, ඉදානි සයං කොට්ටෙතී’’ති විරවිත්ථ. සා කිං කරොමි අය්යාති? ද්වීහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා උට්ඨාපෙහීති. සා තථා උට්ඨාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා ගච්ඡාම සාමීති. ගච්ඡා නාම අරඤ්ඤෙ හොන්ති, මයං මනුස්සා, අතිකොට්ටිතොම්හි තුය්හං මනුස්සෙහි, න සක්කොමි පදසා ගන්තුං, පිට්ඨියා මං නෙහීති. සා ඔනමිත්වා පිට්ඨිං අදාසි. බොධිසත්තො අභිරුහි. කුහිං නෙමි සාමීති? බහිනගරං නෙහීති. සා පාචීනද්වාරං ගන්ත්වා – ‘‘ඉධ තෙ සාමි වසනට්ඨාන’’න්ති පුච්ඡි. කතරට්ඨානං එතන්ති? පාචීනද්වාරං සාමීති. පාචීනද්වාරෙ චණ්ඩාලපුත්තා වසිතුං න ලභන්තීති ¶ අත්තනො වසනට්ඨානං අනාචික්ඛිත්වාව සබ්බද්වාරානි ආහිණ්ඩාපෙසි. කස්මා? භවග්ගපත්තමස්සා ¶ මානං පාතෙස්සාමීති. මහාජනො උක්කුට්ඨිමකාසි – ‘‘ඨපෙත්වා තුම්හාදිසං අඤ්ඤො එතිස්සා මානං භෙදකො නත්ථී’’ති.

සා පච්ඡිමද්වාරං පත්වා ‘‘ඉධ තෙ සාමි වසනට්ඨාන’’න්ති පුච්ඡි. කතරට්ඨානං එතන්ති? පච්ඡිමද්වාරං සාමීති. ඉමිනා ද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා චම්මගෙහං ඔලොකෙන්තී ගච්ඡාති. සා තත්ථ ගන්ත්වා ආහ ‘‘ඉදං චම්මගෙහං තුම්හාකං වසනට්ඨානං සාමී’’ති? ආමාති පිට්ඨිතො ඔතරිත්වා චම්මගෙහං පාවිසි.

තත්ථ සත්තට්ඨදිවසෙ වසන්තො සබ්බඤ්ඤුතගවෙසනධීරො එත්තකෙසු දිවසෙසු න ච ජාතිසම්භෙදමකාසි. ‘‘මහාකුලස්ස ධීතා සචෙ මං නිස්සාය මහන්තං යසං න පාපුණාති, න චම්හාහං චතුවීසතියා බුද්ධානං අන්තෙවාසිකො. එතිස්සා පාදධොවනඋදකෙන සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං ¶ අභිසෙකකිච්චං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘අගාරමජ්ඣෙවසන්තො න සක්ඛිස්සාමි, පබ්බජිත්වා පන සක්ඛිස්සාමී’’ති. චින්තෙත්වා තං ආමන්තෙසි – ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ මයං පුබ්බෙ එකචරා කම්මං කත්වාපි අකත්වාපි සක්කා ජීවිතුං, ඉදානි පන දාරභරණං පටිපන්නම්හ, කම්මං අකත්වා න සක්කා ජීවිතුං, ත්වං යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව මා උක්කණ්ඨිත්ථා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සුසානාදීසු නන්තකානි සඞ්කඩ්ඪිත්වා නිවාසනපාරුපනං කත්වා සමණපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා එකචරො ලද්ධකායවිවෙකො කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘ඉදානි සක්කා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය අවස්සයෙන මයා භවිතු’’න්ති බාරාණසිඅභිමුඛො ගන්ත්වා චීවරං පාරුපිත්වා භික්ඛං චරමානො දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ¶ ගෙහාභිමුඛො අගමාසි.

සා තං ද්වාරෙ ඨිතං දිස්වා අසඤ්ජානන්තී – ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ, චණ්ඩාලානං වසනට්ඨානමෙත’’න්ති ආහ. බොධිසත්තො තත්ථෙව අට්ඨාසි. සා පුනප්පුනං ඔලොකෙන්තී සඤ්ජානිත්වා හත්ථෙහි උරං පහරිත්වා විරවමානා පාදමූලෙ පතිත්වා ආහ – ‘‘යදි තෙ සාමි එදිසං චිත්තං අත්ථි, කස්මා මං මහතා යසා පරිහාපෙත්වා අනාථං අකාසී’’ති. නානප්පකාරං පරිදෙවං පරිදෙවිත්වා අක්ඛීනි පුඤ්ඡමානා උට්ඨාය භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදාසි. මහාපුරිසො භත්තකිච්චං කත්වා ආහ – ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ මා සොචි මා පරිදෙවි, අහං තුය්හං පාදධොවනඋදකෙන සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං අභිසෙකකිච්චං කාරෙතුං සමත්ථො, ත්වං පන ¶ එකං මම වචනං කරොහි, නගරං පවිසිත්වා ‘න මය්හං සාමිකො චණ්ඩාලො, මහාබ්රහ්මා මය්හං සාමිකො’ති උග්ඝොසයමානා සකලනගරං චරාහී’’ති.

එවං වුත්තෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකා – ‘‘පකතියාපි අහං සාමි මුඛදොසෙනෙව බ්යසනං පත්තා, න සක්ඛිස්සාමෙවං වත්තු’’න්ති ආහ. බොධිසත්තො – ‘‘කිං පන තයා මය්හං අගාරෙ වසන්තස්ස අලිකවචනං සුතපුබ්බං, අහං තදාපි අලිකං න භණාමි, ඉදානි පබ්බජිතො කිං වක්ඛාමි, සච්චවාදී පුරිසො නාමාහ’’න්ති වත්වා – ‘‘අජ්ජ පක්ඛස්ස අට්ඨමී, ත්වං ‘ඉතො සත්තාහස්සච්චයෙන උපොසථදිවසෙ මය්හං සාමිකො මහාබ්රහ්මා චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා මම සන්තිකං ආගමිස්සතී’ති සකලනගරෙ උග්ඝොසෙහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සා ¶ සද්දහිත්වා හට්ඨතුට්ඨා සූරා හුත්වා සායංපාතං නගරං පවිසිත්වා තථා උග්ඝොසෙසි. මනුස්සා පාණිනා පාණිං පහරන්තා – ‘‘පස්සථ, අම්හාකං දිට්ඨමඞ්ගලිකා චණ්ඩාලපුත්තං මහාබ්රහ්මානං කරොතී’’ති හසන්තා කෙළිං කරොන්ති. සා පුනදිවසෙපි තථෙව සායංපාතං පවිසිත්වා – ‘‘ඉදානි ඡාහච්චයෙන, පඤ්චාහ-චතූහ-තීහ-ද්වීහ-එකාහච්චයෙන මය්හං සාමිකො මහාබ්රහ්මා චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා මම සන්තිකං ආගමිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙසි.

බ්රාහ්මණා ¶ චින්තයිංසු – ‘‘අයං දිට්ඨමඞ්ගලිකා අතිසූරා හුත්වා කථෙති, කදාචි එවං සියා, එථ මයං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය වසනට්ඨානං පටිජග්ගාමා’’ති චම්මගෙහස්ස බාහිරභාගං සමන්තා තච්ඡාපෙත්වා වාලිකං ඔකිරිංසු. සාපි උපොසථදිවසෙ පාතොව නගරං පවිසිත්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං සාමිකො ආගමිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙසි. බ්රාහ්මණා චින්තයිංසු – ‘‘අයං භො න දූරං අපදිස්සති, අජ්ජ කිර මහාබ්රහ්මා ආගමිස්සති, වසනට්ඨානං සංවිදහාමා’’ති චම්මගෙහං සමජ්ජාපෙත්වා හරිතූපලිත්තං අහතවත්ථෙහි පරික්ඛිපිත්වා මහාරහං පල්ලඞ්කං අත්ථරිත්වා උපරි චෙලවිතානං බන්ධිත්වා ගන්ධමාලදාමානි ඔසාරයිංසු. තෙසං පටිජග්ගන්තානංයෙව සූරියො අත්ථං ගතො.

මහාපුරිසො චන්දෙ උග්ගතමත්තෙ අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය කාමාවචරචිත්තෙන පරිකම්මං කත්වා ඉද්ධිචිත්තෙන ද්වාදසයොජනිකං බ්රහ්මත්තභාවං මාපෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා චන්දවිමානස්ස අන්තො පවිසිත්වා ¶ වනන්තතො අබ්භුස්සක්කමානං චන්දං භින්දිත්වා චන්දවිමානං ඔහාය පුරතො හුත්වා ‘‘මහාජනො මං පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාසි. මහාජනො දිස්වා – ‘‘සච්චං, භො, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය වචනං, ආගච්ඡන්තං මහාබ්රහ්මානං පූජෙස්සාමා’’ති ගන්ධමාලං ආදාය දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ඝරං පරිවාරෙත්වා අට්ඨාසි. මහාපුරිසො මත්ථකමත්ථකෙන සත්තවාරෙ බාරාණසිං අනුපරිගන්ත්වා මහාජනෙන දිට්ඨභාවං ඤත්වා ද්වාදසයොජනිකං අත්තභාවං විජහිත්වා මනුස්සප්පමාණමෙව මාපෙත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව චම්මගෙහං පාවිසි. මහාජනො දිස්වා – ‘‘ඔතිණ්ණො නො මහාබ්රහ්මා, සාණිං ආහරථා’’ති නිවෙසනං මහාසාණියා පරික්ඛිපිත්වා පරිවාරෙත්වා ¶ ඨිතො.

මහාපුරිසොපි සිරිසයනමජ්ඣෙ නිසීදි. දිට්ඨමඞ්ගලිකා සමීපෙ අට්ඨාසි. අථ නං පුච්ඡි ¶ ‘‘උතුසමයො තෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ’’ති. ආම අය්යාති. මයා දින්නං පුත්තං ගණ්හාහීති අඞ්ගුට්ඨකෙන නාභිමණ්ඩලං ඵුසි. තස්සා පරාමසනෙනෙව ගබ්භො පතිට්ඨාසි. මහාපුරිසො – ‘‘එත්තාවතා තෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ පාදධොවනඋදකං සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං අභිසෙකොදකං භවිස්සති, ත්වං තිට්ඨා’’ති වත්වා බ්රහ්මත්තභාවං මාපෙත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාජනස්ස නික්ඛමිත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා චණ්ඩමණ්ඩලමෙව පවිට්ඨො. සා තතො පට්ඨාය බ්රහ්මපජාපතී නාම ජාතා. පාදධොවනඋදකං ලභන්තො නාම නත්ථි.

බ්රාහ්මණා – ‘‘බ්රහ්මපජාපතිං අන්තොනගරෙ වසාපෙස්සාමා’’ති සුවණ්ණසිවිකාය ආරොපෙත්වා යාව සත්තමකොටියා අපරිසුද්ධජාතිකස්ස සිවිකං ගහෙතුං න අදංසු. සොළස ජාතිමන්තබ්රාහ්මණා ගණ්හිංසු. සෙසා ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජෙත්වා නගරං පවිසිත්වා – ‘‘න සක්කා, භො, උච්ඡිට්ඨගෙහෙ බ්රහ්මපජාපතියා වසිතුං, වත්ථුං ගහෙත්වා ගෙහං කරිස්සාම, යාව පන තං කරීයති, තාව මණ්ඩපෙව වසතූ’’ති මණ්ඩපෙ වසාපෙසුං. තතො පට්ඨාය චක්ඛුපථෙ ඨත්වා වන්දිතුකාමා කහාපණං දත්වා වන්දිතුං ලභන්ති, සවනූපචාරෙ වන්දිතුකාමා සතං දත්වා ලභන්ති, ආසන්නෙ පකතිකථං සවනට්ඨානෙ වන්දිතුකාමා පඤ්චසතානි දත්වා ලභන්ති, පාදපිට්ඨියං සීසං ඨපෙත්වා වන්දිතුකාමා සහස්සං දත්වා ලභන්ති, පාදධොවනඋදකං පත්ථයමානා දසසහස්සානි දත්වා ලභන්ති. බහිනගරතො අන්තොනගරෙ යාව මණ්ඩපා ආගච්ඡන්තියා ලද්ධධනංයෙව කොටිසතමත්තං අහොසි.

සකලජම්බුදීපො ¶ සඞ්ඛුභි, තතො සබ්බරාජානො ‘‘බ්රහ්මපජාපතියා පාදධොවනෙන ¶ අභිසෙකං කරිස්සාමා’’ති සතසහස්සං පෙසෙත්වා ලභිංසු. මණ්ඩපෙ වසන්තියා එව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. මහාපුරිසං පටිච්ච ලද්ධකුමාරො පාසාදිකො අහොසි ලක්ඛණසම්පන්නො. මහාබ්රහ්මුනො පුත්තො ජාතොති සකල ජම්බුදීපො එකකොලාහලො අහොසි. කුමාරස්ස ඛීරමණිමූලං හොතූති තතො තතො ආගතධනං කොටිසහස්සං අහොසි. එත්තාවතා නිවෙසනම්පි නිට්ඨිතං. කුමාරස්ස නාමකරණං කරිස්සාමාති නිවෙසනං සජ්ජෙත්වා කුමාරං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා මණ්ඩපෙ ජාතත්තා මණ්ඩබ්යොත්වෙව නාමං අකංසු.

කුමාරො සුඛෙන සංවඩ්ඪමානො සිප්පුග්ගහණවයපත්තොති සකලජම්බුදීපෙ සිප්පජානනකා තස්ස සන්තිකෙ ආගන්ත්වා සිප්පං සික්ඛාපෙන්ති. කුමාරො මෙධාවී පඤ්ඤවා සුතං සුතං මුතං ආවුණන්තො විය ¶ ගණ්හාති, ගහිතගහිතං සුවණ්ණඝටෙ පක්ඛිත්තතෙලං විය තිට්ඨති. යාවතා වාචුග්ගතා පරියත්ති අත්ථි, තෙන අනුග්ගහිතා නාම නාහොසි. බ්රාහ්මණා තං පරිවාරෙත්වා චරන්ති, සොපි බ්රාහ්මණභත්තො අහොසි. ගෙහෙ අසීතිබ්රාහ්මණසහස්සානි නිච්චභත්තං භුඤ්ජන්ති. ගෙහම්පිස්ස සත්තද්වාරකොට්ඨකං මහන්තං අහොසි. ගෙහෙ මඞ්ගලදිවසෙ ජම්බුදීපවාසීහි පෙසිතධනං කොටිසහස්සමත්තං අහොසි.

