📜

5. බ්රාහ්මණවග්ගො

1. බ්රහ්මායුසුත්තවණ්ණනා

383. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති බ්රහ්මායුසුත්තං. තත්ථ මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති මහතාති ගුණමහත්තෙනපි මහතා, සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි. සො හි භික්ඛුසඞ්ඝෙ ගුණෙහිපි මහා අහොසි අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගතත්තා, සඞ්ඛ්යායපි මහා පඤ්චසතසඞ්ඛ්යත්තා. භික්ඛූනං සඞ්ඝෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතසඞ්ඛාතෙන සමණගණෙනාති අත්ථො. සද්ධින්ති එකතො. පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහීති පඤ්ච මත්තා එතෙසන්ති පඤ්චමත්තානි. මත්තාති පමාණං වුච්චති, තස්මා යථා භොජනෙ ¶ මත්තඤ්ඤූති වුත්තෙ භොජනෙ මත්තං ජානාති පමාණං ජානාතීති අත්ථො හොති, එවමිධාපි තෙසං භික්ඛුසතානං පඤ්චමත්තා පඤ්චපමාණන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. භික්ඛූනං සතානි භික්ඛුසතානි. තෙහි පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි.

වීසවස්සසතිකොති වීසාධිකවස්සසතිකො. තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදානං. ඔට්ඨපහතකරණවසෙන පාරං ගතොති පාරගූ. සහ නිඝණ්ඩුනා ච කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං, නිඝණ්ඩූති නාමනිඝණ්ටුරුක්ඛාදීනං වෙවචනප්පකාසකං සත්ථං. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරාය සත්ථං. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙන සක්ඛරප්පභෙදානං. අක්ඛරප්පභෙදොති සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. ඉතිහාසපඤ්චමානන්ති ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනප්පටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා, තෙසං ඉතිහාසපඤ්චමානං. පදඤ්ච තදවසෙසඤ්ච බ්යාකරණං අධීයති පවෙදෙති චාති පදකො වෙය්යාකරණො. ලොකායතං වුච්චති විතණ්ඩවාදසත්ථං. මහාපුරිසලක්ඛණන්ති ¶ මහාපුරිසානං බුද්ධාදීනං ලක්ඛණදීපකං ද්වාදසසහස්සගන්ථප්පමාණං සත්ථං, යත්ථ සොළසසහස්සගාථාපරිමාණාය ¶ බුද්ධමන්තා නාම අහෙසුං, යෙසං වසෙන ‘‘ඉමිනා ලක්ඛණෙන සමන්නාගතා බුද්ධා නාම හොන්ති, ඉමිනා පච්චෙකබුද්ධා නාම හොන්ති, ඉමිනා ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසීතිමහාසාවකා, බුද්ධමාතා, බුද්ධපිතා, අග්ගුපට්ඨාකො, අග්ගුපට්ඨායිකා, රාජා චක්කවත්තී’’ති අයං විසෙසො ¶ ඤායති. අනවයොති ඉමෙසු ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනූනො පරිපූරකාරී, අවයො න හොතීති වුත්තං හොති. අවයො නාම යො තානි අත්ථතො ච ගන්ථතො ච සන්ධාරෙතුං න සක්කොති. අස්සොසි ඛොතිආදීසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සාලෙය්යකසුත්තෙ (ම. නි. 1.439 ආදයො) වුත්තමෙව.

384. අයං තාතාති අයං මහල්ලකතාය ගන්තුං අසක්කොන්තො මාණවං ආමන්තෙත්වා එවමාහ. අපිච එස බ්රාහ්මණො චින්තෙසි ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ‘අහං බුද්ධො අහං බුද්ධො’ති උග්ගතස්ස නාමං ගහෙත්වා බහූ ජනා විචරන්ති, තස්මා න මෙ අනුස්සවමත්තෙනෙව උපසඞ්කමිතුං යුත්තං. එකච්චඤ්හි උපසඞ්කමන්තස්ස අපක්කමනම්පි ගරු හොති, අනත්ථොපි උප්පජ්ජති. යංනූනාහං මම අන්තෙවාසිකං පෙසෙත්වා ‘බුද්ධො වා නො වා’ති ජානිත්වා උපසඞ්කමෙය්ය’’න්ති තස්මා මාණවං ආමන්තෙත්වා ‘‘අයං තාතා’’තිආදිමාහ. තං භවන්තන්ති තස්ස භවතො. තථා සන්තංයෙවාති තථා සතොයෙව. ඉදඤ්හි ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං. යථා ¶ කථං පනාහං, භොති එත්ථ කථං පනාහං, භො, තං භවන්තං ගොතමං ජානිස්සාමි, යථා සක්කා සො ඤාතුං, තථා මෙ ආචික්ඛාති අත්ථො. යථාති වා නිපාතමත්තමෙවෙතං. කථන්ති අයං ආකාරපුච්ඡා, කෙනාකාරෙනාහං භවන්තං ගොතමං ජානිස්සාමීති අත්ථො.

එවං වුත්තෙ කිර නං උපජ්ඣායො – ‘‘කිං ත්වං, තාත, පථවියං ඨිතො පථවිං න පස්සාමීති විය චන්දිමසූරියානං ඔභාසෙ ඨිතො චන්දිමසූරියෙ න පස්සාමීති විය වදසී’’තිආදීනි වත්වා ජානනාකාරං දස්සෙන්තො ආගතානි ඛො තාතාතිආදිමාහ. තත්ථ මන්තෙසූති වෙදෙසු. තථාගතො කිර උප්පජ්ජිස්සතීති පටිකච්චෙව සුද්ධාවාසා දෙවා වෙදෙසු ලක්ඛණානි පක්ඛිපිත්වා ‘‘බුද්ධමන්තා නාම එතෙ’’ති බ්රාහ්මණවෙසෙන වෙදෙ වාචෙන්ති ‘‘තදනුසාරෙන මහෙසක්ඛා සත්තා තථාගතං ජානිස්සන්තී’’ති. තෙන පුබ්බෙ වෙදෙසු මහාපුරිසලක්ඛණානි ආගච්ඡන්ති. පරිනිබ්බුතෙ පන තථාගතෙ අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති, තෙන එතරහි නත්ථි. මහාපුරිසස්සාති පණිධිසමාදානඤාණකරුණාදිගුණමහතො පුරිසස්ස. ද්වෙයෙව ගතියොති ද්වෙ එව නිට්ඨා ¶ . කාමඤ්චායං ගතිසද්දො – ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා ¶ , සාරිපුත්ත, ගතියො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.153) භවභෙදෙ වත්තති, ‘‘ගති මිගානං පවන’’න්තිආදීසු (පරි. 339) නිවාසට්ඨානෙ, ‘‘එවං අධිමත්තගතිමන්තො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.161) පඤ්ඤාය, ‘‘ගතිගත’’න්තිආදීසු විසටභාවෙ, ඉධ පන නිට්ඨායං වත්තතීති වෙදිතබ්බො. තත්ථ කිඤ්චාපි යෙහි සමන්නාගතො ¶ රාජා හොති, න තෙහෙව බුද්ධො හොති, ජාතිසාමඤ්ඤතො පන තානියෙව තානීති වුච්චන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්සා’’ති. සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසතීති යදි අගාරෙ වසති, රාජා හොති චක්කවත්තී. චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි සඞ්ගහවත්ථූහි ච ලොකං රඤ්ජනතො රාජා. චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තෙති, තෙහි ච පරං වත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්තී. එත්ථ ච රාජාති සාමඤ්ඤං, චක්කවත්තීති විසෙසනං. ධම්මෙන චරතීති ධම්මිකො, ඤායෙන සමෙන වත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙන රජ්ජං ලභිත්වා රාජා ජාතොති ධම්මරාජා. පරහිතධම්මකරණෙන වා ධම්මිකො, අත්තහිතධම්මකරණෙන ධම්මරාජා. චතුරන්තාය ඉස්සරොති චාතුරන්තො, චතුසමුද්දන්තාය චතුබ්බිධදීපභූසිතාය ච පථවියා ඉස්සරොති අත්ථො. අජ්ඣත්තං කොපාදිපච්චත්ථිකෙ බහිද්ධා ච සබ්බරාජානො විජෙසීති විජිතාවී. ජනපදත්ථාවරියප්පත්තොති ජනපදෙ ථාවරභාවං ධුවභාවං පත්තො, න සක්කා කෙනචි චාලෙතුං, ජනපදො වා තම්හි ථාවරියප්පත්තො අනුස්සුක්කො සකම්මනිරතො අචලො අසම්පවෙධීති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස තානි කතමානීති අත්ථො. චක්කරතනන්තිආදීසු චක්කඤ්ච තං රතිජනනත්ථෙන රතනඤ්චාති චක්කරතනං. එසෙව නයො සබ්බත්ථ.

