📜

4. රාජවග්ගො

1. ඝටිකාරසුත්තවණ්ණනා

282. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ඝටිකාරසුත්තං. තත්ථ සිතං පාත්වාකාසීති මහාමග්ගෙන ගච්ඡන්තො අඤ්ඤතරං භූමිප්පදෙසං ඔලොකෙත්වා – ‘‘අත්ථි නු ඛො මයා චරියං චරමානෙන ඉමස්මිං ඨානෙ නිවුත්ථපුබ්බ’’න්ති ආවජ්ජන්තො අද්දස ¶ – ‘‘කස්සපබුද්ධකාලෙ ඉමස්මිං ඨානෙ වෙගළිඞ්ගං නාම ගාමනිගමො අහොසි, අහං තදා ජොතිපාලො නාම මාණවො අහොසිං, මය්හං සහායො ඝටිකාරො නාම කුම්භකාරො අහොසි, තෙන සද්ධිං මයා ඉධ එකං සුකාරණං කතං, තං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අපාකටං පටිච්ඡන්නං, හන්ද නං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාකටං කරොමී’’ති මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ ඨිතකොව සිතපාතුකම්මමකාසි, අග්ගග්ගදන්තෙ දස්සෙත්වා මන්දහසිතං හසි. යථා හි ලොකියමනුස්සා උරං පහරන්තා – ‘‘කුහං කුහ’’න්ති හසන්ති, න එවං බුද්ධා, බුද්ධානං පන හසිතං හට්ඨපහට්ඨාකාරමත්තමෙව හොති.

හසිතඤ්ච නාමෙතං තෙරසහි සොමනස්සසහගතචිත්තෙහි හොති. තත්ථ ලොකියමහාජනො අකුසලතො චතූහි, කාමාවචරකුසලතො චතූහීති අට්ඨහි චිත්තෙහි හසති, සෙක්ඛා අකුසලතො දිට්ඨිසම්පයුත්තානි ද්වෙ අපනෙත්වා ඡහි චිත්තෙහි හසන්ති, ඛීණාසවා චතූහි සහෙතුකකිරියචිත්තෙහි එකෙන අහෙතුකකිරියචිත්තෙනාති පඤ්චහි චිත්තෙහි හසන්ති. තෙසුපි බලවාරම්මණෙ ආපාථගතෙ ද්වීහි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙහි හසන්ති, දුබ්බලාරම්මණෙ දුහෙතුකචිත්තද්වයෙන ච අහෙතුකචිත්තෙන චාති තීහි චිත්තෙහි හසන්ති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසොමනස්සසහගතචිත්තං භගවතො හට්ඨපහට්ඨාකාරමත්තං හසිතං උප්පාදෙසි.

තං ¶ පනෙතං හසිතං එවං අප්පමත්තකම්පි ථෙරස්ස පාකටං අහොසි. කථං? තථාරූපෙ හි කාලෙ තථාගතස්ස චතූහි දාඨාහි චතුද්දීපිකමහාමෙඝමුඛතො සතෙරතාවිජ්ජුලතා විය විරොචමානා මහාතාලක්ඛන්ධපමාණා රස්මිවට්ටියො ¶ උට්ඨහිත්වා තික්ඛත්තුං සීසවරං පදක්ඛිණං කත්වා ¶ දාඨග්ගෙසුයෙව අන්තරධායන්ති. තෙන සඤ්ඤාණෙන ආයස්මා ආනන්දො භගවතො පච්ඡතො ගච්ඡමානොපි සිතපාතුභාවං ජානාති.

භගවන්තං එතදවොචාති – ‘‘එත්ථ කිර කස්සපො භගවා භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදි, චතුසච්චප්පකාසනං අකාසි, භගවතොපි එත්ථ නිසීදිතුං රුචිං උප්පාදෙස්සාමි, එවමයං භූමිභාගො ද්වීහි බුද්ධෙහි පරිභුත්තො භවිස්සති, මහාජනො ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා චෙතියට්ඨානං කත්වා පරිචරන්තො සග්ගමග්ගපරායණො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා එතං ‘‘තෙන හි, භන්තෙ,’’තිආදිවචනං අවොච.

283. මුණ්ඩකෙන සමණකෙනාති මුණ්ඩං මුණ්ඩොති, සමණං වා සමණොති වත්තුං වට්ටති, අයං පන අපරිපක්කඤාණත්තා බ්රාහ්මණකුලෙ උග්ගහිතවොහාරවසෙනෙව හීළෙන්තො එවමාහ. සොත්තිසිනානින්ති සිනානත්ථාය කතසොත්තිං. සොත්ති නාම කුරුවින්දපාසාණචුණ්ණානි ලාඛාය බන්ධිත්වා කතගුළිකකලාපකා වුච්චති, යං සන්ධාය – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ කුරුවින්දකසුත්තියා නහායන්තී’’ති (චූළව. 243) වුත්තං. තං උභොසු අන්තෙසු ගහෙත්වා සරීරං ඝංසන්ති. එවං සම්මාති යථා එතරහිපි මනුස්සා ‘‘චෙතියවන්දනාය ගච්ඡාම, ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡාමා’’ති වුත්තා උස්සාහං න කරොන්ති, ‘‘නටසමජ්ජාදිදස්සනත්ථාය ගච්ඡාමා’’ති වුත්තා පන එකවචනෙනෙව සම්පටිච්ඡන්ති, තථෙව ¶ සින්හායිතුන්ති වුත්තෙ එකවචනෙන සම්පටිච්ඡන්තො එවමාහ.

284. ජොතිපාලං මාණවං ආමන්තෙසීති එකපස්සෙ අරියපරිහාරෙන පඨමතරං න්හායිත්වා පච්චුත්තරිත්වා ඨිතො තස්ස මහන්තෙන ඉස්සරියපරිහාරෙන න්හායන්තස්ස න්හානපරියොසානං ආගමෙත්වා තං නිවත්ථනිවාසනං කෙසෙ වොදකෙ කුරුමානං ආමන්තෙසි. අයන්ති ආසන්නත්තා දස්සෙන්තො ආහ. ඔවට්ටිකං විනිවට්ඨෙත්වාති නාගබලො බොධිසත්තො ‘‘අපෙහි සම්මා’’ති ඊසකං පරිවත්තමානොව තෙන ගහිතගහණං විස්සජ්ජාපෙත්වාති අත්ථො. කෙසෙසු පරාමසිත්වා එතදවොචාති සො කිර චින්තෙසි – ‘‘අයං ¶ ජොතිපාලො පඤ්ඤවා, සකිං දස්සනං ලභමානො තථාගතස්ස දස්සනෙපි පසීදිස්සති, ධම්මකථායපි පසීදිස්සති, පසන්නො ච පසන්නාකාරං කාතුං සක්ඛිස්සති, මිත්තා නාම එතදත්ථං හොන්ති, යංකිඤ්චි කත්වා මම සහායං ගහෙත්වා දසබලස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. තස්මා නං කෙසෙසු පරාමසිත්වා එතදවොච.

ඉත්තරජච්චොති ¶ අඤ්ඤජාතිකො, මයා සද්ධිං අසමානජාතිකො, ලාමකජාතිකොති අත්ථො. න වතිදන්ති ඉදං අම්හාකං ගමනං න වත ඔරකං භවිස්සති න ඛුද්දකං, මහන්තං භවිස්සති. අයඤ්හි න අත්තනො ථාමෙන ගණ්හි, සත්ථු ථාමෙන ගණ්හීති ගහණස්මිංයෙව නිට්ඨං අගමාසි. යාවතාදොහිපීති එත්ථ දොකාරහිකාරපිකාරා නිපාතා, යාවතුපරිමන්ති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘වාචාය ආලපනං ඔවට්ටිකාය ගහණඤ්ච අතික්කමිත්වා යාව කෙසග්ගහණම්පි තත්ථ ගමනත්ථං පයොගො කත්තබ්බො’’ති.

285. ධම්මියා ¶ කථායාති ඉධ සතිපටිලාභත්ථාය පුබ්බෙනිවාසපටිසංයුත්තා ධම්මී කථා වෙදිතබ්බා. තස්ස හි භගවා, – ‘‘ජොතිපාල, ත්වං න ලාමකට්ඨානං ඔතිණ්ණසත්තො, මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්ථෙත්වා ඔතිණ්ණොසි, තාදිසස්ස නාම පමාදවිහාරො න යුත්තො’’තිආදිනා නයෙන සතිපටිලාභාය ධම්මං කථෙසි. පරසමුද්දවාසීථෙරා පන වදන්ති – ‘‘ජොතිපාල, යථා අහං දසපාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො ලොකෙ විචරාමි, එවමෙවං ත්වම්පි දසපාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා සමණගණපරිවාරො ලොකෙ විචරිස්සසි. එවරූපෙන නාම තයා පමාදං ආපජ්ජිතුං න යුත්ත’’න්ති යථාස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමති, එවං කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං කථෙසීති.

286. අලත්ථ ඛො, ආනන්ද,…පෙ… පබ්බජ්ජං අලත්ථ උපසම්පදන්ති පබ්බජිත්වා කිමකාසි? යං බොධිසත්තෙහි කත්තබ්බං. බොධිසත්තා හි බුද්ධානං සම්මුඛෙ පබ්බජන්ති. පබ්බජිත්වා ච පන ඉත්තරසත්තා විය පතිතසිඞ්ගා න හොන්ති, චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පන සුපතිට්ඨාය තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරයමානා ¶ සමණධම්මං කරොන්තා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා යාව අනුලොමඤාණං ආහච්ච තිට්ඨන්ති, මග්ගඵලත්ථං වායාමං න කරොන්ති. ජොතිපාලොපි තථෙව අකාසි.

287. අඩ්ඪමාසුපසම්පන්නෙති කුලදාරකඤ්හි පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසම්පි අවසිත්වා ගතෙ මාතාපිතූනං සොකො න ¶ වූපසම්මති, සොපි පත්තචීවරග්ගහණං ¶ න ජානාති, දහරභික්ඛුසාමණෙරෙහි සද්ධිං විස්සාසො න උප්පජ්ජති, ථෙරෙහි සද්ධිං සිනෙහො න පතිට්ඨාති, ගතගතට්ඨානෙ අනභිරති උප්පජ්ජති. එත්තකං පන කාලං නිවාසෙ සති මාතාපිතරො පස්සිතුං ලභන්ති. තෙන තෙසං සොකො තනුභාවං ගච්ඡති, පත්තචීවරග්ගහණං ජානාති, සාමණෙරදහරභික්ඛූහි සද්ධිං විස්සාසො ජායති, ථෙරෙහි සද්ධිං සිනෙහො පතිට්ඨාති, ගතගතට්ඨානෙ අභිරමති, න උක්කණ්ඨති. තස්මා එත්තකං වසිතුං වට්ටතීති අඩ්ඪමාසං වසිත්වා පක්කාමි.

පණ්ඩුපුටකස්ස සාලිනොති පුටකෙ කත්වා සුක්ඛාපිතස්ස රත්තසාලිනො. තස්ස කිර සාලිනො වප්පකාලතො පට්ඨාය අයං පරිහාරො – කෙදාරා සුපරිකම්මකතා හොන්ති, තත්ථ බීජානි පතිට්ඨාපෙත්වා ගන්ධොදකෙන සිඤ්චිංසු, වප්පකාලෙ විතානං විය උපරි වත්ථකිලඤ්ජං බන්ධිත්වා පරිපක්කකාලෙ වීහිසීසානි ඡින්දිත්වා මුට්ඨිමත්තෙ පුටකෙ කත්වා යොත්තබද්ධෙ වෙහාසංයෙව සුක්ඛාපෙත්වා ගන්ධචුණ්ණානි අත්ථරිත්වා කොට්ඨකෙසු පූරෙත්වා තතියෙ වස්සෙ විවරිංසු. එවං තිවස්සං පරිවුත්ථස්ස සුගන්ධරත්තසාලිනො අපගතකාළකෙ සුපරිසුද්ධෙ තණ්ඩුලෙ ගහෙත්වා ඛජ්ජකවිකතිම්පි භත්තම්පි පටියාදියිංසු. තං සන්ධාය වුත්තං පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං…පෙ… කාලං ආරොචාපෙසීති.

288. අධිවුට්ඨො මෙති කිං සන්ධාය වදති? වෙගළිඞ්ගතො ¶ නික්ඛමනකාලෙ ඝටිකාරො අත්තනො සන්තිකෙ වස්සාවාසං වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං අග්ගහෙසි, තං සන්ධාය වදති. අහුදෙව අඤ්ඤථත්තං අහු දොමනස්සන්ති තෙමාසං දානං දාතුං, ධම්මඤ්ච සොතුං, ඉමිනා ච නියාමෙන වීසති භික්ඛුසහස්සානි පටිජග්ගිතුං නාලත්ථන්ති අලාභං ආරබ්භ චිත්තඤ්ඤථත්තං චිත්තදොමනස්සං අහොසි, න තථාගතං ආරබ්භ. කස්මා? සොතාපන්නත්තා. සො කිර පුබ්බෙ බ්රාහ්මණභත්තො අහොසි. අථෙකස්මිං සමයෙ පච්චන්තෙ කුපිතෙ වූපසමනත්ථං ගච්ඡන්තො උරච්ඡදං නාම ධීතරමාහ – ‘‘අම්ම අම්හාකං දෙවෙ මා පමජ්ජී’’ති. බ්රාහ්මණා තං රාජධීතරං දිස්වා විසඤ්ඤිනො අහෙසුං. කෙ ඉමෙ චාති ¶ වුත්තෙ තුම්හාකං භූමිදෙවාති. භූමිදෙවා නාම එවරූපා හොන්තීති නිට්ඨුභිත්වා පාසාදං අභිරුහි. සා එකදිවසං වීථිං ඔලොකෙන්තී ඨිතා කස්සපස්ස භගවතො අග්ගසාවකං දිස්වා පක්කොසාපෙත්වා ¶ පිණ්ඩපාතං දත්වා අනුමොදනං සුණමානායෙව සොතාපන්නා හුත්වා ‘‘අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථා වීසතියා භික්ඛුසහස්සෙහි සද්ධිං ඉසිපතනෙ වසතී’’ති ච සුත්වා නිමන්තෙත්වා දානං අදාසි.

රාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගතො. අථ නං පඨමතරමෙව බ්රාහ්මණා ආගන්ත්වා ධීතු අවණ්ණං වත්වා පරිභින්දිංසු. රාජා පන ධීතු ජාතකාලෙයෙව වරං අදාසි. තස්සා ‘‘සත්ත දිවසානි රජ්ජං දාතබ්බ’’න්ති වරං ගණ්හිංසු. අථස්සා රාජා සත්ත දිවසානි රජ්ජං නිය්යාතෙසි. සා සත්ථාරං භොජයමානා රාජානං පක්කොසාපෙත්වා බහිසාණියං නිසීදාපෙසි. රාජා සත්ථු අනුමොදනං සුත්වාව සොතාපන්නො ජාතො. සොතාපන්නස්ස ච නාම තථාගතං ආරබ්භ ආඝාතො නත්ථි. තෙන වුත්තං – ‘‘න තථාගතං ආරබ්භා’’ති.

යං ඉච්ඡති තං හරතූති සො කිර භාජනානි පචිත්වා කයවික්කයං ¶ න කරොති, එවං පන වත්වා දාරුත්ථාය වා මත්තිකත්ථාය වා පලාලත්ථාය වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති. මහාජනා ‘‘ඝටිකාරෙන භාජනානි පක්කානී’’ති සුත්වා පරිසුද්ධතණ්ඩුලලොණදධිතෙලඵාණිතාදීනි ගහෙත්වා ආගච්ඡන්ති. සචෙ භාජනං මහග්ඝං හොති, මූලං අප්පං, යං වා තං වා දත්වා ගණ්හාමාති තං න ගණ්හන්ති. ධම්මිකො වාණිජො මාතාපිතරො පටිජග්ගති, සම්මාසම්බුද්ධං උපට්ඨහති, බහු නො අකුසලං භවිස්සතීති පුන ගන්ත්වා මූලං ආහරන්ති. සචෙ පන භාජනං අප්පග්ඝං හොති, ආභතං මූලං බහු, ධම්මිකො වාණිජො, අම්හාකං පුඤ්ඤං භවිස්සතීති යථාභතං ඝරසාමිකා විය සාධුකං පටිසාමෙත්වා ගච්ඡන්ති. එවංගුණො පන කස්මා න පබ්බජතීති. රඤ්ඤො වචනපථං පච්ඡින්දන්තො අන්ධෙ ජිණ්ණෙ මාතාපිතරො පොසෙතීති ආහ.

289. කො නු ඛොති කුහිං නු ඛො. කුම්භියාති උක්ඛලිතො. පරියොගාති සූපභාජනතො. පරිභුඤ්ජාති භුඤ්ජ. කස්මා පනෙතෙ එවං වදන්ති? ඝටිකාරො කිර භත්තං පචිත්වා සූපං සම්පාදෙත්වා මාතාපිතරො භොජෙත්වා සයම්පි භුඤ්ජිත්වා භගවතො වඩ්ඪමානකං භත්තසූපං පට්ඨපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ආධාරකං උපට්ඨපෙත්වා උදකං පච්චුපට්ඨපෙත්වා මාතාපිතූනං සඤ්ඤං ¶ දත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති. තස්මා එවං වදන්ති. අභිවිස්සත්ථොති ¶ අතිවිස්සත්ථො. පීතිසුඛං ¶ න විජහතීති න නිරන්තරං විජහති, අථ ඛො රත්තිභාගෙ වා දිවසභාගෙ වා ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා යස්මිං යස්මිං ඛණෙ – ‘‘සදෙවකෙ නාම ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො මය්හං ගෙහං පවිසිත්වා සහත්ථෙන ආමිසං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජති, ලාභා වත මෙ’’ති අනුස්සරති, තස්මිං තස්මිං ඛණෙ පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජති. තං සන්ධාය එවං වුත්තං.

290. කළොපියාති පච්ඡිතො. කිං පන භගවා එවමකාසීති. පච්චයො ධම්මිකො, භික්ඛූනං පත්තෙ භත්තසදිසො, තස්මා එවමකාසි. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිපි ච සාවකානංයෙව හොති, බුද්ධානං සික්ඛාපදවෙලා නාම නත්ථි. යථා හි රඤ්ඤො උය්යානෙ පුප්ඵඵලානි හොන්ති, අඤ්ඤෙසං තානි ගණ්හන්තානං නිග්ගහං කරොන්ති, රාජා යථාරුචියා පරිභුඤ්ජති, එවංසම්පදමෙතං. පරසමුද්දවාසීථෙරා පන ‘‘දෙවතා කිර පටිග්ගහෙත්වා අදංසූ’’ති වදන්ති.

291. හරථ, භන්තෙ, හරථ භද්රමුඛාති අම්හාකං පුත්තො ‘‘කුහිං ගතොසී’’ති වුත්තෙ – ‘‘දසබලස්ස සන්තික’’න්ති වදති, කුහිං නු ඛො ගච්ඡති, සත්ථු වසනට්ඨානස්ස ඔවස්සකභාවම්පි න ජානාතීති පුත්තෙ අපරාධසඤ්ඤිනො ගහණෙ තුට්ඨචිත්තා එවමාහංසු.

තෙමාසං ආකාසච්ඡදනං අට්ඨාසීති භගවා කිර චතුන්නං වස්සිකානං මාසානං එකං මාසං අතික්කමිත්වා තිණං ආහරාපෙසි, තස්මා එවමාහ. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – ආකාසං ඡදනමස්සාති ආකාසච්ඡදනං. න දෙවොතිවස්සීති කෙවලං නාතිවස්සි, යථා පනෙත්ථ ¶ පකතියා ච නිබ්බකොසස්ස උදකපාතට්ඨානබ්භන්තරෙ එකම්පි උදකබින්දු නාතිවස්සි, එවං ඝනඡදනගෙහබ්භන්තරෙ විය න වාතාතපාපි ආබාධං අකංසු, පකතියා උතුඵරණමෙව අහොසි. අපරභාගෙ තස්මිං නිගමෙ ඡඩ්ඩිතෙපි තං ඨානං අනොවස්සකමෙව අහොසි. මනුස්සා කම්මං කරොන්තා දෙවෙ වස්සන්තෙ තත්ථ සාටකෙ ඨපෙත්වා කම්මං කරොන්ති. යාව කප්පුට්ඨානා තං ඨානං තාදිසමෙව භවිස්සති. තඤ්ච ඛො පන න තථාගතස්ස ඉද්ධානුභාවෙන, තෙසංයෙව පන ගුණසම්පත්තියා. තෙසඤ්හි – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො කත්ථ න ලභෙය්ය, අම්හාකං නාම ද්වින්නං අන්ධකානං නිවෙසනං උත්තිණං කාරෙසී’’ති න තප්පච්චයා දොමනස්සං උදපාදි – ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො අම්හාකං ¶ නිවෙසනා තිණං ආහරාපෙත්වා ගන්ධකුටිං ඡාදාපෙසී’’ති පන තෙසං අනප්පකං ¶ බලවසොමනස්සං උදපාදි. ඉති තෙසංයෙව ගුණසම්පත්තියා ඉදං පාටිහාරියං ජාතන්ති වෙදිතබ්බං.

292. තණ්ඩුලවාහසතානීති එත්ථ ද්වෙ සකටානි එකො වාහොති වෙදිතබ්බො. තදුපියඤ්ච සූපෙය්යන්ති සූපත්ථාය තදනුරූපං තෙලඵාණිතාදිං. වීසතිභික්ඛුසහස්සස්ස තෙමාසත්ථාය භත්තං භවිස්සතීති කිර සඤ්ඤාය රාජා එත්තකං පෙසෙසි. අලං මෙ රඤ්ඤොව හොතූති කස්මා පටික්ඛිපි? අධිගතඅප්පිච්ඡතාය. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘නාහං රඤ්ඤා දිට්ඨපුබ්බො, කථං නු ඛො පෙසෙසී’’ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘සත්ථා බාරාණසිං ගතො, අද්ධා සො රඤ්ඤො වස්සාවාසං යාචියමානො මය්හං පටිඤ්ඤාතභාවං ආරොචෙත්වා මම ගුණකථං කථෙසි, ගුණකථාය ලද්ධලාභො පන නටෙන නච්චිත්වා ලද්ධං විය ¶ ගායකෙන ගායිත්වා ලද්ධං විය ච හොති. කිං මය්හං ඉමිනා, කම්මං කත්වා උප්පන්නෙන මාතාපිතූනම්පි සම්මාසම්බුද්ධස්සපි උපට්ඨානං සක්කා කාතු’’න්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඝටිකාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. රට්ඨපාලසුත්තවණ්ණනා

293. එවං ¶ මෙ සුතන්ති රට්ඨපාලසුත්තං. තත්ථ ථුල්ලකොට්ඨිකන්ති ථුල්ලකොට්ඨං පරිපුණ්ණකොට්ඨාගාරං. සො කිර ජනපදො නිච්චසස්සො සදා බීජභණ්ඩං නික්ඛමති, ඛලභණ්ඩං පවිසති. තෙන තස්මිං නිගමෙ කොට්ඨා නිච්චපූරාව හොන්ති. තස්මා සො ථුල්ලකොට්ඨිකන්තෙව සඞ්ඛං ගතො.