බොධිසත්තො ආවජ්ජෙසි – ‘‘පමත්තො නු ඛො කුමාරො අප්පමත්තො’’ති. අථස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා – ‘‘බ්රාහ්මණභත්තො ජාතො, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං හොති, තං න ජානාති, ගච්ඡාමි නං දමෙමී’’ති චීවරං පාරුපිත්වා භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා – ‘‘ද්වාරකොට්ඨකා අතිසම්බාධා, න සක්කා කොට්ඨකෙන පවිසිතු’’න්ති ආකාසෙනාගන්ත්වා අසීතිබ්රාහ්මණසහස්සානං භුඤ්ජනට්ඨානෙ ආකාසඞ්ගණෙ ඔතරි. මණ්ඩබ්යකුමාරොපි ¶ සුවණ්ණකටච්ඡුං ගාහාපෙත්වා – ‘‘ඉධ සූපං දෙථ ඉධ ඔදන’’න්ති පරිවිසාපෙන්තො බොධිසත්තං දිස්වා දණ්ඩකෙන ඝට්ටිතආසිවිසො විය කුපිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කුතො ¶ නු ආගච්ඡසි දුම්මවාසී,

ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව;

සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ,

කො රෙ තුවං හොසි අදක්ඛිණෙය්යො’’ති. (ජා. 1.15.1);

අථ නං මහාසත්තො අකුජ්ඣිත්වාව ඔවදන්තො ආහ –

‘‘අන්නං තවෙදං පකතං යසස්සි,

තං ඛජ්ජරෙ භුඤ්ජරෙ පිය්යරෙ ච;

ජානාසි මං ත්වං පරදත්තූපජීවිං,

උත්තිට්ඨ පිණ්ඩං ලභතං සපාකො’’ති. (ජා. 1.15.2);

සො නයිදං තුම්හාදිසානං පටියත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ –

‘‘අන්නං ¶ මමෙදං පකතං බ්රාහ්මණානං,

අත්ථත්ථිතං සද්දහතො මමෙදං;

අපෙහි එත්තො කිමිධට්ඨිතොසි,

න මාදිසා තුය්හං දදන්ති ජම්මා’’ති. (ජා. 1.15.3);

අථ බොධිසත්තො ‘‘දානං නාම සගුණස්සපි නිග්ගුණස්සපි යස්ස කස්සචි දාතබ්බං, යථා හි නින්නෙපි ථලෙපි පතිට්ඨාපිතං බීජං පථවීරසං ආපොරසඤ්ච ආගම්ම සම්පජ්ජති, එවං ¶ නිප්ඵලං නාම නත්ථි, සුඛෙත්තෙ වපිතබීජං විය ගුණවන්තෙ මහප්ඵලං හොතී’’ති දස්සෙතුං ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ථලෙ ච නින්නෙ ච වපන්ති බීජං,

අනූපඛෙත්තෙ ඵලමාසමානා;

එතාය සද්ධාය දදාහි දානං,

අප්පෙව ආරාධයෙ දක්ඛිණෙය්යෙ’’ති. (ජා. 1.15.4);

අථ කුමාරො කොධාභිභූතො – ‘‘කෙනිමස්ස මුණ්ඩකස්ස පවෙසො දින්නො’’ති ද්වාරරක්ඛාදයො තජ්ජෙත්වා –

‘‘ඛෙත්තානි ¶ මය්හං විදිතානි ලොකෙ,

යෙසාහං බීජානි පතිට්ඨපෙමි;

යෙ බ්රාහ්මණා ජාතිමන්තූපපන්නා,

තානීධ ඛෙත්තානි සුපෙසලානී’’ති. (ජා. 1.15.5) –

ගාථං වත්වා ‘‘ඉමං ජම්මං වෙණුපදරෙන පොථෙත්වා ගීවායං ගහෙත්වා සත්තපි ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කමිත්වා බහි නීහරථා’’ති ආහ. අථ නං මහාපුරිසො ආහ –

‘‘ගිරිං නඛෙන ඛණසි, අයො දන්තෙභි ඛාදසි;

ජාතවෙදං පදහසි, යො ඉසිං පරිභාසසී’’ති. (ජා. 1.15.9);

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා – ‘‘සචෙ ම්යායං හත්ථෙ වා පාදෙ වා ගණ්හාපෙත්වා දුක්ඛං උප්පාදෙය්ය, බහුං අපුඤ්ඤං පසවෙය්යා’’ති සත්තානුද්දයතාය වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අන්තරවීථියං ඔතරි. භගවා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො තමත්ථං පකාසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉදං වත්වාන මාතඞ්ගො, ඉසි සච්චපරක්කමො;

අන්තලික්ඛස්මිං පක්කාමි, බ්රාහ්මණානං උදික්ඛත’’න්ති. (ජා. 1.15.10);

තාවදෙව නගරරක්ඛිකදෙවතානං ජෙට්ඨකදෙවරාජා මණ්ඩබ්යස්ස ගීවං පරිවත්තෙසි. තස්ස මුඛං පරිවත්තෙතිත්වා ¶ පච්ඡාමුඛං ජාතං, අක්ඛීනි පරිවත්තානි, මුඛෙන ඛෙළං වමති, සරීරං ථද්ධං සූලෙ ආරොපිතං විය අහොසි. අසීතිසහස්සා පරිචාරකයක්ඛා අසීතිබ්රාහ්මණසහස්සානි තථෙව අකංසු. වෙගෙන ගන්ත්වා බ්රහ්මපජාපතියා ආරොචයිංසු. සා තරමානරූපා ආගන්ත්වා තං විප්පකාරං දිස්වා ගාථමාහ –

‘‘ආවෙධිතං පිට්ඨිතො උත්තමඞ්ගං,

බාහුං පසාරෙති අකම්මනෙය්යං;

සෙතානි අක්ඛීනි යථා මතස්ස,

කො මෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති. (ජා. 1.15.11);

අථස්සා ¶ ආරොචෙසුං –

‘‘ඉධාගමා සමණො දුම්මවාසී,

ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව,

සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ,

සො තෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති. (ජා. 1.15.12);

සා සුත්වාව අඤ්ඤාසි – ‘‘මය්හං යසදායකො අය්යො අනුකම්පාය පුත්තස්ස පමත්තභාවං ඤත්වා ආගතො භවිස්සතී’’ති. තතො උපට්ඨාකෙ පුච්ඡි –

‘‘කතමං ¶ දිසං අගමා භූරිපඤ්ඤො,

අක්ඛාථ මෙ මාණවා එතමත්ථං;

ගන්ත්වාන තං පටිකරෙමු අච්චයං,

අප්පෙව නං පුත්ත ලභෙමු ජීවිත’’න්ති. (ජා. 1.15.13);

තෙ ආහංසු –

‘‘වෙහායසං අගමා භූරිපඤ්ඤො,

පථද්ධුනො පන්නරසෙව චන්දො;

අපිචාපි ¶ සො පුරිමදිසං අගච්ඡි,

සච්චප්පටිඤ්ඤො ඉසි සාධුරූපො’’ති. (ජා. 1.15.14);

මහාපුරිසොපි අන්තරවීථියං ඔතිණ්ණට්ඨානතො පට්ඨාය – ‘‘මය්හං පදවළඤ්ජං හත්ථිඅස්සාදීනං වසෙන මා අන්තරධායිත්ථ, දිට්ඨමඞ්ගලිකායෙව නං පස්සතු, මා අඤ්ඤෙ’’ති අධිට්ඨහිත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා යාපනමත්තං මිස්සකොදනං ගහෙත්වා පටික්කමනසාලායං නිසින්නො භුඤ්ජිත්වා ථොකං භුත්තාවසෙසං භික්ඛාභාජනෙයෙව ඨපෙසි. දිට්ඨමඞ්ගලිකාපි පාසාදා ඔරුය්හ අන්තරවීථිං පටිපජ්ජමානා පදවළඤ්ජං දිස්වා – ‘‘ඉදං මය්හං යසදායකස්ස අය්යස්ස පද’’න්ති පදානුසාරෙනාගන්ත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ, දාසෙන කතාපරාධං මය්හං ඛමථ, න හි තුම්හෙ කොධවසිකා නාම, දෙථ මෙ පුත්තස්ස ජීවිත’’න්ති.

එවඤ්ච පන වත්වා –

‘‘ආවෙධිතං ¶ පිට්ඨිතො උත්තමඞ්ගං,

බාහුං පසාරෙති අකම්මනෙය්යං;

සෙතානි අක්ඛීනි යථා මතස්ස,

කො මෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති. (ජා. 1.15.15) –

ගාථං ¶ අභාසි. මහාපුරිසො ආහ – ‘‘න මයං එවරූපං කරොම, පබ්බජිතං පන හිංසන්තෙ දිස්වා පබ්බජිතෙසු සගාරවාහි භූතයක්ඛදෙවතාහි කතං භවිස්සතී’’ති.

කෙවලං, භන්තෙ, තුම්හාකං මනොපදොසො මා හොතු, දෙවතාහි කතං හොතු, සුඛමාපයා ¶ , භන්තෙ, දෙවතා, අපිචාහං, භන්තෙ, කථං පටිපජ්ජාමීති. තෙන හි ඔසධං තෙ කථෙස්සාමි, මම භික්ඛාභාජනෙ භුත්තාවසෙසං භත්තමත්ථි, තත්ථ ථොකං උදකං ආසිඤ්චිත්වා ථොකං ගහෙත්වා තව පුත්තස්ස මුඛෙ පක්ඛිප, අවසෙසං උදකචාටියං ආලොළෙත්වා අසීතියා බ්රාහ්මණසහස්සානං මුඛෙ පක්ඛිපාති. සා එවං කරිස්සාමීති භත්තං ගහෙත්වා මහාපුරිසං වන්දිත්වා ගන්ත්වා තථා අකාසි.

මුඛෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ ජෙට්ඨකදෙවරාජා – ‘‘සාමිම්හි සයං භෙසජ්ජං කරොන්තෙ අම්හෙහි න සක්කා කිඤ්චි කාතු’’න්ති කුමාරං විස්සජ්ජෙසි. සොපි ඛිපිත්වා කිඤ්චි දුක්ඛං අප්පත්තපුබ්බො විය පකතිවණ්ණො අහොසි. අථ නං මාතා අවොච – ‘‘පස්ස තාත තව කුලුපකානං හිරොත්තප්පරහිතානං විප්පකාරං, සමණා පන න එවරූපා හොන්ති, සමණෙ තාත භොජෙය්යාසී’’ති. තතො සෙසකං උදකචාටියං ආලුළාපෙත්වා බ්රාහ්මණානං මුඛෙ පක්ඛිපාපෙසි. යක්ඛා තාවදෙව විස්සජ්ජෙත්වා පලායිංසු. බ්රාහ්මණා ඛිපිත්වා ඛිපිත්වා උට්ඨහිත්වා කිං අම්හාකං මුඛෙ පක්ඛිත්තන්ති පුච්ඡිංසු. මාතඞ්ගඉසිස්ස උච්ඡිට්ඨභත්තන්ති. තෙ ‘‘චණ්ඩාලස්ස උච්ඡිට්ඨකං ඛාදාපිතම්හා, අබ්රාහ්මණා දානිම්හා ජාතා, ඉදානි නො බ්රාහ්මණා ‘අසුද්ධබ්රාහ්මණා ඉමෙ’ති සම්භොගං න දස්සන්තී’’ති තතො පලායිත්වා මජ්ඣරට්ඨං ගන්ත්වා මජ්ඣරාජස්ස නගරෙ අග්ගාසනිකා බ්රාහ්මණා නාම මයන්ති රාජගෙහෙ භුඤ්ජන්ති.

තස්මිං සමයෙ බොධිසත්තො පාපනිග්ගහං කරොන්තො මානජාතිකෙ නිම්මදයන්තො විචරති. අථෙකො ‘‘ජාතිමන්තතාපසො නාම මයා සදිසො ¶ නත්ථී’’ති අඤ්ඤෙසු සඤ්ඤම්පි න කරොති. බොධිසත්තො තං ගඞ්ගාතීරෙ වසමානං දිස්වා ‘‘මානනිග්ගහමස්ස කරිස්සාමී’’ති තත්ථ අගමාසි ¶ . තං ජාතිමන්තතාපසො පුච්ඡි – ‘‘කිං ජච්චො භව’’න්ති? චණ්ඩාලො අහං ආචරියාති. අපෙහි චණ්ඩාල අපෙහි චණ්ඩාල, හෙට්ඨාගඞ්ගාය වස, මා උපරිගඞ්ගාය උදකං උච්ඡිට්ඨමකාසීති.

බොධිසත්තො ¶ – ‘‘සාධු ආචරිය, තුම්හෙහි වුත්තට්ඨානෙ වසිස්සාමී’’ති හෙට්ඨාගඞ්ගාය වසන්තො ‘‘ගඞ්ගාය උදකං පටිසොතං සන්දතූ’’ති අධිට්ඨාසි. ජාතිමන්තතාපසො පාතොව ගඞ්ගං ඔරුය්හ උදකං ආචමති, ජටා ධොවති. බොධිසත්තො දන්තකට්ඨං ඛාදන්තො පිණ්ඩං පිණ්ඩං ඛෙළං උදකෙ පාතෙති. දන්තකට්ඨකුච්ඡිට්ඨකම්පි තත්ථෙව පවාහෙති. යථා චෙ තං අඤ්ඤත්ථ අලග්ගිත්වා තාපසස්සෙව ජටාසු ලග්ගති, තථා අධිට්ඨාසි. ඛෙළම්පි දන්තකට්ඨම්පි තාපසස්ස ජටාසුයෙව පතිට්ඨාති.

තාපසො චණ්ඩාලස්සිදං කම්මං භවිස්සතීති විප්පටිසාරී හුත්වා ගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉදං, භො චණ්ඩාල, ගඞ්ගාය උදකං තයා පටිසොතගාමිකත’’න්ති? ආම ආචරිය. තෙන හි ත්වං හෙට්ඨාගඞ්ගාය මා වස, උපරිගඞ්ගාය වසාති. සාධු ආචරිය, තුම්හෙහි වුත්තට්ඨානෙ වසිස්සාමීති තත්ථ වසන්තො ඉද්ධිං පටිප්පස්සම්භෙසි, උදකං යථාගතිකමෙව ජාතං. පුන තාපසො තදෙව බ්යසනං පාපුණි. සො පුන ගන්ත්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි, – ‘‘භො චණ්ඩාල, ත්වමිදං ගඞ්ගාය උදකං කාලෙන පටිසොතගාමිං කාලෙන අනුසොතගාමිං කරොසී’’ති? ආම ආචරිය. චණ්ඩාල, ‘‘ත්වං සුඛවිහාරීනං පබ්බජිතානං සුඛෙන වසිතුං න දෙසි, සත්තමෙ තෙ දිවසෙ සත්තධා මුද්ධා ඵලතූ’’ති. සාධු අචරිය, අහං පන සූරියස්ස උග්ගන්තුං න දස්සාමීති.

අථ මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘එතස්ස අභිසාපො එතස්සෙව උපරි පතිස්සති, රක්ඛාමි න’’න්ති සත්තානුද්දයතාය පුනදිවසෙ ඉද්ධියා සූරියස්ස උග්ගන්තුං න අදාසි. ඉද්ධිමතො ඉද්ධිවිසයො ¶ නාම අචින්තෙය්යො, තතො පට්ඨාය අරුණුග්ගං න පඤ්ඤායති, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො නත්ථි, කසිවණිජ්ජාදීනි කම්මානි පයොජෙන්තො නාම නත්ථි.