ඉමෙසු ¶ පන රතනෙසු අයං චක්කවත්තිරාජා චක්කරතනෙන අජිතං ජිනාති, හත්ථිඅස්සරතනෙහි විජිතෙ යථාසුඛං අනුවිචරති, පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති, සෙසෙහි උපභොගසුඛමනුභවති. පඨමෙන චස්ස උස්සාහසත්තියොගො, හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි පභුසත්තියොගො, පච්ඡිමෙන මන්තසත්තියොගො සුපරිපුණ්ණො හොති, ඉත්ථිමණිරතනෙහි තිවිධසත්තියොගඵලං. සො ඉත්ථිමණිරතනෙහි භොගසුඛමනුභවති, සෙසෙහි ¶ ඉස්සරියසුඛං. විසෙසතො චස්ස පුරිමානි තීණි අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන, පච්ඡිමමෙකං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙ ¶ රතනසුත්තස්ස (සං. නි. 5.222-223) උපදෙසතො ගහෙතබ්බො. අපිච බාලපණ්ඩිතසුත්තෙපි (ම. නි. 3.255) ඉමෙසං රතනානං උප්පත්තික්කමෙන සද්ධිං වණ්ණනා ආගමිස්සති.

පරොසහස්සන්ති අතිරෙකසහස්සං. සූරාති අභීරුකජාතිකා. වීරඞ්ගරූපාති දෙවපුත්තසදිසකායා, එවං තාව එකෙ වණ්ණයන්ති, අයං පනෙත්ථ සභාවො – වීරාති උත්තමසූරා වුච්චන්ති. වීරානං අඞ්ගං වීරඞ්ගං, වීරකාරණං වීරියන්ති වුත්තං හොති. වීරඞ්ගං රූපං එතෙසන්ති වීරඞ්ගරූපා, වීරියමයසරීරා වියාති වුත්තං හොති. පරසෙනප්පමද්දනාති ¶ සචෙ පටිමුඛං තිට්ඨෙය්ය පරසෙනා, තං මද්දිතුං සමත්ථාති අධිප්පායො. ධම්මෙනාති ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා පඤ්චසීලධම්මෙන.

අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදොති එත්ථ රාගදොසමොහමානදිට්ඨිඅවිජ්ජාදුච්චරිතඡදනෙහි සත්තහි පටිච්ඡන්නෙ කිලෙසන්ධකාරලොකෙ තං ඡදනං විවට්ටෙත්වා සමන්තතො සඤ්ජාතාලොකො හුත්වා ඨිතොති විවට්ටච්ඡදො. තත්ථ පඨමෙන පදෙන පූජාරහතා, දුතියෙන තස්සා හෙතු යස්මා සම්මාසම්බුද්ධොති, තතියෙන බුද්ධත්තහෙතුභූතා විවට්ටච්ඡදතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අථ වා විවට්ටො ච විච්ඡදො චාති විවට්ටච්ඡදො, වට්ටරහිතො ඡදනරහිතො චාති වුත්තං හොති. තෙන අරහං වට්ටාභාවෙන, සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනාති එවං පුරිමපදද්වයස්සෙව හෙතුද්වයං වුත්තං හොති. දුතියවෙසාරජ්ජෙන චෙත්ථ පුරිමසිද්ධි, පඨමෙන දුතියසිද්ධි, තතියචතුත්ථෙහි තතියසිද්ධි හොති. පුරිමඤ්ච ධම්මචක්ඛුං, දුතියං බුද්ධචක්ඛුං, තතියං සමන්තචක්ඛුං සාධෙතීතිපි වෙදිතබ්බං. ත්වං මන්තානං පටිග්ගහෙතාති ඉමිනාස්ස සූරභාවං ජනෙති.

385. සොපි තාය ආචරියකථාය ලක්ඛණෙසු විගතසම්මොහො එකොභාසජාතො විය බුද්ධමන්තෙ සම්පස්සමානො එවං, භොති ආහ. තස්සත්ථො – යථා, භො, මං ත්වං වදසි, එවං කරිස්සාමීති. සමන්නෙසීති ¶ ගවෙසි, එකං ද්වෙති වා ගණයන්තො සමානයි. අද්දසා ඛොති ¶ කථං අද්දස? බුද්ධානඤ්හි නිසින්නානං වා නිපන්නානං වා කොචි ලක්ඛණං පරියෙසිතුං න සක්කොති, ඨිතානං පන චඞ්කමන්තානං වා සක්කොති. තස්මා ලක්ඛණපරියෙසනත්ථං ආගතං දිස්වා බුද්ධා උට්ඨායාසනා තිට්ඨන්ති වා චඞ්කමං වා අධිට්ඨහන්ති. ඉති ලක්ඛණදස්සනානුරූපෙ ඉරියාපථෙ වත්තමානස්ස ¶ අද්දස. යෙභුය්යෙනාති පායෙන, බහුකානි අද්දස, අප්පානි න අද්දසාති අත්ථො. තතො යානි න අද්දස, තෙසං දීපනත්ථං වුත්තං ඨපෙත්වා ද්වෙති. කඞ්ඛතීති ‘‘අහො වත පස්සෙය්ය’’න්ති පත්ථනං උප්පාදෙති. විචිකිච්ඡතීති තතො තතො තානි විචිනන්තො කිච්ඡති න සක්කොති දට්ඨුං. නාධිමුච්චතීති තාය විචිකිච්ඡාය සන්නිට්ඨානං න ගච්ඡති. න සම්පසීදතීති තතො ‘‘පරිපුණ්ණලක්ඛණො අය’’න්ති භගවති පසාදං නාපජ්ජති. කඞ්ඛාය වා දුබ්බලා විමති වුත්තා, විචිකිච්ඡාය මජ්ඣිමා, අනධිමුච්චනතාය බලවතී, අසම්පසාදෙන තෙහි තීහි ධම්මෙහි චිත්තස්ස කාලුස්සියභාවො. කොසොහිතෙති වත්ථිකොසෙන පටිච්ඡන්නෙ. වත්ථගුය්හෙති අඞ්ගජාතෙ. භගවතො හි වාරණස්සෙව කොසොහිතවත්ථගුය්හං සුවණ්ණවණ්ණං පදුමගබ්භසමානං, තං සො වත්ථපටිච්ඡන්නත්තා, අන්තොමුඛගතාය ¶ ච ජිව්හාය පහූතභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො තෙසු ද්වීසු ලක්ඛණෙසු කඞ්ඛී අහොසි විචිකිච්ඡී.

අථ ඛො භගවාති අථ භගවා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉමස්ස එතානි ද්වෙ ලක්ඛණානි න දස්සෙස්සාමි, නික්කඞ්ඛො න භවිස්සති. එතස්ස කඞ්ඛාය සති ආචරියොපිස්ස නික්කඞ්ඛො න භවිස්සති, අථ මං දස්සනාය න ආගමිස්සති, අනාගතො ධම්මං න සොස්සති, ධම්මං අසුණන්තො තීණි සාමඤ්ඤඵලානි න සච්ඡිකරිස්සති. එතස්මිං පන නික්කඞ්ඛෙ ආචරියොපිස්ස නික්කඞ්ඛො මං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා තීණි සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරිස්සති. එතදත්ථංයෙව ච මයා පාරමියො පූරිතා. දස්සෙස්සාමිස්ස තානි ලක්ඛණානී’’ති.

තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරමකාසි. කථංරූපං? කිමෙත්ථ අඤ්ඤෙන වත්තබ්බං? වුත්තමෙතං නාගසෙනත්ථෙරෙනෙව මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන –

ආහ ච දුක්කරං, භන්තෙ නාගසෙන, භගවතා කතන්ති. කිං මහාරාජාති? මහාජනෙන හිරිකරණොකාසං බ්රහ්මායුබ්රාහ්මණස්ස ච අන්තෙවාසිඋත්තරස්ස ච බාවරියස්ස අන්තෙවාසීනං සොළසබ්රාහ්මණානඤ්ච සෙලස්ස ච බ්රාහ්මණස්ස අන්තෙවාසීනං තිසතමාණවානඤ්ච දස්සෙසි, භන්තෙති. න, මහාරාජ, භගවා ගුය්හං ¶ දස්සෙති, ඡායං භගවා දස්සෙති, ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා නිවාසනනිවත්ථං කායබන්ධනබද්ධං චීවරපාරුතං ඡායාරූපකමත්තං දස්සෙසි මහාරාජාති. ඡායං දිට්ඨෙ සති ¶ දිට්ඨොයෙව. නනු, භන්තෙති? තිට්ඨතෙතං, මහාරාජ, හදයරූපං දිස්වා බුජ්ඣනකසත්තො භවෙය්ය, හදයමංසං ¶ නීහරිත්වා දස්සෙය්ය සම්මාසම්බුද්ධොති. කල්ලොසි, භන්තෙ නාගසෙනාති.