294. රට්ඨපාලොති කස්මා රට්ඨපාලො? භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං පාලෙතුං සමත්ථොති රට්ඨපාලො. කදා පනස්සෙතං නාමං උප්පන්නන්ති. පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ. ඉතො හි පුබ්බෙ සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ වස්සසතසහස්සායුකෙසු මනුස්සෙසු පදුමුත්තරො නාම සත්ථා උප්පජ්ජිත්වා භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො ¶ ලොකහිතාය චාරිකං චරි, යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘නගරං හංසවතී නාම, ආනන්දො නාම ඛත්තියො;

සුජාතා නාම ජනිකා, පදුමුත්තරස්ස සත්ථුනො’’ති. (බු. වං. 12.19);

පදුමුත්තරෙ පන අනුප්පන්නෙ එව හංසවතියා ද්වෙ කුටුම්බිකා සද්ධා පසන්නා කපණද්ධිකයාචකාදීනං දානං පට්ඨපයිංසු. තදා පබ්බතවාසිනො පඤ්චසතා තාපසා හංසවතිං අනුප්පත්තා. තෙ ද්වෙපි ජනා තාපසගණං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා ¶ උපට්ඨහිංසු. තාපසා කිඤ්චිකාලං වසිත්වා පබ්බතපාදමෙව ගතා. ද්වෙ සඞ්ඝත්ථෙරා ඔහීයිංසු. තදා තෙසං තෙ යාවජීවං උපට්ඨානං අකංසු. තාපසෙසු භුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කරොන්තෙසු එකො සක්කභවනස්ස වණ්ණං කථෙසි, එකො භූමින්ධරනාගරාජභවනස්ස.

කුටුම්බිකෙසු එකො සක්කභවනං පත්ථනං කත්වා සක්කො හුත්වා නිබ්බත්තො, එකො නාගභවනෙ පාලිතනාගරාජා නාම. තං සක්කො අත්තනො උපට්ඨානං ආගතං දිස්වා නාගයොනියං අභිරමසීති පුච්ඡි. සො නාභිරමාමීති ආහ. තෙන හි පදුමුත්තරස්ස භගවතො දානං දත්වා ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ පත්ථනං කරොහි, උභො සුඛං වසිස්සාමාති. නාගරාජා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරස්ස භගවතො සත්තාහං මහාදානං දදමානො පදුමුත්තරස්ස දසබලස්ස පුත්තං උපරෙවතං නාම සාමණෙරං දිස්වා සත්තමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දිබ්බවත්ථානි දත්වා සාමණෙරස්ස ඨානන්තරං පත්ථෙසි. භගවා අනාගතං ඔලොකෙත්වා – ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම බුද්ධස්ස පුත්තො රාහුලකුමාරො භවිස්සතී’’ති දිස්වා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති තෙ පත්ථනා’’ති කථෙසි. නාගරාජා තමත්ථං සක්කස්ස කථෙසි. සක්කො තස්ස වචනං සුත්වා තථෙව සත්තාහං දානං දත්වා භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං පාලෙතුං සමත්ථකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සද්ධාපබ්බජිතං රට්ඨපාලං නාම කුලපුත්තං දිස්වා – ‘‘අහම්පි අනාගතෙ ලොකස්මිං තුම්හාදිසෙ බුද්ධෙ උප්පන්නෙ භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං පාලෙතුං සමත්ථකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා අයං කුලපුත්තො විය සද්ධාපබ්බජිතො රට්ඨපාලො නාම භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනමකාසි. සත්ථා සමිජ්ඣනකභාවං ඤත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සරාජිකං ¶ ¶ චාතුවණ්ණං, පොසෙතුං යං පහොස්සති;

රට්ඨපාලකුලං නාම, තත්ථ ජායිස්සතෙ අය’’න්ති. –

එවං පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ තස්සෙතං නාමං උප්පන්නන්ති වෙදිතබ්බං.

එතදහොසීති කිං අහොසි? යථා යථා ඛොතිආදි. තත්රායං සඞ්ඛෙපකථා – අහං ඛො යෙන යෙන කාරණෙන භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, තෙන තෙන මෙ උපපරික්ඛතො එවං හොති – ‘‘යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකදිවසම්පි අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං චරිතබ්බං, එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලීනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං, සඞ්ඛලිඛිතං විලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං කත්වා චරිතබ්බං, නයිදං සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං, යංනූනාහං කෙසඤ්ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කාසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්ය’’න්ති.

අචිරපක්කන්තෙසු ථුල්ලකොට්ඨිකෙසු බ්රාහ්මණගහපතිකෙසු යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති රට්ඨපාලො අනුට්ඨිතෙසු ¶ තෙසු න භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි. කස්මා? තත්ථස්ස ¶ බහූ ඤාතිසාලොහිතා මිත්තාමච්චා සන්ති, තෙ – ‘‘ත්වං මාතාපිතූනං එකපුත්තකො, න ලබ්භා තයා පබ්බජිතු’’න්ති බාහායම්පි ගහෙත්වා ආකඩ්ඪෙය්යුං, තතො පබ්බජ්ජාය අන්තරායො භවිස්සතීති සහෙව පරිසාය උට්ඨහිත්වා ථොකං ගන්ත්වා පුන කෙනචි සරීරකිච්චලෙසෙන නිවත්තිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කම්ම පබ්බජ්ජං යාචි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො රට්ඨපාලො කුලපුත්තො අචිරපක්කන්තෙසු ථුල්ලකොට්ඨිකෙසු…පෙ… පබ්බාජෙතු මං භගවා’’ති. භගවා පන යස්මා රාහුලකුමාරස්ස පබ්බජිතතො පභුති මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙති, තස්මා නං පුච්ඡි අනුඤ්ඤාතොසි පන ත්වං, රට්ඨපාල, මාතාපිතූහි…පෙ… පබ්බජ්ජායාති.

295. අම්මතාතාති එත්ථ අම්මාති මාතරං ආලපති, තාතාති පිතරං. එකපුත්තකොති එකොව පුත්තකො, අඤ්ඤො කොචි ජෙට්ඨො වා කනිට්ඨො වා නත්ථි. එත්ථ ච එකපුත්තොති වත්තබ්බෙ අනුකම්පාවසෙන එකපුත්තකොති වුත්තං. පියොති පීතිජනකො. මනාපොති මනවඩ්ඪනකො. සුඛෙධිතොති ¶ සුඛෙන එධිතො, සුඛසංවඩ්ඪිතොති අත්ථො. සුඛපරිභතොති සුඛෙන පරිභතො, ජාතකාලතො පභුති ධාතීහි අඞ්කතො අඞ්කං ආහරිත්වා ධාරියමානො අස්සකරථකාදීහි බාලකීළනකෙහි කීළයමානො සාදුරසභොජනං භොජයමානො සුඛෙන පරිහටො. න ත්වං, තාත රට්ඨපාල, කස්සචි දුක්ඛස්ස ජානාසීති ත්වං ¶ , තාත රට්ඨපාල අප්පමත්තකම්පි කලභාගං දුක්ඛස්ස න ජානාසි න සරසීති අත්ථො. මරණෙනපි තෙ මයං අකාමකා විනා භවිස්සාමාති සචෙපි තව අම්හෙසු ජීවමානෙසු මරණං භවෙය්ය, තෙන තෙ මරණෙනපි මයං අකාමකා අනිච්ඡකා න අත්තනො රුචියා විනා භවිස්සාම, තයා වියොගං පාපුණිස්සාමාති අත්ථො. කිං පන මයං තන්ති එවං සන්තෙ කිං පන කිං නාම තං කාරණං, යෙන මයං තං ජීවන්තං අනුජානිස්සාම. අථ වා කිං පන මයං තන්ති කෙන පන කාරණෙන මයං තං ජීවන්තං අනුජානිස්සාමාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

296. තත්ථෙවාති යත්ථ නං ඨිතං මාතාපිතරො නානුජානිංසු, තත්ථෙව ඨානෙ. අනන්තරහිතායාති කෙනචි අත්ථරණෙන අනත්ථතාය. පරිචාරෙහීති ගන්ධබ්බනටනාටකාදීනි පච්චුපට්ඨපෙත්වා තත්ථ සහායකෙහි සද්ධිං යථාසුඛං ඉන්ද්රියානි චාරෙහි සඤ්චාරෙහි, ඉතො චිතො ච උපනෙහීති වුත්තං හොති. අථ වා පරිචාරෙහීති ගන්ධබ්බනටනාටකාදීනි පච්චුපට්ඨපෙත්වා සහායකෙහි සද්ධිං ¶ ලළ උපලළ රම, කීළස්සූතිපි වුත්තං හොති. කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තොති අත්තනො පුත්තදාරෙහි සද්ධිං භොගෙ භුඤ්ජන්තො. පුඤ්ඤානි කරොන්තොති බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච ආරබ්භ දානප්පදානාදීනි සුගතිමග්ගසංසොධකානි කුසලකම්මානි කරොන්තො. තුණ්හී අහොසීති කථානුප්පබන්ධවිච්ඡෙදනත්ථං නිරාලාපසල්ලාපො අහොසි.

අථස්ස මාතාපිතරො තික්ඛත්තුං ¶ වත්වා පටිවචනම්පි අලභමානා සහායකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එස වො සහායකො පබ්බජිතුකාමො, නිවාරෙථ න’’න්ති ආහංසු. තෙපි තං උපසඞ්කමිත්වා තික්ඛත්තුං අවොචුං, තෙසම්පි තුණ්හී අහොසි. තෙන වුත්තං – අථ ඛො රට්ඨපාලස්ස කුලපුත්තස්ස සහායකා…පෙ… තුණ්හී අහොසීති. අථස්ස සහායකානං තික්ඛත්තුං වත්වා එතදහොසි – ‘‘සචෙ අයං පබ්බජ්ජං අලභමානො මරිස්සති, න කොචි ගුණො ¶ ලබ්භති. පබ්බජිතං පන නං මාතාපිතරොපි කාලෙන කාලං පස්සිස්සන්ති, මයම්පි පස්සිස්සාම, පබ්බජ්ජාපි ච නාමෙසා භාරියා, දිවසෙ දිවසෙ මත්තිකාපත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරිතබ්බං, එකසෙය්යං එකභත්තං බ්රහ්මචරියං අතිදුක්කරං, අයඤ්ච සුඛුමාලො නාගරිකජාතියො, සො තං චරිතුං අසක්කොන්තො පුන ඉධෙව ආගමිස්සති, හන්දස්ස මාතාපිතරො අනුජානාපෙස්සාමා’’ති. තෙ තථා අකංසු. මාතාපිතරොපි නං ‘‘පබ්බජිතෙන ච පන තෙ මාතාපිතරො උද්දස්සෙතබ්බා’’ති ඉමං කතිකං කත්වා අනුජානිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො රට්ඨපාලස්ස කුලපුත්තස්ස සහායකා යෙන රට්ඨපාලස්ස කුලපුත්තස්ස මාතාපිතරො…පෙ… අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහි…පෙ… උද්දස්සෙතබ්බා’’ති. තත්ථ උද්දස්සෙතබ්බාති උද්ධං දස්සෙතබ්බා, යථා තං කාලෙන කාලං පස්සන්ති, එවං ආගන්ත්වා අත්තානං දස්සෙතබ්බා.

299. බලං ගහෙත්වාති සප්පායභොජනානි භුඤ්ජන්තො උච්ඡාදනාදීහි ච කායං පරිහරන්තො කායබලං ජනෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා අස්සුමුඛං ඤාතිපරිවට්ටං පහාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… පබ්බාජෙතු මං, භන්තෙ, භගවාති. භගවා සමීපෙ ඨිතං අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ¶ ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි භික්ඛු රට්ඨපාලං පබ්බාජෙහි චෙව උපසම්පාදෙහි චා’’ති. සාධු, භන්තෙති ඛො සො භික්ඛු භගවතො පටිස්සුත්වා රට්ඨපාලං කුලපුත්තං ජිනදත්තියං සද්ධිවිහාරිකං ලද්ධා පබ්බාජෙසි චෙව උපසම්පාදෙසි ච. තෙන වුත්තං – ‘‘අලත්ථ ඛො රට්ඨපාලො කුලපුත්තො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, අලත්ථ උපසම්පද’’න්ති.

පහිතත්තො ¶ විහරන්තොති ද්වාදස සංවච්ඡරානි එවං විහරන්තො. නෙය්යපුග්ගලො හි අයමායස්මා, තස්මා පුඤ්ඤවා අභිනීහාරසම්පන්නොපි සමානො ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙව අරහත්ත’’න්ති සමණධම්මං කරොන්තොපි ද්වාදසමෙ වස්සෙ අරහත්තං පාපුණි.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති මය්හං මාතාපිතරො පබ්බජ්ජං අනුජානමානා – ‘‘තයා කාලෙන කාලං ආගන්ත්වා අම්හාකං දස්සනං දාතබ්බ’’න්ති වත්වා අනුජානිංසු, දුක්කරකාරිකා ඛො පන මාතාපිතරො, අහඤ්ච යෙනජ්ඣාසයෙන පබ්බජිතො, සො මෙ මත්ථකං පත්තො, ඉදානි භගවන්තං ආපුච්ඡිත්වා අත්තානං ¶ මාතාපිතූනං දස්සෙස්සාමීති චින්තෙත්වා ආපුච්ඡිතුකාමො උපසඞ්කමි. මනසාකාසීති ‘‘කිං නු ඛො රට්ඨපාලෙ ගතෙ කොචි උපද්දවො භවිස්සතී’’ති මනසි අකාසි. තතො ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘සක්ඛිස්සති නු ඛො රට්ඨපාලො තං මද්දිතු’’න්ති ඔලොකෙන්තො තස්ස අරහත්තසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘සක්ඛිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. තෙන වුත්තං – යථා භගවා අඤ්ඤාසි…පෙ… කාලං මඤ්ඤසීති.

මිගචීරෙති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. තඤ්හි රඤ්ඤා – ‘‘අකාලෙ සම්පත්තපබ්බජිතානං දින්නමෙව ඉදං, යථාසුඛං පරිභුඤ්ජන්තූ’’ති එවමනුඤ්ඤාතමෙව අහොසි, තස්මා ථෙරො – ‘‘මම ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචෙස්සාමි, තෙ මෙ පාදධොවනඋණ්හොදකපාදමක්ඛනතෙලාදීනි ¶ පෙසිස්සන්තී’’ති චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා උය්යානමෙව පාවිසි. පිණ්ඩාය පාවිසීති දුතියදිවසෙ පාවිසි.

මජ්ඣිමායාති සත්තද්වාරකොට්ඨකස්ස ඝරස්ස මජ්ඣිමෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ. උල්ලිඛාපෙතීති කප්පකෙන කෙසෙ පහරාපෙති. එතදවොචාති – ‘‘ඉමෙ සමණකා අම්හාකං පියපුත්තකං පබ්බාජෙත්වා චොරානං හත්ථෙ නික්ඛිපිත්වා විය එකදිවසම්පි න දස්සාපෙන්ති, එවං ඵරුසකාරකා එතෙ පුන ඉමං ඨානං උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤන්ති, එත්තොව නිකඩ්ඪිතබ්බා එතෙ’’ති චින්තෙත්වා එතං ‘‘ඉමෙහි මුණ්ඩකෙහී’’තිආදිවචනං අවොච. ඤාතිදාසීති ඤාතකානං දාසී. ආභිදොසිකන්ති පාරිවාසිකං එකරත්තාතික්කන්තං පූතිභූතං. තත්ථායං පදත්ථො – පූතිභාවදොසෙන අභිභූතොති අභිදොසො, අභිදොසොව ආභිදොසිකො. එකරත්තාතික්කන්තස්සෙව නාමසඤ්ඤා එසා යදිදං ආභිදොසිකොති, තං ආභිදොසිකං. කුම්මාසන්ති යවකුම්මාසං. ඡඩ්ඩෙතුකාමා හොතීති යස්මා අන්තමසො දාසකම්මකාරානං ගොරූපානම්පි අපරිභොගාරහො, තස්මා නං කචවරං විය බහි ඡඩ්ඩෙතුකාමා ¶ හොති. සචෙතන්ති සචෙ එතං. භගිනීති අරියවොහාරෙන අත්තනො ධාතිං ඤාතිදාසිං ආලපති. ඡඩ්ඩනීයධම්මන්ති ඡඩ්ඩෙතබ්බසභාවං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘භගිනි එතං සචෙ බහි ඡඩ්ඩනීයධම්මං නිස්සට්ඨපරිග්ගහං, ඉධ මෙ පත්තෙ ආකිරාහී’’ති. කිං පන එවං වත්තුං ලබ්භති ¶ , විඤ්ඤත්ති වා පයුත්තවාචා වා න හොතීති. න හොති. කස්මා? නිස්සට්ඨපරිග්ගහත්තා. යඤ්හි ඡඩ්ඩනීයධම්මං නිස්සට්ඨපරිග්ගහං, යත්ථ සාමිකා අනාලයා හොන්ති, තං සබ්බං ‘‘දෙථ ආහරථ ¶ ආකිරථා’’ති වත්තුං වට්ටති. තෙනෙව හි අයමායස්මා අග්ගඅරියවංසිකො සමානොපි එවමාහ.

හත්ථානන්ති භික්ඛාගහණත්ථං පත්තං උපනාමයතො මණිබන්ධතො පභුති ද්වින්නම්පි හත්ථානං. පාදානන්ති නිවාසනන්තතො පට්ඨාය ද්වින්නම්පි පාදානං. සරස්සාති සචෙ තං භගිනීති වාචං නිච්ඡාරයතො සරස්ස ච. නිමිත්තං අග්ගහෙසීති හත්ථපිට්ඨිආදීනි ඔලොකයමානා – ‘‘පුත්තස්ස මෙ රට්ඨපාලස්ස විය සුවණ්ණකච්ඡපපිට්ඨිසදිසා ඉමා හත්ථපාදපිට්ඨියො, හරිතාලවට්ටියො විය සුවට්ටිතා අඞ්ගුලියො, මධුරො සරො’’ති ගිහිකාලෙ සල්ලක්ඛිතපුබ්බං ආකාරං අග්ගහෙසි සඤ්ජානි සල්ලක්ඛෙසි. තස්ස හායස්මතො ද්වාදසවස්සානි අරඤ්ඤාවාසඤ්චෙව පිණ්ඩියාලොපභොජනඤ්ච පරිභුඤ්ජන්තස්ස අඤ්ඤාදිසො සරීරවණ්ණො අහොසි, තෙන නං සා ඤාතිදාසී දිස්වාව න සඤ්ජානි, නිමිත්තං පන අග්ගහෙසීති.

300. රට්ඨපාලස්ස මාතරං එතදවොචාති ථෙරස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සණ්ඨාපෙත්වා ථඤ්ඤං පායෙත්වා සංවඩ්ඪිතධාතීපි සමානා පබ්බජිත්වා මහාඛීණාසවභාවප්පත්තෙන සාමිපුත්තෙන සද්ධිං – ‘‘ත්වං නු ඛො, මෙ භන්තෙ, පුත්තො රට්ඨපාලො’’තිආදිවචනං වත්තුං අවිසහන්තී වෙගෙන ඝරං පවිසිත්වා රට්ඨපාලස්ස මාතරං එතදවොච. යග්ඝෙති ආරොචනත්ථෙ නිපාතො. සචෙ ¶ ජෙ සච්චන්ති එත්ථ ජෙති ආලපනෙ නිපාතො. එවඤ්හි තස්මිං දෙසෙ දාසිජනං ආලපන්ති, තස්මා ‘‘ත්වඤ්හි, භොති දාසි, සචෙ සච්චං භණසී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

උපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? මහාකුලෙ ඉත්ථියො බහි නික්ඛමන්තා ගරහං පාපුණන්ති, ඉදඤ්ච අච්චායිකකිච්චං, සෙට්ඨිස්ස නං ආරොචෙස්සාමීති චින්තෙති. තස්මා උපසඞ්කමි. අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති තස්මිං කිර දෙසෙ දානපතීනං ඝරෙසු සාලා හොන්ති, ආසනානි චෙත්ථ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, උපට්ඨාපිතං උදකකඤ්ජියං. තත්ථ පබ්බජිතා පිණ්ඩාය චරිත්වා නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්ති ¶ . සචෙ ඉච්ඡන්ති, දානපතීනම්පි සන්තකං ගණ්හන්ති. තස්මා තම්පි අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස ඊදිසාය සාලාය අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති වෙදිතබ්බං. න හි පබ්බජිතා කපණමනුස්සා විය අසාරුප්පෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තීති.

අත්ථි ¶ නාම තාතාති එත්ථ අත්ථීති විජ්ජමානත්ථෙ, නාමාති පුච්ඡනත්ථෙ මඤ්ඤනත්ථෙ වා නිපාතො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – අත්ථි නු ඛො, තාත රට්ඨපාල, අම්හාකං ධනං, නනු මයං නිද්ධනාති වත්තබ්බා, යෙසං නො ත්වං ඊදිසෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසි. තථා අත්ථි නු ඛො, තාත රට්ඨපාල, අම්හාකං ජීවිතං, නනු මයං මතාති වත්තබ්බා, යෙසං නො ත්වං ඊදිසෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසි. තථා අත්ථි මඤ්ඤෙ, තාත රට්ඨපාල, තව අබ්භන්තරෙ සාසනං නිස්සාය පටිලද්ධො සමණගුණො, යං ත්වං සුභොජනරසසංවඩ්ඪිතොපි ඉමං ජිගුච්ඡනෙය්යං ආභිදොසිකං කුම්මාසං අමතමිව නිබ්බිකාරො පරිභුඤ්ජිස්සසීති. සො පන ගහපති දුක්ඛාභිතුන්නතාය එතමත්ථං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තුමසක්කොන්තො – ‘‘අත්ථි නාම, තාත රට්ඨපාල, ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසී’’ති එත්තකමෙව අවච. අක්ඛරචින්තකා පනෙත්ථ ඉදං ලක්ඛණං වදන්ති – අනොකප්පනාමරිසනත්ථවසෙනෙතං ¶ අත්ථිසද්දෙ උපපදෙ ‘‘පරිභුඤ්ජිස්සසී’’ති අනාගතවචනං කතං. තස්සායමත්ථො – ‘‘අත්ථි නාම…පෙ… පරිභුඤ්ජිස්සසි, ඉදං පච්චක්ඛම්පි අහං න සද්දහාමි න මරිසයාමී’’ති. ඉදං එත්තකං වචනං ගහපති ථෙරස්ස පත්තමුඛවට්ටියං ගහෙත්වා ඨිතකොව කථෙසි. ථෙරොපි පිතරි පත්තමුඛවට්ටියං ගහෙත්වා ඨිතෙයෙව තං පූතිකුම්මාසං පරිභුඤ්ජි සුනඛවන්තසදිසං පූතිකුක්කුටණ්ඩමිව භින්නට්ඨානෙ පූතිකං වායන්තං. පුථුජ්ජනෙන කිර තථාරූපං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිතුං න සක්කා. ථෙරො පන අරියිද්ධියං ඨත්වා දිබ්බොජං අමතරසං පරිභුඤ්ජමානො විය පරිභුඤ්ජිත්වා ධමකරණෙන උදකං ගහෙත්වා පත්තඤ්ච මුඛඤ්ච හත්ථපාදෙ ච ධොවිත්වා කුතො නො ගහපතීතිආදිමාහ.