මනුස්සා – ‘‘යක්ඛාවට්ටො නු ඛො අයං භූතදෙවට්ටොනාගසුපණ්ණාවට්ටො’’ති උපද්දවප්පත්තා ‘‘කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘රාජකුලං නාම මහාපඤ්ඤං, ලොකස්ස හිතං චින්තෙතුං සක්කොති, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති රාජකුලං ගන්ත්වා ¶ තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා සුත්වා භීතොපි අභීතාකාරං කත්වා – ‘‘මා තාතා භායථ, ඉමං කාරණං ගඞ්ගාතීරවාසී ජාතිමන්තතාපසො ජානිස්සති, තං පුච්ඡිත්වා නික්කඞ්ඛා භවිස්සාමා’’ති කතිපයෙහෙව අත්ථචරකෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං තාපසං උපසඞ්කමිත්වා කතපටිසන්ථාරො තමත්ථං පුච්ඡි. තාපසො ආහ – ‘‘ආම මහාරාජ, එකො ¶ චණ්ඩාලො අත්ථි, සො ඉමං ගඞ්ගාය උදකං කාලෙන අනුසොතගාමිං කාලෙන පතිසොතගාමිං කරොති, මයා තදත්ථං කිඤ්චි කථිතං අත්ථි, තං පුච්ඡථ, සො ජානිස්සතී’’ති.

රාජා මාතඞ්ගඉසිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, අරුණස්ස උග්ගන්තුං න දෙථා’’ති පුච්ඡි. ආම, මහාරාජාති. කිං කාරණා භන්තෙති? ජාතිමන්තතාපසකාරණා, මහාරාජ, ජාතිමන්තතාපසෙන ආගන්ත්වා මං වන්දිත්වා ඛමාපිතකාලෙ දස්සාමි මහාරාජාති. රාජා ගන්ත්වා ‘‘එථ ආචරිය, තාපසං ඛමාපෙථා’’ති ආහ. නාහං, මහාරාජ, චණ්ඩාලං වන්දාමීති. මා ආචරිය, එවං කරොථ, ජනපදස්ස මුඛං පස්සථාති. සො පුන පටික්ඛිපියෙව. රාජා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘ආචරියො ඛමාපෙතුං න ඉච්ඡිතී’’ති ආහ. අඛමාපිතෙ අහං සූරියං න මුඤ්චාමීති. රාජා ‘‘අයං ඛමාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං අඛමාපිතෙ සූරියං න මුඤ්චති, කිං අම්හාකං තෙන තාපසෙන, ලොකං ඔලොකෙස්සාමා’’ති ‘‘ගච්ඡථ, භො, තාපසසන්තිකං, තං හත්ථෙසු ච පාදෙසු ච ගහෙත්වා මාතඞ්ගඉසිස්ස පාදමූලෙ නෙත්වා නිපජ්ජාපෙත්වා ඛමාපෙථ එතස්ස ජනපදානුද්දයතං පටිච්චා’’ති ආහ. තෙ රාජපුරිසා ගන්ත්වා තං තථා කත්වා ආනෙත්වා මාතඞ්ගඉසිස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ඛමාපෙසුං.

අහං නාම ඛමිතබ්බං ඛමාමි, අපිච ඛො පන එතස්ස කථා එතස්සෙව උපරි පතිස්සති. මයා සූරියෙ විස්සජ්ජිතෙ සූරියරස්මි එතස්ස මත්ථකෙ පතිස්සති, අථස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සති. තඤ්ච ඛො පනෙස බ්යසනං මා පාපුණාතු, එථ තුම්හෙ එතං ගලප්පමාණෙ උදකෙ ඔතාරෙත්වා මහන්තං මත්තිකාපිණ්ඩමස්ස සීසෙ ඨපෙථ. අථාහං සූරියං විස්සජ්ජිස්සාමි. සූරියරස්මි මත්තිකාපිණ්ඩෙ පතිත්වා තං සත්තධා භින්දිස්සති. අථෙස මත්තිකාපිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන තිත්ථෙන උත්තරතු, ඉති නං වදථ, එවමස්ස සොත්ථි භවිස්සතීති. තෙ මනුස්සා ‘‘එවං කරිස්සාමා’’ති තථා කාරෙසුං. තස්සාපි තථෙව සොත්ථි ජාතා. සො තතො පට්ඨාය – ‘‘ජාති ¶ නාම අකාරණං, පබ්බජිතානං අබ්භන්තරෙ ගුණොව කාරණ’’න්ති ජාතිගොත්තමානං පහාය නිම්මදො අහොසි.

ඉති ජාතිමන්තතාපසෙ දමිතෙ මහාජනො බොධිසත්තස්ස ථාමං අඤ්ඤාසි, මහාකොලාහලං ජාතං. රාජා අත්තනො නගරං ගමනත්ථාය බොධිසත්තං යාචි. මහාසත්තො ¶ පටිඤ්ඤං දත්වා තානි ච ¶ අසීතිබ්රාහ්මණසහස්සානි දමෙස්සාමි, පටිඤ්ඤඤ්ච මොචෙස්සාමීති මජ්ඣරාජස්ස නගරං අගමාසි. බ්රාහ්මණා බොධිසත්තං දිස්වාව – භො, ‘‘අයං සො, භො මහාචොරො, ආගතො, ඉදානෙව සබ්බෙ එතෙ මය්හං උච්ඡිට්ඨකං ඛාදිත්වා අබ්රාහ්මණා ජාතාති අම්හෙ පාකටෙ කරිස්සති, එවං නො ඉධාපි ආවාසො න භවිස්සති, පටිකච්චෙව මාරෙස්සාමා’’ති රාජානං පුන උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු – ‘‘තුම්හෙ, මහාරාජ, එතං චණ්ඩාලපබ්බජිතං මා සාධුරූපොති මඤ්ඤිත්ථ, එස ගරුකමන්තං ජානාති, පථවිං ගහෙත්වා ආකාසං කරොති, ආකාසං පථවිං, දූරං ගහෙත්වා සන්තිකං කරොති, සන්තිකං දූරං, ගඞ්ගං නිවත්තෙත්වා උද්ධගාමිනිං කරොති, ඉච්ඡන්තො පථවිං උක්ඛිපිත්වා පාතෙතුං මඤ්ඤෙ සක්කොති. පරස්ස වා චිත්තං නාම සබ්බකාලං න සක්කා ගහෙතුං, අයං ඉධ පතිට්ඨං ලභන්තො තුම්හාකං රජ්ජම්පි නාසෙය්ය, ජීවිතන්තරායම්පි වංසුපච්ඡෙදම්පි කරෙය්ය, අම්හාකං වචනං කරොථ, මහාරාජ, අජ්ජෙව ඉමං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති.

රාජානො නාම පරපත්තියා හොන්ති, ඉති සො බහූනං කථාවසෙන නිට්ඨං ගතො. බොධිසත්තො පන නගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා උදකඵාසුකට්ඨානෙ මිස්සකොදනං භුඤ්ජිත්වා රාජුය්යානං ගන්ත්වා නිරාපරාධතාය නිරාසඞ්කො මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි. අතීතෙ චත්තාලීස, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීතිකප්පෙ අනුස්සරිතුං සමත්ථඤාණස්ස ¶ අනාවජ්ජනතාය මුහුත්තමත්තකෙ කාලෙ සති නප්පහොති, රාජා අඤ්ඤං අජානාපෙත්වා සයමෙව ගන්ත්වා නිරාවජ්ජනතාය පමාදෙන නිසින්නං මහාපුරිසං අසිනා පහරිත්වා ද්වෙ භාගෙ අකාසි. ඉමස්ස රඤ්ඤො විජිතෙ අට්ඨමං ලොහකූටවස්සං, නවමං කලලවස්සං වස්සි. ඉති ඉමස්සාපි රට්ඨෙ නව වුට්ඨියො පතිතා. සො ච රාජා සපරිසො මහානිරයෙ නිබ්බත්තො. තෙනාහ සංකිච්චපණ්ඩිතො –

‘‘උපහච්ච ¶ මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;

සපාරිසජ්ජො උච්ඡින්නො, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහූති’’. (ජා. 2.19.96) –

එවං මජ්ඣාරඤ්ඤස්ස අරඤ්ඤභූතභාවො වෙදිතබ්බො. මාතඞ්ගස්ස පන ඉසිනො වසෙන තදෙව මාතඞ්ගාරඤ්ඤන්ති වුත්තං.

66. පඤ්හපටිභානානීති ¶ පඤ්හබ්යාකරණානි. පච්චනීකං කතබ්බන්ති පච්චනීකං කාතබ්බං. අමඤ්ඤිස්සන්ති විලොමභාගං ගණ්හන්තො විය අහොසින්ති අත්ථො.

67. අනුවිච්චකාරන්ති අනුවිචාරෙත්වා චින්තෙත්වා තුලයිත්වා කාතබ්බං කරොහීති වුත්තං හොති. සාධු හොතීති සුන්දරො හොති. තුම්හාදිසස්මිඤ්හි මං දිස්වා මං සරණං ගච්ඡන්තෙ නිගණ්ඨං දිස්වා නිගණ්ඨං සරණං ගච්ඡන්තෙ – ‘‘කිං අයං උපාලි දිට්ඨදිට්ඨමෙව සරණං ගච්ඡතී’’ති? ගරහා උප්පජ්ජිස්සති, තස්මා අනුවිච්චකාරො තුම්හාදිසානං සාධූති දස්සෙති. පටාකං පරිහරෙය්යුන්ති තෙ කිර එවරූපං සාවකං ලභිත්වා ¶ – ‘‘අසුකො නාම රාජා වා රාජමහාමත්තො වා සෙට්ඨි වා අම්හාකං සරණං ගතො සාවකො ජාතො’’ති පටාකං උක්ඛිපිත්වා නගරෙ ඝොසෙන්තා ආහිණ්ඩන්ති. කස්මා? එවං නො මහන්තභාවො ආවි භවිස්සතීති ච, සචෙ තස්ස ‘‘කිමහං එතෙසං සරණං ගතො’’ති විප්පටිසාරො උප්පජ්ජෙය්ය, තම්පි සො ‘‘එතෙසං මෙ සරණගතභාවං බහූ ජානන්ති, දුක්ඛං ඉදානි පටිනිවත්තිතු’’න්ති විනොදෙත්වා න පටික්කමිස්සතීති ච. ‘‘තෙනාහ පටාකං පරිහරෙය්යු’’න්ති.

68. ඔපානභූතන්ති පටියත්තඋදපානො විය ඨිතං. කුලන්ති තව නිවෙසනං. දාතබ්බං මඤ්ඤෙය්යාසීති පුබ්බෙ දසපි වීසතිපි සට්ඨිපි ජනෙ ආගතෙ දිස්වා නත්ථීති අවත්වා දෙති. ඉදානි මං සරණං ගතකාරණමත්තෙනව මා ඉමෙසං දෙය්යධම්මං, උපච්ඡින්දිත්ථ, සම්පත්තානඤ්හි දාතබ්බමෙවාති ඔවදති. සුතමෙතං, භන්තෙති කුතො සුතං? නිගණ්ඨානං සන්තිකා, තෙ කිර කුලඝරෙසු එවං පකාසෙන්ති – ‘‘මයං ‘යස්ස කස්සචි සම්පත්තස්ස දාතබ්බ’න්ති වදාම, සමණො පන ගොතමො ‘මය්හමෙව දානං දාතබ්බං…පෙ… න අඤ්ඤෙසං සාවකානං දින්නං මහප්ඵල’න්ති වදතී’’ති. තං සන්ධාය අයං ගහපති ‘‘සුතමෙත’’න්ති ආහ.

69. අනුපුබ්බිං ¶ කථන්ති දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගං, සග්ගානන්තරං මග්ගන්ති එවං අනුපටිපාටිකථං. තත්ථ ¶ දානකථන්ති ඉදං දානං නාම සුඛානං නිදානං, සම්පත්තීනං මූලං, භොගානං පතිට්ඨා, විසමගතස්ස තාණං ලෙණං ගතිපරායණං, ඉධලොකපරලොකෙසු දානසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි. ඉදඤ්හි අවස්සයට්ඨෙන රතනමයසීහාසනසදිසං, පතිට්ඨානට්ඨෙන මහාපථවිසදිසං, ආලම්බනට්ඨෙන ආලම්බනරජ්ජුසදිසං. ඉදඤ්හි ¶ දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන නාවා, සමස්සාසනට්ඨෙන සඞ්ගාමසූරො, භයපරිත්තාණට්ඨෙන සුසඞ්ඛතනගරං, මච්ඡෙරමලාදීහි අනුපලිත්තට්ඨෙන පදුමං, තෙසං නිදහනට්ඨෙන අග්ගි, දුරාසදට්ඨෙන ආසීවිසො. අසන්තාසනට්ඨෙන සීහො, බලවන්තට්ඨෙන හත්ථී, අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන සෙතවසභො, ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨෙන වලාහකො අස්සරාජා. දානං නාමෙභං මය්හං ගතමග්ගො, මය්හෙවෙසො වංසො, මයා දස පාරමියො පූරෙන්තෙන වෙලාමමහායඤ්ඤො, මහාගොවින්දමහායඤ්ඤො මහාසුදස්සනමහායඤ්ඤො, වෙස්සන්තරමහායඤ්ඤොති අනෙකමහායඤ්ඤා පවත්තිතා, සසභූතෙන ජලිතෙ අග්ගික්ඛන්ධෙ අත්තානං නිය්යාදෙන්තෙන සම්පත්තයාචකානං චිත්තං ගහිතං. දානඤ්හි ලොකෙ සක්කසම්පත්තිං දෙති, මාරසම්පත්තිං දෙති, බ්රහ්මසම්පත්තිං දෙති, චක්කවත්තිසම්පත්තිං දෙති, සාවකපාරමීඤාණං, පච්චෙකබොධිඤාණං, අභිසම්බොධිඤාණං දෙතීති එවමාදිං දානගුණපටිසංයුත්තං කථං.

යස්මා පන දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොති, තස්මා තදනතරං සීලකථං කථෙසි. සීලකථන්ති සීලං නාමෙතං අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ¶ ගති පරායණං, සීලං නාමෙතං මම වංසො, අහං සඞ්ඛපාලනාගරාජකාලෙ, භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ, චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ, සීලවනාගරාජකාලෙ, මාතුපොසකහත්ථිරාජකාලෙ, ඡද්දන්තහත්ථිරාජකාලෙති අනන්තෙසු අත්තභාවෙසු සීලං පරිපූරෙසිං. ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනඤ්හි සීලසදිසො අවස්සයො, සීලසදිසා පතිට්ඨා, ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි, සීලාලඞ්කාරසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථි, සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථි, සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථි. සීලාලඞ්කාරෙන හි අලඞ්කතං සීලකුසුමපිළන්ධනං සීලගන්ධානුලිත්තං ¶ සදෙවකොපි ලොකො ඔලොකෙන්තො තිත්තිං න ගච්ඡතීති එවමාදිං සීලගුණපටිසංයුත්තං කථං.

ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලබ්භතීති දස්සෙතුං සීලානන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. සග්ගකථන්ති අයං සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, නිච්චමෙත්ථ කීළා, නිච්චං සම්පත්තියො ලබ්භන්ති, චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්ති, තාවතිංසා තිස්සො ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානීති එවමාදිං සග්ගගුණපටිසංයුත්තං කථං. සග්ගසම්පත්තිං කථයන්තානඤ්හි බුද්ධානං මුඛං නප්පහොති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අනෙකපරියායෙන ඛො අහං, භික්ඛවෙ, සග්ගකථං කථෙය්ය’’න්තිආදි (ම. නි. 3.255).

එවං ¶ සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පුන හත්ථිං අලඞ්කරිත්වා තස්ස සොණ්ඩං ඡින්දන්තො විය – ‘‘අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අද්ධුවො, න එත්ථ ඡන්දරාගො කාතබ්බො’’ති දස්සනත්ථං – ‘‘අප්පස්සාදා කාමා වුත්තා මයා බහුදුක්ඛා ¶ බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (පාචි. 417; ම. නි. 1.235) නයෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං කථෙසි. තත්ථ ආදීනවොති දොසො. ඔකාරොති අවකාරො ලාමකභාවො. සංකිලෙසොති තෙහි සත්තානං සංසාරෙ සංකිලිස්සනං. යථාහ ‘‘කිලිස්සන්ති වත, භො, සත්තා’’ති (ම. නි. 2.351).

එවං කාමාදීනවෙන තජ්ජිත්වා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. කල්ලචිත්තන්ති අරොගචිත්තං. සාමුක්කංසිකාති සාමං උක්කංසිකා අත්තනායෙව ගහෙත්වා උද්ධරිත්වා ගහිතා, සයම්භූඤාණෙන දිට්ඨා, අසාධාරණා අඤ්ඤෙසන්ති අත්ථො. කා පනෙසාති, අරියසච්චදෙසනා? තෙනෙවාහ – ‘‘දුක්ඛං සමුදයං නිරොධං මග්ග’’න්ති.

විරජං වීතමලන්ති රාගරජාදීනං අභාවා විරජං, රාගමලාදීනං විගතත්තා වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති උපරි බ්රහ්මායුසුත්තෙ තිණ්ණං මග්ගානං, චූළරාහුලොවාදෙ ආසවක්ඛයස්සෙතං නාමං. ඉධ පන සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං ‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ආහ. තඤ්හි නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන එවං සබ්බසඞ්ඛතං පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති.

දිට්ඨො ¶ අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. තිණ්ණා ¶ විචිකිච්ඡා අනෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. විගතා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති වෙසාරජ්ජං පත්තො. කත්ථ? සත්ථු සාසනෙ. නාස්ස පරො පච්චයො, න පරස්ස සද්ධාය එත්ථ වත්තතීති අපරප්පච්චයො.

70. චිත්තෙන සම්පටිච්ඡමානො අභිනන්දිත්වා, වාචාය පසංසමානො අනුමොදිත්වා. ආවරාමීති ථකෙමි පිදහාමි. අනාවටන්ති න ආවරිතං විවටං උග්ඝාටිතං.

71. අස්සොසි ඛො දීඝතපස්සීති සො කිර තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය – ‘‘පණ්ඩිතො ගහපති ¶ , සමණො ච ගොතමො දස්සනසම්පන්නො නිය්යානිකකථො, දස්සනෙපි තස්ස පසීදිස්සති, ධම්මකථායපි පසීදිස්සති, පසීදිත්වා සරණං ගමිස්සති, ගතො නු ඛො සරණං ගහපති න තාව ගතො’’ති ඔහිතසොතොව හුත්වා විචරති. තස්මා පඨමංයෙව අස්සොසි.

72. තෙන හි සම්මාති බලවසොකෙන අභිභූතො ‘‘එත්ථෙව තිට්ඨා’’ති වචනං සුත්වාපි අත්ථං අසල්ලක්ඛෙන්තො දොවාරිකෙන සද්ධිං සල්ලපතියෙව.

මජ්ඣිමාය ද්වාරසාලායාන්ති යස්ස ඝරස්ස සත්ත ද්වාරකොට්ඨකා, තස්ස සබ්බඅබ්භන්තරතො වා සබ්බබාහිරතො වා පට්ඨාය චතුත්ථද්වාරකොට්ඨකො, යස්ස පඤ්ච, තස්ස තතියො, යස්ස තයො, තස්ස දුතියො ද්වාරකොට්ඨකො මජ්ඣිමද්වාරසාලා නාම. එකද්වාරකොට්ඨකස්ස පන ඝරස්ස මජ්ඣට්ඨානෙ මඞ්ගලත්ථම්භං නිස්සාය මජ්ඣිමද්වාරසාලා. තස්ස පන ගෙහස්ස සත්ත ද්වාරකොට්ඨකා, පඤ්චාතිපි වුත්තං.

73. අග්ගන්තිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. යං සුදන්ති එත්ථ යන්ති යං නාටපුත්තං. සුදන්ති නිපාතමත්තං. පරිග්ගහෙත්වාති තෙනෙව උත්තරාසඞ්ගෙන උදරෙ පරික්ඛිපන්තො ගහෙත්වා. නිසීදාපෙතීති ¶ සණිකං ආචරිය, සණිකං ආචරියාති මහන්තං තෙලඝටං ඨපෙන්තො විය නිසීදාපෙති. දත්තොසීති කිං ජළොසි ජාතොති අත්ථො. පටිමුක්කොති සීසෙ පරික්ඛිපිත්වා ¶ ගහිතො. අණ්ඩහාරකොතිආදිං දුට්ඨුල්ලවචනම්පි සමානං උපට්ඨාකස්ස අඤ්ඤථාභාවෙන උප්පන්නබලවසොකතාය ඉදං නාම භණාමීති අසල්ලක්ඛෙත්වාව භණති.

74. භද්දිකා, භන්තෙ, ආවට්ටනීති නිගණ්ඨො මායමෙව සන්ධාය වදති, උපාසකො අත්තනා පටිවිද්ධං සොතාපත්තිමග්ගං. තෙන හීති නිපාතමත්තමෙතං, භන්තෙ, උපමං තෙ කරිස්සාමිච්චෙව අත්ථො. කාරණවචනං වා, යෙන කාරණෙන තුම්හාකං සාසනං අනිය්යානිකං, මම සත්ථු නිය්යානිකං, තෙන කාරණෙන උපමං තෙ කරිස්සාමීති වුත්තං හොති.

75. උපවිජඤ්ඤාති විජායනකාලං උපගතා. මක්කටච්ඡාපකන්ති මක්කටපොතකං. කිණිත්වා ආනෙහීති මූලං දත්වාව ආහර. ආපණෙසු හි සවිඤ්ඤාණකම්පි අවිඤ්ඤාණකම්පි මක්කටාදිකීළනභණ්ඩකං ¶ වික්කිණන්ති. තං සන්ධායෙතං ආහ. රජිතන්ති බහලබහලං පීතාවලෙපනරඞ්ගජාතං ගහෙත්වා රජිත්වා දින්නං ඉමං ඉච්ඡාමීති අත්ථො. ආකොටිතපච්චාකොටිතන්ති ආකොටිතඤ්චෙව පරිවත්තෙත්වා පුනප්පුනං ආකොටිතඤ්ච. උභතොභාගවිමට්ඨන්ති මණිපාසාණෙන උභොසු ¶ පස්සෙසු සුට්ඨු විමට්ඨං ඝට්ටෙත්වා උප්පාදිතච්ඡවිං.

රඞ්ගක්ඛමො හි ඛොති සවිඤ්ඤාණකම්පි අවිඤ්ඤාණකම්පි රඞ්ගං පිවති. තස්මා එවමාහ. නො ආකොට්ටනක්ඛමොති සවිඤ්ඤාණකස්ස තාව ආකොට්ටනඵලකෙ ඨපෙත්වා කුච්ඡියං ආකොටිතස්ස කුච්ඡි භිජ්ජති, කරීසං නික්ඛමති. සෙසී ආකොටිතස්ස සීසං භිජ්ජති, මත්තලුඞ්ගං නික්ඛමති. අවිඤ්ඤාණකො ඛණ්ඩඛණ්ඩිතං ගච්ඡති. තස්මා එවමාහ. නො විමජ්ජනක්ඛමොති සවිඤ්ඤාණකො මණිපාසාණෙන විමද්දියමානො නිල්ලොමතං නිච්ඡවිතඤ්ච ආපජ්ජති, අවිඤ්ඤාණකොපි වචුණ්ණකභාවං ආපජ්ජති. තස්මා එවමාහ. රඞ්ගක්ඛමො හි ඛො බාලානන්ති බාලානං මන්දබුද්ධීනං රඞ්ගක්ඛමො, රාගමත්තං ජනෙති, පියො හොති. පණ්ඩිතානං පන නිගණ්ඨවාදො වා අඤ්ඤො වා භාරතරාමසීතාහරණාදි නිරත්ථකකථාමග්ගො අප්පියොව හොති. නො අනුයොගක්ඛමො, නො විමජ්ජනක්ඛමොති අනුයොගං වා වීමංසං වා න ඛමති, ථුසෙ කොට්ටෙත්වා තණ්ඩුලපරියෙසනං විය කදලියං සාරගවෙසනං විය ච රිත්තකො තුච්ඡකොව හොති. රඞ්ගක්ඛමො චෙව පණ්ඩිතානන්ති ¶ චතුසච්චකථා හි පණ්ඩිතානං පියා හොති, වස්සසතම්පි සුණන්තො තිත්තිං න ගච්ඡති. තස්මා එවමාහ. බුද්ධවචනං පන යථා යථාපි ඔගාහිස්සති මහාසමුද්දො විය ගම්භීරමෙව හොතීති ‘‘අනුයොගක්ඛමො ච විමජ්ජනක්ඛමො චා’’ති ආහ. සුණොහි ¶ යස්සාහං සාවකොති තස්ස ගුණෙ සුණාහීති භගවතො වණ්ණෙ වත්තුං ආරද්ධො.

76. ධීරස්සාති ධීරං වුච්චති පණ්ඩිච්චං, යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, තෙන සමන්නාගතස්ස ධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදට්ඨානාට්ඨානකුසලස්ස පණ්ඩිතස්සාහං සාවකො, සො මය්හං සත්ථාති එවං සබ්බපදෙසු සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පභින්නඛීලස්සාති භින්නපඤ්චචෙතොඛිලස්ස. සබ්බපුථුජ්ජනෙ විජිනිංසු විජිනන්ති විජිනිස්සන්ති වාති විජයා. කෙ තෙ, මච්චුමාරකිලෙසමාරදෙවපුත්තමාරාති? තෙ විජිතා විජයා එතෙනාති විජිතවිජයො. භගවා, තස්ස විජිතවිජයස්ස. අනීඝස්සාති කිලෙසදුක්ඛෙනපි විපාකදුක්ඛෙනපි නිද්දුක්ඛස්ස. සුසමචිත්තස්සාති දෙවදත්තධනපාලකඅඞ්ගුලිමාලරාහුලථෙරාදීසුපි දෙවමනුස්සෙසු සුට්ඨු සමචිත්තස්ස. වුද්ධසීලස්සාති ¶ වඩ්ඪිතාචාරස්ස. සාධුපඤ්ඤස්සාති සුන්දරපඤ්ඤස්ස. වෙසමන්තරස්සාති රාගාදිවිසමං තරිත්වා විතරිත්වා ඨිතස්ස. විමලස්සාති විගතරාගාදිමලස්ස.

තුසිතස්සාති තුට්ඨචිත්තස්ස. වන්තලොකාමිසස්සාති වන්තකාමගුණස්ස. මුදිතස්සාති මුදිතාවිහාරවසෙන මුදිතස්ස, පුනරුත්තමෙව වා එතං. පසාදවසෙන හි එකම්පි ගුණං පුනප්පුනං වදතියෙව. කතසමණස්සාති ¶ කතසාමඤ්ඤස්ස, සමණධම්මස්ස මත්ථකං පත්තස්සාති අත්ථො. මනුජස්සාති ලොකවොහාරවසෙන එකස්ස සත්තස්ස. නරස්සාති පුනරුත්තං. අඤ්ඤථා වුච්චමානෙ එකෙකගාථාය දස ගුණා නප්පහොන්ති.

වෙනයිකස්සාති සත්තානං විනායකස්ස. රුචිරධම්මස්සාති සුචිධම්මස්ස. පභාසකස්සාති ඔභාසකස්ස. වීරස්සාති වීරියසම්පන්නස්ස. නිසභස්සාති උසභවසභනිසභෙසු සබ්බත්ථ අප්පටිසමට්ඨෙන නිසභස්ස. ගම්භීරස්සාති ගම්භීරගුණස්ස, ගුණෙහි වා ගම්භීරස්ස. මොනපත්තස්සාති ඤාණපත්තස්ස. වෙදස්සාති වෙදො වුච්චති ඤාණං, තෙන සමන්නාගතස්ස. ධම්මට්ඨස්සාති ධම්මෙ ඨිතස්ස. සංවුතත්තස්සාති පිහිතත්තස්ස.

නාගස්සාති ¶ චතූහි කාරණෙහි නාගස්ස. පන්තසෙනස්සාති පන්තසෙනාසනස්ස. පටිමන්තකස්සාති පටිමන්තනපඤ්ඤාය සමන්නාගතස්ස. මොනස්සාති මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන සමන්නාගතස්ස, ධුතකිලෙසස්ස වා. දන්තස්සාති නිබ්බිසෙවනස්ස.

ඉසිසත්තමස්සාති විපස්සිආදයො ඡ ඉසයො උපාදාය සත්තමස්ස. බ්රහ්මපත්තස්සාති ¶ සෙට්ඨපත්තස්ස. න්හාතකස්සාති න්හාතකිලෙසස්ස. පදකස්සාති අක්ඛරාදීනි සමොධානෙත්වා ගාථාපදකරණකුසලස්ස. විදිතවෙදස්සාති විදිතඤාණස්ස. පුරින්දදස්සාති සබ්බපඨමං ධම්මදානදායකස්ස. සක්කස්සාති සමත්ථස්ස. පත්තිපත්තස්සාති යෙ පත්තබ්බා ගුණා, තෙ පත්තස්ස. වෙය්යාකරණස්සාති විත්ථාරෙත්වා අත්ථදීපකස්ස. භගවතා හි අබ්යාකතං නාම තන්ති පදං නත්ථි සබ්බෙසංයෙව අත්ථො කථිතො.

විපස්සිස්සාති ¶ විපස්සනකස්ස. අනභිනතස්සාති අනතස්ස. නො අපනතස්සාති අදුට්ඨස්ස.

අනනුගතන්තරස්සාති කිලෙසෙ අනනුගතචිත්තස්ස. අසිතස්සාති අබද්ධස්ස.