නින්නාමෙත්වාති නීහරිත්වා. අනුමසීති කථිනසූචිං විය කත්වා අනුමජ්ජි. තථා කරණෙන චෙත්ථ මුදුභාවො, කණ්ණසොතානුමසනෙන දීඝභාවො, නාසිකසොතානුමසනෙන තනුභාවො, නලාටච්ඡාදනෙන පුථුලභාවො පකාසිතොති වෙදිතබ්බො. උභොපි කණ්ණසොතානීතිආදීසු චෙත්ථ බුද්ධානං කණ්ණසොතෙසු මලං වා ජල්ලිකා වා නත්ථි, ධොවිත්වා ඨපිතරජතපනාළිකා විය හොන්ති, තථා නාසිකසොතෙසු, තානිපි හි සුපරිකම්මකතකඤ්චනපනාළිකා විය ච මණිපනාළිකා විය ච හොන්ති. තස්මා ජිව්හං නීහරිත්වා කථිනසූචිං විය කත්වා මුඛපරියන්තෙ උපසංහරන්තො දක්ඛිණකණ්ණසොතං පවෙසෙත්වා තතො නීහරිත්වා වාමකණ්ණසොතං පවෙසෙසි, තතො නීහරිත්වා දක්ඛිණනාසිකසොතං පවෙසෙත්වා තතො නීහරිත්වා වාමනාසිකසොතං පවෙසෙසි, තතො නීහරිත්වා පුථුලභාවං දස්සෙන්තො රත්තවලාහකෙන අඩ්ඪචන්දං විය ච සුවණ්ණපත්තං විය ච රත්තකම්බලපටලෙන විජ්ජුජොතසදිසාය ජිව්හාය කෙවලකප්පං නලාටමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙසි.

යංනූනාහන්ති කස්මා චින්තෙසි? අහඤ්හි මහාපුරිසලක්ඛණානි සමන්නෙසිත්වා ගතො ‘‘දිට්ඨානි තෙ, තාත, මහාපුරිසලක්ඛණානී’’ති ආචරියෙන පුච්ඡිතො ‘‘ආම, ආචරියා’’ති වත්තුං සක්ඛිස්සාමි. සචෙ පන මං ‘‘කිරියාකරණමස්ස කීදිස’’න්ති පුච්ඡිස්සති ¶ , තං වත්තුං න සක්ඛිස්සාමි, න ජානාමීති වුත්තෙ පන ආචරියො කුජ්ඣිස්සති ‘‘නනු ත්වං මයා සබ්බම්පෙතං ජානනත්ථාය පෙසිතො, කස්මා අජානිත්වා ආගතොසී’’ති, තස්මා යන්නූනාහන්ති චින්තෙත්වා අනුබන්ධි. භගවා න්හානට්ඨානං මුඛධොවනට්ඨානං සරීරපටිජග්ගනට්ඨානං රාජරාජමහාමත්තාදීනං ඔරොධෙහි සද්ධිං පරිවාරෙත්වා නිසින්නට්ඨානන්ති ඉමානි චත්තාරි ඨානානි ඨපෙත්වා සෙසට්ඨානෙසු අන්තමසො එකගන්ධකුටියම්පි ඔකාසමකාසි.

ගච්ඡන්තෙ ¶ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ – ‘‘අයං කිර බ්රහ්මායුබ්රාහ්මණස්ස මාණවො උත්තරො නාම ‘බුද්ධො වා නො වා’ති තථාගතස්ස බුද්ධභාවං වීමංසන්තො චරති, බුද්ධවීමංසකො නාමාය’’න්ති පාකටො ජාතො. යම්හි යම්හි ඨානෙ බුද්ධා වසන්ති, පඤ්ච කිච්චානි කතානෙව හොන්ති, තානි හෙට්ඨා දස්සිතානෙව ¶ . තත්ථ පච්ඡාභත්තං අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා දන්තඛචිතං චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙන්තෙ භගවති උත්තරොපි අවිදූරෙ නිසීදති. ධම්මස්සවනපරියොසානෙ සද්ධා මනුස්සා ස්වාතනාය භගවන්තං නිමන්තෙත්වා මාණවම්පි උපසඞ්කමිත්වා එවං වදන්ති – ‘‘තාත, අම්හෙහි භගවා නිමන්තිතො, ත්වම්පි භගවතා සද්ධිං ආගන්ත්වා අම්හාකං ගෙහෙ භත්තං ගණ්හෙය්යාසී’’ති. පුනදිවසෙ තථාගතො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගාමං පවිසති, උත්තරොපි පදවාරෙ පදවාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො පදානුපදිකො අනුබන්ධති. කුලගෙහං පවිට්ඨකාලෙ දක්ඛිණොදකග්ගහණං ආදිං කත්වා සබ්බං ඔලොකෙන්තො නිසීදති. භත්තකිච්චාවසානෙ තථාගතස්ස පත්තං භූමියං ඨපෙත්වා නිසින්නකාලෙ මාණවකස්ස පාතරාසභත්තං සජ්ජෙන්ති. සො එකමන්තෙ නිසින්නො භුඤ්ජිත්වා පුන ආගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ඨත්වා භත්තානුමොදනං සුත්වා භගවතා සද්ධිංයෙව විහාරං ගච්ඡති.

තත්ථ භගවා භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානං ආගමෙන්තො ගන්ධමණ්ඩලමාළෙ නිසීදති. භික්ඛූහි භත්තකිච්චං ¶ කත්වා පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා ආගම්ම වන්දිත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භගවා ගන්ධකුටිං පවිසති, මාණවොපි භගවතා සද්ධිංයෙව ගච්ඡති. භගවා පරිවාරෙත්වා ආගතං භික්ඛුසඞ්ඝං ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨිතො ඔවදිත්වා උය්යොජෙත්වා ගන්ධකුටිං පවිසති, මාණවොපි පවිසති. භගවා ඛුද්දකමඤ්චෙ අප්පමත්තකං කාලං නිසීදති, මාණවොපි අවිදූරෙ ඔලොකෙන්තො නිසීදති. භගවා මුහුත්තං නිසීදිත්වා සීසොක්කමනං දස්සෙති, – ‘‘භොතො ගොතමස්ස විහාරවෙලා භවිස්සතී’’ති මාණවො ගන්ධකුටිද්වාරං පිදහන්තො නික්ඛමිත්වා එකමන්තං නිසීදති. මනුස්සා පුරෙභත්තං දානං දත්වා භුත්තපාතරාසා සමාදින්නඋපොසථඞ්ගා සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා මාලාගන්ධාදිහත්ථා ධම්මං සුණිස්සාමාති විහාරං ආගච්ඡන්ති, චක්කවත්තිනො ඛන්ධාවාරට්ඨානං විය හොති.

භගවා මුහුත්තං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා වුට්ඨාය පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්දිත්වා සමාපත්තිං සමාපජ්ජති. සමාපත්තිතො වුට්ඨාය මහාජනස්ස ආගතභාවං ඤත්වා ¶ ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම මහාජනපරිවුතො ගන්ධමණ්ඩලමාළං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනගතො පරිසාය ධම්මං දෙසෙති. මාණවොපි අවිදූරෙ නිසීදිත්වා – ‘‘කිං නු ඛො සමණො ගොතමො ගෙහස්සිතවසෙන පරිසං උස්සාදෙන්තො වා අපසාදෙන්තො වා ධම්මං දෙසෙති, උදාහු නො’’ති අක්ඛරක්ඛරං පදං පදං පරිග්ගණ්හාති. භගවා තථාවිධං කථං අකථෙත්වාව කාලං ඤත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. මාණවො ඉමිනා ¶ නියාමෙන පරිග්ගණ්හන්තො සත්ත මාසෙ එකතො විචරිත්වා භගවතො කායද්වාරාදීසු අණුමත්තම්පි අවක්ඛලිතං න අද්දස. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං බුද්ධභූතස්ස ¶ මනුස්සභූතො මාණවො න පස්සෙය්ය, යස්ස බොධිසත්තභූතස්ස ඡබ්බස්සානි පධානභූමියං අමනුස්සභූතො මාරො දෙවපුත්තො ගෙහස්සිතවිතක්කමත්තම්පි අදිස්වා බුද්ධභූතං එකසංවච්ඡරං අනුබන්ධිත්වා කිඤ්චි අපස්සන්තො –

‘‘සත්ත වස්සානි භගවන්තං, අනුබන්ධිං පදාපදං;

ඔතාරං නාධිගච්ඡිස්සං, සම්බුද්ධස්ස සතීමතො’’ති. (සු. නි. 448) –

ආදිගාථායො වත්වා පක්කාමි. තතො මාණවො චින්තෙසි – ‘‘අහං භවන්තං ගොතමං සත්ත මාසෙ අනුබන්ධමානො කිඤ්චි වජ්ජං න පස්සාමි. සචෙ පනාහං අඤ්ඤෙපි සත්ත මාසෙ සත්ත වා වස්සානි වස්සසතං වා වස්සසහස්සං වා අනුබන්ධෙය්යං, නෙවස්ස වජ්ජං පස්සෙය්යං. ආචරියො ඛො පනස්ස මෙ මහල්ලකො, යොගක්ඛෙමං නාම න සක්කා ජානිතුං. සමණස්ස ගොතමස්ස සභාවගුණෙනෙව බුද්ධභාවං වත්වා මය්හං ආචරියස්ස ආරොචෙස්සාමී’’ති භගවන්තං ආපුච්ඡිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දිත්වා නික්ඛමි.