තත්ථ කුතො නොති කුතො නු. නෙව දානන්ති දෙය්යධම්මවසෙන නෙව දානං අලත්ථම්හ. න පච්චක්ඛානන්ති ‘‘කිං, තාත රට්ඨපාල, කච්චි තෙ ඛමනීයං, කච්චිසි අප්පකිලමථෙන ආගතො, න තාව තාත ගෙහෙ භත්තං සම්පාදියතී’’ති එවං පටිසන්ථාරවසෙන පච්චක්ඛානම්පි න අලත්ථම්හ. කස්මා පන ථෙරො එවමාහ? පිතු අනුග්ගහෙන. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘යථා එස මං වදති ¶ , අඤ්ඤෙපි පබ්බජිතෙ එවං වදති මඤ්ඤෙ. බුද්ධසාසනෙ ච පත්තන්තරෙ පදුමං විය භස්මාඡන්නො අග්ගි විය ඵෙග්ගුපටිච්ඡන්නො චන්දනසාරො විය සුත්තිකාපටිච්ඡන්නං මුත්තරතනං විය වලාහකපටිච්ඡන්නො ¶ චන්දිමා විය මාදිසානං ¶ පටිච්ඡන්නගුණානං භික්ඛූනං අන්තො නත්ථි, තෙසුපි න එවරූපං වචනං පවත්තෙස්සති, සංවරෙ ඨස්සතී’’ති අනුග්ගහෙන එවමාහ.

එහි තාතාති තාත තුය්හං ඝරං මා හොතු, එහි ඝරං ගමිස්සාමාති වදති. අලන්ති ථෙරො උක්කට්ඨඑකාසනිකතාය පටික්ඛිපන්තො එවමාහ. අධිවාසෙසීති ථෙරො පන පකතියා උක්කට්ඨසපදානචාරිකො ස්වාතනායභික්ඛං නාම නාධිවාසෙති, මාතු අනුග්ගහෙන පන අධිවාසෙසි. මාතු කිරස්ස ථෙරං අනුස්සරිත්වා මහාසොකො උප්පජ්ජි, රොදනෙනෙව පක්කක්ඛි විය ජාතා, තස්මා ථෙරො ‘‘සචාහං තං අපස්සිත්වා ගමිස්සාමි, හදයම්පිස්සා ඵාලෙය්යා’’ති අනුග්ගහෙන අධිවාසෙසි. කාරාපෙත්වාති එකං හිරඤ්ඤස්ස, එකං සුවණ්ණස්සාති ද්වෙ පුඤ්ජෙ කාරාපෙත්වා. කීවමහන්තා පන පුඤ්ජා අහෙසුන්ති. යථා ඔරතො ඨිතො පුරිසො පාරතො ඨිතං මජ්ඣිමප්පමාණං පුරිසං න පස්සති, එවංමහන්තා.

301. ඉදං තෙ තාතාති කහාපණපුඤ්ජඤ්ච සුවණ්ණපුඤ්ජඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ. මත්තිකන්ති මාතිතො ආගතං, ඉදං තෙ මාතාමහියා මාතු ඉමං ගෙහං ආගච්ඡන්තියා ගන්ධමාලාදීනං අත්ථාය දින්නං ධනන්ති අත්ථො. අඤ්ඤං පෙත්තිකං අඤ්ඤං පිතාමහන්ති යං පන තෙ පිතු ච පිතාමහානඤ්ච සන්තකං, තං අඤ්ඤංයෙව, නිහිතඤ්ච පයුත්තඤ්ච අතිවිය බහු. එත්ථ ච ‘‘පිතාමහ’’න්ති තද්ධිතලොපං කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පෙතාමහ’’න්ති වා පාඨො. සක්කා ¶ තතොනිදානන්ති ධනහෙතු ධනපච්චයා. තං තං ධනං රක්ඛන්තස්ස ච රාජාදීනං වසෙන ධනපරික්ඛයං පාපුණන්තස්ස කස්සචි උප්පජ්ජමානසොකාදයො සන්ධාය එවමාහ. එවං වුත්තෙ සෙට්ඨි ගහපති – ‘‘අහං ඉමං උප්පබ්බාජෙස්සාමීති ආනෙසිං, සො දානි මෙ ධම්මකථං කාතුං ආරද්ධො, අයං න මෙ වචනං කරිස්සතී’’ති උට්ඨාය ගන්ත්වා අස්ස ඔරොධානං ද්වාරං විවරාපෙත්වා – ‘‘අයං වො සාමිකො, ගච්ඡථ යං කිඤ්චි කත්වා නං ගණ්හිතුං වායමථා’’ති උය්යොජෙසි. සුවයෙ ඨිතා නාටකිත්ථියො නික්ඛමිත්වා ථෙරං පරිවාරයිංසු ¶ , තාසු ද්වෙ ජෙට්ඨකිත්ථියො සන්ධාය පුරාණදුතියිකාතිආදි වුත්තං. පච්චෙකං පාදෙසු ගහෙත්වාති එකෙකම්හි පාදෙ නං ගහෙත්වා.

කීදිසා ¶ නාම තා අය්යපුත්ත අච්ඡරායොති කස්මා එවමාහංසු? තදා කිර සම්බහුලෙ ඛත්තියකුමාරෙපි බ්රාහ්මණකුමාරෙපි සෙට්ඨිපුත්තෙපි මහාසම්පත්තියො පහාය පබ්බජන්තෙ දිස්වා පබ්බජ්ජාගුණං අජානන්තා කථං සමුට්ඨාපෙන්ති ‘‘කස්මා එතෙ පබ්බජන්තී’’ති. අථඤ්ඤෙ වදන්ති ‘‘දෙවච්ඡරාදෙවනාටකානං කාරණා’’ති. සා කථා විත්ථාරිකා අහොසි. තං ගහෙත්වා සබ්බා එවමාහංසු. අථ ථෙරො පටික්ඛිපන්තො න ඛො මයං භගිනීතිආදිමාහ. සමුදාචරතීති ¶ වොහරති වදති. තත්ථෙව මුච්ඡිතා පපතිංසූති තං භගිනිවාදෙන සමුදාචරන්තං දිස්වා ‘‘මයං අජ්ජ ආගමිස්සති, අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති ද්වාදස වස්සානි බහි න නික්ඛන්තා, එතං නිස්සාය නො දාරකා න ලද්ධා, යෙසං ආනුභාවෙන ජීවෙය්යාම, ඉතො චම්හා පරිහීනා අඤ්ඤතො ච. අයං ලොකො නාම අත්තනොව චින්තෙසි, තස්මා තාපි ‘‘ඉදානි මයං අනාථා ජාතා’’ති අත්තනොව චින්තයමානා – ‘‘අනත්ථිකො දානි අම්හෙහි අයං, සො අම්හෙ පජාපතියො සමානා අත්තනා සද්ධිං එකමාතුකුච්ඡියා සයිතදාරිකා විය මඤ්ඤතී’’ති සමුප්පන්නබලවසොකා හුත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ මුච්ඡිතා පපතිංසු, පතිතාති අත්ථො.

මා නො විහෙඨෙථාති මා අම්හෙ ධනං දස්සෙත්වා මාතුගාමෙ ච උය්යොජෙත්වා විහෙඨයිත්ථ, විහෙසා හෙසා පබ්බජිතානන්ති. කස්මා එවමාහ? මාතාපිතූනං අනුග්ගහෙන. සො කිර සෙට්ඨි – ‘‘පබ්බජිතලිඞ්ගං නාම කිලිට්ඨං, පබ්බජ්ජාවෙසං හාරෙත්වා න්හායිත්වා තයො ජනා එකතො භුඤ්ජිස්සාමා’’ති මඤ්ඤමානො ථෙරස්ස භික්ඛං න දෙති. ථෙරො – ‘‘මාදිසස්ස ඛීණාසවස්ස ආහාරන්තරායං කත්වා එතෙ බහුං අපුඤ්ඤං පසවෙය්යු’’න්ති තෙසං අනුග්ගහෙන එවමාහ.

302. ගාථා අභාසීති ගාථායො අභාසි. තත්ථ පස්සාති සන්තිකෙ ඨිතජනං සන්ධාය වදති. චිත්තන්ති චිත්තවිචිත්තං. බිම්බන්ති අත්තභාවං. අරුකායන්ති ¶ නවන්නං වණමුඛානං වසෙන වණකායං. සමුස්සිතන්ති තීණි අට්ඨිසතානි නවහි න්හාරුසතෙහි බන්ධිත්වා නවහි මංසපෙසිසතෙහි ලිම්පිත්වා සමන්තතො උස්සිතං. ආතුරන්ති ජරාතුරතාය රොගාතුරතාය කිලෙසාතුරතාය ච නිච්චාතුරං. බහුසඞ්කප්පන්ති පරෙසං උප්පන්නපත්ථනාසඞ්කප්පෙහි බහුසඞ්කප්පං ¶ . ඉත්ථීනඤ්හි කායෙ පුරිසානං සඞ්කප්පා උප්පජ්ජන්ති, තෙසං කායෙ ඉත්ථීනං. සුසානෙ ඡඩ්ඩිතකළෙවරභූතම්පි චෙතං කාකකුලලාදයො පත්ථයන්තියෙවාති බහුසඞ්කප්පො නාම හොති. යස්ස නත්ථි ¶ ධුවං ඨිතීති යස්ස කායස්ස මායාමරීචිඵෙණපිණ්ඩ උදකපුප්ඵුළාදීනං විය එකංසෙනෙව ඨිති නාම නත්ථි, භිජ්ජනධම්මතාව නියතා.

තචෙන ඔනද්ධන්ති අල්ලමනුස්සචම්මෙන ඔනද්ධං. සහ වත්ථෙභි සොභතීති ගන්ධාදීහි මණිකුණ්ඩලෙහි ච චිත්තකතම්පි රූපං වත්ථෙහි සහෙව සොභති, විනා වත්ථෙහි ජෙගුච්ඡං හොති අනොලොකනක්ඛමං.

අලත්තකකතාති අලත්තකෙන රඤ්ජිතා. චුණ්ණකමක්ඛිතන්ති සාසපකක්කෙන මුඛපීළකාදීනි නීහරිත්වා ලොණමත්තිකාය දුට්ඨලොහිතං විලියාපෙත්වා තිලපිට්ඨෙන ලොහිතං පසාදෙත්වා හලිද්දියා වණ්ණං සම්පාදෙත්වා චුණ්ණකගණ්ඩිකාය මුඛං පහරන්ති, තෙනෙස අතිවිය විරොචති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

අට්ඨාපදකතාති ¶ රසොදකෙන මක්ඛිත්වා නලාටපරියන්තෙ ආවත්තනපරිවත්තෙ කත්වා අට්ඨපදකරචනාය රචිතා. අඤ්ජනීති අඤ්ජනනාළිකා.

ඔදහීති ඨපෙසි. පාසන්ති වාකරාජාලං. නාසදාති න ඝට්ටයි. නිවාපන්ති නිවාපසුත්තෙ වුත්තනිවාපතිණසදිසභොජනං. කන්දන්තෙති විරවමානෙ පරිදෙවමානෙ. ඉමාය හි ගාථාය ථෙරො මාතාපිතරො මිගලුද්දකෙ විය කත්වා දස්සෙසි, අවසෙසඤාතකෙ මිගලුද්දකපරිසං විය, හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වාකරාජාලං විය, අත්තනා භුත්තභොජනං නිවාපතිණං විය, අත්තානං මහාමිගං විය කත්වා දස්සෙසි. යථා හි මහාමිගො යාවදත්ථං නිවාපතිණං ඛාදිත්වා පානීයං පිවිත්වා ගීවං උක්ඛිපිත්වා දිසං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමං නාම ඨානං ගතස්ස සොත්ථි භවිස්සතී’’ති මිගලුද්දකානං පරිදෙවන්තානංයෙව වාකරං අඝට්ටයමානොව උප්පතිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝනච්ඡායස්ස ඡත්තස්ස විය ගුම්බස්ස හෙට්ඨා මන්දමන්දෙන වාතෙන බීජයමානො ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො තිට්ඨති, එවමෙව ථෙරො ඉමා ගාථා භාසිත්වා ආකාසෙනෙව ගන්ත්වා මිගචීරෙ පච්චුපට්ඨාසි.

කස්මා පන ථෙරො ආකාසෙන ගතොති. පිතා කිරස්ස සෙට්ඨි සත්තසු ද්වාරකොට්ඨකෙසු අග්ගළං ¶ දාපෙත්වා මල්ලෙ ආණාපෙසි – ‘‘සචෙ නික්ඛමිත්වා ¶ ගච්ඡති ¶ , හත්ථපාදෙසු නං ගහෙත්වා කාසායානි හරිත්වා ගිහිවෙසං ගණ්හාපෙථා’’ති. තස්මා ථෙරො – ‘‘එතෙ මාදිසං මහාඛීණාසවං හත්ථෙ වා පාදෙ වා ගහෙත්වා අපුඤ්ඤං පසවෙය්යුං, තං නෙසං මා අහොසී’’ති චින්තෙත්වා ආකාසෙන අගමාසි. පරසමුද්දවාසිත්ථෙරානං පන – ‘‘ඨිතකොව ඉමා ගාථා භාසිත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රඤ්ඤො කොරබ්යස්ස මිගචීරෙ පච්චුපට්ඨාසී’’ති අයං වාචනාමග්ගොයෙව.

303. මිගවොති තස්ස උය්යානපාලස්ස නාමං. සොධෙන්තොති උය්යානමග්ගං සමං කාරෙත්වා අන්තොඋය්යානෙ තච්ඡිතබ්බයුත්තට්ඨානානි තච්ඡාපෙන්තො සම්මජ්ජිතබ්බයුත්තානි ඨානානි සම්මජ්ජාපෙන්තො වාලුකාඔකිරණ-පුප්ඵවිකිරණ-පුණ්ණඝටට්ඨපන-කදලික්ඛන්ධඨපනාදීනි ච කරොන්තොති අත්ථො. යෙන රාජා කොරබ්යො තෙනුපසඞ්කමීති අම්හාකං රාජා සදා ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස වණ්ණං කථෙසි, පස්සිතුකාමො එතං, ආගතභාවං පනස්ස න ජානාති, මහා ඛො පනායං පණ්ණාකාරො, ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමීති චින්තෙත්වා යෙන රාජා කොරබ්යො තෙනුපසඞ්කමි.

කිත්තයමානො අහොසීති සො කිර රාජා ථෙරං අනුස්සරිත්වා බලමජ්ඣෙපි නාටකමජ්ඣෙපි – ‘‘දුක්කරං කතං කුලපුත්තෙන තාව මහන්තං සම්පත්තිං පහාය පබ්බජිත්වා පුනනිවත්තිත්වා අනපලොකෙන්තෙනා’’ති ගුණං කථෙසි, තං ගහෙත්වා අයං එවමාහ. විස්සජ්ජෙථාති ¶ වත්වාති ඔරොධමහාමත්තබලකායාදීසු යස්ස යං අනුච්ඡවිකං, තස්ස තං දාපෙත්වාති අත්ථො. උස්සටාය උස්සටායාති උස්සිතාය උස්සිතාය, මහාමත්තමහාරට්ඨිකාදීනං වසෙන උග්ගතුග්ගතමෙව පරිසං ගහෙත්වා උපසඞ්කමීති අත්ථො. ඉධ භවං රට්ඨපාලො හත්ථත්ථරෙ නිසීදතූති හත්ථත්ථරො තනුකො බහලපුප්ඵාදිගුණං කත්වා අත්ථතො අභිලක්ඛිතො හොති, තාදිසෙ අනාපුච්ඡිත්වා නිසීදිතුං න යුත්තන්ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

304. පාරිජුඤ්ඤානීති පාරිජුඤ්ඤභාවා පරික්ඛයා. ජිණ්ණොති ජරාජිණ්ණො. වුඩ්ඪොති වයොවුඩ්ඪො. මහල්ලකොති ජාතිමහල්ලකො. අද්ධගතොති අද්ධානං අතික්කන්තො. වයොඅනුප්පත්තොති පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තො. පබ්බජතීති ධුරවිහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා, – ‘‘භන්තෙ, මයා දහරකාලෙ ¶ බහුං කුසලං කතං, ඉදානි මහල්ලකොම්හි, මහල්ලකස්ස චෙසා පබ්බජ්ජා නාම, චෙතියඞ්ගණං සම්මජ්ජිත්වා අප්පහරිතං කත්වා ජීවිස්සාමි, පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ,’’ති කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙන්තො ¶ යාචති, ථෙරා අනුකම්පාය පබ්බාජෙන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො.

අප්පාබාධොති අරොගො. අප්පාතඞ්කොති ¶ නිද්දුක්ඛො. සමවෙපාකිනියාති සමවිපාචනියා. ගහණියාති කම්මජතෙජොධාතුයා. තත්ථ යස්ස භුත්තභුත්තො ආහාරො ජීරති, යස්ස වා පන පුටභත්තං විය තථෙව තිට්ඨති, උභොපෙතෙ න සමවෙපාකිනියා ගහණියා සමන්නාගතා. යස්ස පන භුත්තකාලෙ භත්තච්ඡන්දො උප්පජ්ජතෙව, අයං සමවෙපාකිනියා සමන්නාගතො. නාතිසීතාය නච්චුණ්හායාති තෙනෙව කාරණෙන නාතිසීතාය නච්චුණ්හාය. අනුපුබ්බෙනාති රාජානො වා හරන්තීතිආදිනා අනුක්කමෙන. දුතියවාරෙ රාජභයචොරභයඡාතකභයාදිනා අනුක්කමෙන.

305. ධම්මුද්දෙසා උද්දිට්ඨාති ධම්මනිද්දෙසා උද්දිට්ඨා. උපනිය්යතීති ජරාමරණසන්තිකං ගච්ඡති, ආයුක්ඛයෙන වා තත්ථ නිය්යති. අද්ධුවොති ධුවට්ඨානවිරහිතො. අතාණොති තායිතුං සමත්ථෙන විරහිතො. අනභිස්සරොති අසරණො අභිසරිත්වා අභිගන්ත්වා අස්සාසෙතුං සමත්ථෙන විරහිතො. අස්සකොති නිස්සකො සකභණ්ඩවිරහිතො. සබ්බං පහාය ගමනීයන්ති සකභණ්ඩන්ති සල්ලක්ඛිතං සබ්බං පහාය ලොකෙන ගන්තබ්බං. තණ්හාදාසොති තණ්හාය දාසො.

306. හත්ථිස්මින්ති හත්ථිසිප්පෙ. කතාවීති ¶ කතකරණීයො, සික්ඛිතසික්ඛො පගුණසිප්පොති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. ඌරුබලීති ඌරුබලසම්පන්නො. යස්ස හි ඵලකඤ්ච ආවුධඤ්ච ගහෙත්වා පරසෙනං පවිසිත්වා අභින්නං භින්දතො භින්නං සන්ධාරයතො පරහත්ථගතං රජ්ජං ආහරිතුං ඌරුබලං අත්ථි, අයං ඌරුබලී නාම. බාහුබලීති බාහුබලසම්පන්නො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. අලමත්තොති සමත්ථඅත්තභාවො.

පරියොධාය වත්තිස්සන්තීති උප්පන්නං උප්පද්දවං ඔධාය අවත්ථරිත්වා වත්තිස්සන්තීති සල්ලක්ඛෙත්වා ගහිතා.

සංවිජ්ජති ¶ ඛො, භො රට්ඨපාල, ඉමස්මිං රාජකුලෙ පහූතං හිරඤ්ඤසුවණ්ණන්ති ඉදං සො රාජා උපරි ධම්මුද්දෙසස්ස කාරණං ආහරන්තො ආහ.

අථාපරං ¶ එතදවොචාති එතං ‘‘පස්සාමි ලොකෙ’’තිආදිනා නයෙන චතුන්නං ධම්මුද්දෙසානං අනුගීතිං අවොච.

307. තත්ථ භිය්යොව කාමෙ අභිපත්ථයන්තීති එකං ලභිත්වා ද්වෙ පත්ථයන්ති, ද්වෙ ලභිත්වා චත්තාරොති එවං උත්තරුත්තරි වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ පත්ථයන්තියෙව.

පසය්හාති සපත්තගණං අභිභවිත්වා. සසාගරන්තන්ති සද්ධිං සාගරන්තෙන. ඔරං සමුද්දස්සාති යං සමුද්දස්ස ඔරතො සකරට්ඨං, තෙන අතිත්තරූපොති අත්ථො. න හත්ථීති න හි අත්ථි.

අහො වතා නොති අහො වත නු, අයමෙව වා පාඨො. අමරාති ¶ චාහූති අමරං ඉති ච ආහු. ඉදං වුත්තං හොති – යං මතං ඤාතී පරිවාරෙත්වා කන්දන්ති, තං – ‘‘අහො වත අම්හාකං භාතා මතො, පුත්තො මතො’’තිආදීනිපි වදන්ති.

ඵුසන්ති ඵස්සන්ති මරණඵස්සං ඵුසන්ති. තථෙව ඵුට්ඨොති යථා බාලො, ධීරොපි තථෙව මරණඵස්සෙන ඵුට්ඨො, අඵුට්ඨො නාම නත්ථි, අයං පන විසෙසො. බාලො ච බාල්යා වධිතොව සෙතීති බාලො බාලභාවෙන මරණඵස්සං ආගම්ම වධිතොව සෙති අභිහතොව සයති. අකතං වත මෙ කල්යාණන්තිආදිවිප්පටිසාරවසෙන චලති වෙධති විප්ඵන්දති. ධීරො ච න වෙධතීති ධීරො සුගතිනිමිත්තං පස්සන්තො න වෙධති න චලති.

යාය වොසානං ඉධාධිගච්ඡතීති යාය පඤ්ඤාය ඉමස්මිං ලොකෙ සබ්බකිච්චවොසානං අරහත්තං අධිගච්ඡති, සාව ධනතො උත්තමතරා. අබ්යොසිතත්තාති අපරියොසිතත්තා, අරහත්තපත්තියා, අභාවෙනාති අත්ථො. භවාභවෙසූති හීනප්පණීතෙසු භවෙසු.

උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකන්ති තෙසු පාපං කරොන්තෙසු යො කොචි සත්තො පරම්පරාය සංසාරං ආපජ්ජිත්වා ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං උපෙති. තස්සප්පපඤ්ඤොති තස්ස තාදිසස්ස අප්පපඤ්ඤස්ස අඤ්ඤො අප්පපඤ්ඤො අභිසද්දහන්තො.

සකම්මුනා ¶ ¶ හඤ්ඤතීති අත්තනා කතකම්මවසෙන ‘‘කසාහිපි තාලෙතී’’තිආදීහි කම්මකාරණාහි හඤ්ඤති. පෙච්ච පරම්හි ලොකෙති ඉතො ගන්ත්වා පරම්හි අපායලොකෙ.