භූරිපඤ්ඤස්සාති භූරි වුච්චති පථවී, තාය පථවීසමාය පඤ්ඤාය විපුලාය මහන්තාය විත්ථතාය සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. මහාපඤ්ඤස්සාති මහාපඤ්ඤාය සමන්නාගතස්ස.

අනුපලිත්තස්සාති තණ්හාදිට්ඨිකිලෙසෙහි අලිත්තස්ස. ආහුනෙය්යස්සාති ආහුතිං පටිග්ගහෙතුං යුත්තස්ස. යක්ඛස්සාති ආනුභාවදස්සනට්ඨෙන ආදිස්සමානකට්ඨෙන වා භගවා යක්ඛො නාම. තෙනාහ ‘‘යක්ඛස්සා’’ති. මහතොති ¶ මහන්තස්ස. තස්ස සාවකොහමස්මීති තස්ස එවංවිවිධගුණස්ස සත්ථුස්ස අහං සාවකොති. උපාසකස්ස සොභාපත්තිමග්ගෙනෙව පටිසම්භිදා ආගතා. ඉති පටිසම්භිදාවිසයෙ ඨත්වා පදසතෙන දසබලස්ස කිලෙසප්පහානවණ්ණං කථෙන්තො ‘‘කස්ස තං ගහපති සාවකං ධාරෙමා’’ති පඤ්හස්ස අත්ථං විස්සජ්ජෙසි.

77. කදා ¶ සඤ්ඤූළ්හාති කදා සම්පිණ්ඩිතා. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං ඉදානෙව සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආගතො, කදානෙන එතෙ වණ්ණා සම්පිණ්ඩිතා’’ති. තස්මා එවමාහ. විචිත්තං මාලං ගන්ථෙය්යාති සයම්පි දක්ඛතාය පුප්ඵානම්පි නානාවණ්ණතාය එකතොවණ්ටිකාදිභෙදං විචිත්රමාලං ගන්ථෙය්ය. එවමෙව ඛො, භන්තෙති එත්ථ නානාපුප්ඵානං මහාපුප්ඵරාසි විය නානාවිධානං වණ්ණානං භගවතො සිනෙරුමත්තො වණ්ණරාසි දට්ඨබ්බො. ඡෙකමාලාකාරො විය උපාලි ගහපති. මාලාකාරස්ස විචිත්රමාලාගන්ථනං විය ගහපතිනො තථාගතස්ස විචිත්රවණ්ණගන්ථනං.

උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡීති තස්ස හි භගවතො සක්කාරං අසහමානස්ස එතදහොසි – ‘‘අනත්ථිකො දානි අයං ගහපති අම්හෙහි, ස්වෙ පට්ඨාය පණ්ණාස සට්ඨි ජනෙ ගහෙත්වා එතස්ස ඝරං පවිසිත්වා භුඤ්ජිතුං න ලභිස්සාමි, භින්නා මෙ භත්තකුම්භී’’ති. අථස්ස උපට්ඨාකවිපරිණාමෙන බලවසොකො උප්පජ්ජි. ඉමෙ හි සත්තා අත්තනො අත්තනොව චින්තයන්ති. තස්ස ¶ තස්මිං සොකෙ උප්පන්නෙ අබ්භන්තරං උණ්හං අහොසි, ලොහිතං විලීයිත්ථ, තං මහාවාතෙන සමුද්ධරිතං කුටෙ පක්ඛිත්තරජනං විය පත්තමත්තං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. නිධානගතලොහිතං වමිත්වා පන අප්පකා සත්තා ජීවිතුං සක්කොන්ති. නිගණ්ඨො තත්ථෙව ජාණුනා පතිතො, අථ නං පාටඞ්කියා බහිනගරං ¶ නීහරිත්වා මඤ්චකසිවිකාය ගහෙත්වා පාවං අගමංසු, සො න චිරස්සෙව පාවායං කාලමකාසි. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ උග්ඝාටිතඤ්ඤූපුග්ගලස්ස වසෙන ධම්මදෙසනා පරිනිට්ඨිතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

උපාලිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කුක්කුරවතිකසුත්තවණ්ණනා

78. එවං ¶ මෙ සුතන්ති කුක්කුරවතිකසුත්තං. තත්ථ කොලියෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. සො හි එකොපි කොලනගරෙ පතිට්ඨිතානං කොලියානං රාජකුමාරානං නිවාසට්ඨානත්තා එවං වුච්චති. තස්මිං කොලියෙසු ජනපදෙ. හලිද්දවසනන්ති තස්ස කිර නිගමස්ස මාපිතකාලෙ පීතකවත්ථනිවත්ථා ¶ මනුස්සා නක්ඛත්තං කීළිංසු. තෙ නක්ඛත්තකීළාවසානෙ නිගමස්ස නාමං ආරොපෙන්තා හලිද්දවසනන්ති නාමං අකංසු. තං ගොචරගාමං කත්වා විහරතීති අත්ථො. විහාරො පනෙත්ථ කිඤ්චාපි න නියාමිතො, තථාපි බුද්ධානං අනුච්ඡවිකෙ සෙනාසනෙයෙව විහාසීති වෙදිතබ්බො. ගොවතිකොති සමාදින්නගොවතො, සීසෙ සිඞ්ගානි ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං බන්ධිත්වා ගාවීහි සද්ධිං තිණානි ඛාදන්තො විය චරති. අචෙලොති නග්ගො නිච්චෙලො. සෙනියොති තස්ස නාමං.

කුක්කුරවතිකොති සමාදින්නකුක්කුරවතො, සබ්බං සුනඛකිරියං කරොති. උභොපෙතෙ සහපංසුකීළිකා සහායකා. කුක්කුරොව පලිකුජ්ජිත්වාති සුනඛො නාම සාමිකස්ස සන්තිකෙ නිසීදන්තො ද්වීහි පාදෙහි භූමියං විලෙඛිත්වා කුක්කුරකූජිතං ¶ කූජන්තො නිසීදති, අයම්පි ‘‘කුක්කුරකිරියං කරිස්සාමී’’ති භගවතා සද්ධිං සම්මොදිත්වා ද්වීහි හත්ථෙහි භූමියං විලෙඛිත්වා සීසං විධුනන්තො ‘භූ භූ’ති කත්වා හත්ථපාදෙ සමිඤ්ජිත්වා සුනඛො විය නිසීදි. ඡමානික්ඛිත්තන්ති භූමියං ඨපිතං. සමත්තං සමාදින්නන්ති පරිපුණ්ණං කත්වා ගහිතං. කා ගතීති කා නිප්ඵත්ති. කො අභිසම්පරායොති අභිසම්පරායම්හි කත්ථ නිබ්බත්ති. අලන්ති තස්ස අප්පියං භවිස්සතීති යාවතතියං පටිබාහති. කුක්කුරවතන්ති කුක්කුරවතසමාදානං.

79. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. පරිපුණ්ණන්ති අනූනං. අබ්බොකිණ්ණන්ති නිරන්තරං. කුක්කුරසීලන්ති කුක්කුරාචාරං. කුක්කුරචිත්තන්ති ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය කුක්කුරෙහි කාතබ්බං කරිස්සාමී’’ති එවං උප්පන්නචිත්තං. කුක්කුරාකප්පන්ති කුක්කුරානං ගමනාකාරො අත්ථි, තිට්ඨනාකාරො අත්ථි, නිසීදනාකාරො අත්ථි, සයනාකාරො අත්ථි, උච්චාරපස්සාවකරණාකාරො අත්ථි, අඤ්ඤෙ කුක්කුරෙ දිස්වා දන්තෙ විවරිත්වා ගමනාකාරො අත්ථි, අයං කුක්කුරාකප්පො නාම, තං භාවෙතීති අත්ථො ¶ . ඉමිනාහං සීලෙනාතිආදීසු අහං ඉමිනා ආචාරෙන වා වතසමාදානෙන වා දුක්කරතපචරණෙන වා මෙථුනවිරතිබ්රහ්මචරියෙන වාති අත්ථො. දෙවොති සක්කසුයාමාදීසු අඤ්ඤතරො. දෙවඤ්ඤතරොති ¶ තෙසං දුතියතතියට්ඨානාදීසු අඤ්ඤතරදෙවො. මිච්ඡාදිට්ඨීති අදෙවලොකගාමිමග්ගමෙව දෙවලොකගාමිමග්ගොති ගහෙත්වා උප්පන්නතාය සා අස්ස ¶ මිච්ඡාදිට්ඨි නාම හොති. අඤ්ඤතරං ගතිං වදාමීති තස්ස හි නිරයතො වා තිරච්ඡානයොනිතො වා අඤ්ඤා ගති නත්ථි, තස්මා එවමාහ. සම්පජ්ජමානන්ති දිට්ඨියා අසම්මිස්සං හුත්වා නිපජ්ජමානං.

නාහං, භන්තෙ, එතං රොදාමි, යං මං භගවා එවමාහාති යං මං, භන්තෙ, භගවා එවමාහ, අහමෙතං භගවතො බ්යාකරණං න රොදාමි න පරිදෙවාමි, න අනුත්ථුනාමීති අත්ථො. එවං සකම්මකවසෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො, න අස්සුමුඤ්චනමත්තෙන.

‘‘මතං වා අම්ම රොදන්ති, යො වා ජීවං න දිස්සති;

ජීවන්තං අම්ම පස්සන්තී, කස්මා මං අම්ම රොදසී’’ති. (සං. නි. 1.239) –

අයඤ්චෙත්ථ පයොගො. අපිච මෙ ඉදං, භන්තෙති අපිච ඛො මෙ ඉදං, භන්තෙ, කුක්කුරවතං දීඝරත්තං සමාදින්නං, තස්මිං සම්පජ්ජන්තෙපි වුද්ධි නත්ථි, විපජ්ජන්තෙපි. ඉති ‘‘එත්තකං කාලං මයා කතකම්මං මොඝං ජාත’’න්ති අත්තනො විපත්තිං පච්චවෙක්ඛමානො රොදාමි, භන්තෙති.

80. ගොවතන්තිආදීනි කුක්කුරවතාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ගවාකප්පන්ති ගොආකප්පං. සෙසං කුක්කුරාකප්පෙ වුත්තසදිසමෙව. යථා පන තත්ථ අඤ්ඤෙ කුක්කුරෙ දිස්වා දන්තෙ විවරිත්වා ගමනාකාරො, එවමිධ අඤ්ඤෙ ගාවො දිස්වා කණ්ණෙ උක්ඛිපිත්වා ගමනාකාරො වෙදිතබ්බො. සෙසං තාදිසමෙව.

81. චත්තාරිමානි ¶ පුණ්ණ කම්මානීති කස්මා ඉමං දෙසනං ආරභි? අයඤ්හි දෙසනා එකච්චකම්මකිරියවසෙන ආගතා, ඉමස්මිඤ්ච කම්මචතුක්කෙ කථිතෙ ඉමෙසං කිරියා පාකටා භවිස්සතීති ඉමං දෙසනං ආරභි. අපිච ඉමං කම්මචතුක්කමෙව දෙසියමානං ඉමෙ සඤ්ජානිස්සන්ති ¶ , තතො එකො සරණං ගමිස්සති, එකො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතීති අයමෙව එතෙසං සප්පායාති ඤත්වාපි ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ කණ්හන්ති කාළකං දසඅකුසලකම්මපථකම්මං. කණ්හවිපාකන්ති අපායෙ නිබ්බත්තනතො කාළකවිපාකං. සුක්කන්ති පණ්ඩරං දසකුසලකම්මපථකම්මං. සුක්කවිපාකන්ති සග්ගෙ නිබ්බත්තනතො පණ්ඩරවිපාකං. කණ්හසුක්කන්ති වොමිස්සකකම්මං. කණ්හසුක්කවිපාකන්ති සුඛදුක්ඛවිපාකං. මිස්සකකම්මඤ්හි කත්වා ¶ අකුසලෙන තිරච්ඡානයොනියං මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානාදීසු උප්පන්නො කුසලෙන පවත්තෙ සුඛං වෙදියති. කුසලෙන රාජකුලෙපි නිබ්බත්තො අකුසලෙන පවත්තෙ දුක්ඛං වෙදියති. අකණ්හං අසුක්කන්ති කම්මක්ඛයකරං චතුමග්ගචෙතනාකම්මං අධිප්පෙතං. තඤ්හි යදි කණ්හං භවෙය්ය, කණ්හවිපාකං දදෙය්ය. යදි සුක්කං භවෙය්ය, සුක්කවිපාකං දදෙය්ය. උභයවිපාකස්ස පන අදානතො අකණ්හාසුක්කවිපාකත්තා ‘‘අකණ්හං අසුක්ක’’න්ති වුත්තං. අයං තාව උද්දෙසෙ අත්ථො.

නිද්දෙසෙ පන සබ්යාබජ්ඣන්ති සදුක්ඛං. කායසඞ්ඛාරාදීසු කායද්වාරෙ ගහණාදිවසෙන චොපනප්පත්තා ද්වාදස ¶ අකුසලචෙතනා සබ්යාබජ්ඣකායසඞ්ඛාරො නාම. වචීද්වාරෙ හනුසඤ්චොපනවසෙන වචීභෙදපවත්තිකා තායෙව ද්වාදස වචීසඞ්ඛාරො නාම. උභයචොපනං අප්පත්තා රහො චින්තයන්තස්ස මනොද්වාරෙ පවත්තා මනොසඞ්ඛාරො නාම. ඉති තීසුපි ද්වාරෙසු කායදුච්චරිතාදිභෙදා අකුසලචෙතනාව සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බා. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ චෙතනා ධුරං, උපාලිසුත්තෙ කම්මං. අභිසඞ්ඛරිත්වාති සඞ්කඩ්ඪිත්වා, පිණ්ඩං කත්වාති අත්ථො. සබ්යාබජ්ඣං ලොකන්ති සදුක්ඛං ලොකං උපපජ්ජන්ති. සබ්යාබජ්ඣා ඵස්සා ඵුසන්තීති සදුක්ඛා විපාකඵස්සා ඵුසන්ති. එකන්තදුක්ඛන්ති නිරන්තරදුක්ඛං. භූතාති හෙත්වත්ථෙ නිස්සක්කවචනං, භූතකම්මතො භූතස්ස සත්තස්ස උප්පත්ති හොති. ඉදං වුත්තං හොති – යථාභූතං කම්මං සත්තා කරොන්ති, තථාභූතෙන කම්මෙන කම්මසභාගවසෙන තෙසං උපපත්ති හොති. තෙනෙවාහ ‘‘යං කරොති තෙන උපපජ්ජතී’’ති. එත්ථ ච තෙනාති කම්මෙන විය වුත්තා, උපපත්ති ච නාම විපාකෙන හොති. යස්මා පන විපාකස්ස කම්මං හෙතු, තස්මා තෙන මූලහෙතුභූතෙන කම්මෙන නිබ්බත්තතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඵස්සා ඵුසන්තීති යෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තො, තංකම්මවිපාකඵස්සා ඵුසන්ති. කම්මදායාදාති කම්මදායජ්ජා කම්මමෙව නෙසං දායජ්ජං සන්තකන්ති වදාමි.