ආචරියස්ස සන්තිකඤ්ච පන ගන්ත්වා – ‘‘කච්චි, තාත උත්තර, තං භවන්තං ගොතමං තථාසන්තංයෙව සද්දො අබ්භුග්ගතො’’ති පුච්ඡිතො, ‘‘ආචරිය, කිං වදෙසි? චක්කවාළං අතිසම්බාධං, භවග්ගං අතිනීචං, තස්ස හි, භොතො ගොතමස්ස ආකාසං විය අපරියන්තො ගුණගණො. තථාසන්තංයෙව, භො, තං භවන්තං ගොතම’’න්තිආදීනි වත්වා යථාදිට්ඨානි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පටිපාටියා ආචික්ඛිත්වා කිරියසමාචාරං ආචික්ඛි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො උත්තරො මාණවො…පෙ… එදිසො ච එදිසො ච භවං ගොතමො තතො ච භිය්යො’’ති.

386. තත්ථ ¶ ¶ සුප්පතිට්ඨිතපාදොති යථා හි අඤ්ඤෙසං භූමියං පාදං ඨපෙන්තානං අග්ගතලං වා පණ්හි වා පස්සං වා පඨමං ඵුසති, වෙමජ්ඣං වා පන ඡිද්දං හොති, උක්ඛිපන්තානම්පි අග්ගතලාදීසු එකකොට්ඨාසොව පඨමං උට්ඨහති, න එවං තස්ස. තස්ස පන සුවණ්ණපාදුකතලං විය එකප්පහාරෙනෙව සකලං පාදතලං භූමිං ඵුසති, භූමිතො උට්ඨහති. තස්මා ‘‘සුප්පතිට්ඨිතපාදො ඛො පන සො භවං ගොතමො’’ති වදති.

තත්රිදං ¶ භගවතො සුප්පතිට්ඨිතපාදතාය – සචෙපි හි භගවා අනෙකසතපොරිසං නරකං අක්කමිස්සාමීති පාදං නීහරති, තාවදෙව නින්නට්ඨානං වාතපූරිතං විය කම්මාරභස්තං උන්නමිත්වා පථවීසමං හොති, උන්නතට්ඨානම්පි අන්තො පවිසති. දූරෙ අක්කමිස්සාමීති අභිනීහරන්තස්ස සිනෙරුප්පමාණොපි පබ්බතො සෙදිතවෙත්තඞ්කුරො විය නමිත්වා පාදසමීපං ආගච්ඡති. තථා හිස්ස යමකපාටිහාරියං කත්වා යුගන්ධරපබ්බතං අක්කමිස්සාමීති පාදෙ අභිනීහරතො පබ්බතො නමිත්වා පාදසමීපං ආගතො, සො තං අක්කමිත්වා දුතියපාදෙන තාවතිංසභවනං අක්කමි. න හි චක්කලක්ඛණෙන පතිට්ඨාතබ්බට්ඨානං විසමං භවිතුං සක්කොති. ඛාණු වා කණ්ඩකො වා සක්ඛරකථලා වා උච්චාරපස්සාවො වා ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි වා පුරිමතරාව අපගච්ඡන්ති, තත්ථ තත්ථෙව ච පථවිං පවිසන්ති. තථාගතස්ස හි සීලතෙජෙන පඤ්ඤාතෙජෙන ධම්මතෙජෙන දසන්නං පාරමීනං ආනුභාවෙන අයං ¶ මහාපථවී සමා මුදු පුප්ඵාභිකිණ්ණා හොති. තත්ර තථාගතො සමං පාදං නික්ඛිපති, සමං උද්ධරති, සබ්බාවන්තෙහි පාදතලෙහි භූමිං ඵුසති.

චක්කානීති ද්වීසු පාදෙසු ද්වෙ චක්කානි. තෙසං අරා ච නෙමි ච නාභි ච පාළියං වුත්තාව. සබ්බාකාරපරිපූරානීති ඉමිනා පන අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො – තෙසං කිර චක්කානං පාදතලස්ස මජ්ඣෙ නාභි දිස්සති, නාභිපරිච්ඡින්නා වට්ටලෙඛා දිස්සති, නාභිමුඛපරික්ඛෙපපට්ටො දිස්සති, පනාළිමුඛං දිස්සති, අරා දිස්සන්ති, අරෙසු වට්ටලෙඛා දිස්සන්ති, නෙමී දිස්සන්ති, නෙමිමණිකා දිස්සන්ති. ඉදං තාව පාළිආගතමෙව.

සම්බහුලවාරො පන අනාගතො, සො එවං දට්ඨබ්බො – සත්ති සිරි වච්ඡො නන්දි සොවත්තිකො වටංසකො වඩ්ඪමානකං මච්ඡයුගලං භද්දපීඨං අඞ්කුසං ¶ තොමරො පාසාදො තොරණං සෙතච්ඡත්තං ඛග්ගො තාලවණ්ටං මොරහත්ථකො වාළබීජනී උණ්හීසං පත්තො මණි කුසුමදාමං නීලුප්පලං රත්තුප්පලං සෙතුප්පලං පදුමං පුණ්ඩරීකං පුණ්ණඝටො පුණ්ණපාති සමුද්දො චක්කවාළො හිමවා සිනෙරු චන්දිමසූරියා නක්ඛත්තානි චත්තාරො මහාදීපා ද්වෙපරිත්තදීපසහස්සානි, අන්තමසො චක්කවත්තිරඤ්ඤො පරිසං උපාදාය සබ්බො චක්කලක්ඛණස්සෙව පරිවාරො.

ආයතපණ්හීති ¶ දීඝපණ්හි, පරිපුණ්ණපණ්හීති අත්ථො. යථා හි අඤ්ඤෙසං අග්ගපාදො දීඝො හොති, පණ්හිමත්ථකෙ ජඞ්ඝා පතිට්ඨාති, පණ්හි තච්ඡෙත්වා ඨපිතා විය හොති, න එවං තථාගතස්ස ¶ . තථාගතස්ස පන චතූසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා අග්ගපාදො හොති, තතියෙ කොට්ඨාසෙ ජඞ්ඝා පතිට්ඨාති, චතුත්ථෙ කොට්ඨාසෙ ආරග්ගෙන වට්ටෙත්වා ඨපිතා විය රත්තකම්බලෙ ගෙණ්ඩුකසදිසා පණ්හි හොති.

දීඝඞ්ගුලීති යථා අඤ්ඤෙසං කාචි අඞ්ගුලි දීඝා හොති, කාචි රස්සා, න එවං තථාගතස්ස. තථාගතස්ස පන මක්කටස්සෙව දීඝහත්ථපාදඞ්ගුලියො මූලෙ ථූලා අනුපුබ්බෙන ගන්ත්වා අග්ගෙ තනුකා නිය්යාසතෙලෙන මද්දිත්වා වට්ටිතහරිතාලවට්ටිසදිසා හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘දීඝඞ්ගුලී’’ති.

මුදුතලුනහත්ථපාදොති සප්පිමණ්ඩෙ ඔසාදෙත්වා ඨපිතං සතවාරවිහතකප්පාසපටලං විය මුදූ, ජාතමත්තකුමාරස්ස විය ච නිච්චකාලං තලුනා ච හත්ථපාදා අස්සාති මුදුතලුනහත්ථපාදො.

ජාලහත්ථපාදොති න චම්මෙන පටිබද්ධඅඞ්ගුලන්තරො. එදිසො හි ඵණහත්ථකො පුරිසදොසෙන උපහතො පබ්බජ්ජම්පි න ලභති. තථාගතස්ස පන චතස්සො හත්ථඞ්ගුලියො පඤ්චපි පාදඞ්ගුලියො එකප්පමාණා හොන්ති, තාසං එකප්පමාණත්තාය යවලක්ඛණං අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිවිජ්ඣිත්වා තිට්ඨති. අථස්ස හත්ථපාදා කුසලෙන වඩ්ඪකිනා යොජිතජාලවාතපානසදිසා හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ජාලහත්ථපාදො’’ති.

උද්ධං පතිට්ඨිතගොප්ඵකත්තා උස්සඞ්ඛා පාදා අස්සාති ¶ උස්සඞ්ඛපාදො. අඤ්ඤෙසඤ්හි පිට්ඨිපාදෙ ගොප්ඵකා හොන්ති. තෙන තෙසං පාදා ආණිබද්ධා විය ථද්ධා හොන්ති, න යථාසුඛං පරිවත්තන්ති, ගච්ඡන්තානං පාදතලානි න දිස්සන්ති ¶ . තථාගතස්ස පන අභිරුහිත්වා උපරි ගොප්ඵකා පතිට්ඨහන්ති. තෙනස්ස නාභිතො පට්ඨාය උපරිමකායො නාවාය ඨපිතසුවණ්ණපටිමා විය නිච්චලො හොති, අධොකායොව ඉඤ්ජති. සුඛෙන පාදා පරිවත්තන්ති. පුරතොපි පච්ඡතොපි උභයපස්සෙසුපි ඨත්වා පස්සන්තානං පාදතලානි පඤ්ඤායන්ති, න හත්ථීනං විය පච්ඡතොයෙව.