විරූපරූපෙනාති ¶ විවිධරූපෙන, නානාසභාවෙනාති අත්ථො. කාමගුණෙසූති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙසු සබ්බකාමගුණෙසු ආදීනවං දිස්වා. දහරාති අන්තමසො කලලමත්තභාවං උපාදාය තරුණා. වුඩ්ඪාති වස්සසතාතික්කන්තා. අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යොති අවිරුද්ධං අද්වජ්ඣගාමිං එකන්තනිය්යානිකං සාමඤ්ඤමෙව ‘‘සෙය්යො, උත්තරිතරඤ්ච පණීතතරඤ්චා’’ති උපධාරෙත්වා පබ්බජිතොස්මි මහාරාජාති. තස්මා යං ත්වං වදසි – ‘‘කිං දිස්වා වා සුත්වා වා’’ති, ඉදං දිස්වා ච සුත්වා ච පබ්බජිතොස්මීති මං ධාරෙහීති දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

රට්ඨපාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මඝදෙවසුත්තවණ්ණනා

308. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මඝදෙවසුත්තං. තත්ථ මඝදෙවඅම්බවනෙති පුබ්බෙ මඝදෙවො නාම රාජා තං අම්බවනං රොපෙසි. තෙසු රුක්ඛෙසු පලුජ්ජමානෙසු අපරභාගෙ අඤ්ඤෙපි රාජානො රොපෙසුංයෙව. තං පන පඨමවොහාරවසෙන මඝදෙවම්බවනන්තෙව සඞ්ඛං ගතං. සිතං පාත්වාකාසීති සායන්හසමයෙ විහාරචාරිකං චරමානො රමණීයං භූමිභාගං දිස්වා – ‘‘වසිතපුබ්බං නු ඛො මෙ ඉමස්මිං ඔකාසෙ’’ති ආවජ්ජන්තො – ‘‘පුබ්බෙ අහං මඝදෙවො නාම රාජා හුත්වා ඉමං අම්බවනං රොපෙසිං, එත්ථෙව ¶ පබ්බජිත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිං. තං ඛො පනෙතං කාරණං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අපාකටං, පාකටං කරිස්සාමී’’ති අග්ගග්ගදන්තෙ දස්සෙන්තො සිතං පාතු අකාසි.

ධම්මො අස්ස අත්ථීති ධම්මිකො. ධම්මෙන රාජා ජාතොති ධම්මරාජා. ධම්මෙ ඨිතොති දසකුසලකම්මපථධම්මෙ ඨිතො. ධම්මං චරතීති සමං චරති ¶ . තත්ර බ්රාහ්මණගහපතිකෙසූති යොපි සො පුබ්බරාජූහි බ්රාහ්මණානං දින්නපරිහාරො, තං අහාපෙත්වා පකතිනියාමෙනෙව අදාසි, තථා ගහපතිකානං. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. පක්ඛස්සාති ඉමිනා පාටිහාරිකපක්ඛොපි සඞ්ගහිතො. අට්ඨමීඋපොසථස්ස හි පච්චුග්ගමනානුග්ගමනවසෙන සත්තමියඤ්ච නවමියඤ්ච, චාතුද්දසපන්නරසානං පච්චුග්ගමනානුග්ගමනවසෙන තෙරසියඤ්ච පාටිපදෙ චාති ඉමෙ දිවසා පාටිහාරිකපක්ඛාති වෙදිතබ්බා. තෙසුපි උපොසථං උපවසි.

309. දෙවදූතාති දෙවොති මච්චු, තස්ස දූතාති දෙවදූතා. සිරස්මිඤ්හි පලිතෙසු පාතුභූතෙසු මච්චුරාජස්ස සන්තිකෙ ඨිතො විය හොති, තස්මා පලිතානි මච්චුදෙවස්ස දූතාති වුච්චන්ති. දෙවා විය දූතාතිපි දෙවදූතා. යථා හි අලඞ්කතපටියත්තාය දෙවතාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘අසුකදිවසෙ මරිස්සතී’’ති වුත්තෙ තං තථෙව හොති, එවං සිරස්මිං පලිතෙසු පාතුභූතෙසු දෙවතාබ්යාකරණසදිසමෙව ¶ හොති. තස්මා පලිතානි දෙවසදිසා දූතාති වුච්චන්ති. විසුද්ධිදෙවානං දූතාතිපි දෙවදූතා. සබ්බබොධිසත්තා හි ජිණ්ණබ්යාධිතමතපබ්බජිතෙ දිස්වාව සංවෙගමාපජ්ජිත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජන්ති. යථාහ –

‘‘ජිණ්ණඤ්ච ¶ දිස්වා දුඛිතඤ්ච බ්යාධිතං,

මතඤ්ච දිස්වා ගතමායුසඞ්ඛයං;

කාසායවත්ථං පබ්බජිතඤ්ච දිස්වා,

තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජා’’ති.

ඉමිනා පරියායෙන පලිතානි විසුද්ධිදෙවානං දූතත්තා දෙවදූතාති වුච්චන්ති.

කප්පකස්ස ගාමවරං දත්වාති සතසහස්සුට්ඨානකං ජෙට්ඨකගාමං දත්වා. කස්මා අදාසි? සංවිග්ගමානසත්තා. තස්ස හි අඤ්ජලිස්මිං ඨපිතානි පලිතානි දිස්වාව සංවෙගො උප්පජ්ජති. අඤ්ඤානි චතුරාසීතිවස්සසහස්සානි ආයු අත්ථි, එවං සන්තෙපි මච්චුරාජස්ස සන්තිකෙ ඨිතං විය අත්තානං මඤ්ඤමානො සංවිග්ගො පබ්බජ්ජං රොචෙති. තෙන වුත්තං –

‘‘සිරෙ ¶ දිස්වාන පලිතං, මඝදෙවො දිසම්පති;

සංවෙගං අලභී ධීරො, පබ්බජ්ජං සමරොචයී’’ති.

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘උත්තමඞ්ගරුහා මය්හං, ඉමෙ ජාතා වයොහරා;

පාතුභූතා දෙවදූතා, පබ්බජ්ජාසමයො මමා’’ති.

පුරිසයුගෙති වංසසම්භවෙ පුරිසෙ. කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වාති තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජන්තාපි හි පඨමං කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා පබ්බජන්ති, තතො පට්ඨාය වඩ්ඪිතෙ කෙසෙ බන්ධිත්වා ජටාකලාපධරා හුත්වා විචරන්ති. බොධිසත්තොපි තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. පබ්බජිතො පන අනෙසනං ¶ අනනුයුඤ්ජිත්වා රාජගෙහතො ආහටභික්ඛාය යාපෙන්තො බ්රහ්මවිහාරං භාවෙසි. තස්මා සො මෙත්තාසහගතෙනාතිආදි වුත්තං.

කුමාරකීළිතං කීළීති අඞ්කෙන අඞ්කං පරිහරියමානො කීළි. මාලාකලාපං විය හි නං උක්ඛිපිත්වාව ¶ විචරිංසු. රඤ්ඤො මඝදෙවස්ස පුත්තො…පෙ… පබ්බජීති ඉමස්ස පබ්බජිතදිවසෙ පඤ්ච මඞ්ගලානි අහෙසුං. මඝදෙවරඤ්ඤො මතකභත්තං, තස්ස රඤ්ඤො පබ්බජිතමඞ්ගලං, තස්ස පුත්තස්ස ඡත්තුස්සාපනමඞ්ගලං, තස්ස පුත්තස්ස උපරජ්ජමඞ්ගලං, තස්ස පුත්තස්ස නාමකරණමඞ්ගලන්ති එකස්මිංයෙව සමයෙ පඤ්ච මඞ්ගලානි අහෙසුං, සකලජම්බුදීපතලෙ උන්නඞ්ගලමහොසි.

311. පුත්තපපුත්තකාති පුත්තා ච පුත්තපුත්තා චාති එවං පවත්තා තස්ස පරම්පරා. පච්ඡිමකො අහොසීති පබ්බජ්ජාපච්ඡිමකො අහොසි. බොධිසත්තො කිර බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො – ‘‘පවත්තති නු ඛො තං මයා මනුස්සලොකෙ නිහතං කල්යාණවත්ත’’න්ති ආවජ්ජන්තො අද්දස – ‘‘එත්තකං අද්ධානං පවත්තති, ඉදානි න පවත්තිස්සතී’’ති. න ඛො පනාහං මය්හං පවෙණියා උච්ඡිජ්ජිතුං දස්සාමීති අත්තනො වංසෙ ජාතරඤ්ඤොයෙව අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අත්තනො වංසස්ස නෙමිං ඝටෙන්තො විය නිබ්බත්තො, තෙනෙවස්ස නිමීති නාමං අහොසි. ඉති සො පබ්බජිතරාජූනං ¶ සබ්බපච්ඡිමකො හුත්වා පබ්බජිතොති පබ්බජ්ජාපච්ඡිමකො අහොසි. ගුණෙහි පන අතිරෙකතරො. තස්ස හි සබ්බරාජූහි අතිරෙකතරා ද්වෙ ගුණා අහෙසුං ¶ . චතූසු ද්වාරෙසු සතසහස්සං සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා දෙවසිකං දානං අදාසි, අනුපොසථිකස්ස ච දස්සනං නිවාරෙසි. අනුපොසථිකෙසු හි රාජානං පස්සිස්සාමාති ගතෙසු දොවාරිකො පුච්ඡති ‘‘තුම්හෙ උපොසථිකා නො වා’’ති. යෙ අනුපොසථිකා හොන්ති, තෙ නිවාරෙති ‘‘අනුපොසථිකානං රාජා දස්සනං න දෙතී’’ති. ‘‘මයං ජනපදවාසිනො කාලෙ භොජනං කුහිං ලභිස්සාමා’’තිපි තත්ථ වචනොකාසො නත්ථි. චතූසු හි ද්වාරෙසු රාජඞ්ගණෙ ච අනෙකානි භත්තචාටිසහස්සානි පටියත්තානෙව හොන්ති. තස්මා මහාජනො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානෙ මස්සුං කාරෙත්වා න්හායිත්වා වත්ථානි පරිවත්තෙත්වා යථාරුචිතං භොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය රඤ්ඤො ගෙහද්වාරං ගච්ඡති. දොවාරිකෙන ‘‘උපොසථිකා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡිතපුච්ඡිතා ‘‘ආම ආමා’’ති වදන්ති. තෙන හි ආගච්ඡථාති පවෙසෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙති. ඉති ඉමෙහි ද්වීහි ගුණෙහි අතිරෙකතරො අහොසි.

312. දෙවානං තාවතිංසානන්ති තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තදෙවානං. තෙ කිර දෙවා විදෙහරට්ඨෙ මිථිලනගරවාසිනො රඤ්ඤො ඔවාදෙ ඨත්වා පඤ්ච සීලානි රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තත්ථ නිබ්බත්තා රඤ්ඤො ගුණකථං කථෙන්ති. තෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘දෙවානං තාවතිංසාන’’න්ති.

නිසින්නො ¶ හොතීති පාසාදවරස්ස උපරිගතො දානඤ්ච සීලඤ්ච උපපරික්ඛමානො නිසින්නො හොති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘දානං නු ඛො මහන්තං උදාහු සීලං, යදි දානං මහන්තං, අජ්ඣොත්ථරිත්වා දානමෙව දස්සාමි. අථ සීලං, සීලමෙව පූරිස්සාමී’’ති. තස්ස ‘‘ඉදං මහන්තං ඉදං මහන්ත’’න්ති නිච්ඡිතුං අසක්කොන්තස්සෙව සක්කො ගන්ත්වා පුරතො පාතුරහොසි. තෙන වුත්තං අථ ඛො, ආනන්ද,…පෙ… සම්මුඛෙ පාතුරහොසීති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘රඤ්ඤො කඞ්ඛා උප්පන්නා, තස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථං පඤ්හඤ්ච කථෙස්සාමි, ඉධාගමනත්ථාය පටිඤ්ඤඤ්ච ගණ්හිස්සාමී’’ති ¶ . තස්මා ගන්ත්වා සම්මුඛෙ පාතුරහොසි. රාජා අදිට්ඨපුබ්බං රූපං දිස්වා භීතො අහොසි ලොමහට්ඨජාතො. අථ නං සක්කො – ‘‘මා භායි, මහාරාජ, විස්සත්ථො පඤ්හං පුච්ඡ, කඞ්ඛං තෙ පටිවිනොදෙස්සාමී’’ති ආහ.

රාජා ¶ –

‘‘පුච්ඡාමි තං මහාරාජ, සබ්බභූතානමිස්සර;

දානං වා බ්රහ්මචරියං වා, කතමං සු මහප්ඵල’’න්ති. –

පඤ්හං පුච්ඡි. සක්කො – ‘‘දානං නාම කිං, සීලමෙව ගුණවිසිට්ඨතාය මහන්තං. අහඤ්හි පුබ්බෙ, මහාරාජ, දසවස්සසහස්සානි දසන්නං ජටිලසහස්සානං දානං දත්වා පෙත්තිවිසයතො න මුත්තො, සීලවන්තා පන මය්හං දානං භුඤ්ජිත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣති.

න හෙතෙ සුලභා කායා, යාචයොගෙන කෙනචි;

යෙ කායෙ උපපජ්ජන්ති, අනාගාරා තපස්සිනො’’ති. (ජා. 2.22.429-430);

එවං ¶ රඤ්ඤො කඞ්ඛං විනොදෙත්වා දෙවලොකගමනාය පටිඤ්ඤාගහණත්ථං ලාභා තෙ මහාරාජාතිආදිමාහ. තත්ථ අවිකම්පමානොති අභායමානො. අධිවාසෙසීති අහං මහාජනං කුසලං සමාදපෙමි, පුඤ්ඤවන්තානං පන වසනට්ඨානං දිස්වා ආගතෙන මනුස්සපථෙ සුඛං කථෙතුං හොතීති අධිවාසෙසි.

313. එවං භද්දන්තවාති එවං හොතු භද්දකං තව වචනන්ති වත්වා. යොජෙත්වාති එකස්මිංයෙව යුගෙ සහස්සඅස්සාජානීයෙ ¶ යොජෙත්වා. තෙසං පන පාටියෙක්කං යොජනකිච්චං නත්ථි, මනං ආගම්ම යුත්තායෙව හොන්ති. සො පන දිබ්බරථො දියඩ්ඪයොජනසතිකො හොති, නද්ධිතො පට්ඨාය රථසීසං පඤ්ඤාසයොජනානි, අක්ඛබන්ධො පණ්ණාසයොජනානි, අක්ඛබන්ධතො පට්ඨාය පච්ඡාභාගො පණ්ණාසයොජනානි, සබ්බො සත්තවණ්ණරතනමයො. දෙවලොකො නාම උද්ධං, මනුස්සලොකො අධො, තස්මා හෙට්ඨාමුඛං රථං පෙසෙසීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. යථා පන පකතිමග්ගං පෙසෙති, එවමෙව මනුස්සානං සායමාසභත්තෙ නිට්ඨිතෙ චන්දෙන සද්ධිං යුගනද්ධං කත්වා පෙසෙසි, යමකචන්දා උට්ඨිතා විය අහෙසුං. මහාජනො දිස්වා ‘‘යමකචන්දා උග්ගතා’’ති ආහ. ආගච්ඡන්තෙ ආගච්ඡන්තෙ න යමකචන්දා, එකං විමානං, න විමානං, එකො රථොති. රථොපි ආගච්ඡන්තො ආගච්ඡන්තො ¶ පකතිරථප්පමාණොව, අස්සාපි පකතිඅස්සප්පමාණාව අහෙසුං. එවං රථං ආහරිත්වා රඤ්ඤො පාසාදං පදක්ඛිණං කත්වා පාචීනසීහපඤ්ජරට්ඨානෙ රථං නිවත්තෙත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛං කත්වා සීහපඤ්ජරෙ ඨත්වාව ආරොහනසජ්ජං ඨපෙසි.

අභිරුහ මහාරාජාති රාජා – ‘‘දිබ්බයානං මෙ ලද්ධ’’න්ති න තාවදෙව අභිරුහි, නාගරානං පන ඔවාදං අදාසි ‘‘පස්සථ තාතා, යං මෙ සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා දිබ්බරථො පෙසිතො, සො ච ඛො න ජාතිගොත්තං වා කුලප්පදෙසං වා පටිච්ච පෙසිතො, මය්හං ¶ පන සීලාචාරගුණෙ පසීදිත්වා පෙසිතො. සචෙ තුම්හෙපි සීලං රක්ඛිස්සථ, තුම්හාකම්පි පෙසෙස්සති, එවං රක්ඛිතුං යුත්තං නාමෙතං සීලං. නාහං දෙවලොකං ගන්ත්වා චිරායිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථා’’ති මහාජනං ඔවදිත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා රථං අභිරුහි. තතො මාතලි සඞ්ගාහකො ‘‘අහම්පි මහාරාජස්ස මමානුච්ඡවිකං කරිස්සාමී’’ති ආකාසම්හි ද්වෙ මග්ගෙ දස්සෙත්වා අපිච මහාරාජාතිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ කතමෙනාති, මහාරාජ, ඉමෙසු මග්ගෙසු එකො නිරයං ගච්ඡති, එකො දෙවලොකං, තෙසු තං කතමෙන නෙමි. යෙනාති යෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා යත්ථ පාපකම්මන්තා පාපකානං කම්මානං විපාකං පටිසංවෙදියන්ති, තං ඨානං සක්කා හොති පස්සිතුන්ති අත්ථො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. ජාතකෙපි –

‘‘කෙන තං නෙමි මග්ගෙන, රාජසෙට්ඨ දිසම්පති;

යෙන වා පාපකම්මන්තා, පුඤ්ඤකම්මා ච යෙ නරා’’ති. (ජා. 2.22.450) –

ගාථාය අයමෙවත්ථො. තෙනෙවාහ –

‘‘නිරයෙ තාව පස්සාමි, ආවාසෙ පාපකම්මිනං;

ඨානානි ලුද්දකම්මානං, දුස්සීලානඤ්ච යා ගතී’’ති. (ජා. 2.22.451);

උභයෙනෙව මං මාතලි නෙහීති මාතලි ද්වීහි මග්ගෙහි මං නෙහි, අහං නිරයං පස්සිතුකාමො දෙවලොකම්පීති. පඨමං කතමෙන නෙමීති. පඨමං නිරයමග්ගෙන නෙහීති. තතො මාතලි අත්තනො ආනුභාවෙන රාජානං පඤ්චදස මහානිරයෙ දස්සෙසි. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ –

‘‘දස්සෙසි ¶ ¶ මාතලි රඤ්ඤො, දුග්ගං වෙතරණිං නදිං;

කුථිතං ඛාරසංයුත්තං, තත්තං අග්ගිසිඛූපම’’න්ති. (ජා. 2.22.452) –

ජාතකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. නිරයං දස්සෙත්වා රථං නිවත්තෙත්වා දෙවලොකාභිමුඛං ගන්ත්වා බීරණීදෙවධීතාය සොණදින්නදෙවපුත්තස්ස ගණදෙවපුත්තානඤ්ච විමානානි දස්සෙන්තො දෙවලොකං නෙසි. තත්රාපි විත්ථාරකථා –

‘‘යදි තෙ සුතා බීරණී ජීවලොකෙ,

ආමායදාසී අහු බ්රාහ්මණස්ස;

සා පත්තකාලෙ අතිථිං විදිත්වා,

මාතාව ¶ පුත්තං සකිමාභිනන්දී;

සංයමා සංවිභාගා ච,

සා විමානස්මි මොදතී’’ති. (ජා. 2.22.507) –

ජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

එවං ගච්ඡතො පන තස්ස රථනෙමි වට්ටියා චිත්තකූටද්වාරකොට්ඨකස්ස උම්මාරෙ පහතමත්තෙව දෙවනගරෙ කොලාහලං අහොසි. සක්කං දෙවරාජානං එකකංයෙව ඔහාය දෙවසඞ්ඝො මහාසත්තං පච්චුග්ගමනමකාසි, තං දෙවතානං ආදරං දිස්වා සක්කො චිත්තං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො – ‘‘අභිරම, මහාරාජ, දෙවෙසු දෙවානුභාවෙනා’’ති ආහ. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං රාජා අජ්ජ ආගන්ත්වා එකදිවසෙනෙව දෙවගණං අත්තනො අභිමුඛමකාසි. සචෙ එකං ද්වෙ දිවසෙ වසිස්සති, න මං දෙවා ඔලොකෙස්සන්තී’’ති. සො උසූයමානො, ‘‘මහාරාජ, තුය්හං ඉමස්මිං දෙවලොකෙ වසිතුං පුඤ්ඤං නත්ථි, අඤ්ඤෙසං පුඤ්ඤෙන වසාහී’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන එවමාහ. බොධිසත්තො – ‘‘නාසක්ඛි ජරසක්කො මනං සන්ධාරෙතුං, පරං නිස්සාය ලද්ධං ඛො පන යාචිත්වා ලද්ධභණ්ඩකං ¶ විය හොතී’’ති පටික්ඛිපන්තො අලං මාරිසාතිආදිමාහ. ජාතකෙපි වුත්තං –

‘‘යථා යාචිතකං යානං, යථා යාචිතකං ධනං;

එවංසම්පදමෙවෙ තං, යං පරතො දානපච්චයා;

න චාහමෙතමිච්ඡාමි, යං පරතො දානපච්චයා’’ති. (ජා. 2.22.585-586) –

සබ්බං ¶ වත්තබ්බං. බොධිසත්තො පන මනුස්සත්තභාවෙන කතිවාරෙ දෙවලොකං ගතොති. චත්තාරො – මන්ධාතුරාජකාලෙ සාධිනරාජකාලෙ ගුත්තිලවීණාවාදකකාලෙ නිමිමහාරාජකාලෙති. සො මන්ධාතුකාලෙ දෙවලොකෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යං කාලං වසි, තස්මිඤ්හි වසමානෙයෙව ඡත්තිංස සක්කා චවිංසු. සාධිනරාජකාලෙ සත්තාහං වසි, මනුස්සගණනාය සත්ත වස්සසතානි හොන්ති. ගුත්තිලවීණාවාදකකාලෙ ච නිමිරාජකාලෙ ච මුහුත්තමත්තං වසි, මනුස්සගණනාය සත්ත දිවසානි හොන්ති.

314. තත්ථෙව ¶ මිථිලං පටිනෙසීති පටිනෙත්වා පකතිසිරිගබ්භෙයෙව පතිට්ඨාපෙසි.

315. කළාරජනකොති තස්ස නාමං. කළාරදන්තතාය පන කළාරජනකොති වුත්තො. න සො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජීති එත්තකමත්තමෙව න අකාසි, සෙසං සබ්බං පාකතිකමෙව අහොසි.

316. සමුච්ඡෙදො හොතීති එත්ථ කල්යාණවත්තං කො සමුච්ඡින්දති, කෙන සමුච්ඡින්නං, කො පවත්තෙති, කෙන පවත්තිතං නාම හොතීති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සීලවා භික්ඛු ¶ ‘‘න සක්කා මයා අරහත්තං ලද්ධු’’න්ති වීරියං අකරොන්තො සමුච්ඡින්දති. දුස්සීලෙන සමුච්ඡින්නං නාම හොති. සත්ත සෙඛා පවත්තෙන්ති. ඛීණාසවෙන පවත්තිතං නාම හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මඝදෙවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. මධුරසුත්තවණ්ණනා

317. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මධුරසුත්තං. තත්ථ මහාකච්චානොති ගිහිකාලෙ උජ්ජෙනිකරඤ්ඤො පුරොහිතපුත්තො අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො ච. මධුරායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. ගුන්දාවනෙති කණ්හකගුන්දාවනෙ ¶ . අවන්තිපුත්තොති අවන්තිරට්ඨෙ රඤ්ඤො ධීතාය පුත්තො. වුද්ධො චෙව අරහා චාති දහරං අරහන්තම්පි න තථා සම්භාවෙන්ති යථා මහල්ලකං, ථෙරො පන වුද්ධො චෙව අහොසි අරහා ච. බ්රාහ්මණා, භො කච්චානාති සො කිර රාජා බ්රාහ්මණලද්ධිකො, තස්මා එවමාහ. බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණොතිආදීසු ජාතිගොත්තාදීනං පඤ්ඤාපනට්ඨානෙ බ්රාහ්මණාව සෙට්ඨාති දස්සෙති. හීනො අඤ්ඤො වණ්ණොති ඉතරෙ තයො වණ්ණා හීනා ලාමකාති වදති. සුක්කොති ¶ පණ්ඩරො. කණ්හොති කාළකො. සුජ්ඣන්තීති ජාතිගොත්තාදිපඤ්ඤාපනට්ඨානෙසු සුජ්ඣන්ති. බ්රහ්මුනො පුත්තාති මහාබ්රහ්මුනො පුත්තා. ඔරසා මුඛතො ජාතාති උරෙ වසිත්වා මුඛතො නික්ඛන්තා, උරෙ කත්වා සංවද්ධිතාති වා ඔරසා. බ්රහ්මජාති බ්රහ්මතො නිබ්බත්තා. බ්රහ්මනිම්මිතාති බ්රහ්මුනා නිම්මිතා. බ්රහ්මදායාදාති බ්රහ්මුනො දායාදා. ඝොසොයෙව ඛො එසොති වොහාරමත්තමෙවෙතං.