අබ්යාබජ්ඣන්ති ¶ නිද්දුක්ඛං ¶ . ඉමස්මිං වාරෙ කායද්වාරෙ පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා කායසඞ්ඛාරො නාම. තායෙව වචීද්වාරෙ පවත්තා වචීසඞ්ඛාරො නාම. මනොද්වාරෙ පවත්තා තායෙව අට්ඨ, තිස්සො ච හෙට්ඨිමඣානචෙතනා අබ්යාබජ්ඣමනොසඞ්ඛාරො නාම. ඣානචෙතනා තාව හොතු, කාමාවචරා කින්ති අබ්යාබජ්ඣමනොසඞ්ඛාරො නාම ජාතාති. කසිණසජ්ජනකාලෙ ¶ ච කසිණාසෙවනකාලෙ ච ලබ්භන්ති. කාමාවචරචෙතනා පඨමජ්ඣානචෙතනාය ඝටිතා, චතුත්ථජ්ඣානචෙතනා තතියජ්ඣානචෙතනාය ඝටිතා. ඉති තීසුපි ද්වාරෙසු කායසුචරිතාදිභෙදා කුසලචෙතනාව සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බො. තතියවාරො උභයමිස්සකවසෙන වෙදිතබ්බා.

සෙය්යථාපි මනුස්සාතිආදීසු මනුස්සානං තාව කාලෙන සුඛං කාලෙන දුක්ඛං පාකටමෙව, දෙවෙසු පන භුම්මදෙවතානං, විනිපාතිකෙසු වෙමානිකපෙතානං කාලෙන සුඛං කාලෙන දුක්ඛං හොතීති වෙදිතබ්බං. හත්ථිආදීසු තිරච්ඡානෙසුපි ලබ්භතියෙව.

තත්රාති තෙසු තීසු කම්මෙසු. තස්ස පහානාය යා චෙතනාති තස්ස පහානත්ථාය මග්ගචෙතනා. කම්මං පත්වාව මග්ගචෙතනාය අඤ්ඤො පණ්ඩරතරො ධම්මො නාම නත්ථි. ඉදං පන කම්මචතුක්කං පත්වා ද්වාදස අකුසලචෙතනා කණ්හා නාම, තෙභූමකකුසලචෙතනා සුක්කා නාම, මග්ගචෙතනා අකණ්හා අසුක්කාති ආගතා.

82. ‘‘ලභෙය්යාහං, භන්තෙ’’ති ඉදං සො ‘‘චිරං වත මෙ අනිය්යානිකපක්ඛෙ යොජෙත්වා අත්තා කිලමිතො, ‘සුක්ඛනදීතීරෙ න්හායිස්සාමී’ති සම්පරිවත්තෙන්තෙන විය ථුසෙ කොට්ටෙන්තෙන විය ච න කොචි අත්ථො නිප්ඵාදිතො, හන්දාහං අත්තානං යොගෙ යොජෙමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ. අථ ¶ භගවා යොනෙන ඛන්ධකෙ තිත්ථියපරිවාසො පඤ්ඤත්තො, යං අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො සාමණෙරභූමියං ඨිතො – ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛාමි උපසම්පදං, ස්වාහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං චත්තාරො මාසෙ පරිවාසං යාචාමී’’තිආදිනා (මහාව. 86) නයෙන සමාදියිත්වා පරිවසති, තං සන්ධාය ‘‘යො ඛො, සෙනිය, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පබ්බජ්ජන්ති වචනසිලිට්ඨතාවසෙනෙව වුත්තං. අපරිවසිත්වායෙව හි පබ්බජ්ජං ලභති. උපසම්පදත්ථිකෙන පන නාතිකාලෙන ගාමප්පවෙසනාදීනි අට්ඨ වත්තානි පූරෙන්තෙන පරිවසිතබ්බං ¶ . ආරද්ධචිත්තාති අට්ඨවත්තපූරණෙන තුට්ඨචිත්තා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙස තිත්ථියපරිවාසො සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය පබ්බජ්ජඛන්ධකවණ්ණනායං (මහාව. අට්ඨ. 86) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො ¶ . අපිච මෙත්ථාති අපිච මෙ එත්ථ. පුග්ගලවෙමත්තතා විදිතාති පුග්ගලනානත්තං විදිතං. අයං පුග්ගලො පරිවාසාරහො, අයං න පරිවාසාරහොති ඉදං මය්හං පාකටන්ති දස්සෙති.

තතො සෙනියො චින්තෙසි – ‘‘අහො අච්ඡරියං බුද්ධසාසනං, යත්ථ එවං ඝංසිත්වා කොට්ටෙත්වා යුත්තමෙව ගණ්හන්ති, අයුත්තං ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති. තතො සුට්ඨුතරං පබ්බජ්ජාය සඤ්ජාතුස්සාහො සචෙ, භන්තෙතිආදිමාහ. අථ භගවා තස්ස තිබ්බච්ඡන්දතං විදිත්වා න සෙනියො පරිවාසං අරහතීති අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘‘ගච්ඡ ත්වං, භික්ඛු, සෙනියං න්හාපෙත්වා පබ්බාජෙත්වා ආනෙහී’’ති. සො තථා කත්වා තං පබ්බාජෙත්වා භගවතො සන්තිකං ආනයි. භගවා ගණෙ නිසීදිත්වා උපසම්පාදෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අලත්ථ ඛො අචෙලො සෙනියො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං අලත්ථ උපසම්පද’’න්ති.

අචිරූපසම්පන්නොති ¶ උපසම්පන්නො හුත්වා නචිරමෙව. වූපකට්ඨොති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙහි කායෙන ච චිත්තෙන ච වූපකට්ඨො. අප්පමත්තොති කම්මට්ඨානෙ සතිං අවිජහන්තො. ආතාපීති කායිකචෙතසිකසඞ්ඛාතෙන වීරියාතාපෙන ආතාපී. පහිතත්තොති කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පෙසිතත්තො විස්සට්ඨඅත්තභාවො. යස්සත්ථායාති යස්ස අත්ථාය. කුලපුත්තාති ආචාරකුලපුත්තා. සම්මදෙවාති හෙතුනාව කාරණෙනෙව. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියපරියොසානභූතං අරහත්තඵලං. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයං ඤත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජ විහාසීති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහාසි. එවං විහරන්තොව ඛීණා ජාති…පෙ… අබ්භඤ්ඤාසි.

එවමස්ස ¶ පච්චවෙක්ඛණභූමිං දස්සෙත්වා අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙතුං ‘‘අඤ්ඤතරො ඛො පනායස්මා සෙනියො අරහතං අහොසී’’ති වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤතරොති එකො. අරහතන්ති අරහන්තානං, භගවතො සාවකානං අරහන්තානං අබ්භන්තරො අහොසීති අයමෙවත්ථ අධිප්පායො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

කුක්කුරවතිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අභයරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනා

83. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අභයසුත්තං. තත්ථ අභයොති තස්ස නාමං. රාජකුමාරොති බිම්බිසාරස්ස ඔරසපුත්තො. වාදං ආරොපෙහීති දොසං ආරොපෙහි. නෙරයිකොති නිරයෙ නිබ්බත්තකො. කප්පට්ඨොති කප්පට්ඨිතිකො. අතෙකිච්ඡොති බුද්ධසහස්සෙනාපි තිකිච්ඡිතුං න සක්කා. උග්ගිලිතුන්ති ද්වෙ අන්තෙ මොචෙත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තො උග්ගිලිතුං බහි නීහරිතුං න සක්ඛිති. ඔගිලිතුන්ති පුච්ඡාය දොසං දත්වා හාරෙතුං අසක්කොන්තො ඔගිලිතුං අන්තො පවෙසෙතුං න සක්ඛිති.

එවං, භන්තෙති නිගණ්ඨො කිර චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො මය්හං සාවකෙ භින්දිත්වා ගණ්හාති, හන්දාහං එකං පඤ්හං අභිසඞ්ඛරොමි, යං පුට්ඨො සමණො ගොතමො උක්කුටිකො හුත්වා නිසින්නො උට්ඨාතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති. සො අභයස්ස ගෙහා නීහටභත්තො සිනිද්ධභොජනං භුඤ්ජන්තො බහූ පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා – ‘‘එත්ථ සමණො ගොතමො ඉමං නාම දොසං දස්සෙස්සති, එත්ථ ඉමං නාමා’’ති සබ්බෙ පහාය චාතුමාසමත්ථකෙ ඉමං පඤ්හං අද්දස. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමස්ස පඤ්හස්ස පුච්ඡාය වා විස්සජ්ජනෙ වා න සක්කා දොසො දාතුං, ඔවට්ටිකසාරො අයං, කො නු ඛො ඉමං ගහෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං ආරොපෙස්සතී’’ති. තතො ‘‘අභයො රාජකුමාරො පණ්ඩිතො, සො සක්ඛිස්සතීති තං උග්ගණ්හාපෙමී’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා උග්ගණ්හාපෙසි. සො වාදජ්ඣාසයතාය තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡන්තො ‘‘එවං, භන්තෙ,’’ති ආහ.

84. අකාලො ¶ ඛො අජ්ජාති අයං පඤ්හො චතූහි මාසෙහි අභිසඞ්ඛතො, තත්ථ ඉදං ගහෙත්වා ඉදං විස්සජ්ජියමානෙ දිවසභාගො නප්පහොස්සතීති මඤ්ඤන්තො එවං චින්තෙසි. සො දානීති ස්වෙ දානි. අත්තචතුත්ථොති කස්මා බහූහි සද්ධිං න නිමන්තෙසි? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘බහූසු නිසින්නෙසු ථොකං දත්වා වදන්තස්ස අඤ්ඤං සුත්තං අඤ්ඤං කාරණං අඤ්ඤං තථාරූපං වත්ථුං ආහරිත්වා දස්සෙස්සති, එවං සන්තෙ කලහො වා කොලාහලමෙව වා භවිස්සති. අථාපි එකකංයෙව නිමන්තෙස්සාමි, එවම්පි මෙ ගරහා උප්පජ්ජිස්සති ‘යාවමච්ඡරී වායං අභයො, භගවන්තං දිවසෙ දිවසෙ භික්ඛූනං සතෙනපි සහස්සෙනපි සද්ධිං චරන්තං දිස්වාපි එකකංයෙව ¶ ¶ නිමන්තෙසී’’’ති. ‘‘එවං පන දොසො න භවිස්සතී’’ති අපරෙහි තීහි සද්ධිං අත්තචතුත්ථං නිමන්තෙසි.

85. න ඛ්වෙත්ථ, රාජකුමාර, එකංසෙනාති න ඛො, රාජකුමාර, එත්ථ පඤ්හෙ එකංසෙන විස්සජ්ජනං හොති. එවරූපඤ්හි වාචං තථාගතො භාසෙය්යාපි න භාසෙය්යාපි. භාසිතපච්චයෙන අත්ථං පස්සන්තො භාසෙය්ය, අපස්සන්තො න භාසෙය්යාති අත්ථො. ඉති භගවා මහානිගණ්ඨෙන චතූහි මාසෙහි අභිසඞ්ඛතං පඤ්හං අසනිපාතෙන පබ්බතකූටං විය එකවචනෙනෙව සංචුණ්ණෙසි. අනස්සුං නිගණ්ඨාති නට්ඨා නිගණ්ඨා.

86. අඞ්කෙ නිසින්නො හොතීති ඌරූසු නිසින්නො හොති. ලෙසවාදිනො හි වාදං පට්ඨපෙන්තා කිඤ්චිදෙව ඵලං වා පුප්ඵං වා පොත්ථකං වා ගහෙත්වා නිසීදන්ති. තෙ අත්තනො ජයෙ සති පරං අජ්ඣොත්ථරන්ති, පරස්ස ජයෙ සති ඵලං ඛාදන්තා විය පුප්ඵං ¶ ඝායන්තා විය පොත්ථකං වාචෙන්තා විය වික්ඛෙපං දස්සෙන්ති. අයං පන චින්තෙසි – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො එස ඔසටසඞ්ගාමො පරවාදමද්දනො. සචෙ මෙ ජයො භවිස්සති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ භවිස්සති, දාරකං විජ්ඣිත්වා රොදාපෙස්සාමි. තතො පස්සථ, භො, අයං දාරකො රොදති, උට්ඨහථ තාව, පච්ඡාපි ජානිස්සාමා’’ති තස්මා දාරකං ගහෙත්වා නිසීදි. භගවා පන රාජකුමාරතො සහස්සගුණෙනපි සතසහස්සගුණෙනපි වාදීවරතරො, ‘‘ඉමමෙවස්ස දාරකං උපමං කත්වා වාදං භින්දිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි රාජකුමාරා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ මුඛෙ ආහරෙය්යාති මුඛෙ ඨපෙය්ය. ආහරෙය්යස්සාහන්ති අපනෙය්යං අස්ස අහං. ආදිකෙනෙවාති පඨමපයොගෙනෙව. අභූතන්ති අභූතත්ථං. අතච්ඡන්ති න තච්ඡං. අනත්ථසංහිතන්ති න අත්ථසංහිතං න වඩ්ඪිනිස්සිතං. අප්පියා අමනාපාති නෙව පියා න මනාපා. ඉමිනා නයෙනෙව සබ්බත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තත්ථ අප්පියපක්ඛෙ පඨමවාචා අචොරංයෙව චොරොති, අදාසංයෙව දාසොති, අදුප්පයුත්තංයෙව දුප්පයුත්තොති පවත්තා. න තං තථාගතො භාසති. දුතියවාචා චොරංයෙව චොරො අයන්තිආදිවසෙන පවත්තා. තම්පි ¶ තථාගතො න භාසති. තතියවාචා ‘‘ඉදානි අකතපුඤ්ඤතාය දුග්ගතො දුබ්බණ්ණො අප්පෙසක්ඛො ¶ , ඉධ ඨත්වාපි පුන පුඤ්ඤං න කරොසි, දුතියචිත්තවාරෙ කථං චතූහි අපායෙහි න මුච්චිස්සසී’’ති එවං මහාජනස්ස අත්ථපුරෙක්ඛාරෙන ¶ ධම්මපුරෙක්ඛාරෙන අනුසාසනීපුරෙක්ඛාරෙන ච වත්තබ්බවාචා. තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතොති තස්මිං තතියබ්යාකරණෙ තස්සා වාචාය බ්යාකරණත්ථාය තථාගතො කාලඤ්ඤූ හොති, මහාජනස්ස ආදානකාලං ගහණකාලං ජානිත්වාව බ්යාකරොතීති අත්ථො.

පියපක්ඛෙ පඨමවාචා අට්ඨානියකථා නාම. සා එවං වෙදිතබ්බා – එවං කිර ගාමවාසිමහල්ලකං නගරං ආගන්ත්වා පානාගාරෙ පිවන්තං වඤ්චෙතුකාමා සම්බහුලා ධුත්තා පීතට්ඨානෙ ඨත්වා තෙන සද්ධිං සුරං පිවන්තා ‘‘ඉමස්ස නිවාසනපාවුරණම්පි හත්ථෙ භණ්ඩකම්පි සබ්බං ගණ්හිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා කතිකං අකංසු – ‘‘එකෙකං අත්තපච්චක්ඛකථං කථෙම, යො ‘අභූත’න්ති කථෙසි, කථිතං වා න සද්දහති, තං දාසං කත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති. තම්පි මහල්ලකං පුච්ඡිංසු ‘‘තුම්හාකම්පි තාත රුච්චතී’’ති. එවං හොතු තාතාති.