එණිජඞ්ඝොති එණිමිගසදිසජඞ්ඝො මංසුස්සදෙන පරිපුණ්ණජඞ්ඝො, න එකතො බද්ධපිණ්ඩිකමංසො ¶ , සමන්තතො සමසණ්ඨිතෙන මංසෙන පරික්ඛිත්තාහි සුවට්ටිතාහි සාලිගබ්භසදිසාහි ජඞ්ඝාහි සමන්නාගතොති අත්ථො.

අනොනමන්තොති අනමන්තො. එතෙනස්ස අඛුජ්ජඅවාමනභාවො දීපිතො. අවසෙසජනා හි ඛුජ්ජා වා හොන්ති වාමනා වා, ඛුජ්ජානං උපරිමකායො අපරිපුණ්ණො හොති, වාමනානං හෙට්ඨිමකායො. තෙ අපරිපුණ්ණකායත්තා න සක්කොන්ති අනොනමන්තා ජණ්ණුකානි පරිමජ්ජිතුං. තථාගතො පන පරිපුණ්ණඋභයකායත්තා සක්කොති.

උසභවාරණාදීනං විය සුවණ්ණපදුමකණ්ණිකසදිසෙ කොසෙ ඔහිතං පටිච්ඡන්නං වත්ථගුය්හං අස්සාති කොසොහිතවත්ථගුය්හො. වත්ථගුය්හන්ති වත්ථෙන ගූහිතබ්බං අඞ්ගජාතං වුච්චති.

සුවණ්ණවණ්ණොති ජාතිහිඞ්ගුලකෙන මජ්ජිත්වා දීපිදාඨාය ඝංසිත්වා ගෙරුකපරිකම්මං කත්වා ඨපිතඝනසුවණ්ණරූපකසදිසොති අත්ථො. එතෙනස්ස ඝනසිනිද්ධසණ්හසරීරතං දස්සෙත්වා ඡවිවණ්ණදස්සනත්ථං කඤ්චනසන්නිභත්තචොති වුත්තං, පුරිමස්ස වා වෙවචනමෙව එතං.

රජොජල්ලන්ති ¶ රජො වා මලං වා. න උපලිම්පතීති න ලග්ගති, පදුමපලාසතො උදකබින්දු විය විවට්ටති. හත්ථධොවනපාදධොවනාදීනි පන උතුග්ගහණත්ථාය චෙව දායකානං පුඤ්ඤඵලත්ථාය ච බුද්ධා කරොන්ති, වත්තසීසෙනාපි ච කරොන්තියෙව. සෙනාසනං පවිසන්තෙන හි භික්ඛුනා පාදෙ ධොවිත්වා පවිසිතබ්බන්ති වුත්තමෙතං.

උද්ධග්ගලොමොති ආවට්ටපරියොසානෙ උද්ධග්ගානි හුත්වා මුඛසොභං උල්ලොකයමානානි විය ඨිතානි ලොමානි අස්සාති උද්ධග්ගලොමො.

බ්රහ්මුජුගත්තොති ¶ බ්රහ්මා විය උජුගත්තො, උජුමෙව උග්ගතදීඝසරීරො. යෙභුය්යෙන හි සත්තා ඛන්ධෙ කටියං ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු නමන්ති. තෙ කටියං නමන්තා පච්ඡතො නමන්ති, ඉතරෙසු ද්වීසු ඨානෙසු පුරතො. දීඝසරීරා පනෙකෙ පස්සවඞ්කා හොන්ති, එකෙ මුඛං උන්නාමෙත්වා නක්ඛත්තානි ගණයන්තා ¶ විය චරන්ති, එකෙ අප්පමංසලොහිතා සූලසදිසා හොන්ති, පවෙධමානා ගච්ඡන්ති. තථාගතො පන උජුමෙව උග්ගන්ත්වා දීඝප්පමාණො දෙවනගරෙ උස්සිතසුවණ්ණතොරණං විය හොති.

සත්තුස්සදොති ද්වෙ හත්ථපිට්ඨියො ද්වෙ පාදපිට්ඨියො ද්වෙ අංසකූටානි ඛන්ධොති ඉමෙසු සත්තසු ඨානෙසු පරිපුණ්ණමංසුස්සදො අස්සාති සත්තුස්සදො. අඤ්ඤෙසං පන හත්ථපාදපිට්ඨීසු න්හාරුජාලා පඤ්ඤායන්ති, අංසකූටඛන්ධෙසු ¶ අට්ඨිකොටියො, තෙ මනුස්සපෙතා විය ඛායන්ති, න තථාගතො. තථාගතො පන සත්තසු ඨානෙසු පරිපුණ්ණමංසුස්සදත්තා නිගූළ්හන්හාරුජාලෙහි හත්ථපිට්ඨාදීහි වට්ටෙත්වා ඨපිතසුවණ්ණවණ්ණාලිඞ්ගසදිසෙන ඛන්ධෙන සිලාරූපකං විය චිත්තකම්මරූපකං විය ච ඛායති.

සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො. සීහස්ස හි පුරත්ථිමකායොව පරිපුණ්ණො හොති, පච්ඡිමකායො අපරිපුණ්ණො. තථාගතස්ස පන සීහස්ස පුබ්බද්ධකායොව සබ්බො කායො පරිපුණ්ණො. සොපි සීහස්සෙව න තත්ථ තත්ථ විනතුන්නතාදිවසෙන දුස්සණ්ඨිතවිසණ්ඨිතො, දීඝයුත්තඨානෙ පන දීඝො, රස්සකිසථූලඅනුවට්ටිතයුත්තට්ඨානෙසු තථාවිධොව හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘මනාපියෙ ච ඛො, භික්ඛවෙ, කම්මවිපාකෙ පච්චුපට්ඨිතෙ යෙහි අඞ්ගෙහි දීඝෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි දීඝානි සණ්ඨහන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි රස්සෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි රස්සානි සණ්ඨහන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි ථූලෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි ථූලානි සණ්ඨහන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි කිසෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි කිසානි සණ්ඨහන්ති. යෙහි අඞ්ගෙහි වට්ටෙහි සොභති, තානි අඞ්ගානි වට්ටානි සණ්ඨහන්තී’’ති.

ඉති ¶ නානාචිත්තෙන පුඤ්ඤචිත්තෙන චිත්තිතො දසහි පාරමීහි සජ්ජිතො තථාගතස්ස අත්තභාවො, තස්ස ලොකෙ සබ්බසිප්පිනො වා ඉද්ධිමන්තො වා පටිරූපකම්පි කාතුං න සක්කොන්ති.

චිතන්තරංසොති ¶ අන්තරංසං වුච්චති ද්වින්නං කොට්ටානමන්තරං, තං චිතං පරිපුණ්ණමස්සාති චිතන්තරංසො. අඤ්ඤෙසඤ්හි තං ඨානං නින්නං හොති, ද්වෙ පිට්ඨිකොට්ටා පාටියෙක්කං පඤ්ඤායන්ති. තථාගතස්ස පන කටිතො පට්ඨාය මංසපටලං යාව ඛන්ධා උග්ගම්ම සමුස්සිතසුවණ්ණඵලකං විය පිට්ඨිං ඡාදෙත්වා පතිට්ඨිතං.

නිග්රොධපරිමණ්ඩලොති ¶ නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලො. යථා පණ්ණාසහත්ථතාය වා සතහත්ථතාය වා සමක්ඛන්ධසාඛො නිග්රොධො දීඝතොපි විත්ථාරතොපි එකප්පමාණොව හොති, එවං කායතොපි බ්යාමතොපි එකප්පමාණො. යථා අඤ්ඤෙසං කායො වා දීඝො හොති බ්යාමො වා, න එවං විසමප්පමාණොති අත්ථො. තෙනෙව ‘‘යාවතක්වස්ස කායො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යාවතකො අස්සාති යාවතක්වස්ස.

සමවට්ටක්ඛන්ධොති සමවට්ටිතක්ඛන්ධො. යථා එකෙ කොඤ්චා විය බකා විය වරාහා විය ච දීඝගලා වඞ්කගලා පුථුලගලා ච හොන්ති, කථනකාලෙ සිරාජාලං පඤ්ඤායති, මන්දො සරො නික්ඛමති, න එවං තස්ස. තථාගතස්ස පන සුවට්ටිතසුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසො ඛන්ධො හොති, කථනකාලෙ සිරාජාලං න පඤ්ඤායති, මෙඝස්ස විය ගජ්ජතො සරො මහා හොති.