318. ඉජ්ඣෙය්යාති සමිජ්ඣෙය්ය, යත්තකානි ධනාදීනි පත්ථෙය්ය, තත්තකෙහිස්ස මනොරථො පූරෙය්යාති අත්ථො. ඛත්තියොපිස්සාස්සාති ඛත්තියොපි අස්ස ඉස්සරියසම්පත්තස්ස පුබ්බුට්ඨායී අස්ස. නෙසං එත්ථ කිඤ්චීති න එතෙසං එත්ථ කිඤ්චි.

322. ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යාමාති නිසින්නාසනං පප්ඵොටෙත්වා ඉධ නිසීදාති වදෙය්යාම. අභිනිමන්තෙය්යාමපි නන්ති අභිහරිත්වා තං නිමන්තෙය්යාම. තත්ථ දුවිධො අභිහාරො වාචාය චෙව කායෙන ච. ‘‘තුම්හාකං ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ මමං චීවරාදීහි වදෙය්යාථ යෙනත්ථො’’ති වදන්තො හි වාචාය අභිහරිත්වා නිමන්තෙති නාම. චීවරාදිවෙකල්ලං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ඉදං ගණ්හථා’’ති තානි දෙන්තො පන කායෙන අභිහරිත්වා නිමන්තෙති නාම. තදුභයම්පි ¶ සන්ධාය ‘‘අභිනිමන්තෙය්යාමපි න’’න්ති ආහ. රක්ඛාවරණගුත්තින්ති රක්ඛාසඞ්ඛාතඤ්චෙව ආවරණසඞ්ඛාතඤ්ච ¶ ගුත්තිං. යා පනෙසා ආවුධහත්ථෙ පුරිසෙ ඨපෙන්තෙන රක්ඛා, සා ධම්මිකා නාම සංවිහිතා න හොති. යථා පන අවෙලාය කට්ඨහාරිකාපණ්ණහාරිකාදයො විහාරං න පවිසන්ති, මිගලුද්දකාදයො විහාරසීමාය මිගෙ වා මච්ඡෙ වා න ගණ්හන්ති, එවං සංවිදහන්තෙන ධම්මිකා නාම සංවිහිතා හොති. තං සන්ධායාහ ‘‘ධම්මික’’න්ති.

එවං ¶ සන්තෙති එවං චතුන්නම්පි වණ්ණානං පබ්බජිතානං පබ්බජිතසක්කාරෙන සමෙ සමානෙ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මධුරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. බොධිරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනා

324. එවං ¶ මෙ සුතන්ති බොධිරාජකුමාරසුත්තං. තත්ථ කොකනදොති කොකනදං වුච්චති පදුමං. සො ච මඞ්ගලපාසාදො ඔලොකනකපදුමං දස්සෙත්වා කතො, තස්මා කොකනදොති සඞ්ඛං ලභි.

325. යාව පච්ඡිමසොපානකළෙවරාති එත්ථ පච්ඡිමසොපානකළෙවරන්ති පඨමං සොපානඵලකං වුත්තං. අද්දසා ¶ ඛොති ඔලොකනත්ථංයෙව ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨිතො අද්දස. භගවා තුණ්හී අහොසීති ‘‘කිස්ස නු ඛො අත්ථාය රාජකුමාරෙන අයං මහාසක්කාරො කතො’’ති ආවජ්ජන්තො පුත්තපත්ථනාය කතභාවං අඤ්ඤාසි. සො හි රාජකුමාරො අපුත්තකො, සුතඤ්චානෙන අහොසි – ‘‘බුද්ධානං කිර අධිකාරං කත්වා මනසා ඉච්ඡිතං ලභන්තී’’ති. සො – ‘‘සචාහං පුත්තං ලභිස්සාමි, සම්මාසම්බුද්ධො මම චෙලප්පටිකං අක්කමිස්සති. නො චෙ ලභිස්සාමි, න අක්කමිස්සතී’’ති පත්ථනං කත්වා සන්ථරාපෙසි. අථ භගවා ‘‘නිබ්බත්තිස්සති නු ඛො එතස්ස පුත්තො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘න නිබ්බත්තිස්සතී’’ති අද්දස.

පුබ්බෙ කිර සො එකස්මිං දීපෙ වසමානො සමච්ඡන්දෙන සකුණපොතකෙ ඛාදි. සචස්ස මාතුගාමො අඤ්ඤොව භවෙය්ය, පුත්තං ලභෙය්ය. උභොහි පන සමානච්ඡන්දෙහි හුත්වා පාපකම්මං කතං, තෙනස්ස පුත්තො න නිබ්බත්තිස්සතීති අඤ්ඤාසි. දුස්සෙ පන අක්කන්තෙ – ‘‘බුද්ධානං අධිකාරං කත්වා පත්ථිතපත්ථිතං ලභන්තීති ලොකෙ අනුස්සවො, මයා ච මහාඅභිනීහාරො කතො, න ච පුත්තං ලභාමි, තුච්ඡං ඉදං වචන’’න්ති මිච්ඡාගහණං ගණ්හෙය්ය. තිත්ථියාපි – ‘‘නත්ථි සමණානං අකත්තබ්බං නාම, චෙලප්පටිකං මද්දන්තා ආහිණ්ඩන්තී’’ති උජ්ඣායෙය්යුං ¶ . එතරහි ච අක්කමන්තෙසු බහූ භික්ඛූ පරචිත්තවිදුනො, තෙ භබ්බං ජානිත්වා අක්කමිස්සන්ති, අභබ්බං ජානිත්වා න අක්කමිස්සන්ති. අනාගතෙ පන උපනිස්සයො මන්දො භවිස්සති, අනාගතං න ජානිස්සන්ති. තෙසු අක්කමන්තෙසු සචෙ පත්ථිතං ඉජ්ඣිස්සති, ඉච්චෙතං කුසලං ¶ . නො චෙ ඉජ්ඣිස්සති, – ‘‘පුබ්බෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අභිනීහාරං කත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං ලභන්ති, තං ඉදානි න ලභන්ති ¶ . තෙයෙව මඤ්ඤෙ භික්ඛූ පටිපත්තිපූරකා අහෙසුං, ඉමෙ පටිපත්තිං පූරෙතුං න සක්කොන්තී’’ති මනුස්සා විප්පටිසාරිනො භවිස්සන්තීති ඉමෙහි කාරණෙහි භගවා අක්කමිතුං අනිච්ඡන්තො තුණ්හී අහොසි. සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි ‘‘න, භික්ඛවෙ, චෙලප්පටිකා අක්කමිතබ්බා’’ති (චූළව. 268). මඞ්ගලත්ථාය පඤ්ඤත්තං අනක්කමන්තෙසු පන අක්කමනත්ථාය අනුපඤ්ඤත්තිං ඨපෙසි – ‘‘ගිහී, භික්ඛවෙ, මඞ්ගලිකා, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිහීනං මඞ්ගලත්ථායා’’ති (චූළව. 268).

326. පච්ඡිමං ජනතං තථාගතො අනුකම්පතීති ඉදං ථෙරො වුත්තෙසු කාරණෙසු තතියං කාරණං සන්ධායාහ. න ඛො සුඛෙන සුඛන්ති කස්මා ආහ? කාමසුඛල්ලිකානුයොගසඤ්ඤී හුත්වා සම්මාසම්බුද්ධො න අක්කමි, තස්මා අහම්පි සත්ථාරා සමානච්ඡන්දො භවිස්සාමීති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

327. සො ඛො අහන්තිආදි ‘‘යාව රත්තියා පච්ඡිමෙ යාමෙ’’ති තාව මහාසච්චකෙ (ම. නි. 1.364 ආදයො) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. තතො පරං යාව පඤ්චවග්ගියානං ආසවක්ඛයා පාසරාසිසුත්තෙ (ම. නි. 1.272 ආදයො) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

343. අඞ්කුසගය්හෙ සිප්පෙති අඞ්කුසගහණසිප්පෙ. කුසලො අහන්ති ඡෙකො අහං. කස්ස ¶ පනායං සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හීති? පිතු සන්තිකෙ, පිතාපිස්ස පිතු සන්තිකෙව උග්ගණ්හි. කොසම්බියං කිර පරන්තපරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. රාජමහෙසී ගරුභාරා ආකාසතලෙ රඤ්ඤා සද්ධිං බාලාතපං තප්පමානා රත්තකම්බලං පාරුපිත්වා නිසින්නා හොති, එකො හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ‘‘මංසපෙසී’’ති මඤ්ඤමානො ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. සා ‘‘ඡඩ්ඩෙය්ය ම’’න්ති භයෙන නිස්සද්දා අහොසි, සො තං පබ්බතපාදෙ රුක්ඛවිටපෙ ඨපෙසි. සා පාණිස්සරං කරොන්තී මහාසද්දමකාසි. සකුණො ¶ පලායි, තස්සා තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. තියාමරත්තිං දෙවෙ වස්සන්තෙ කම්බලං පාරුපිත්වා නිසීදි. තතො ච අවිදූරෙ තාපසො වසති. සො තස්සා සද්දෙන අරුණෙ උග්ගතෙ රුක්ඛමූලං ආගතො ජාතිං පුච්ඡිත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා ඔතාරෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං නෙත්වා යාගුං පායෙසි. දාරකස්ස මෙඝඋතුඤ්ච පබ්බතඋතුඤ්ච ගහෙත්වා ජාතත්තා උදෙනොති නාමං අකාසි. තාපසො ඵලාඵලානි ආහරිත්වා ද්වෙපි ජනෙ පොසෙසි.

සා ¶ එකදිවසං තාපසස්ස ආගමනවෙලාය පච්චුග්ගමනං කත්වා ඉත්ථිකුත්තං දස්සෙත්වා තාපසං සීලභෙදං ආපාදෙසි. තෙසං එකතො වසන්තානං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ පරන්තපරාජා කාලං අකාසි. තාපසො රත්තිභාගෙ නක්ඛත්තං ඔලොකෙත්වා රඤ්ඤො මතභාවං ඤත්වා – ‘‘තුය්හං රාජා මතො, පුත්තො තෙ කිං ඉධ වසිතුං ඉච්ඡති, උදාහු පෙත්තිකෙ රජ්ජෙ ඡත්තං උස්සාපෙතු’’න්ති පුච්ඡි. සා පුත්තස්ස ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ඡත්තං උස්සාපෙතුකාමතඤ්චස්ස ඤත්වා තාපසස්ස ආරොචෙසි. තාපසො ච හත්ථිගන්ථසිප්පං ජානාති, කුතොනෙන ලද්ධං? සක්කස්ස ¶ සන්තිකා. පුබ්බෙ කිරස්ස සක්කො උපට්ඨානං ආගන්ත්වා ‘‘කෙන කිලමථා’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘හත්ථිපරිස්සයො අත්ථී’’ති ආරොචෙසි. තස්ස සක්කො හත්ථිගන්ථඤ්චෙව වීණකඤ්ච දත්වා ‘‘පලාපෙතුකාමතාය සති ඉමං තන්තිං වාදෙත්වා ඉමං සිලොකං වදෙය්යාථ, පක්කොසිතුකාමතාය සති ඉමං සිලොකං වදෙය්යාථා’’ති ආහ. තාපසො තං සිප්පං කුමාරස්ස අදාසි. සො එකං වටරුක්ඛං අභිරුහිත්වා හත්ථීසු ආගතෙසු තන්තිං වාදෙත්වා සිලොකං වදති, හත්ථී භීතා පලායිංසු.

සො සිප්පස්ස ආනුභාවං ඤත්වා පුනදිවසෙ පක්කොසනසිප්පං පයොජෙසි. ජෙට්ඨකහත්ථී ආගන්ත්වා ඛන්ධං උපනාමෙසි. සො තස්ස ඛන්ධගතො යුද්ධසමත්ථෙ තරුණහත්ථී උච්චිනිත්වා කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච ගහෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා නික්ඛන්තො අනුපුබ්බෙන තං තං ගාමං පවිසිත්වා – ‘‘අහං රඤ්ඤො පුත්තො, සම්පත්තිං අත්ථිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති ජනසඞ්ගහං කත්වා නගරං පරිවාරෙත්වා – ‘‘අහං රඤ්ඤො පුත්තො, මය්හං ඡත්තං දෙථා’’ති අසද්දහන්තානං කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච දස්සෙත්වා ඡත්තං උස්සාපෙසි. සො හත්ථිවිත්තකො හුත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ සුන්දරො හත්ථී අත්ථී’’ති වුත්තෙ ගන්ත්වා ගණ්හාති. චණ්ඩපජ්ජොතො ¶ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං ගණ්හිස්සාමී’’ති කට්ඨහත්ථිං පයොජෙත්වා තස්ස අන්තො යොධෙ නිසීදාපෙත්වා තං හත්ථිං ගහණත්ථාය ආගතං ගණ්හිත්වා තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං ගහණත්ථාය ධීතරං උය්යොජෙසි. සො තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙත්වා තං ගහෙත්වා අත්තනො නගරංයෙව අගමාසි. තස්සා කුච්ඡියං උප්පන්නො අයං බොධිරාජකුමාරො අත්තනො පිතු සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හි.

344. පධානියඞ්ගානීති පධානං වුච්චති පදහනභාවො, පධානමස්ස අත්ථීති පධානියො. පධානියස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානීති පධානියඞ්ගානි. සද්ධොති සද්ධාය සමන්නාගතො. සා පනෙසා ¶ ආගමනසද්ධා ¶ අධිගමසද්ධා ඔකප්පනසද්ධා පසාදසද්ධාති චතුබ්බිධා. තත්ථ සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං සද්ධා අභිනීහාරතො පට්ඨාය ආගතත්තා ආගමනසද්ධා නාම. අරියසාවකානං පටිවෙධෙන අධිගතත්තා අධිගමසද්ධා නාම. බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝොති වුත්තෙ අචලභාවෙන ඔකප්පනං ඔකප්පනසද්ධා නාම. පසාදුප්පත්ති පසාදසද්ධා නාම, ඉධ පන ඔකප්පනසද්ධා අධිප්පෙතා. බොධින්ති චතුමග්ගඤාණං. තං සුප්පටිවිද්ධං තථාගතෙනාති සද්දහති, දෙසනාසීසමෙව චෙතං, ඉමිනා පන අඞ්ගෙන තීසුපි රතනෙසු සද්ධා අධිප්පෙතා. යස්ස හි බුද්ධාදීසු පසාදො බලවා, තස්ස පධානං වීරියං ඉජ්ඣති.

අප්පාබාධොති අරොගො. අප්පාතඞ්කොති නිද්දුක්ඛො. සමවෙපාකිනියාති සමවිපාචනියා. ගහණියාති කම්මජතෙජොධාතුයා. නාතිසීතාය නාච්චුණ්හායාති අතිසීතගහණිකො හි සීතභීරූ හොති, අච්චුණ්හගහණිකො උණ්හභීරූ, තෙසං පධානං න ඉජ්ඣති. මජ්ඣිමගහණිකස්ස ඉජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘මජ්ඣිමාය පධානක්ඛමායා’’ති. යථාභූතං අත්තානං ආවිකත්තාති යථාභූතං අත්තනො අගුණං පකාසෙතා. උදයත්ථගාමිනියාති උදයඤ්ච අත්ථඤ්ච ගන්තුං පරිච්ඡින්දිතුං සමත්ථාය, එතෙන පඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහිකං උදයබ්බයඤාණං වුත්තං. අරියායාති පරිසුද්ධාය. නිබ්බෙධිකායාති අනිබ්බිද්ධපුබ්බෙ ලොභක්ඛන්ධාදයො නිබ්බිජ්ඣිතුං සමත්ථාය. සම්මාදුක්ඛක්ඛයගාමිනියාති ¶ තදඞ්ගවසෙන කිලෙසානං පහීනත්තා යං දුක්ඛං ඛීයති, තස්ස දුක්ඛස්ස ඛයගාමිනියා. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි විපස්සනාපඤ්ඤාව කථිතා. දුප්පඤ්ඤස්ස හි පධානං න ඉජ්ඣති. ඉමානි ච පඤ්ච පධානියඞ්ගානි ලොකියානෙව වෙදිතබ්බානි.

345. සායමනුසිට්ඨො ¶ පාතො විසෙසං අධිගමිස්සතීති අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ අනුසිට්ඨො අරුණුග්ගමනෙ විසෙසං අධිගමිස්සති. පාතමනුසිට්ඨො සායන්ති අරුණුග්ගමනෙ අනුසිට්ඨො සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලායං. අයඤ්ච පන දෙසනා නෙය්යපුග්ගලවසෙන වුත්තා. දන්ධපඤ්ඤො හි නෙය්යපුග්ගලො සත්තහි දිවසෙහි අරහත්තං පාපුණාති, තික්ඛපඤ්ඤො එකදිවසෙන, සෙසදිවසෙ මජ්ඣිමපඤ්ඤාවසෙන වෙදිතබ්බං. අහො බුද්ධො අහො ධම්මො අහො ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතාති යස්මා බුද්ධධම්මානං උළාරතාය ධම්මස්ස ච ස්වාක්ඛාතතාය පාතො කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සායං අරහත්තං පාපුණාති, තස්මා පසංසන්තො එවමාහ. යත්ර හි නාමාති විම්හයත්ථෙ නිපාතො.

346. කුච්ඡිමතීති ¶ ආපන්නසත්තා. යො මෙ අයං, භන්තෙ, කුච්ඡිගතොති කිං පනෙවං සරණං ගහිතං හොතීති. න හොති. අචිත්තකසරණගමනං නාම නත්ථි, ආරක්ඛො පනස්ස පච්චුපට්ඨිතොව හොති. අථ නං යදා මහල්ලකකාලෙ මාතාපිතරො, – ‘‘තාත, කුච්ඡිගතමෙව තං සරණං ගණ්හාපයිම්හා’’ති සාරෙන්ති, සො ච සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අහං සරණං ගතො උපාසකො’’ති සතිං උප්පාදෙති, තදා සරණං ගහිතං නාම හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බොධිරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. අඞ්ගුලිමාලසුත්තවණ්ණනා

347. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අඞ්ගුලිමාලසුත්තං. තත්ථ අඞ්ගුලීනං මාලං ධාරෙතීති කස්මා ධාරෙති? ආචරියවචනෙන. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

අයං කිර කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස මන්තාණියා නාම බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. බ්රාහ්මණියා රත්තිභාගෙ ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. තස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනකාලෙ සකලනගරෙ ආවුධානි පජ්ජලිංසු, රඤ්ඤො මඞ්ගලසකුන්තොපි සිරිසයනෙ ඨපිතා අසිලට්ඨිපි ¶ පජ්ජලි. බ්රාහ්මණො නික්ඛමිත්වා නක්ඛත්තං ඔලොකෙන්තො චොරනක්ඛත්තෙන ජාතොති රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා සුඛසෙය්යභාවං පුච්ඡි.

රාජා ‘‘කුතො, මෙ ආචරිය, සුඛසෙය්යා? මය්හං මඞ්ගලාවුධං පජ්ජලි, රජ්ජස්ස වා ජීවිතස්ස වා අන්තරායො භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති. මා භායි, මහාරාජ, මය්හං ඝරෙ කුමාරො ජාතො, තස්සානුභාවෙන න කෙවලං තුය්හං නිවෙසනෙ, සකලනගරෙපි ආවුධානි පජ්ජලිතානීති. කිං භවිස්සති ආචරියාති? චොරො භවිස්සති මහාරාජාති. කිං එකචොරකො, උදාහු රජ්ජදූසකො චොරොති? එකචොරකො දෙවාති. එවං වත්වා ච පන රඤ්ඤො මනං ගණ්හිතුකාමො ආහ – ‘‘මාරෙථ නං දෙවා’’ති. එකචොරකො සමානො කිං කරිස්සති? කරීසසහස්සඛෙත්තෙ එකසාලිසීසං විය හොති, පටිජග්ගථ නන්ති. තස්ස නාමග්ගහණං ගණ්හන්තා සයනෙ ඨපිතමඞ්ගලඅසිලට්ඨි, ඡදනෙ ඨපිතා සරා, කප්පාසපිචුම්හි ¶ ඨපිතං තාලවණ්ටකරණසත්ථකන්ති එතෙ පජ්ජලන්තා කිඤ්චි න හිංසිංසු, තස්මා අහිංසකොති නාමං අකංසු. තං සිප්පුග්ගහණකාලෙ තක්කසීලං පෙසයිංසු.

සො ධම්මන්තෙවාසිකො හුත්වා සිප්පං පට්ඨපෙසි. වත්තසම්පන්නො කිංකාරපටිස්සාවී මනාපචාරී පියවාදී අහොසි. සෙසඅන්තෙවාසිකා බාහිරකා අහෙසුං. තෙ – ‘‘අහිංසකමාණවකස්ස ආගතකාලතො පට්ඨාය මයං න පඤ්ඤායාම, කථං නං භින්දෙය්යාමා’’ති? නිසීදිත්වා මන්තයන්තා ¶ – ‘‘සබ්බෙහි අතිරෙකපඤ්ඤත්තා දුප්පඤ්ඤොති. න සක්කා වත්තුං, වත්තසම්පන්නත්තා දුබ්බත්තොති. න සක්කා වත්තුං, ජාතිසම්පන්නත්තා දුජ්ජාතොති න සක්කා වත්තුං, කින්ති කරිස්සාමා’’ති? තතො එකං ඛරමන්තං මන්තයිංසු ‘‘ආචරියස්ස අන්තරං කත්වා නං භින්දිස්සාමා’’ති තයො රාසී හුත්වා පඨමං එකච්චෙ ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. කිං තාතාති? ඉමස්මිං ගෙහෙ එකා කථා සුය්යතීති. කිං තාතාති? අහිංසකමාණවො තුම්හාකං අන්තරෙ දුබ්භතීති මඤ්ඤාමාති. ආචරියො සන්තජ්ජෙත්වා – ‘‘ගච්ඡථ වසලා, මා මෙ පුත්තං මය්හං අන්තරෙ පරිභින්දථා’’ති නිට්ඨුභි. තතො ඉතරෙ, අථ ඉතරෙහි තයොපි කොට්ඨාසා ආගන්ත්වා තථෙව වත්වා – ‘‘අම්හාකං අසද්දහන්තා උපපරික්ඛිත්වා ජානාථා’’ති ආහංසු.