එකො ධුත්තො ආහ – මය්හං, භො මාතු, මයි කුච්ඡිගතෙ කපිට්ඨඵලදොහලො අහොසි. සා අඤ්ඤං කපිට්ඨහාරකං අලබ්භමානා මංයෙව පෙසෙසි. අහං ගන්ත්වා රුක්ඛං අභිරුහිතුං අසක්කොන්තො අත්තනාව අත්තානං පාදෙ ගහෙත්වා මුග්ගරං විය රුක්ඛස්ස උපරි ඛිපිං; අථ සාඛතො සාඛං විචරන්තො ඵලානි ගහෙත්වා ඔතරිතුං අසක්කොන්තො ඝරං ගන්ත්වා නිස්සෙණිං ආහරිත්වා ඔරුය්හ මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ඵලානි මාතුයා අදාසිං; තානි පන මහන්තානි හොන්ති චාටිප්පමාණානි. තතො මෙ මාතරා එකාසනෙ නිසින්නාය සමසට්ඨිඵලානි ¶ ඛාදිතානි. මයා එකුච්ඡඞ්ගෙන ආනීතඵලෙසු සෙසකානි කුලසන්තකෙ ගාමෙ ඛුද්දකමහල්ලකානං අහෙසුං. අම්හාකං ඝරං සොළසහත්ථං, සෙසපරික්ඛාරභණ්ඩකං අපනෙත්වා කපිට්ඨඵලෙහෙව යාව ඡදනං පූරිතං. තතො අතිරෙකානි ගහෙත්වා ගෙහද්වාරෙ රාසිං අකංසු. සො අසීතිහත්ථුබ්බෙධො පබ්බතො විය අහොසි. කිං ඊදිසං, භො සක්කා, සද්දහිතුන්ති?

ගාමිකමහල්ලකො ¶ තුණ්හී නිසීදිත්වා සබ්බෙසං කථාපරියොසානෙ පුච්ඡිතො ආහ – ‘‘එවං භවිස්සති තාතා, මහන්තං රට්ඨං, රට්ඨමහන්තතාය සක්කා සද්දහිතු’’න්ති. යථා ච තෙන, එවං සෙසෙහිපි තථාරූපාසු නික්කාරණකථාසු කථිතාසු ආහ – මය්හම්පි තාතා සුණාථ, න තුම්හාකංයෙව කුලානි, අම්හාකම්පි කුලං මහාකුලං, අම්හාකං පන අවසෙසඛෙත්තෙහි කප්පාසඛෙත්තං මහන්තතරං ¶ . තස්ස අනෙකකරීසසතස්ස කප්පාසඛෙත්තස්ස මජ්ඣෙ එකො කප්පාසරුක්ඛො මහා අසීතිහත්ථුබ්බෙධො අහොසි. තස්ස පඤ්ච සාඛා, තාසු අවසෙසසාඛා ඵලං න ගණ්හිංසු, පාචීනසාඛාය එකමෙව මහාචාටිමත්තං ඵලං අහොසි. තස්ස ඡ අංසියො, ඡසු අංසීසු ඡ කප්පාසපිණ්ඩියො පුප්ඵිතා. අහං මස්සුං කාරෙත්වා න්හාතවිලිත්තො ඛෙත්තං ගන්ත්වා තා කප්පාසපිණ්ඩියො පුප්ඵිතා දිස්වා ඨිතකොව හත්ථං පසාරෙත්වා ගණ්හිං. තා කප්පාසපිණ්ඩියො ථාමසම්පන්නා ඡ දාසා අහෙසුං. තෙ සබ්බෙ මං එකකං ඔහාය පලාතා. එත්තකෙ අද්ධානෙ තෙ න පස්සාමි, අජ්ජ දිට්ඨා, තුම්හෙ තෙ ඡ ජනා. ත්වං නන්දො නාම, ත්වං පුණ්ණො නාම, ත්වං වඩ්ඪමානො නාම, ත්වං චිත්තො නාම ත්වං මඞ්ගලො නාම, ත්වං පොට්ඨියො නාමාති වත්වා උට්ඨාය නිසින්නකෙයෙව චූළාසු ගහෙත්වා ¶ අට්ඨාසි. තෙ ‘‘න මයං දාසා’’තිපි වත්තුං නාසක්ඛිංසු. අථ නෙ කඩ්ඪන්තො විනිච්ඡයං නෙත්වා ලක්ඛණං ආරොපෙත්වා යාවජීවං දාසෙ කත්වා පරිභුඤ්ජි. එවරූපිං කථං තථාගතො න භාසති.

දුතියවාචා ආමිසහෙතුචාටුකම්යතාදිවසෙන නානප්පකාරා පරෙසං ථොමනවාචා චෙව, චොරකථං රාජකථන්ති ආදිනයප්පවත්තා තිරච්ඡානකථා ච. තම්පි තථාගතො න භාසති. තතියවාචා අරියසච්චසන්නිස්සිතකථා, යං වස්සසතම්පි සුණන්තා පණ්ඩිතා නෙව තිත්තිං ගච්ඡන්ති. ඉති තථාගතො නෙව සබ්බම්පි අප්පියවාචං භාසති න පියවාචං. තතියං තතියමෙව පන භාසිතබ්බකාලං අනතික්කමිත්වා භාසති. තත්ථ තතියං අප්පියවාචං සන්ධාය හෙට්ඨා දහරකුමාරඋපමා ආගතාති වෙදිතබ්බං.

87. උදාහු ඨානසොවෙතන්ති උදාහු ඨානුප්පත්තිකඤාණෙන තඞ්ඛණංයෙව තං තථාගතස්ස උපට්ඨාතීති පුච්ඡති. සඤ්ඤාතොති ඤාතො පඤ්ඤාතො පාකටො. ධම්මධාතූති ධම්මසභාවො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙතං අධිවචනං ¶ . තං භගවතා සුප්පටිවිද්ධං, හත්ථගතං භගවතො. තස්මා සො යං යං ඉච්ඡති, තං තං සබ්බං ඨානසොව පටිභාතීති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. අයං පන ධම්මදෙසනා නෙය්යපුග්ගලවසෙන පරිනිට්ඨිතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අභයරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. බහුවෙදනීයසුත්තවණ්ණනා

88. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති බහුවෙදනීයසුත්තං. තත්ථ පඤ්චකඞ්ගො ථපතීති පඤ්චකඞ්ගොති තස්ස නාමං. වාසිඵරසුනිඛාදනදණ්ඩමුග්ගරකාළසුත්තනාළිසඞ්ඛාතෙහි වා අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා සො පඤ්චඞ්ගොති පඤ්ඤාතො. ථපතීති වඩ්ඪකීජෙට්ඨකො. උදායීති පණ්ඩිතඋදායිත්ථෙරො.

89. පරියායන්ති කාරණං. ද්වෙපානන්දාති ද්වෙපි, ආනන්ද. පරියායෙනාති කාරණෙන. එත්ථ ච කායිකචෙතසිකවසෙන ද්වෙ වෙදිතබ්බා. සුඛාදිවසෙන තිස්සො, ඉන්ද්රියවසෙන සුඛින්ද්රියාදිකා පඤ්ච, ද්වාරවසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා ඡ, උපවිචාරවසෙන ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සට්ඨානියං රූපං උපවිචරතී’’තිආදිකා අට්ඨාරස, ඡ ගෙහස්සිතානි සොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි, ඡ ගෙහස්සිතානි දොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි, ඡ ගෙහස්සිතා උපෙක්ඛා, ඡ නෙක්ඛම්මසිතාති එවං ඡත්තිංස, තා අතීතෙ ඡත්තිංස, අනාගතෙ ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංසාති එවං අට්ඨවෙදනාසතං වෙදිතබ්බං.

90. පඤ්ච ඛො ඉමෙ, ආනන්ද, කාමගුණාති අයං පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. න කෙවලම්පි ද්වෙ ආදිං කත්වා වෙදනා භගවතා පඤ්ඤත්තා, පරියායෙන එකාපි වෙදනා කථිතා. තං දස්සෙන්තො පඤ්චකඞ්ගස්ස ¶ ථපතිනො වාදං උපත්ථම්භෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

අභික්කන්තතරන්ති සුන්දරතරං. පණීතතරන්ති අතප්පකතරං. එත්ථ ච චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා, සාපි සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන ච සුඛන්ති වුත්තා. ඡ ගෙහස්සිතානි සුඛන්ති වුත්තානි. නිරොධො අවෙදයිතසුඛවසෙන ¶ සුඛං නාම ජාතො. පඤ්චකාමගුණවසෙන හි අට්ඨසමාපත්තිවසෙන ච උප්පන්නං වෙදයිතසුඛං නාම. නිරොධො අවෙදයිතසුඛං නාම. ඉති වෙදයිතසුඛං වා හොතු අවෙදයිතසුඛං වා, තං නිද්දුක්ඛභාවසඞ්ඛාතෙන සුඛට්ඨෙන එකන්තසුඛමෙව ජාතං.

91. යත්ථ ¶ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං ඨානෙ. සුඛං උපලබ්භතීති වෙදයිතසුඛං වා අවෙදයිතසුඛං වා උපලබ්භති. තං තං තථාගතො සුඛස්මිං පඤ්ඤපෙතීති තං සබ්බං තථාගතො නිද්දුක්ඛභාවං සුඛස්මිංයෙව පඤ්ඤපෙතීති. ඉධ භගවා නිරොධසමාපත්තිං සීසං කත්වා නෙය්යපුග්ගලවසෙන අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බහුවෙදනීයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. අපණ්ණකසුත්තවණ්ණනා

92. එවං ¶ මෙ සුතන්ති අපණ්ණකසුත්තං. තත්ථ චාරිකන්ති අතුරිතචාරිකං.

93. අත්ථි පන වො ගහපතයොති කස්මා ආහ? සො කිර ගාමො අටවිද්වාරෙ නිවිට්ඨො. නානාවිධා සමණබ්රාහ්මණා දිවසං මග්ගං ¶ ගන්ත්වා සායං තං ගාමං වාසත්ථාය උපෙන්ති, තෙසං තෙ මනුස්සා මඤ්චපීඨානි පත්ථරිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා පාදෙ මක්ඛෙත්වා කප්පියපානකානි දත්වා පුනදිවසෙ නිමන්තෙත්වා දානං දෙන්ති. තෙ පසන්නචිත්තා තෙහි සද්ධිං සම්මන්තයමානා එවං වදන්ති ‘‘අත්ථි පන වො ගහපතයො කිඤ්චි දස්සනං ගහිත’’න්ති? නත්ථි, භන්තෙති. ‘‘ගහපතයො විනා දස්සනෙන ලොකො න නිය්යාති, එකං දස්සනං රුච්චිත්වා ඛමාපෙත්වා ගහෙතුං වට්ටති, ‘සස්සතො ලොකො’ති දස්සනං ගණ්හථා’’ති වත්වා පක්කන්තා. අපරදිවසෙ අඤ්ඤෙ ආගතා. තෙපි තථෙව පුච්ඡිංසු. තෙ තෙසං ‘‘ආම, භන්තෙ, පුරිමෙසු දිවසෙසු තුම්හාදිසා සමණබ්රාහ්මණා ආගන්ත්වා ‘සස්සතො ලොකො’ති අම්හෙ ඉදං දස්සනං ගාහාපෙත්වා ගතා’’ති ආරොචෙසුං. ‘‘තෙ බාලා කිං ජානන්ති? ‘උච්ඡිජ්ජති අයං ලොකො’ති උච්ඡෙදදස්සනං ගණ්හථා’’ති එවං තෙපි උච්ඡෙදදස්සනං ගණ්හාපෙත්වා පක්කන්තා. එතෙනුපායෙන අඤ්ඤෙ එකච්චසස්සතං, අඤ්ඤෙ අන්තානන්තං ¶ , අඤ්ඤෙ අමරාවික්ඛෙපන්ති එවං ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො උග්ගණ්හාපෙසුං. තෙ පන එකදිට්ඨියම්පි පතිට්ඨාතුං නාසක්ඛිංසු. සබ්බපච්ඡා භගවා අගමාසි. සො තෙසං හිතත්ථාය පුච්ඡන්තො ‘‘අත්ථි පන වො ගහපතයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආකාරවතීති කාරණවතී සහෙතුකා. අපණ්ණකොති අවිරද්ධො අද්වෙජ්ඣගාමී එකංසගාහිකො.

94. නත්ථි දින්නන්තිආදි දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි හෙට්ඨා සාලෙය්යකසුත්තෙ විත්ථාරිතා. තථා තබ්බිපච්චනීකභූතා සම්මාදිට්ඨි.

95. නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසන්ති යො නෙසං අකුසලතො නික්ඛන්තභාවෙ ආනිසංසො, යො ච වොදානපක්ඛො විසුද්ධිපක්ඛො, තං න පස්සන්තීති අත්ථො. අසද්ධම්මසඤ්ඤත්තීති ¶ අභූතධම්මසඤ්ඤාපනා ¶ . අත්තානුක්කංසෙතීති ඨපෙත්වා මං කො අඤ්ඤො අත්තනො දස්සනං පරෙ ගණ්හාපෙතුං සක්කොතීති අත්තානං උක්ඛිපති. පරං වම්භෙතීති එත්තකෙසු ජනෙසු එකොපි අත්තනො දස්සනං පරෙ ගණ්හාපෙතුං න සක්කොතීති එවං පරං හෙට්ඨා ඛිපති. පුබ්බෙව ඛො පනාති පුබ්බෙ මිච්ඡාදස්සනං ගණ්හන්තස්සෙව සුසීල්යං පහීනං හොති, දුස්සීලභාවො පච්චුපට්ඨිතො. එවමස්සිමෙති එවං අස්ස ඉමෙ මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො සත්ත. අපරාපරං උප්පජ්ජනවසෙන පන තෙයෙව මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති නාම.

තත්රාති තාසු තෙසං සමණබ්රාහ්මණානං ලද්ධීසු. කලිග්ගහොති පරාජයග්ගාහො. දුස්සමත්තො සමාදින්නොති දුග්ගහිතො දුප්පරාමට්ඨො. එකංසං ඵරිත්වා තිට්ඨතීති එකන්තං එකකොට්ඨාසං සකවාදමෙව ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වා තිට්ඨති, ‘‘සචෙ ඛො නත්ථි පරො ලොකො’’ති එවං සන්තෙයෙව සොත්ථිභාවාවහො හොති. රිඤ්චතීති වජ්ජෙති.

96. සද්ධම්මසඤ්ඤත්තීති භූතධම්මසඤ්ඤාපනා.