රසග්ගසග්ගීති එත්ථ රසං ගසන්තීති රසග්ගසා ¶ , රසහරණීනමෙතං අධිවචනං, තා අග්ගා අස්සාති රසග්ගසග්ගී. තථාගතස්ස හි සත්ත රසහරණිසහස්සානි උද්ධග්ගානි හුත්වා ගීවායමෙව පටිමුක්කානි. තිලඵලමත්තොපි ආහාරො ජිව්හග්ගෙ ඨපිතො සබ්බං කායං අනුඵරති, තෙනෙව මහාපධානං පදහන්තස්ස එකතණ්ඩුලාදීහිපි කාළායයූසපසතෙනාපි කායස්ස යාපනං අහොසි. අඤ්ඤෙසං පන තථා අභාවා න සකලකායං ඔජා ඵරති, තෙන තෙ බහ්වාබාධා හොන්ති. ඉදං ලක්ඛණං අප්පාබාධතාසඞ්ඛාතස්ස නිස්සන්දඵලස්ස වසෙන පාකටං හොති.

සීහස්සෙව ¶ හනු අස්සාති සීහහනු. තත්ථ සීහස්ස හෙට්ඨිමහනුමෙව පරිපුණ්ණං හොති, න උපරිමං. තථාගතස්ස පන සීහස්ස හෙට්ඨිමං විය ද්වෙපි පරිපුණ්ණානි ද්වාදසියං පක්ඛස්ස චන්දසදිසානි හොන්ති.

චත්තාලීසදන්තොතිආදීසු උපරිමහනුකෙ පතිට්ඨිතා වීසති, හෙට්ඨිමෙ වීසතීති චත්තාලීස දන්තා අස්සාති චත්තාලීසදන්තො. අඤ්ඤෙසඤ්හි පරිපුණ්ණදන්තානම්පි ද්වත්තිංස දන්තා හොන්ති, තථාගතස්ස චත්තාලීසං.

අඤ්ඤෙසඤ්ච ¶ කෙචි දන්තා උච්චා කෙචි නීචාති විසමා හොන්ති, තථාගතස්ස පන අයපට්ටඡින්නසඞ්ඛපටලං විය සමා.

අඤ්ඤෙසං කුම්භීලානං විය දන්තා විරළා හොන්ති, මච්ඡමංසාදීනි ඛාදන්තානං දන්තන්තරං පූරති. තථාගතස්ස පන කනකලතාය සමුස්සාපිතවජිරපන්ති විය අවිරළා තුලිකාය දස්සිතපරිච්ඡෙදා විය දන්තා හොන්ති.

සුසුක්කදාඨොති අඤ්ඤෙසඤ්ච පූතිදන්තා උට්ඨහන්ති, තෙන කාචි දාඨා කාළාපි විවණ්ණාපි හොන්ති. තථාගතො සුසුක්කදාඨො ¶ ඔසධිතාරකම්පි අතික්කම්ම විරොචමානාය පභාය සමන්නාගතදාඨො, තෙන වුත්තං ‘‘සුසුක්කදාඨො’’ති.

පහූතජිව්හොති අඤ්ඤෙසං ජිව්හා ථූලාපි හොති කිසාපි රස්සාපි ථද්ධාපි විසමාපි, තථාගතස්ස පන මුදු දීඝා පුථුලා වණ්ණසම්පන්නා හොති. සො තං ලක්ඛණං පරියෙසිතුං ආගතානං කඞ්ඛාවිනොදනත්ථං මුදුකත්තා තං ජිව්හං කථිනසූචිං විය වට්ටෙත්වා උභො නාසිකසොතානි පරාමසති, දීඝත්තා උභො කණ්ණසොතානි පරාමසති, පුථුලත්තා කෙසන්තපරියොසානං කෙවලම්පි නලාටං පටිච්ඡාදෙති. එවං තස්සා මුදුදීඝපුථුලභාවං පකාසෙන්තො කඞ්ඛං විනොදෙති. එවං තිලක්ඛණසම්පන්නං ජිව්හං සන්ධාය ‘‘පහූතජිව්හො’’ති වුත්තං.

බ්රහ්මස්සරොති අඤ්ඤෙ ඡින්නස්සරාපි භින්නස්සරාපි කාකස්සරාපි හොන්ති, තථාගතො පන මහාබ්රහ්මුනො සරසදිසෙන සරෙන සමන්නාගතො. මහාබ්රහ්මුනො හි පිත්තසෙම්හෙහි අපලිබුද්ධත්තා සරො විසුද්ධො හොති. තථාගතෙනාපි කතකම්මං වත්ථුං සොධෙති, වත්ථුස්ස සුද්ධත්තා නාභිතො පට්ඨාය සමුට්ඨහන්තො සරො විසුද්ධො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතොව සමුට්ඨාති. කරවිකො විය භණතීති කරවිකභාණී, මත්තකරවිකරුතමඤ්ජුඝොසොති අත්ථො.

තත්රිදං ¶ කරවිකරුතස්ස මඤ්ජුතාය – කරවිකසකුණෙ කිර මධුරරසං අම්බපක්කං මුඛතුණ්ඩකෙන පහරිත්වා පග්ඝරිතං රසං සායිත්වා ¶ පක්ඛෙන තාලං දත්වා විකූජමානෙ චතුප්පදාදීනි මත්තානි විය ලළිතුං ආරභන්ති. ගොචරප්පසුතාපි චතුප්පදා මුඛගතානිපි තිණානි ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා තං සද්දං සුණන්ති, වාළමිගා ඛුද්දකමිගෙ අනුබන්ධමානා උක්ඛිත්තපාදං අනුක්ඛිපිත්වාව තිට්ඨන්ති, අනුබද්ධමිගාපි මරණභයං හිත්වාපි තිට්ඨන්ති, ආකාසෙ පක්ඛන්දපක්ඛිනොපි පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තිට්ඨන්ති, උදකෙ මච්ඡාපි කණ්ණපටලං අප්ඵොටෙන්තා තං සද්දං සුණමානාව තිට්ඨන්ති. එවං මඤ්ජුරුතා කරවිකා.

අසන්ධිමිත්තාපි ධම්මාසොකස්ස දෙවී – ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, බුද්ධසද්දෙන සදිසො කස්සචි සද්දො’’ති සඞ්ඝං පුච්ඡි. අත්ථි කරවිකසකුණස්සාති. කුහිං, භන්තෙ, සකුණාති? හිමවන්තෙති. සා රාජානං ආහ, – ‘‘දෙව, කරවිකසකුණං දට්ඨුකාමා’’ති. රාජා ‘‘ඉමස්මිං පඤ්ජරෙ නිසීදිත්වා කරවිකො ආගච්ඡතූ’’ති සුවණ්ණපඤ්ජරං විස්සජ්ජෙසි. පඤ්ජරො ගන්ත්වා එකස්ස කරවිකස්ස පුරතො අට්ඨාසි. සො ‘‘රාජාණාය ආගතො පඤ්ජරො, න සක්කා අගන්තු’’න්ති තත්ථ නිසීදි. පඤ්ජරො ආගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතොව අට්ඨාසි. කරවිකං සද්දං කාරාපෙතුං න සක්කොන්ති. අථ රාජා ‘‘කථං භණෙ ඉමෙ සද්දං කරොන්තී’’ති ආහ? ඤාතකෙ දිස්වා දෙවාති. අථ නං රාජා ආදාසෙහි පරික්ඛිපාපෙසි. සො අත්තනොව ඡායං දිස්වා ‘‘ඤාතකා මෙ ආගතා’’ති මඤ්ඤමානො පක්ඛෙන තාළං දත්වා මඤ්ජුස්සරෙන මණිවංසං ධමමානො විය විරවි. සකලනගරෙ මනුස්සා මත්තා විය ලළිංසු. අසන්ධිමිත්තා චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්ස තාව තිරච්ඡානස්ස එවං මධුරො සද්දො, කීදිසො නු ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසිරිප්පත්තස්ස භගවතො ¶ අහොසී’’ති පීතිං උප්පාදෙත්වා තං පීතිං අවිජහිත්වා සත්තහි ජඞ්ඝසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. එවං මධුරො කරවිකසද්දො. තතො සතභාගෙන සහස්සභාගෙන ච මධුරතරො තථාගතස්ස සද්දො, ලොකෙ පන කරවිකතො අඤ්ඤස්ස මධුරරස්ස අභාවතො ‘‘කරවිකභාණී’’ති වුත්තං.

අභිනීලනෙත්තොති න සකලනීලනෙත්තොව, නීලයුත්තට්ඨානෙ පනස්ස උමාපුප්ඵසදිසෙන අතිවිසුද්ධෙන නීලවණ්ණෙන සමන්නාගතානි අක්ඛීනි හොන්ති. පීතයුත්තට්ඨානෙ කණිකාරපුප්ඵසදිසෙන පීතවණ්ණෙන, ලොහිතයුත්තට්ඨානෙ ¶ බන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසෙන ලොහිතවණ්ණෙන, සෙතයුත්තට්ඨානෙ ඔසධිතාරකසදිසෙන සෙතවණ්ණෙන, කාළයුත්තට්ඨානෙ අද්දාරිට්ඨකසදිසෙන කාළවණ්ණෙන සමන්නාගතානි සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරසදිසානි ඛායන්ති.