ආචරියො ¶ සිනෙහෙන වදන්තෙ දිස්වා ‘‘අත්ථි මඤ්ඤෙ සන්ථවො’’ති පරිභිජ්ජිත්වා චින්තෙසි ‘‘ඝාතෙමි න’’න්ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ඝාතෙස්සාමි ‘දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අත්තනො සන්තිකං සිප්පුග්ගහණත්ථං ආගතෙ මාණවකෙ දොසං උප්පාදෙත්වා ජීවිතා වොරොපෙතී’ති. පුන කොචි සිප්පුග්ගහණත්ථං න ආගමිස්සති, එවං මෙ ලාභො පරිහායිස්සති, අථ ¶ නං සිප්පස්ස පරියොසානුපචාරොති වත්වා ජඞ්ඝසහස්සං ඝාතෙහීති වක්ඛාමි. අවස්සං එත්ථ එකො උට්ඨාය තං ඝාතෙස්සතී’’ති.

අථ නං ආහ – ‘‘එහි තාත ජඞ්ඝසහස්සං ඝාතෙහි, එවං තෙ සිප්පස්ස උපචාරො කතො භවිස්සතී’’ති. මයං අහිංසකකුලෙ ජාතා, න සක්කා ආචරියාති. අලද්ධුපචාරං සිප්පං ඵලං න දෙති තාතාති. සො පඤ්චාවුධං ගහෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා අටවිං පවිට්ඨො. අටවිං පවිසනට්ඨානෙපි අටවිමජ්ඣෙපි අටවිතො නික්ඛමනට්ඨානෙපි ඨත්වා මනුස්සෙ ඝාතෙති. වත්ථං වා වෙඨනං වා න ගණ්හාති. එකො ද්වෙති ගණිතමත්තමෙව කරොන්තො ගච්ඡති, ගණනම්පි න උග්ගණ්හාති. පකතියාපි පඤ්ඤවා එස, පාණාතිපාතිනො පන චිත්තං න පතිට්ඨාති, තස්මා අනුක්කමෙන ගණනම්පි න සල්ලක්ඛෙසි, එකෙකං අඞ්ගුලිං ඡින්දිත්වා ඨපෙති. ඨපිතට්ඨානෙ අඞ්ගුලියො විනස්සන්ති, තතො විජ්ඣිත්වා අඞ්ගුලීනං මාලං කත්වා ධාරෙසි, තෙනෙව චස්ස අඞ්ගුලිමාලොති සඞ්ඛා උදපාදි. සො සබ්බං අරඤ්ඤං නිස්සඤ්චාරමකාසි, දාරුආදීනං අත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි.

රත්තිභාගෙ ¶ අන්තොගාමම්පි ආගන්ත්වා පාදෙන පහරිත්වා ද්වාරං උග්ඝාතෙති. තතො සයිතෙයෙව මාරෙත්වා එකො එකොති ගහෙත්වා ගච්ඡති. ගාමො ඔසරිත්වා නිගමෙ අට්ඨාසි, නිගමො නගරෙ. මනුස්සා තියොජනතො පට්ඨාය ඝරානි පහාය දාරකෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා ආගම්ම සාවත්ථිං පරිවාරෙත්වා ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා – ‘‘චොරො, තෙ දෙව, විජිතෙ අඞ්ගුලිමාලො නාමා’’තිආදීනි ¶ වදන්තා කන්දන්ති. භග්ගවො ‘‘මය්හං පුත්තො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා බ්රාහ්මණිං ආහ – භොති අඞ්ගුලිමාලො නාම චොරො උප්පන්නො, සො න අඤ්ඤො, තව පුත්තො අහිංසකකුමාරො. ඉදානි රාජා තං ගණ්හිතුං නික්ඛමිස්සති, කිං කත්තබ්බන්ති? ගච්ඡ ¶ සාමි, පුත්තං මෙ ගහෙත්වා එහීති. නාහං භද්දෙ උස්සහාමි, චතූසු හි ජනෙසු විස්සාසො නාම නත්ථි, චොරො මෙ පුරාණසහායොති අවිස්සාසනීයො, සාඛා මෙ පුරාණසන්ථතාති අවිස්සාසනීයා, රාජා මං පූජෙතීති අවිස්සාසනීයො, ඉත්ථී මෙ වසං ගතාති අවිස්සාසනීයාති. මාතු හදයං පන මුදුකං හොති. තස්මා අහං පන ගන්ත්වා මය්හං පුත්තං ආනෙස්සාමීති නික්ඛන්තා.

තංදිවසඤ්ච භගවා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො අඞ්ගුලිමාලං දිස්වා – ‘‘මයි ගතෙ එතස්ස සොත්ථි භවිස්සති. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ ඨිතො චතුප්පදිකං ගාථං සුත්වා මම සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡිකරිස්සති. සචෙ න ගමිස්සාමි, මාතරි අපරජ්ඣිත්වා අනුද්ධරණීයො භවිස්සති, කරිස්සාමිස්ස සඞ්ගහ’’න්ති පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පිණ්ඩාය පවිසිත්වා කතභත්තකිච්චො තං සඞ්ගණ්හිතුකාමො විහාරා නික්ඛමි. එතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි වුත්තං.

348. සඞ්කරිත්වා සඞ්කරිත්වාති සඞ්කෙතං කත්වා වග්ගවග්ගා හුත්වා. හත්ථත්ථං ගච්ඡන්තීති හත්ථෙ අත්ථං විනාසං ගච්ඡන්ති. කිං පන තෙ භගවන්තං සඤ්ජානිත්වා එවං වදන්ති අසඤ්ජානිත්වාති? අසඤ්ජානිත්වා. අඤ්ඤාතකවෙසෙන හි භගවා ¶ එකකොව අගමාසි. චොරොපි තස්මිං සමයෙ දීඝරත්තං දුබ්භොජනෙන ච දුක්ඛසෙය්යාය ච උක්කණ්ඨිතො හොති. කිත්තකා පනානෙන මනුස්සා මාරිතාති? එකෙනූනසහස්සං. සො පන ඉදානි එකං ලභිත්වා සහස්සං පූරෙස්සතීති සඤ්ඤී හුත්වා යමෙව පඨමං පස්සාමි, තං ඝාතෙත්වා ගණනං පූරෙත්වා සිප්පස්ස උපචාරං කත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා න්හායිත්වා වත්ථානි පරිවත්තෙත්වා මාතාපිතරො පස්සිස්සාමීති අටවිමජ්ඣතො අටවිමුඛං ¶ ආගන්ත්වා එකමන්තං ඨිතොව භගවන්තං අද්දස. එතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අද්දසා ඛො’’තිආදි වුත්තං.

ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාසීති මහාපථවිං උම්මියො උට්ඨපෙන්තො විය සංහරිත්වා අපරභාගෙ අක්කමති, ඔරභාගෙ වලියො නික්ඛමන්ති, අඞ්ගුලිමාලො සරක්ඛෙපමත්තං මුඤ්චිත්වා ගච්ඡති. භගවා පුරතො මහන්තං අඞ්ගණං දස්සෙත්වා සයං මජ්ඣෙ හොති, චොරො අන්තෙ. සො ‘‘ඉදානි නං පාපුණිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති සබ්බථාමෙන ධාවති. භගවා අඞ්ගණස්ස පාරිමන්තෙ ¶ හොති, චොරො මජ්ඣෙ. සො ‘‘එත්ථ නං පාපුණිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති වෙගෙන ධාවති. භගවා තස්ස පුරතො මාතිකං වා ථලං වා දස්සෙති, එතෙනුපායෙන තීණි යොජනානි ගහෙත්වා අගමාසි. චොරො කිලමි, මුඛෙ ඛෙළො සුස්සි, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චිංසු. අථස්ස ‘‘අච්ඡරියං වත භො’’ති එතදහොසි. මිගම්පීති මිගං කස්මා ගණ්හාති? ඡාතසමයෙ ආහාරත්ථං. සො කිර එකං ගුම්බං ඝට්ටෙත්වා මිගෙ උට්ඨාපෙති. තතො චිත්තරුචියං මිගං අනුබන්ධන්තො ගණ්හිත්වා පචිත්වා ඛාදති. පුච්ඡෙය්යන්ති යෙන කාරණෙනායං ගච්ඡන්තොව ඨිතො නාම ¶ , අහඤ්ච ඨිතොව අට්ඨිතො නාම, යංනූනාහං ඉමං සමණං තං කාරණං පුච්ඡෙය්යන්ති අත්ථො.

349. නිධායාති යො විහිංසනත්ථං භූතෙසු දණ්ඩො පවත්තයිතබ්බො සියා, තං නිධාය අපනෙත්වා මෙත්තාය ඛන්තියා පටිසඞ්ඛාය අවිහිංසාය සාරණීයධම්මෙසු ච ඨිතො අහන්ති අත්ථො. තුවමට්ඨිතොසීති පාණෙසු අසඤ්ඤතත්තා එත්තකානි පාණසහස්සානි ඝාතෙන්තස්ස තව මෙත්තා වා ඛන්ති වා පටිසඞ්ඛා වා අවිහිංසා වා සාරණීයධම්මො වා නත්ථි, තස්මා තුවං අට්ඨිතොසි, ඉදානි ඉරියාපථෙන ඨිතොපි නිරයෙ ධාවිස්සසි, තිරච්ඡානයොනියං පෙත්තිවිසයෙ අසුරකායෙ වා ධාවිස්සසීති වුත්තං හොති.

තතො චොරො – ‘‘මහා අයං සීහනාදො, මහන්තං ගජ්ජිතං, න ඉදං අඤ්ඤස්ස භවිස්සති, මහාමායාය පුත්තස්ස සිද්ධත්ථස්ස සමණරඤ්ඤො එතං ගජ්ජිතං, දිට්ඨො වතම්හි මඤ්ඤෙ තිඛිණචක්ඛුනා සම්මාසම්බුද්ධෙන, සඞ්ගහකරණත්ථං මෙ භගවා ආගතො’’ති චින්තෙත්වා චිරස්සං වත මෙතිආදිමාහ. තත්ථ මහිතොති දෙවමනුස්සාදීහි චතුපච්චයපූජාය පූජිතො. පච්චුපාදීති චිරස්සං ¶ කාලස්ස අච්චයෙන මය්හං සඞ්ගහත්ථාය ඉමං මහාවනං පටිපජ්ජි. පහාය පාපන්ති පජහිත්වා පාපං.

ඉත්වෙවාති එවං වත්වායෙව. ආවුධන්ති ¶ පඤ්චාවුධං. සොබ්භෙති සමන්තතො ඡින්නෙ. පපාතෙති එකතො ඡින්නෙ. නරකෙති ඵලිතට්ඨානෙ. ඉධ පන තීහිපි ඉමෙහි පදෙහි අරඤ්ඤමෙව වුත්තං. අකිරීති ඛිපි ඡඩ්ඩෙසි.

තමෙහි ¶ භික්ඛූති තදා අවොචාති භගවතො ඉමං පබ්බාජෙන්තො කුහිං සත්ථකං ලභිස්සාමි, කුහිං පත්තචීවරන්ති පරියෙසනකිච්චං නත්ථි, කම්මං පන ඔලොකෙසි. අථස්ස පුබ්බෙ සීලවන්තානං අට්ඨපරික්ඛාරභණ්ඩකස්ස දින්නභාවං ඤත්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා – ‘‘එහි භික්ඛු ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති ආහ. සො සහ වචනෙනෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරං පටිලභි. තාවදෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, සමණලිඞ්ගං පාතුරහොසි.

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති. –

එවං වුත්තා අට්ඨ පරික්ඛාරා සරීරපටිබද්ධාව හුත්වා නිබ්බත්තිංසු. එසෙව තස්ස අහු භික්ඛුභාවොති එස එහිභික්ඛුභාවො තස්ස උපසම්පන්නභික්ඛුභාවො අහොසි, න හි එහිභික්ඛූනං විසුං උපසම්පදා නාම අත්ථි.

350. පච්ඡාසමණෙනාති භණ්ඩග්ගාහකෙන පච්ඡාසමණෙන, තෙනෙව අත්තනො පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා තං පච්ඡාසමණං කත්වා ගතොති අත්ථො. මාතාපිස්ස අට්ඨඋසභමත්තෙන ඨානෙන අන්තරිතා, – ‘‘තාත, අහිංසක කත්ථ ඨිතොසි, කත්ථ නිසින්නොසි, කුහිං ගතොසි? මයා සද්ධිං න කථෙසි තාතා’’ති වදන්තී ආහිණ්ඩිත්වා අපස්සමානා එත්තොව ගතා.

පඤ්චමත්තෙහි ¶ අස්සසතෙහීති සචෙ චොරස්ස පරාජයො භවිස්සති, අනුබන්ධිත්වා නං ගණ්හිස්සාමි. සචෙ මය්හං පරාජයො භවිස්සති, වෙගෙන පලායිස්සාමීති සල්ලහුකෙන බලෙන නික්ඛමි ¶ . යෙන ආරාමොති කස්මා ආරාමං අගමාසි? සො කිර චොරස්ස භායති, චිත්තෙන ගන්තුකාමො න ගච්ඡති, ගරහාභයෙන නික්ඛමි. තෙනස්ස එතදහොසි – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධං වන්දිත්වා නිසීදිස්සාමි, සො පුච්ඡිස්සති ‘කස්මා බලං ගහෙත්වා නික්ඛන්තොසී’ති. අථාහං ආරොචෙස්සාමි, භගවා හි මං න කෙවලං සම්පරායිකෙනෙව අත්ථෙන සඞ්ගණ්හාති, දිට්ඨධම්මිකෙනපි සඞ්ගණ්හාතියෙව. සො සචෙ මය්හං ජයො භවිස්සති, අධිවාසෙස්සති. සචෙ පරාජයො භවිස්සති ‘කිං තෙ, මහාරාජ, එකං චොරං ආරබ්භ ගමනෙනා’ති වක්ඛති. තතො ¶ මං ජනො එවං සඤ්ජානිස්සති – ‘රාජා චොරං ගහෙතුං නික්ඛන්තො, සම්මාසම්බුද්ධෙන පන නිවත්තිතො’ති’’ ගරහමොක්ඛං සම්පස්සමානො අගමාසි.

කුතො පනස්සාති කස්මා ආහ? අපි නාම භගවා තස්ස උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා තං ආනෙත්වා පබ්බාජෙය්යාති භගවතො පරිගණ්හනත්ථං ආහ. රඤ්ඤොති න කෙවලං රඤ්ඤොයෙව භයං අහොසි, අවසෙසොපි මහාජනො භීතො ඵලකාවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙව පලායිත්වා නගරං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය අට්ටාලකෙ ආරුය්හ ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. එවඤ්ච අවොච – ‘‘අඞ්ගුලිමාලො ‘රාජා මය්හං සන්තිකං ආගච්ඡතී’ති ඤත්වා පඨමතරං ආගන්ත්වා ජෙතවනෙ නිසින්නො, රාජා තෙන ගහිතො, මයං පන පලායිත්වා මුත්තා’’ති. නත්ථි තෙ ඉතො භයන්ති අයඤ්හි ඉදානි කුන්ථකිපිල්ලිකං ජීවිතා න වොරොපෙති, නත්ථි තෙ ඉමස්ස සන්තිකා භයන්ති අත්ථො.

කථං ගොත්තොති? කස්මා පුච්ඡති? පබ්බජිතං දාරුණකම්මෙන ¶ උප්පන්නනාමං ගහෙත්වා වොහරිතුං න යුත්තං, මාතාපිතූනං ගොත්තවසෙන නං සමුදාචරිස්සාමීති මඤ්ඤමානො පුච්ඡි. පරික්ඛාරානන්ති එතෙසං අත්ථාය අහං උස්සුක්කං කරිස්සාමීති අත්ථො. කථෙන්තොයෙව ච උදරෙ බද්ධසාටකං මුඤ්චිත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපෙසි.

351. ආරඤ්ඤිකොතිආදීනි චත්තාරි ධුතඞ්ගානි පාළියං ආගතානි. ථෙරෙන පන තෙරසපි සමාදින්නානෙව අහෙසුං, තස්මා අලන්ති ආහ. යඤ්හි මයං, භන්තෙති කිං සන්ධාය වදති? ‘‘හත්ථිම්පි ධාවන්තං අනුබන්ධිත්වා ගණ්හාමී’’ති ආගතට්ඨානෙ රඤ්ඤා පෙසිතහත්ථාදයො සො එවං අග්ගහෙසි. රාජාපි – ‘‘හත්ථීහියෙව නං පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හථ, අස්සෙහෙව, රථෙහෙවා’’ති එවං ¶ අනෙකවාරං බහූ හත්ථාදයො පෙසෙසි. එවං ගතෙසු පන තෙසු – ‘‘අහං අරෙ අඞ්ගුලිමාලො’’ති තස්මිං උට්ඨාය සද්දං කරොන්තෙ එකොපි ආවුධං පරිවත්තෙතුං නාසක්ඛි, සබ්බෙව කොට්ටෙත්වා මාරෙසි. හත්ථී අරඤ්ඤහත්ථී, අස්සා අරඤ්ඤඅස්සා, රථාපි තත්ථෙව භිජ්ජන්තීති ඉදං සන්ධාය රාජා එවං වදති.

පිණ්ඩාය පාවිසීති න ඉදං පඨමං පාවිසි. ඉත්ථිදස්සනදිවසං සන්ධාය පනෙතං වුත්තං. දෙවසිකම්පි පනෙස පවිසතෙව, මනුස්සා ච නං දිස්වා උත්තසන්තිපි පලායන්තිපි ද්වාරම්පි ථකෙන්ති, එකච්චෙ අඞ්ගුලිමාලොති සුත්වාව පලායිත්වා අරඤ්ඤං වා පවිසන්ති, ඝරං වා පවිසිත්වා ද්වාරං ථකෙන්ති. පලායිතුං ¶ අසක්කොන්තා පිට්ඨිං දත්වා තිට්ඨන්ති ¶ . ථෙරො උළුඞ්ගයාගුම්පි කටච්ඡුභික්ඛම්පි න ලභති, පිණ්ඩපාතෙන කිලමති. බහි අලභන්තො නගරං සබ්බසාධාරණන්ති නගරං පවිසති. යෙන ද්වාරෙන පවිසති, තත්ථ අඞ්ගුලිමාලො ආගතොති කූටසහස්සානං භිජ්ජනකාරණං හොති. එතදහොසීති කාරුඤ්ඤප්පත්තියා අහොසි. එකෙන ඌනමනුස්සසහස්සං ඝාතෙන්තස්ස එකදිවසම්පි කාරුඤ්ඤං නාහොසි, ගබ්භමූළ්හාය ඉත්ථියා දස්සනමත්තෙනෙව කථං උප්පන්නන්ති? පබ්බජ්ජාබලෙන, පබ්බජ්ජාබලඤ්හි එතං.

තෙන හීති යස්මා තෙ කාරුඤ්ඤං උප්පන්නං, තස්මාති අත්ථො. අරියාය ජාතියාති, අඞ්ගුලිමාල, එතං ත්වං මා ගණ්හි, නෙසා තව ජාති. ගිහිකාලො එස, ගිහී නාම පාණම්පි හනන්ති, අදින්නාදානාදීනිපි කරොන්ති. ඉදානි පන තෙ අරියා නාම ජාති. තස්මා ත්වං ‘‘යතො අහං, භගිනි, ජාතො’’ති සචෙ එවං වත්තුං කුක්කුච්චායසි, තෙන හි ‘‘අරියාය ජාතියා’’ති එවං විසෙසෙත්වා වදාහීති උය්යොජෙසි.

තං ඉත්ථිං එතදවොචාති ඉත්ථීනං ගබ්භවුට්ඨානට්ඨානං නාම න සක්කා පුරිසෙන උපසඞ්කමිතුං. ථෙරො කිං කරොසීති? අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරො සච්චකිරියං කත්වා සොත්ථිකරණත්ථාය ආගතොති ආරොචාපෙසි. තතො තෙ සාණියා පරික්ඛිපිත්වා ථෙරස්ස බහිසාණියං පීඨකං පඤ්ඤාපෙසුං. ථෙරො තත්ථ නිසීදිත්වා – ‘‘යතො අහං භගිනි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති සච්චකිරියං අකාසි, සහ සච්චවචනෙනෙව ධමකරණතො මුත්තඋදකං විය දාරකො නික්ඛමි. මාතාපුත්තානං සොත්ථි අහොසි. ඉමඤ්ච පන පරිත්තං න කිඤ්චි පරිස්සයං න මද්දති, මහාපරිත්තං නාමෙතන්ති ¶ වුත්තං. ථෙරෙන ¶ නිසීදිත්වා සච්චකිරියකතට්ඨානෙ පීඨකං අකංසු. ගබ්භමූළ්හං තිරච්ඡානගතිත්ථිම්පි ආනෙත්වා තත්ථ නිසජ්ජාපෙන්ති, තාවදෙව සුඛෙන ගබ්භවුට්ඨානං හොති. යා දුබ්බලා හොති න සක්කා ආනෙතුං, තස්සා පීඨකධොවනඋදකං නෙත්වා සීසෙ සිඤ්චන්ති, තඞ්ඛණංයෙව ගබ්භවුට්ඨානං හොති, අඤ්ඤම්පි රොගං වූපසමෙති. යාව කප්පා තිට්ඨනකපාටිහාරියං කිරෙතං.

කිං පන භගවා ථෙරං වෙජ්ජකම්මං කාරාපෙසීති? න කාරාපෙසි. ථෙරඤ්හි දිස්වා මනුස්සා භීතා පලායන්ති. ථෙරො භික්ඛාහාරෙන කිලමති, සමණධම්මං කාතුං න සක්කොති. තස්ස අනුග්ගහෙන සච්චකිරියං කාරෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉදානි කිර අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරො මෙත්තචිත්තං ¶ පටිලභිත්වා සච්චකිරියාය මනුස්සානං සොත්ථිභාවං කරොතීති මනුස්සා ථෙරං උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තතො භික්ඛාහාරෙන අකිලමන්තො සමණධම්මං කාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති අනුග්ගහෙන සච්චකිරියං කාරෙසි. න හි සච්චකිරියා වෙජ්ජකම්මං හොති. ථෙරස්සාපි ච ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස චිත්තං කම්මට්ඨානාභිමුඛං න ගච්ඡති, අටවියං ඨත්වා මනුස්සානං ඝාතිතට්ඨානමෙව පාකටං හොති. ‘‘දුග්ගතොම්හි, ඛුද්දකපුත්තොම්හි, ජීවිතං මෙ දෙහි සාමීති මරණභීතානං වචනාකාරො ච හත්ථපාදවිකාරො ච ආපාථං ආගච්ඡති, සො විප්පටිසාරී හුත්වා තතොව උට්ඨාය ගච්ඡති, අථස්ස භගවා තං ජාතිං අබ්බොහාරිකං කත්වාවායං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතීති අරියාය ජාතියා සච්චකිරියං කාරෙසි. එකො වූපකට්ඨොතිආදි වත්ථසුත්තෙ (ම. නි. 1.80) විත්ථාරිතං.