කටග්ගහොති ජයග්ගාහො. සුසමත්තො සමාදින්නොති සුග්ගහිතො සුපරාමට්ඨො. උභයංසං ¶ ඵරිත්වා තිට්ඨතීති උභයන්තං උභයකොට්ඨාසං සකවාදං පරවාදඤ්ච ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වා තිට්ඨති ‘‘සචෙ ඛො අත්ථි පරො ලොකො’’ති එවං සන්තෙපි ‘‘සචෙ ඛො නත්ථි පරො ලොකො’’ති එවං සන්තෙපි සොත්ථිභාවාවහො හොති. පරතොපි එකංසඋභයංසෙසු ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

97. කරොතොති ¶ සහත්ථා කරොන්තස්ස. කාරයතොති ආණත්තියා කාරෙන්තස්ස. ඡින්දතොති පරෙසං හත්ථාදීනි ඡින්දන්තස්ස. පචතොති දණ්ඩෙන පීළෙන්තස්ස වා තජ්ජෙන්තස්ස වා. සොචයතොති පරස්ස භණ්ඩහරණාදීහි සොකං සයං කරොන්තස්සපි පරෙහි කාරෙන්තස්සපි. කිලමතොති ආහාරූපච්ඡෙද-බන්ධනාගාරප්පවෙසනාදීහි සයං කිලමන්තස්සාපි පරෙහි කිලමාපෙන්තස්සාපි. ඵන්දතො ඵන්දාපයතොති පරං ඵන්දන්තං ඵන්දනකාලෙ සයම්පි ඵන්දතො පරම්පි ඵන්දාපයතො. පාණමතිපාතයතොති පාණං හනන්තස්සපි හනාපෙන්තස්සපි. එවං සබ්බත්ථ කරණකාරාපනවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සන්ධින්ති ¶ ඝරසන්ධිං. නිල්ලොපන්ති මහාවිලොපං. එකාගාරිකන්ති එකමෙව ඝරං පරිවාරෙත්වා විලුම්පනං. පරිපන්ථෙ ¶ තිට්ඨතොති ආගතාගතානං අච්ඡින්දනත්ථං මග්ගෙ තිට්ඨතො. කරොතො න කරීයති පාපන්ති යංකිඤ්චි පාපං කරොමීති සඤ්ඤාය කරොතොපි පාපං න කරීයති, නත්ථි පාපං. සත්තා පන කරොමාති එවංසඤ්ඤිනො හොන්තීති අත්ථො. ඛුරපරියන්තෙනාති ඛුරනෙමිනා, ඛුරධාරසදිසපරියන්තෙන වා. එකං මංසඛලන්ති එකං මංසරාසිං. පුඤ්ජන්ති තස්සෙව වෙවචනං. තතොනිදානන්ති එකමංසඛලකරණනිදානං. දක්ඛිණතීරෙ මනුස්සා කක්ඛළා දාරුණා, තෙ සන්ධාය හනන්තොතිආදි වුත්තං. උත්තරතීරෙ සද්ධා හොන්ති පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා, තෙ සන්ධාය දදන්තොතිආදි වුත්තං.

තත්ථ යජන්තොති මහායාගං කරොන්තො. දමෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන උපොසථකම්මෙන. සංයමෙනාති සීලසංයමෙන. සච්චවජ්ජෙනාති සච්චවචනෙන. ආගමොති ආගමනං, පවත්තීති අත්ථො. සබ්බථාපි පාපපුඤ්ඤානං කිරියමෙව පටික්ඛිපන්ති. සුක්කපක්ඛොපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ පුරිමවාරෙ වුත්තසදිසමෙව.

100. නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයොති එත්ථ පච්චයො හෙතුවෙවචනං. උභයෙනාපි විජ්ජමානකමෙව කායදුච්චරිතාදිසංකිලෙසපච්චයං කායසුචරිතාදිවිසුද්ධිපච්චයං පටික්ඛිපන්ති. නත්ථි ¶ බලං, නත්ථි වීරියං, නත්ථි පුරිසථාමො, නත්ථි පුරිසපරක්කමොති සත්තානං සංකිලෙසිතුං වා විසුජ්ඣිතුං වා ¶ බලං වා වීරියං වා පුරිසෙන කාතබ්බො නාම පුරිසථාමො වා පුරිසපරක්කමො වා නත්ථි.

සබ්බෙ සත්තාති ඔට්ඨගොණගද්රභාදයො අනවසෙසෙ නිදස්සෙන්ති. සබ්බෙ පාණාති එකින්ද්රියො පාණො ද්වින්ද්රියො පාණොති ආදිවසෙන වදන්ති. සබ්බෙ භූතාති අණ්ඩකොසවත්ථිකොසෙසු භූතෙ සන්ධාය වදන්ති. සබ්බෙ ජීවාති සාලියවගොධුමාදයො සන්ධාය වදන්ති. තෙසු හෙතෙ විරුහනභාවෙන ජීවසඤ්ඤිනො. අවසා අබලා අවීරියාති තෙසං අත්තනො වසො වා බලං වා වීරියං වා නත්ථි. නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතාති එත්ථ නියතීති නියතතා. සඞ්ගතීති ඡන්නං අභිජාතීනං තත්ථ තත්ථ ගමනං. භාවොති සභාවොයෙව. එවං නියතියා ච සඞ්ගතියා ච භාවෙන ච පරිණතා නානප්පකාරතං පත්තා. යෙන හි යථා භවිතබ්බං, සො තථෙව භවති. යෙන නො ¶ භවිතබ්බං, සො න භවතීති දස්සෙන්ති. ඡස්වෙවාභිජාතීසූති ඡසු එව අභිජාතීසු ඨත්වා සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්ති, අඤ්ඤා සුඛදුක්ඛභූමි නත්ථීති දස්සෙන්ති.

තත්ථ ඡ අභිජාතියො ¶ නාම කණ්හාභිජාති නීලාභිජාති ලොහිතාභිජාති හලිද්දාභිජාති සුක්කාභිජාති පරමසුක්කාභිජාතීති. තත්ථ සාකුණිකො සූකරිකො ලුද්දො මච්ඡඝාතකො චොරො චොරඝාතකො, යෙ වා පනඤ්ඤෙපි කෙචි කුරූරකම්මන්තා, අයං කණ්හාභිජාති නාම. භික්ඛූ නීලාභිජාතීති වදන්ති. තෙ කිර චතූසු පච්චයෙසු කණ්ටකෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදන්ති. ‘‘භික්ඛූ ච කණ්ටකවුත්තිනො’’ති අයඤ්හි නෙසං පාළියෙව. අථ වා කණ්ටකවුත්තිකා එවං නාම එකෙ පබ්බජිතාති වදන්ති. ‘‘සමණකණ්ටකවුත්තිකා’’තිපි හි නෙසං පාළි. ලොහිතාභිජාති නාම නිගණ්ඨා එකසාටකාති වදන්ති. ඉමෙ කිර පුරිමෙහි ද්වීහි පණ්ඩරතරා. ගිහී අචෙලකසාවකා හලිද්දාභිජාතීති වදන්ති. ඉති අත්තනො පච්චයදායකෙ නිගණ්ඨෙහිපි ජෙට්ඨකතරෙ කරොන්ති. නන්දො, වච්ඡො, සඞ්කිච්චො, අයං සුක්කාභිජාතීති වදන්ති. තෙ කිර පුරිමෙහි චතූහි පණ්ඩරතරා. ආජීවකෙ පන පරමසුක්කාභිජාතීති වදන්ති. තෙ කිර සබ්බෙහි පණ්ඩරතරා.

තත්ථ ¶ සබ්බෙ සත්තා පඨමං සාකුණිකාදයොව හොන්ති, තතො විසුජ්ඣමානා සක්යසමණා හොන්ති, තතො විසුජ්ඣමානා නිගණ්ඨා, තතො ආජීවකසාවකා, තතො නන්දාදයො, තතො ආජීවකාති අයමෙතෙසං ලද්ධි. සුක්කපක්ඛො වුත්තපච්චනීකෙන වෙදිතබ්බො. සෙසමිධාපි පුරිමවාරෙ වුත්තසදිසමෙව.

ඉමාසු පන තීසු දිට්ඨීසු නත්ථිකදිට්ඨි විපාකං පටිබාහති, අකිරියදිට්ඨි කම්මං පටිබාහති, අහෙතුකදිට්ඨි උභයම්පි පටිබාහති. තත්ථ කම්මං පටිබාහන්තෙනාපි විපාකො පටිබාහිතො හොති, විපාකං පටිබාහන්තෙනාපි කම්මං පටිබාහිතං. ඉති සබ්බෙපෙතෙ ¶ අත්ථතො උභයපටිබාහකා නත්ථිකවාදා චෙව අහෙතුකවාදා අකිරියවාදා ච හොන්ති. යෙ පන තෙසං ලද්ධිං ගහෙත්වා රත්තිට්ඨානෙ දිවාට්ඨානෙ නිසින්නා සජ්ඣායන්ති වීමංසන්ති, තෙසං – ‘‘නත්ථි දින්නං නත්ථි යිට්ඨං, කරොතො න කරියති පාපං, නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො’’ති තස්මිං ආරම්මණෙ මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨති ¶ , චිත්තං එකග්ගං හොති, ජවනානි ජවන්ති, පඨමජවනෙ සතෙකිච්ඡා හොන්ති, තථා දුතියාදීසු. සත්තමෙ බුද්ධානම්පි අතෙකිච්ඡා අනිවත්තිනො අරිට්ඨකණ්ටකසදිසා.

තත්ථ කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමති, කොචි ද්වෙ, කොචි තීණිපි, එකස්මිං ඔක්කන්තෙපි ද්වීසු තීසු ඔක්කන්තෙසුපි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකොව හොති, පත්තො සග්ගමග්ගාවරණඤ්චෙව මොක්ඛමග්ගාවරණඤ්ච, අභබ්බො තස්ස අත්තභාවස්ස අනන්තරං සග්ගම්පි ගන්තුං, පගෙව මොක්ඛං. වට්ටඛාණු නාමෙස සත්තො පථවීගොපකො. කිං පනෙස එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නියතො හොති, උදාහු අඤ්ඤස්මිම්පීති? එකස්මිඤ්ඤෙව නියතො, ආසෙවනවසෙන පන භවන්තරෙපි තං තං දිට්ඨිං රොචෙතියෙව. එවරූපස්ස හි යෙභුය්යෙන භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථි.

තස්මා අකල්යාණජනං, ආසීවිසමිවොරගං;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, භූතිකාමො විචක්ඛණොති.

103. නත්ථි සබ්බසො ආරුප්පාති අරූපබ්රහ්මලොකො නාම සබ්බාකාරෙන නත්ථි. මනොමයාති ඣානචිත්තමයා. සඤ්ඤාමයාති අරූපජ්ඣානසඤ්ඤාය සඤ්ඤාමයා. රූපානංයෙව නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොතීති අයං ලාභී වා හොති තක්කී වා. ලාභී නාම රූපාවචරජ්ඣානලාභී. තස්ස රූපාවචරෙ කඞ්ඛා නත්ථි, අරූපාවචරලොකෙ අත්ථි ¶ . සො – ‘‘අහං ආරුප්පා අත්ථීති වදන්තානම්පි ¶ නත්ථීති වදන්තානම්පි සුණාමි, අත්ථි නත්ථීති පන න ජානාමි. චතුත්ථජ්ඣානං පදට්ඨානං කත්වා අරූපාවචරජ්ඣානං නිබ්බත්තෙස්සාමි. සචෙ ආරුප්පා අත්ථි, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි, සචෙ නත්ථි, රූපාවචරබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිස්සාමි. එවං මෙ අපණ්ණකො ධම්මො අපණ්ණකොව අවිරද්ධොව භවිස්සතී’’ති තථා පටිපජ්ජති. තක්කී පන අප්පටිලද්ධජ්ඣානො, තස්සාපි රූපජ්ඣානෙ කඞ්ඛා නත්ථි, අරූපලොකෙ පන අත්ථි. සො – ‘‘අහං ආරුප්පා අත්ථීති වදන්තානම්පි නත්ථීති වදන්තානම්පි සුණාමි, අත්ථි නත්ථීති පන න ජානාමි. කසිණපරිකම්මං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පදට්ඨානං කත්වා අරූපාවචරජ්ඣානං නිබ්බත්තෙස්සාමි. සචෙ ආරුප්පා අත්ථි, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි. සචෙ නත්ථි, රූපාවචරබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිස්සාමි. එවං මෙ අපණ්ණකො ධම්මො අපණ්ණකොව අවිරද්ධොව භවිස්සතී’’ති තථා පටිපජ්ජති.

104. භවනිරොධොති ¶ නිබ්බානං. සාරාගාය සන්තිකෙති රාගවසෙන වට්ටෙ රජ්ජනස්ස සන්තිකෙ. සංයොගායාති තණ්හාවසෙන සංයොජනත්ථාය. අභිනන්දනායාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනන්දනාය. පටිපන්නො හොතීති අයම්පි ලාභී වා හොති තක්කී වා. ලාභී නාම අට්ඨසමාපත්තිලාභී. තස්ස ආරුප්පෙ කඞ්ඛා නත්ථි, නිබ්බානෙ අත්ථි. සො – ‘‘අහං නිරොධො අත්ථීතිපි නත්ථීතිපි සුණාමි, සයං න ජානාමි. සමාපත්තිං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙස්සාමි. සචෙ නිරොධො භවිස්සති, අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමි. නො චෙ භවිස්සති, ආරුප්පෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති එවං පටිපජ්ජති. තක්කී පන එකසමාපත්තියාපි න ලාභී, ආරුප්පෙ පනස්ස කඞ්ඛා නත්ථි, භවනිරොධෙ අත්ථි. සො – ‘‘අහං නිරොධො අත්ථීතිපි නත්ථීතිපි සුණාමි, සයං න ජානාමි, කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙස්සාමි. සචෙ නිරොධො භවිස්සති, අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමි. නො චෙ භවිස්සති, ආරුප්පෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති එවං පටිපජ්ජති. එත්ථාහ ¶ – ‘‘අත්ථි දින්නන්තිආදීනි තාව අපණ්ණකානි භවන්තු, නත්ථි දින්නන්තිආදීනි පන කථං අපණ්ණකානී’’ති. ගහණවසෙන. තානි හි අපණ්ණකං අපණ්ණකන්ති එවං ගහිතත්තා අපණ්ණකානි නාම ජාතානි.

105. චත්තාරොමෙති ¶ අයං පාටිඑක්කො අනුසන්ධි. නත්ථිකවාදො, අහෙතුකවාදො අකිරියවාදො, ආරුප්පා නත්ථි නිරොධො නත්ථීති එවංවාදිනො ච ද්වෙති ඉමෙ පඤ්ච පුග්ගලා හෙට්ඨා තයො පුග්ගලාව හොන්ති. අත්ථිකවාදාදයො පඤ්ච එකො චතුත්ථපුග්ගලොව හොති. එතමත්ථං දස්සෙතුං භගවා ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ සබ්බං අත්ථතො උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අපණ්ණකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.