ගොපඛුමොති එත්ථ පඛුමන්ති සකලං චක්ඛුභණ්ඩං අධිප්පෙතං. තං කාළවච්ඡකස්ස බහලධාතුකං ¶ හොති, රත්තවච්ඡකස්ස විප්පසන්නං, තංමුහුත්තජාතරත්තවච්ඡසදිසචක්ඛුභණ්ඩොති අත්ථො. අඤ්ඤෙසඤ්හි අක්ඛිභණ්ඩා අපරිපුණ්ණා හොන්ති, හත්ථිමූසිකකාකාදීනං අක්ඛිසදිසෙහි විනිග්ගතෙහි ගම්භීරෙහිපි අක්ඛීහි සමන්නාගතා හොන්ති. තථාගතස්ස පන ධොවිත්වා මජ්ජිත්වා ඨපිතමණිගුළිකා විය මුදුසිනිද්ධනීලසුඛුමපඛුමාචිතානි අක්ඛීනි.

උණ්ණාති උණ්ණලොමං. භමුකන්තරෙති ¶ ද්වින්නං භමුකානං වෙමජ්ඣෙ නාසිකමත්ථකෙයෙව ජාතා. උග්ගන්ත්වා පන නලාටමජ්ඣජාතා. ඔදාතාති පරිසුද්ධා ඔසධිතාරකවණ්ණා. මුදූති සප්පිමණ්ඩෙ ඔසාදෙත්වා ඨපිතසතවාරවිහතකප්පාසපටලසදිසා. තූලසන්නිභාති සිම්බලිතූලලතාතූලසමානා, අයමස්සා ඔදාතතාය උපමා. සා පනෙසා කොටියං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪියමානා උපඩ්ඪබාහුප්පමාණා හොති, විස්සට්ඨා දක්ඛිණාවට්ටවසෙන ආවට්ටිත්වා උද්ධග්ගා හුත්වා සන්තිට්ඨති, සුවණ්ණඵලකමජ්ඣෙ ඨපිතරජතපුප්ඵුළකා විය සුවණ්ණඝටතො නික්ඛමමානා ඛීරධාරා විය අරුණප්පභාරඤ්ජිතෙ ගමනතලෙ ඔසධිතාරකා විය ච අතිමනොහරාය සිරියා විරොචති.

උණ්හීසසීසොති ඉදං පරිපුණ්ණනලාටතඤ්චෙව පරිපුණ්ණසීසතඤ්චාති ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච වුත්තං. තථාගතස්ස හි දක්ඛිණකණ්ණචූළිකතො පට්ඨාය මංසපටලං උට්ඨහිත්වා සකලං නලාටං ඡාදයමානං පූරයමානං ගන්ත්වා වාමකණ්ණචූළිකාය පතිට්ඨිතං, රඤ්ඤො බද්ධඋණ්හීසපට්ටො විය විරොචති. පච්ඡිමභවිකබොධිසත්තානං කිර ඉමං ලක්ඛණං විදිත්වා රාජූනං උණ්හීසපට්ටං අකංසු, අයං තාව එකො අත්ථො. අඤ්ඤෙ පන ජනා අපරිපුණ්ණසීසා හොන්ති, කෙචි ¶ කප්පසීසා, කෙචි ඵලසීසා, කෙචි අට්ඨිසීසා, කෙචි තුම්බසීසා, කෙචි පබ්භාරසීසා. තථාගතස්ස පන ආරග්ගෙන වට්ටෙත්වා ඨපිතං විය සුපරිපුණ්ණං උදකපුප්ඵුළසදිසං සීසං හොති. තත්ථ පුරිමනයෙන උණ්හීසවෙඨිතසීසො ¶ වියාති උණ්හීසසීසො. දුතියනයෙන උණ්හීසං විය සබ්බත්ථ පරිමණ්ඩලසීසොති උණ්හීසසීසො.

ඉමානි පන මහාපුරිසලක්ඛණානි කම්මං කම්මසරික්ඛකං ලක්ඛණං ලක්ඛණානිසංසන්ති ඉමෙ චත්තාරො කොට්ඨාසෙ එකෙකස්මිං ලක්ඛණෙ දස්සෙත්වා කථිතානි සුකථිතානි හොන්ති. තස්මා භගවතා ලක්ඛණසුත්තෙ (දී. නි. 3.200-202) වුත්තානි ඉමානි කම්මාදීනි දස්සෙත්වා කථෙතබ්බානි ¶ . සුත්තවසෙන විනිච්ඡිතුං අසක්කොන්තෙන සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය තස්සෙව සුත්තස්ස වණ්ණනාය වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බානි.

ඉමෙහි ඛො, භො, සො භවං ගොතමොති, භො ආචරිය, ඉමෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සො භවං ගොතමො සමන්නාගතො දෙවනගරෙ සමුස්සිතරතනවිචිත්තං සුවණ්ණතොරණං විය යොජනසතුබ්බෙධො සබ්බපාලිඵුල්ලො පාරිච්ඡත්තකො විය සෙලන්තරම්හි සුපුප්ඵිතසාලරුක්ඛො විය තාරාගණපටිමණ්ඩිතගගනතලමිව ච අත්තනො සිරිවිභවෙන ලොකං ආලොකං කුරුමානො විය චරතීති ඉමත්ථම්පි දීපෙත්වා කිරියාචාරං ආචික්ඛිතුං ගච්ඡන්තො ඛො පනාතිආදිමාහ.

387. දක්ඛිණෙනාති බුද්ධානඤ්හි ඨත්වා වා නිසීදිත්වා වා නිපජ්ජිත්වා වා ගමනං අභිනීහරන්තානං දක්ඛිණපාදොව පුරතො හොති. සතතපාටිහාරියං කිරෙතං. නාතිදූරෙ ¶ පාදං උද්ධරතීති තං දක්ඛිණපාදං න අතිදූරෙ ඨපෙස්සාමීති උද්ධරති. අතිදූරඤ්හි අභිහරියමානෙ දක්ඛිණපාදෙන වාමපාදො ආකඩ්ඪියමානො ගච්ඡෙය්ය, දක්ඛිණපාදොපි දූරං ගන්තුං න සක්කුණෙය්ය, ආසන්නෙයෙව පතිට්ඨහෙය්ය, එවං සති පදවිච්ඡෙදො නාම හොති. දක්ඛිණපාදෙ පන පමාණෙනෙව උද්ධතෙ වාමපාදොපි පමාණෙනෙව උද්ධරියති, පමාණෙන උද්ධතො පතිට්ඨහන්තොපි පමාණෙයෙව පතිට්ඨාති. එවමනෙන තථාගතස්ස දක්ඛිණපාදකිච්චං වාමපාදෙන නියමිතං, වාමපාදකිච්චං දක්ඛිණපාදෙන නියමිතන්ති වෙදිතබ්බං.

නාතිසීඝන්ති දිවා විහාරභත්තත්ථාය ගච්ඡන්තො භික්ඛු විය න අතිසීඝං ගච්ඡති. නාතිසණිකන්ති යථා පච්ඡතො ආගච්ඡන්තො ඔකාසං න ලභති, එවං න අතිසණිකං ගච්ඡති. අද්දුවෙන අද්දුවන්ති ජණ්ණුකෙන ජණ්ණුකං, න ¶ සත්ථිං උන්නාමෙතීති ගම්භීරෙ උදකෙ ගච්ඡන්තො විය න ඌරුං උන්නාමෙති. න ඔනාමෙතීති රුක්ඛසාඛාඡෙදනදණ්ඩඞ්කුසපාදො විය න පච්ඡතො ඔසක්කාපෙති. න සන්නාමෙතීති ඔබද්ධානාබද්ධට්ඨානෙහි පාදං කොට්ටෙන්තො විය න ථද්ධං කරොති. න ¶ විනාමෙතීති යන්තරූපකං කීළාපෙන්තො විය න ඉතො චිතො ච චාලෙති. අධරකායොවාති හෙට්ඨිමකායොව ඉඤ්ජති, උපරිමකායො නාවාය ඨපිතසුවණ්ණපටිමා විය නිච්චලො හොති. දූරෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තො හි බුද්ධානං ඨිතභාවං වා ගමනභාවං වා න ජානාති ¶ . කායබලෙනාති බාහා ඛිපන්තො සරීරතො සෙදෙහි මුච්චන්තෙහි න කායබලෙන ගච්ඡති. සබ්බකායෙනෙවාති ගීවං අපරිවත්තෙත්වා රාහුලොවාදෙ වුත්තනාගාපලොකිතවසෙනෙව අපලොකෙති.