352. අඤ්ඤෙනපි ලෙඩ්ඩු ඛිත්තොති කාකසුනඛසූකරාදීනං පටික්කමාපනත්ථාය සමන්තා සරක්ඛෙපමත්තෙ ඨානෙ යෙන කෙනචි ¶ දිසාභාගෙන ඛිත්තො ආගන්ත්වා ථෙරස්සෙව කායෙ පතති. කිත්තකෙ ඨානෙ එවං හොති? ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා පටිනිවත්තෙත්වා යාව ගණ්ඨිකපටිමුක්කට්ඨානං ආගච්ඡති, තාව හොති. භින්නෙන සීසෙනාති මහාචම්මං ඡින්දිත්වා යාව අට්ඨිමරියාදා භින්නෙන.

බ්රාහ්මණාති ඛීණාසවභාවං සන්ධාය ආහ. යස්ස ඛො ත්වං, බ්රාහ්මණ, කම්මස්ස විපාකෙනාති ඉදං සභාගදිට්ඨධම්මවෙදනීයකම්මං සන්ධාය වුත්තං. කම්මඤ්හි කරියමානමෙව තයො කොට්ඨාසෙ පූරෙති. සත්තසු ¶ චිත්තෙසු කුසලා වා අකුසලා වා පඨමජවනචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයකම්මං නාම හොති. තං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං අහොසිකම්මං, නාහොසි කම්මවිපාකො, න භවිස්සති කම්මවිපාකො, නත්ථි කම්මවිපාකොති ඉමස්ස තිකස්ස වසෙන අහොසිකම්මං නාම හොති. අත්ථසාධිකා සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනන්තරෙ අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං වුත්තනයෙනෙව තං අහොසිකම්මං නාම හොති. උභින්නමන්තරෙ පඤ්චජවනචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයකම්මං නාම හොති. තං අනාගතෙ යදා ඔකාසං ලභති, තදා ¶ විපාකං දෙති. සති සංසාරප්පවත්තියා අහොසිකම්මං නාම න හොති. ථෙරස්ස පන උපපජ්ජවෙදනීයඤ්ච අපරාපරියවෙදනීයඤ්චාති ඉමානි ද්වෙ කම්මානි කම්මක්ඛයකරෙන අරහත්තමග්ගෙන සමුග්ඝාටිතානි, දිට්ඨධම්මවෙදනීයං අත්ථි ¶ . තං අරහත්තප්පත්තස්සාපි විපාකං දෙතියෙව. තං සන්ධාය භගවා ‘‘යස්ස ඛො ත්ව’’න්තිආදිමාහ. තස්මා යස්ස ඛොති එත්ථ යාදිසස්ස ඛො ත්වං, බ්රාහ්මණ, කම්මස්ස විපාකෙනාති එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අබ්භා මුත්තොති දෙසනාසීසමත්තමෙතං, අබ්භා මහිකා ධූමො රජො රාහූති ඉමෙහි පන උපක්කිලෙසෙහි මුත්තො චන්දිමා ඉධ අධිප්පෙතො. යථා හි එවං නිරුපක්කිලෙසො චන්දිමා ලොකං පභාසෙති, එවං පමාදකිලෙසවිමුත්තො අප්පමත්තො භික්ඛු ඉමං අත්තනො ඛන්ධායතනධාතුලොකං පභාසෙති, විහතකිලෙසන්ධකාරං කරොති.

කුසලෙන පිධීයතීති මග්ගකුසලෙන පිධීයති අප්පටිසන්ධිකං කරීයති. යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙති බුද්ධසාසනෙ කායෙන වාචාය මනසා ච යුත්තප්පයුත්තො විහරති. ඉමා තිස්සො ථෙරස්ස උදානගාථා නාම.

දිසා හි මෙති ඉදං කිර ථෙරො අත්තනො පරිත්තාණාකාරං කරොන්තො ආහ. තත්ථ දිසා හි මෙති මම සපත්තා. යෙ මං එවං උපවදන්ති – ‘‘යථා මයං අඞ්ගුලිමාලෙන මාරිතානං ඤාතකානං වසෙන දුක්ඛං වෙදියාම, එවං අඞ්ගුලිමාලොපි වෙදියතූ’’ති, තෙ මය්හං දිසා චතුසච්චධම්මකථං සුණන්තූති අත්ථො. යුඤ්ජන්තූති කායවාචාමනෙහි යුත්තප්පයුත්තා විහරන්තු. යෙ ධම්මමෙවාදපයන්ති ¶ සන්තොති යෙ සන්තො සප්පුරිසා ධම්මංයෙව ආදපෙන්ති සමාදපෙන්ති ගණ්හාපෙන්ති, තෙ මනුජා මය්හං සපත්තා භජන්තු සෙවන්තු පයිරුපාසන්තූති අත්ථො.

අවිරොධප්පසංසීනන්ති ¶ අවිරොධො වුච්චති මෙත්තා, මෙත්තාපසංසකානන්ති අත්ථො. සුණන්තු ධම්මං කාලෙනාති ඛණෙ ඛණෙ ඛන්තිමෙත්තාපටිසඞ්ඛාසාරණීයධම්මං සුණන්තු. තඤ්ච අනුවිධීයන්තූති තඤ්ච ධම්මං අනුකරොන්තු පූරෙන්තු.

න හි ජාතු සො මමං හිංසෙති යො මය්හං දිසො, සො මං එකංසෙනෙව න හිංසෙය්ය. අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චි නන්ති න කෙවලං මං, අඤ්ඤම්පි පන ¶ කඤ්චි පුග්ගලං මා හිංසන්තු මා විහෙඨෙන්තු. පප්පුය්ය පරමං සන්තින්ති පරමං සන්තිභූතං නිබ්බානං පාපුණිත්වා. රක්ඛෙය්ය තසථාවරෙති තසා වුච්චන්ති සතණ්හා, ථාවරා නිත්තණ්හා. ඉදං වුත්තං හොති – යො නිබ්බානං පාපුණාති, සො සබ්බං තසථාවරං රක්ඛිතුං සමත්ථො හොති. තස්මා මය්හම්පි දිසා නිබ්බානං පාපුණන්තු, එවං මං එකංසෙනෙව න හිංසිස්සන්තීති. ඉමා තිස්සො ගාථා අත්තනො පරිත්තං කාතුං ආහ.

ඉදානි අත්තනොව පටිපත්තිං දීපෙන්තො උදකඤ්හි නයන්ති ¶ නෙත්තිකාති ආහ. තත්ථ නෙත්තිකාති යෙ මාතිකං සොධෙත්වා බන්ධිතබ්බට්ඨානෙ බන්ධිත්වා උදකං නයන්ති. උසුකාරාති උසුකාරකා. නමයන්තීති තෙලකඤ්ජිකෙන මක්ඛෙත්වා කුක්කුළෙ තාපෙත්වා උන්නතුන්නතට්ඨානෙ නමෙන්තා උජුං කරොන්ති. තෙජනන්ති කණ්ඩං. තඤ්හි ඉස්සාසො තෙජං කරොති, පරඤ්ච තජ්ජෙති, තස්මා තෙජනන්ති වුච්චති. අත්තානං දමයන්තීති යථා නෙත්තිකා උජුමග්ගෙන උදකං නයන්ති, උසුකාරා තෙජනං, තච්ඡකා ච දාරුං උජුං කරොන්ති, එවමෙවං පණ්ඩිතා අත්තානං දමෙන්ති උජුකං කරොන්ති නිබ්බිසෙවනං කරොන්ති.

තාදිනාති ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු නිබ්බිකාරෙන – ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි භගවා තාදී, ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී, වන්තාවීති තාදී, චත්තාවීති තාදී, තිණ්ණාවීති තාදී, තන්නිද්දෙසාති තාදී’’ති (මහානි. 38; 192) එවං තාදිලක්ඛණප්පත්තෙන සත්ථාරා. භවනෙත්තීති භවරජ්ජු, තණ්හායෙතං නාමං. තාය හි ගොණා විය ගීවාය රජ්ජුයා, සත්තා හදයෙ බද්ධා තං තං භවං නීයන්ති, තස්මා භවනෙත්තීති වුච්චති. ඵුට්ඨො ¶ කම්මවිපාකෙනාති මග්ගචෙතනාය ඵුට්ඨො. යස්මා හි මග්ගචෙතනාය ¶ කම්මං පච්චති විපච්චති ඩය්හති, පරික්ඛයං ගච්ඡති, තස්මා සා කම්මවිපාකොති වුත්තා. තාය හි ඵුට්ඨත්තා එස අණණො නික්කිලෙසො ජාතො, න දුක්ඛවෙදනාය අණණො. භුඤ්ජාමීති චෙත්ථ ථෙය්යපරිභොගො ඉණපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො සාමිපරිභොගොති චත්තාරො පරිභොගා වෙදිතබ්බා. තත්ථ දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො නාම. සො හි චත්තාරො පච්චයෙ ථෙනෙත්වා භුඤ්ජති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ථෙය්යාය වො, භික්ඛවෙ, රට්ඨපිණ්ඩො භුත්තො’’ති (පාරා. 195). සීලවතො පන අපච්චවෙක්ඛණපරිභොගො ඉණපරිභොගො නාම. සත්තන්නං සෙක්ඛානං පරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො නාම. ඛීණාසවස්ස පරිභොගො සාමිපරිභොගො ¶ නාම. ඉධ කිලෙසඉණානං අභාවං සන්ධාය ‘‘අණණො’’ති වුත්තං. ‘‘අනිණො’’තිපි පාඨො. සාමිපරිභොගං සන්ධාය ‘‘භුඤ්ජාමි භොජන’’න්ති වුත්තං.

කාමරතිසන්ථවන්ති දුවිධෙසුපි කාමෙසු තණ්හාරතිසන්ථවං මා අනුයුඤ්ජථ මා කරිත්ථ. නයිදං දුම්මන්තිතං මමාති යං මයා සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා පබ්බජිස්සාමීති මන්තිතං, තං මම මන්තිතං න දුම්මන්තිතං. සංවිභත්තෙසු ධම්මෙසූති අහං සත්ථාති එවං ලොකෙ උප්පන්නෙහි යෙ ධම්මා සංවිභත්තා, තෙසු ධම්මෙසු යං සෙට්ඨං නිබ්බානං, තදෙව අහං උපගමං උපගතො සම්පත්තො, තස්මා මය්හං ඉදං ආගමනං ස්වාගතං නාම ගතන්ති. තිස්සො විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයපඤ්ඤා. කතං ¶ බුද්ධස්ස සාසනන්ති යං බුද්ධස්ස සාසනෙ කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, තං සබ්බං මයා කතං. තීහි විජ්ජාහි නවහි ච ලොකුත්තරධම්මෙහි දෙසනං මත්ථකං පාපෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අඞ්ගුලිමාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පියජාතිකසුත්තවණ්ණනා

353. එවං ¶ මෙ සුතන්ති පියජාතිකසුත්තං. තත්ථ නෙව කම්මන්තා පටිභන්තීති න සබ්බෙන සබ්බං පටිභන්ති, පකතිනියාමෙන පන න පටිභන්ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. එත්ථ ච න පටිභාතීති න රුච්චති. ආළාහනන්ති සුසානං. අඤ්ඤථත්තන්ති විවණ්ණතාය අඤ්ඤථාභාවො. ඉන්ද්රියානි නාම මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා, පතිට්ඨිතොකාසං පන සන්ධාය ඉදං වුත්තං. පියජාතිකාති පියතො ජායන්ති. පියප්පභාවිකාති පියතො පභවන්ති.

355. සචෙ තං, මහාරාජාති තස්ස අත්ථං අසල්ලක්ඛයමානාපි සත්ථරි සද්ධාය එවං වදති. චර පිරෙති අපෙහි අම්හාකං පරෙ, අනජ්ඣත්තිකභූතෙති අත්ථො. අථ වා චර පිරෙති පරතො ගච්ඡ, මා ඉධ තිට්ඨාතිපි අත්ථො.

356. ද්විධා ¶ ඡෙත්වාති අසිනා ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කරොන්තො ඡින්දිත්වා. අත්තානං ¶ උප්ඵාලෙසීති තෙනෙව අසිනා අත්තනො උදරං ඵාලෙසි. යදි හි තස්ස සා අප්පියා භවෙය්ය, ඉදානි අඤ්ඤං මාතුගාමං ගණ්හිස්සාමීති අත්තානං න ඝාතෙය්ය. යස්මා පනස්ස සා පියා අහොසි, තස්මා පරලොකෙපි තාය සද්ධිං සමඞ්ගිභාවං පත්ථයමානො එවමකාසි.

357. පියා තෙ වජිරීති එවං කිරස්සා අහොසි – ‘‘සචාහං, ‘භූතපුබ්බං, මහාරාජ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියං අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා’තිආදිකථං කථෙය්යං, ‘කො තෙ එවං අකාසි, අපෙහි නත්ථි එත’න්ති මං පටිසෙධෙය්ය, වත්තමානෙනෙව නං සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එවමාහ. විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාති එත්ථ මරණවසෙන විපරිණාමො, කෙනචි සද්ධිං පලායිත්වා ගමනවසෙන අඤ්ඤථාභාවො වෙදිතබ්බො.

වාසභායාති වාසභා නාම රඤ්ඤො එකා දෙවී, තං සන්ධායාහ.

පියා ¶ තෙ අහන්ති කස්මා සබ්බපච්ඡා ආහ? එවං කිරස්සා අහොසි – ‘‘අයං රාජා මය්හං කුපිතො, සචාහං සබ්බපඨමං ‘පියා තෙ අහ’න්ති පුච්ඡෙය්යං, ‘න මෙ ත්වං පියා, චර පිරෙ’ති වදෙය්ය, එවං සන්තෙ කථා පතිට්ඨානං න ලභිස්සතී’’ති කථාය පතිට්ඨානත්ථං සබ්බපච්ඡා පුච්ඡි. කාසිකොසලෙසු ඡඩ්ඩිතභාවෙන විපරිණාමො, පටිරාජූනං හත්ථගමනවසෙන අඤ්ඤථාභාවො වෙදිතබ්බො.

ආචමෙහීති ¶ ආචමනොදකං දෙහි. ආචමිත්වා හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා සත්ථාරං නමස්සිතුකාමො එවමාහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පියජාතිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. බාහිතිකසුත්තවණ්ණනා

358. එවං ¶ මෙ සුතන්ති බාහිතිකසුත්තං. තත්ථ එකපුණ්ඩරීකං නාගන්ති එවංනාමකං හත්ථිං. තස්ස කිර ඵාසුකානං උපරි තාලඵලමත්තං පණ්ඩරට්ඨානං අත්ථි ¶ , තෙනස්ස එකපුණ්ඩරීකොති නාමං අකංසු. සිරිවඩ්ඪං මහාමත්තන්ති පච්චෙකහත්ථිං අභිරුහිත්වා කථාඵාසුකත්ථං සද්ධිං ගච්ඡන්තං එවංනාමකං මහාමත්තං. ආයස්මානොති එත්ථ නොති පුච්ඡාය නිපාතො. මහාමත්තො ථෙරස්ස සඞ්ඝාටිපත්තධාරණාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එවං, මහාරාජා’’ති ආහ.

359. ඔපාරම්භොති උපාරම්භං දොසං ආරොපනාරහො. කිං පුච්ඡාමීති රාජා පුච්ඡති. සුන්දරිවත්ථුස්මිං උප්පන්නමිදං සුත්තං, තං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. යඤ්හි මයං, භන්තෙති, භන්තෙ, යං මයං විඤ්ඤූහීති ඉදං පදං ගහෙත්වා පඤ්හෙන පරිපූරෙතුං නාසක්ඛිම්හා, තං කාරණං ආයස්මතා එවං වදන්තෙන පරිපූරිතං.

360. අකුසලොති අකොසල්ලසම්භූතො. සාවජ්ජොති ¶ සදොසො. සබ්යාබජ්ඣොති සදුක්ඛො. දුක්ඛවිපාකොති ඉධ නිස්සන්දවිපාකො කථිතො. තස්සාති තස්ස එවං අත්තබ්යාබාධාදීනං අත්ථාය පවත්තකායසමාචාරස්ස.

සබ්බාකුසලධම්මපහීනො ඛො, මහාරාජ, තථාගතො කුසලධම්මසමන්නාගතොති එත්ථ සබ්බෙසංයෙව අකුසලානං ධම්මානං පහානං වණ්ණෙතීති. ආම වණ්ණෙතීති වුත්තෙ යථා පුච්ඡා, තථා අත්ථො වුත්තො භවෙය්ය. එවං බ්යාකරණං පන න භාරියං. අප්පහීනඅකුසලොපි හි පහානං වණ්ණෙය්ය, භගවා පන පහීනාකුසලතාය යථාකාරී තථාවාදීති දස්සෙතුං එවං බ්යාකාසි. සුක්කපක්ඛෙපි එසෙව නයො.

362. බාහිතිකාති බාහිතිරට්ඨෙ උට්ඨිතවත්ථස්සෙතං නාමං. සොළසසමා ආයාමෙනාති ආයාමෙන සමසොළසහත්ථා. අට්ඨසමා විත්ථාරෙනාති විත්ථාරෙන සමඅට්ඨහත්ථා.

363. භගවතො ¶ පාදාසීති භගවතො නිය්යාතෙසි. දත්වා ච පන ගන්ධකුටියං විතානං කත්වා බන්ධි. තතො පට්ඨාය ගන්ධකුටි භිය්යොසොමත්තාය ¶ සොභි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. නෙය්යපුග්ගලස්ස පන වසෙන අයං දෙසනා නිට්ඨිතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බාහිතිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. ධම්මචෙතියසුත්තවණ්ණනා

364. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ධම්මචෙතියසුත්තං. තත්ථ මෙදාළුපන්ති නාමෙතං තස්ස, තස්ස හි නිගමස්ස මෙදවණ්ණා පාසාණා කිරෙත්ථ උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා මෙදාළුපන්ති සඞ්ඛං ගතං. සෙනාසනං පනෙත්ථ අනියතං, තස්මා න තං වුත්තං. නගරකන්ති එවංනාමකං සක්යානං නිගමං. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති න අඤ්ඤෙන කරණීයෙන, අයං පන බන්ධුලසෙනාපතිං සද්ධිං ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි එකදිවසෙනෙව ගණ්හථාති ආණාපෙසි, තංදිවසඤ්චස්ස භරියාය මල්ලිකාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං භගවා නිමන්තිතො, බුද්ධප්පමුඛෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ ඝරං ආගන්ත්වා නිසින්නමත්තෙ ‘‘සෙනාපති කාලඞ්කතො’’ති සාසනං ආහරිත්වා මල්ලිකාය අදංසු. සා පණ්ණං ගහෙත්වා මුඛසාසනං පුච්ඡි. ‘‘රඤ්ඤා අය්යෙ සෙනාපති සද්ධිං ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි එකප්පහාරෙනෙව ගහාපිතො’’ති ආරොචෙසුං. මහාජනගතං මා කරිත්ථාති ඔවට්ටිකාය පණ්ණං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසි. තස්මිං සමයෙ එකා සප්පිචාටි නීහරිතා, සා උම්මාරෙ ආහච්ච භින්නා, තං අපනෙත්වා අඤ්ඤං ආහරාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසි.

සත්ථා කතභත්තකිච්චො කථාසමුට්ඨාපනත්ථං – ‘‘සප්පිචාටියා භින්නපච්චයා න චින්තෙතබ්බ’’න්ති ආහ. තස්මිං සමයෙ මල්ලිකා පණ්ණං නීහරිත්වා ¶ භගවතො පුරතො ඨපෙත්වා – ‘‘භගවා ඉමං ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං සෙනාපතිනො මතසාසනං, අහං එතම්පි න චින්තයාමි, සප්පිචාටිපච්චයා කිං චින්තෙය්යාමී’’ති ආහ. භගවා – ‘‘මල්ලිකෙ, මා චින්තයි, අනමතග්ගෙ සංසාරෙ නාම වත්තමානානං හොති එත’’න්ති අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තං ධම්මකථං කත්වා අගමාසි. මල්ලිකා ද්වත්තිංසසුණිසායො පක්කොසාපෙත්වා ඔවාදං අදාසි. රාජා මල්ලිකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සෙනාපතිනො අම්හාකං අන්තරෙ ¶ භින්නදොසො අත්ථි නත්ථී’’ති පුච්ඡි. නත්ථි සාමීති. සො තස්සා වචනෙන තස්ස නිද්දොසභාවං ඤත්වා විප්පටිසාරී බලවදොමනස්සං උප්පාදෙසි. සො – ‘‘එවරූපං නාම අදොසකාරකං මං සම්භාවයිත්වා ආගතං සහායකං විනාසෙසි’’න්ති තතො පට්ඨාය පාසාදෙ වා නාටකෙසු වා රජ්ජසුඛෙසු වා චිත්තස්සාදං අලභමානො තත්ථ තත්ථ විචරිතුං ආරද්ධො. එතදෙව කිච්චං අහොසි. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කෙනචිදෙව කරණීයෙනා’’ති.

දීඝං ¶ කාරායනන්ති දීඝකාරායනො නාම බන්ධුලසෙනාපතිස්ස භාගිනෙය්යො ‘‘එතස්ස මෙ මාතුලො අදොසකාරකො නික්කාරණෙන ඝාතිතො’’ති රඤ්ඤා සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපිතො. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. මහච්චා රාජානුභාවෙනාති මහතා රාජානුභාවෙන ¶ , ධරණිතලං භින්දන්තො විය සාගරං පරිවත්තෙන්තො විය විචිත්තවෙසසොභෙන මහතා බලකායෙනාති අත්ථො. පාසාදිකානීති දස්සනෙනෙව සහ රඤ්ජනකානි. පසාදනීයානීති තස්සෙව වෙවචනං. අථ වා පාසාදිකානීති පසාදජනකානි. අප්පසද්දානීති නිස්සද්දානි. අප්පනිග්ඝොසානීති අවිභාවිතත්ථෙන නිග්ඝොසෙන රහිතානි. විජනවාතානීති විගතජනවාතානි. මනුස්සරාහස්සෙය්යකානීති මනුස්සානං රහස්සකම්මානුච්ඡවිකානි, රහස්සමන්තං මන්තෙන්තානං අනුරූපානීති අත්ථො. පටිසල්ලානසාරුප්පානීති නිලීයනභාවස්ස එකීභාවස්ස අනුච්ඡවිකානි. යත්ථ සුදං මයන්ති න තෙන තත්ථ භගවා පයිරුපාසිතපුබ්බො, තාදිසෙසු පන පයිරුපාසිතපුබ්බො, තස්මා යාදිසෙසු සුදං මයන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

අත්ථි, මහාරාජාති පණ්ඩිතො සෙනාපති ‘‘රාජා භගවන්තං මමායතී’’ති ජානාති, සො සචෙ මං රාජා ‘‘කහං භගවා’’ති වදෙය්ය, අදන්ධායන්තෙන ආචික්ඛිතුං යුත්තන්ති චරපුරිසෙ පයොජෙත්වා භගවතො නිවාසනට්ඨානං ඤත්වාව විහරති. තස්මා එවමාහ. ආරාමං පාවිසීති බහිනිගමෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධාපෙත්වා කාරායනෙන සද්ධිං පාවිසි.

366. විහාරොති ගන්ධකුටිං සන්ධායාහංසු. ආළින්දන්ති ¶ පමුඛං. උක්කාසිත්වාති උක්කාසිතසද්දං කත්වා. අග්ගළන්ති කවාටං. ආකොටෙහීති අග්ගනඛෙන ඊසකං කුඤ්චිකච්ඡිද්දසමීපෙ කොටෙහීති වුත්තං හොති. ද්වාරං කිර අතිඋපරි අමනුස්සා, අතිහෙට්ඨා දීඝජාතිකා කොටෙන්ති. තථා අකොටෙත්වා ¶ මජ්ඣෙ ඡිද්දසමීපෙ කොටෙතබ්බං, ඉදං ද්වාරකොට්ටකවත්තන්ති දීපෙන්තා වදන්ති. තත්ථෙවාති භික්ඛූහි වුත්තට්ඨානෙයෙව. ඛග්ගඤ්ච උණ්හීසඤ්චාති දෙසනාමත්තමෙතං,

වාලබීජනිමුණ්හීසං, ඛග්ගං ඡත්තඤ්චුපාහනං;

ඔරුය්හ රාජා යානම්හා, ඨපයිත්වා පටිච්ඡදන්ති. –

ආගතානි පන පඤ්චපි රාජකකුධභණ්ඩානි අදාසි. කස්මා පන අදාසීති. අතිගරුනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස ¶ සන්තිකං උද්ධතවෙසෙන ගන්තුං න යුත්තන්ති ච, එකකොව උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො රුචිවසෙන සම්මොදිස්සාමි චාති. පඤ්චසු හි රාජකකුධභණ්ඩෙසු නිවත්තිතෙසු ත්වං නිවත්තාති වත්තබ්බං න හොති, සබ්බෙ සයමෙව නිවත්තන්ති. ඉති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි අදාසි. රහායතීති රහස්සං කරොති නිගූහති. අයං කිරස්ස අධිප්පායො ‘‘පුබ්බෙපි අයං රාජා සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං චතුක්කණ්ණමන්තං මන්තෙත්වා මය්හං මාතුලං සද්ධිං ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි ගණ්හාපෙසි, ඉදානිපි චතුක්කණ්ණමන්තං මන්තෙතුකාමො, කච්චි නු ඛො මං ගණ්හාපෙස්සතී’’ති. එවං කොපවසෙනස්ස එතදහොසි.

විවරි ¶ භගවා ද්වාරන්ති න භගවා උට්ඨාය ද්වාරං විවරි, විවරතූති පන හත්ථං පසාරෙසි. තතො – ‘‘භගවා තුම්හෙහි අනෙකෙසු කප්පකොටීසු දානං දදමානෙහි න සහත්ථා ද්වාරවිවරණකම්මං කත’’න්ති සයමෙව ද්වාරං විවටං. තං පන යස්මා භගවතො මනෙන විවටං, තස්මා ‘‘විවරි භගවා ද්වාර’’න්ති වත්තුං වට්ටති. විහාරං පවිසිත්වාති ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා. තස්මිං පන පවිට්ඨමත්තෙයෙව කාරායනො පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා විටටූභං ආමන්තෙසි ‘‘ඡත්තං සම්ම උස්සාපෙහී’’ති. මය්හං පිතා කිං ගතොති? පිතරං මා පුච්ඡ, සචෙ ත්වං න උස්සාපෙසි, තං ගණ්හිත්වා අහං උස්සාපෙමීති. ‘‘උස්සාපෙමි සම්මා’’ති සම්පටිච්ඡි. කාරායනො රඤ්ඤො එකං අස්සඤ්ච අසිඤ්ච එකමෙව ච පරිචාරිකං ඉත්ථිං ඨපෙත්වා – ‘‘සචෙ රාජා ජීවිතෙන අත්ථිකො, මා ආගච්ඡතූ’’ති විටටූභස්ස ඡත්තං උස්සාපෙත්වා තං ගහෙත්වා සාවත්ථිමෙව ගතො.

367. ධම්මන්වයොති ¶ පච්චක්ඛඤාණසඞ්ඛාතස්ස ධම්මස්ස අනුනයො අනුමානං, අනුබුද්ධීති අත්ථො. ඉදානි යෙනස්ස ධම්මන්වයෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’තිආදි හොති, තං දස්සෙතුං ඉධ පනාහං, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ ආපාණකොටිකන්ති පාණොති ජීවිතං, තං මරියාදං අන්තො කරිත්වා, මරණසමයෙපි චරන්තියෙව, තං න වීතික්කමන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අපාණකොටික’’න්තිපි පාඨො, ආජීවිතපරියන්තන්ති අත්ථො. යථා ¶ එකච්චෙ ජීවිතහෙතු අතික්කමන්තා පාණකොටිකං කත්වා චරන්ති, න එවන්ති අත්ථො. අයම්පි ඛො මෙ, භන්තෙති බුද්ධසුබුද්ධතාය ධම්මස්වාක්ඛාතතාය සඞ්ඝසුප්පටිපන්නතාය ච එතං එවං හොති, එවඤ්හි මෙ, භන්තෙ, අයං භගවති ධම්මන්වයො හොතීති දීපෙති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ.

369. න ¶ විය මඤ්ඤෙ චක්ඛුං බන්ධන්තෙති චක්ඛුං අබන්ධන්තෙ විය. අපාසාදිකඤ්හි දිස්වා පුන ඔලොකනකිච්චං න හොති, තස්මා සො චක්ඛුං න බන්ධති නාම. පාසාදිකං දිස්වා පුනප්පුනං ඔලොකනකිච්චං හොති, තස්මා සො චක්ඛුං බන්ධති නාම. ඉමෙ ච අපාසාදිකා, තස්මා එවමාහ. බන්ධුකරොගො නොති කුලරොගො. අම්හාකං කුලෙ ජාතා එවරූපා හොන්තීති වදන්ති. උළාරන්ති මහෙසක්ඛං. පුබ්බෙනාපරන්ති පුබ්බතො අපරං විසෙසං. තත්ථ කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙන්තො උළාරං පුබ්බෙ විසෙසං සඤ්ජානාති නාම, සමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ගණ්හන්තො උළාරං පුබ්බතො අපරං විසෙසං සඤ්ජානාති නාම.

370. ඝාතෙතායං වා ඝාතෙතුන්ති ඝාතෙතබ්බයුත්තකං ඝාතෙතුං. ජාපෙතායං වා ජාපෙතුන්ති ධනෙන වා ජාපෙතබ්බයුත්තකං ජාපෙතුං ජානිතුං අධනං කාතුං. පබ්බාජෙතායං වා පබ්බාජෙතුන්ති රට්ඨතො වා පබ්බාජෙතබ්බයුත්තකං පබ්බාජෙතුං.

373. ඉසිදත්තපුරාණාති ¶ ඉසිදත්තො ච පුරාණො ච. තෙසු එකො බ්රහ්මචාරී, එකො සදාරසන්තුට්ඨො. මමභත්තාති මම සන්තකං භත්තං ¶ එතෙසන්ති මමභත්තා. මමයානාති මම සන්තකං යානං එතෙසන්ති මමයානා. ජීවිකාය දාතාති ජීවිතවුත්තිං දාතා. වීමංසමානොති උපපරික්ඛමානො. තදා කිර රාජා නිද්දං අනොක්කන්තොව ඔක්කන්තො විය හුත්වා නිපජ්ජි. අථ තෙ ථපතයො ‘‘කතරස්මිං දිසාභාගෙ භගවා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකස්මිං නාමා’’ති සුත්වා මන්තයිංසු – ‘‘යෙන සම්මාසම්බුද්ධො, තෙන සීසෙ කතෙ රාජා පාදතො හොති. යෙන රාජා, තෙන සීසෙ කතෙ සත්ථා පාදතො හොති, කිං කරිස්සාමා’’ති? තතො නෙසං එතදහොසි – ‘‘රාජා කුප්පමානො යං අම්හාකං දෙති, තං අච්ඡින්දෙය්ය. න ඛො පන මයං සක්කොම ජානමානා සත්ථාරං පාදතො කාතු’’න්ති රාජානං පාදතො කත්වා නිපජ්ජිංසු. තං සන්ධාය අයං රාජා එවමාහ.

374. පක්කාමීති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා කාරායනස්ස ඨිතට්ඨානං ගතො, තං තත්ථ අදිස්වා ඛන්ධාවාරට්ඨානං ගතො, තත්ථාපි අඤ්ඤං අදිස්වා තං ඉත්ථිං පුච්ඡි. සා සබ්බං පවත්තිං ආචික්ඛි. රාජා – ‘‘න ඉදානි මයා එකකෙන තත්ථ ගන්තබ්බං, රාජගහං ගන්ත්වා භාගිනෙය්යෙන සද්ධිං ආගන්ත්වා මය්හං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති රාජගහං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කණාජකභත්තඤ්චෙව ¶ භුඤ්ජි, බහලඋදකඤ්ච පිවි. තස්ස සුඛුමාලපකතිකස්ස ආහාරො න සම්මා පරිණාමි. සො රාජගහං පාපුණන්තොපි විකාලෙ ද්වාරෙසු පිහිතෙසු ¶ පාපුණි. ‘‘අජ්ජ සාලායං සයිත්වා ස්වෙ මය්හං භාගිනෙය්යං පස්සිස්සාමී’’ති බහිනගරෙ සාලාය නිපජ්ජි. තස්ස රත්තිභාගෙ උට්ඨානානි පවත්තිංසු, කතිපයවාරෙ බහි නික්ඛමි. තතො පට්ඨාය පදසා ගන්තුං අසක්කොන්තො තස්සා ඉත්ථියා අඞ්කෙ නිපජ්ජිත්වා බලවපච්චූසෙ කාලමකාසි. සා තස්ස මතභාවං ඤත්වා – ‘‘ද්වීසු රජ්ජෙසු රජ්ජං කාරෙත්වා ඉදානි පරස්ස බහිනගරෙ අනාථසාලාය අනාථකාලකිරියං කත්වා නිපන්නො මය්හං සාමි කොසලරාජා’’තිආදීනි වදමානා උච්චාසද්දෙන පරිදෙවිතුං ආරභි. මනුස්සා සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ආගන්ත්වා දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ආගතකාරණං ඤත්වා මහාපරිහාරෙන සරීරකිච්චං කරිත්වා ‘‘විටටූභං ගණ්හිස්සාමී’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා බලකායං සන්නිපාතෙසි. අමච්චා පාදෙසු පතිත්වා – ‘‘සචෙ, දෙව, තුම්හාකං මාතුලො අරොගො අස්ස, තුම්හාකං ගන්තුං යුත්තං භවෙය්ය, ඉදානි පන විටටූභොපි තුම්හෙ ¶ නිස්සාය ඡත්තං උස්සාපෙතුං අරහතියෙවා’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා නිවාරෙසුං.

ධම්මචෙතියානීති ධම්මස්ස චිත්තීකාරවචනානි. තීසු හි රතනෙසු යත්ථ කත්ථචි චිත්තීකාරෙ කතෙ සබ්බත්ථ කතොයෙව හොති, තස්මා භගවති චිත්තීකාරෙ කතෙ ධම්මොපි කතොව හොතීති භගවා ‘‘ධම්මචෙතියානී’’ති ආහ. ආදිබ්රහ්මචරියකානීති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතානි, පුබ්බභාගපටිපත්තිභූතානීති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ධම්මචෙතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. කණ්ණකත්ථලසුත්තවණ්ණනා

375. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති කණ්ණකත්ථලසුත්තං. තත්ථ උරුඤ්ඤායන්ති උරුඤ්ඤාති තස්ස රට්ඨස්සපි නගරස්සපි එතදෙව නාමං, භගවා උරුඤ්ඤානගරං උපනිස්සාය විහරති. කණ්ණකත්ථලෙ මිගදායෙති තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ කණ්ණකත්ථලං නාම එකො රමණීයො භූමිභාගො අත්ථි, සො මිගානං අභයත්ථාය දින්නත්තා මිගදායොති වුච්චති, තස්මිං කණ්ණකත්ථලෙ මිගදායෙ. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති න අඤ්ඤෙන, අනන්තරසුත්තෙ වුත්තකරණීයෙනෙව. සොමා ච භගිනී සකුලා ච භගිනීති ඉමා ද්වෙ භගිනියො රඤ්ඤො පජාපතියො. භත්තාභිහාරෙති භත්තං අභිහරණට්ඨානෙ. රඤ්ඤො භුඤ්ජනට්ඨානඤ්හි සබ්බාපි ඔරොධා කටච්ඡුආදීනි ගහෙත්වා රාජානං උපට්ඨාතුං ගච්ඡන්ති, තාපි තථෙව අගමංසු.

376. කිං පන, මහාරාජාති කස්මා එවමාහ? රඤ්ඤො ගරහපරිමොචනත්ථං. එවඤ්හි පරිසා චින්තෙය්ය – ‘‘අයං රාජා ආගච්ඡමානොව මාතුගාමානං සාසනං ආරොචෙති, මයං අත්තනො ධම්මතාය භගවන්තං දට්ඨුං ආගතොති මඤ්ඤාම, අයං පන මාතුගාමානං සාසනං ගහෙත්වා ආගතො, මාතුගාමදාසො මඤ්ඤෙ, එස පුබ්බෙපි ඉමිනාව කාරණෙන ආගච්ඡතී’’ති. පුච්ඡිතො පන සො අත්තනො ආගමනකාරණං කථෙස්සති, එවමස්ස අයං ගරහා න උප්පජ්ජිස්සතීති ගරහමොචනත්ථං එවමාහ.

378. අබ්භුදාහාසීති ¶ කථෙසි. සකිදෙව ¶ සබ්බං උස්සති සබ්බං දක්ඛිතීති යො එකාවජ්ජනෙන එකචිත්තෙන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං සබ්බං උස්සති වා දක්ඛිති වා, සො නත්ථීති අත්ථො. එකෙන හි චිත්තෙන අතීතං සබ්බං ජානිස්සාමීති ආවජ්ජිත්වාපි අතීතං සබ්බං ජානිතුං න සක්කා, එකදෙසමෙව ජානාති. අනාගතපච්චුප්පන්නං පන තෙන චිත්තෙන සබ්බෙනෙව සබ්බං න ජානාතීති. එස නයො ඉතරෙසු. එවං එකචිත්තවසෙනායං පඤ්හො කථිතො. හෙතුරූපන්ති හෙතුසභාවං කාරණජාතිකං. සහෙතුරූපන්ති සකාරණජාතිකං. සම්පරායිකාහං, භන්තෙති සම්පරායගුණං අහං, භන්තෙ, පුච්ඡාමි.

379. පඤ්චිමානීති ¶ ඉමස්මිං සුත්තෙ පඤ්ච පධානියඞ්ගානි ලොකුත්තරමිස්සකානි කථිතානි. කථිනඞ්ගණවාසීචූළසමුද්දත්ථෙරො පන ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ, කිං රුච්චතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මය්හං ලොකුත්තරානෙවාති රුච්චතී’’ති ආහ. පධානවෙමත්තතන්ති පධානනානත්තං. අඤ්ඤාදිසමෙව හි පුථුජ්ජනස්ස පධානං, අඤ්ඤාදිසං සොතාපන්නස්ස, අඤ්ඤාදිසං සකදාගාමිනො, අඤ්ඤාදිසං අනාගාමිනො, අඤ්ඤාදිසං අරහතො, අඤ්ඤාදිසං අසීතිමහාසාවකානං, අඤ්ඤාදිසං ද්වින්නං අග්ගසාවකානං, අඤ්ඤාදිසං පච්චෙකබුද්ධානං, අඤ්ඤාදිසං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං. පුථුජ්ජනස්ස පධානං සොතාපන්නස්ස පධානං න පාපුණාති…පෙ… පච්චෙකබුද්ධස්ස පධානං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස පධානං න පාපුණාති. ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘පධානවෙමත්තතං වදාමී’’ති ආහ. දන්තකාරණං ගච්ඡෙය්යුන්ති යං අකූටකරණං, අනවච්ඡින්දනං ¶ , ධුරස්ස අච්ඡින්දනන්ති දන්තෙසු කාරණං දිස්සති, තං කාරණං උපගච්ඡෙය්යුන්ති අත්ථො. දන්තභූමින්ති දන්තෙහි ගන්තබ්බභූමිං. අස්සද්ධොතිආදීසු පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො චත්තාරොපි අස්සද්ධා නාම. පුථුජ්ජනො හි සොතාපන්නස්ස සද්ධං අප්පත්තොති අස්සද්ධො, සොතාපන්නො සකදාගාමිස්ස, සකදාගාමී අනාගාමිස්ස, අනාගාමී අරහතො සද්ධං අප්පත්තොති අස්සද්ධො, ආබාධො අරහතොපි උප්පජ්ජතීති පඤ්චපි බහ්වාබාධා නාම හොන්ති. අරියසාවකස්ස පන සඨො මායාවීති නාමං නත්ථි. තෙනෙව ථෙරො – ‘‘පඤ්ච පධානියඞ්ගානි ලොකුත්තරානි කථිතානීති මය්හං රුච්චතී’’ති ආහ. අස්සඛළුඞ්කසුත්තන්තෙ පන – ‘‘තයො ච, භික්ඛවෙ, අස්සඛළුඞ්කෙ තයො ච පුරිසඛළුඞ්කෙ දෙසෙස්සාමී’’ති (අ. නි. 3.141) එත්ථ අරියසාවකස්සාපි සම්බොධිනාමං ආගතං ¶ , තස්ස වසෙන ලොකුත්තරමිස්සකා කථිතාති වුත්තං. පුථුජ්ජනො පන සොතාපත්තිමග්ගවීරියං අසම්පත්තො…පෙ… අනාගාමී අරහත්තමග්ගවීරියං අසම්පත්තොති කුසීතොපි අස්සද්ධො විය චත්තාරොව හොන්ති, තථා දුප්පඤ්ඤො.

එවං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං – අදන්තහත්ථිආදයො විය හි මග්ගපධානරහිතො පුග්ගලො. දන්තහත්ථිආදයො විය මග්ගපධානවා. යථා අදන්තා හත්ථිආදයො කූටාකාරං අකත්වා අවිච්ඡින්දිත්වා ධුරං අපාතෙත්වා දන්තගමනං වා ගන්තුං දන්තභූමිං වා පත්තුං න සක්කොන්ති, එවමෙවං මග්ගපධානරහිතො මග්ගපධානවතා පත්තබ්බං පාපුණිතුං නිබ්බත්තෙතබ්බං ගුණං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති. යථා පන දන්තහත්ථිආදයො කූටාකාරං අකත්වා අවිච්ඡින්දිත්වා ධුරං අපාතෙත්වා දන්තගමනං වා ගන්තුං දන්තභූමිං වා පත්තුං සක්කොන්ති ¶ , එවමෙවං මග්ගපධානවා මග්ගපධානවතා පත්තබ්බං ¶ පාපුණිතුං නිබ්බත්තෙතබ්බං ගුණං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගපධානවා සොතාපත්තිමග්ගපධානවතා පත්තොකාසං පාපුණිතුං නිබ්බත්තෙතබ්බං ගුණං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති…පෙ… අරහත්තමග්ගපධානවා අරහත්තමග්ගපධානවතා පත්තොකාසං පාපුණිතුං නිබ්බත්තෙතබ්බං ගුණං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොතී’’ති.

380. සම්මප්පධානාති මග්ගපධානෙන සම්මප්පධානා. න කිඤ්චි නානාකරණං වදාමි යදිදං විමුත්තියා විමුත්තින්ති යං එකස්ස ඵලවිමුත්තියා ඉතරස්ස ඵලවිමුත්තිං ආරබ්භ නානාකරණං වත්තබ්බං සියා, තං න කිඤ්චි වදාමීති අත්ථො. අච්චියා වා අච්චින්ති අච්චියා වා අච්චිම්හි. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො, භුම්මත්ථෙ හි එතං උපයොගවචනං. කිං පන ත්වං, මහාරාජාති, මහාරාජ, කිං ත්වං? ‘‘සන්ති දෙවා චාතුමහාරාජිකා, සන්ති දෙවා තාවතිංසා…පෙ… සන්ති දෙවා පරනිම්මිතවසවත්තිනො, සන්ති දෙවා තතුත්තරි’’න්ති එවං දෙවානං අත්ථිභාවං න ජානාසි, යෙන එවං වදෙසීති. තතො අත්ථිභාවං ජානාමි, මනුස්සලොකං පන ආගච්ඡන්ති ¶ නාගච්ඡන්තීති ඉදං පුච්ඡන්තො යදි වා තෙ, භන්තෙතිආදිමාහ. සබ්යාබජ්ඣාති සදුක්ඛා, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන අප්පහීනචෙතසිකදුක්ඛා. ආගන්තාරොති උපපත්තිවසෙන ආගන්තාරො. අබ්යාබජ්ඣාති සමුච්ඡින්නදුක්ඛා. අනාගන්තාරොති උපපත්තිවසෙන අනාගන්තාරො.

381. පහොතීති ¶ සක්කොති. රාජා හි පුඤ්ඤවන්තම්පි ලාභසක්කාරසම්පන්නං යථා න කොචි උපසඞ්කමති, එවං කරොන්තො තම්හා ඨානා චාවෙතුං සක්කොති. තං අපුඤ්ඤවන්තම්පි සකලගාමං පිණ්ඩාය චරිත්වා යාපනමත්තං අලභන්තං යථා ලාභසක්කාරසම්පන්නො හොති, එවං කරොන්තො තම්හා ඨානා චාවෙතුං සක්කොති. බ්රහ්මචරියවන්තම්පි ඉත්ථීහි සද්ධිං සම්පයොජෙත්වා සීලවිනාසං පාපෙන්තො බලක්කාරෙන වා උප්පබ්බාජෙන්තො තම්හා ඨානා චාවෙතුං සක්කොති. අබ්රහ්මචරියවන්තම්පි සම්පන්නකාමගුණං අමච්චං බන්ධනාගාරං පවෙසෙත්වා ඉත්ථීනං මුඛම්පි පස්සිතුං අදෙන්තො තම්හා ඨානා චාවෙති නාම. රට්ඨතො පන යං ඉච්ඡති, තං පබ්බාජෙති නාම.

දස්සනායපි නප්පහොන්තීති කාමාවචරෙ තාව අබ්යාබජ්ඣෙ දෙවෙ සබ්යාබජ්ඣා දෙවා චක්ඛුවිඤ්ඤාණදස්සනායපි නප්පහොන්ති. කස්මා? අරහතො තත්ථ ඨානාභාවතො. රූපාවචරෙ පන එකවිමානස්මිංයෙව තිට්ඨන්ති ච නිසීදන්ති චාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණදස්සනාය පහොන්ති, එතෙහි දිට්ඨං ¶ පන සල්ලක්ඛිතං පටිවිද්ධං ලක්ඛණං දට්ඨුං සල්ලක්ඛිතුං පටිවිජ්ඣිතුං ¶ න සක්කොන්තීති ඤාණචක්ඛුනා දස්සනාය නප්පහොන්ති, උපරිදෙවෙ ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණදස්සනෙනාපීති.

382. කො නාමො අයං, භන්තෙති රාජා ථෙරං ජානන්තොපි අජානන්තො විය පුච්ඡති. කස්මා? පසංසිතුකාමතාය. ආනන්දරූපොති ආනන්දසභාවො. බ්රහ්මපුච්ඡාපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අථ ඛො අඤ්ඤතරො පුරිසොති සා කිර කථා විටටූභෙනෙව කථිතා, තෙ ‘‘තයා කථිතා, තයා කථිතා’’ති කුපිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ අත්තනො අත්තනො බලකායං උට්ඨාපෙත්වා කලහම්පි කරෙය්යුන්ති නිවාරණත්ථං සො රාජපුරිසො එතදවොච. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. අයං පන දෙසනා නෙය්යපුග්ගලස්ස වසෙන නිට්ඨිතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

කණ්ණකත්ථලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.