න උද්ධන්තිආදීසු නක්ඛත්තානි ගණෙන්තො විය න උද්ධං උල්ලොකෙති, නට්ඨං කාකණිකං වා මාසකං වා පරියෙසන්තො විය න අධො ඔලොකෙති, න හත්ථිඅස්සාදයො පස්සන්තො විය ඉතො චිතො ච විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති. යුගමත්තන්ති නවවිදත්ථිමත්තෙ චක්ඛූනි ඨපෙත්වා ගච්ඡන්තො යුගමත්තං පෙක්ඛති නාම, භගවාපි යුගෙ යුත්තො සුදන්තආජානීයො විය එත්තකං පස්සන්තො ගච්ඡති. තතො චස්ස උත්තරීති යුගමත්තතො පරං න පස්සතීති න වත්තබ්බො. න හි කුට්ටං වා කවාටං වා ගච්ඡො වා ලතා වා ආවරිතුං සක්කොති, අථ ඛ්වස්ස අනාවරණඤාණස්ස අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානෙව හොන්ති. අන්තරඝරන්ති හෙට්ඨා මහාසකුලුදායිසුත්තෙ ඉන්දඛීලතො පට්ඨාය අන්තරඝරං, ඉධ ඝරඋම්මාරතො පට්ඨාය වෙදිතබ්බං. න ¶ කායන්තිආදි පකතිඉරියපථෙනෙව පවිසතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. දලිද්දමනුස්සානං නීචඝරකං පවිසන්තෙපි හි තථාගතෙ ඡදනං වා උග්ගච්ඡති, පථවී වා ඔගච්ඡති, භගවා පන පකතිගමනෙනෙව ගච්ඡති. නාතිදූරෙති අතිදූරෙ පරිවත්තන්තෙන හි එකං ද්වෙ පදවාරෙ පිට්ඨිභාගෙන ගන්ත්වා නිසීදිතබ්බං හොති. නාච්චාසන්නෙති අච්චාසන්නෙ පරිවත්තන්තෙන එකං ද්වෙ පදවාරෙ පුරතො ගන්ත්වා නිසීදිතබ්බං හොති. තස්මා යස්මිං පදවාරෙ ඨිතෙන පුරතො වා පච්ඡතො වා අගන්ත්වා නිසීදිතබ්බං හොති, තත්ථ පරිවත්තති.

පාණිනාති කටිවාතාබාධිකො විය න ආසනං හත්ථෙහි ගහෙත්වා නිසීදති. පක්ඛිපතීති යො කිඤ්චි කම්මං කත්වා කීළන්තො ඨිතකොව පතති, යොපි ඔරිමං අඞ්ගං නිස්සාය නිසින්නො ඝංසන්තො යාව පාරිමඞ්ගා ගච්ඡති, පාරිමඞ්ගං ¶ වා නිස්සාය නිසින්නො තථෙව යාව ඔරිමඞ්ගා ආගච්ඡති, සබ්බො සො ආසනෙ කායං පක්ඛිපති නාම. භගවා පන එවං අකත්වා ආසනස්ස මජ්ඣෙ ඔලම්බකං ධාරෙන්තො විය තූලපිචුං ඨපෙන්තො විය සණිකං නිසීදති. හත්ථකුක්කුච්චන්ති පත්තමුඛවට්ටියං උදකබින්දුඨපනං මක්ඛිකබීජනියා පණ්ණච්ඡෙදනඵාලනාදි හත්ථෙන අසංයතකරණං. පාදකුක්කුච්චන්ති පාදෙන භූමිඝංසනාදි අසංයතකරණං.

න ඡම්භතීති න භායති. න කම්පතීති න ඔසීදති. න වෙධතීති න චලති. න ¶ පරිතස්සතීති භයපරිතස්සනායපි තණ්හාපරිතස්සනායපි න පරිතස්සති. එකච්චො හි ධම්මකථාදීනං අත්ථාය ¶ ආගන්ත්වා මනුස්සෙසු වන්දිත්වා ඨිතෙසු ‘‘සක්ඛිස්සාමි නු ඛො තෙසං චිත්තං ගණ්හන්තො ධම්මං වා කථෙතුං, පඤ්හං වා පුච්ඡිතො විස්සජ්ජෙතුං, භත්තානුමොදනං වා කාතු’’න්ති භයපරිතස්සනාය පරිතස්සති. එකච්චො ‘‘මනාපා නු ඛො මෙ යාගු ආගච්ඡිස්සති, මනාපං අන්තරඛජ්ජක’’න්ති වා තණ්හාපරිතස්සනාය පරිතස්සති. තදුභයම්පි තස්ස නත්ථීති න පරිතස්සති. විවෙකාවට්ටොති විවෙකෙ නිබ්බානෙ ආවට්ටමානසො හුත්වා. විවෙකවත්තොතිපි පාඨො, විවෙකවත්තයුත්තො හුත්වාති අත්ථො. විවෙකවත්තං නාම කතභත්තකිච්චස්ස භික්ඛුනො දිවාවිහාරෙ සමථවිපස්සනාවසෙන මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදනං. එවං නිසින්නස්ස හි ඉරියාපථො උපසන්තො හොති.

න පත්තං උන්නාමෙතීතිආදීසු එකච්චො පත්තමුඛවට්ටියා උදකදානං ආහරන්තො විය පත්තං උන්නාමෙති, එකො පාදපිට්ඨියං ඨපෙන්තො විය ඔනාමෙති, එකො බද්ධං කත්වා ගණ්හාති, එකො ඉතො චිතො ච ඵන්දාපෙති, එවං අකත්වා උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා ඊසකං නාමෙත්වා උදකං පටිග්ගණ්හාතීති අත්ථො. න සම්පරිවත්තකන්ති පරිවත්තෙත්වා පඨමමෙව පත්තපිට්ඨිං න ධොවති. නාතිදූරෙති යථා නිසින්නාසනතො දූරෙ පතති, න එවං ඡඩ්ඩෙති. නාච්චාසන්නෙති පාදමූලෙයෙව න ඡඩ්ඩෙති. විච්ඡඩ්ඩයමානොති ¶ විකිරන්තො, යථා පටිග්ගාහකො තෙමති, න එවං ඡඩ්ඩෙති.

නාතිථොකන්ති ¶ යථා එකච්චො පාපිච්ඡො අප්පිච්ඡතං දස්සෙන්තො මුට්ඨිමත්තමෙව ගණ්හාති, න එවං. අතිබහුන්ති යාපනමත්තතො අතිරෙකං. බ්යඤ්ජනමත්තායාති බ්යඤ්ජනස්ස මත්තා නාම ඔදනතො චතුත්ථො භාගො. එකච්චො හි භත්තෙ මනාපෙ භත්තං බහුං ගණ්හාති, බ්යඤ්ජනෙ මනාපෙ බ්යඤ්ජනං බහුං. සත්ථා පන තථා න ගණ්හාති. න ච බ්යඤ්ජනෙනාති අමනාපඤ්හි බ්යඤ්ජනං ඨපෙත්වා භත්තමෙව භුඤ්ජන්තො, භත්තං වා ඨපෙත්වා බ්යඤ්ජනමෙව ඛාදන්තො බ්යඤ්ජනෙන ආලොපං අතිනාමෙති නාම. සත්ථා එකන්තරිකං බ්යඤ්ජනං ගණ්හාති, භත්තම්පි බ්යඤ්ජනම්පි එකතොව නිට්ඨන්ති. ද්වත්තික්ඛත්තුන්ති තථාගතස්ස හි පුථුජිව්හාය දන්තානං උපනීතභොජනං ද්වත්තික්ඛත්තුං දන්තෙහි ඵුට්ඨමත්තමෙව සණ්හකරණීයපිට්ඨවිලෙපනං විය හොති, තස්මා එවමාහ. න මුඛෙ අවසිට්ඨාති පොක්ඛරපත්තෙ පතිතඋදකබින්දු විය විනිවත්තිත්වා පරගලමෙව යාති, තස්මා අවසිට්ඨා න හොති. රසපටිසංවෙදීති මධුරතිත්තකදුකාදිරසං ජානාති. බුද්ධානඤ්හි අන්තමසො පානීයෙපි දිබ්බොජා පක්ඛිත්තාව හොති, තෙන නෙසං සබ්බත්ථෙව රසො පාකටො හොති, රසගෙධො පන නත්ථි.

අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතන්ති ¶ ‘‘නෙව දවායා’’ති වුත්තෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. විසුද්ධිමග්ගෙ පනස්ස ¶ විනිච්ඡයො ආගතොති සබ්බාසවසුත්තෙ වුත්තමෙතං. හත්ථෙසු ධොතෙසූති සත්ථා කිං කරොති? පඨමං පත්තස්ස ගහණට්ඨානං ධොවති. තත්ථ පත්තං ගහෙත්වා සුඛුමජාලහත්ථං පෙසෙත්වා ද්වෙ වාරෙ සඤ්චාරෙති. එත්තාවතා පොක්ඛරපත්තෙ පතිතඋදකං විය විනිවත්තිත්වා ගච්ඡති. න ච අනත්ථිකොති යථා එකච්චො පත්තං ආධාරකෙ ඨපෙත්වා පත්තෙ උදකං න පුඤ්ඡති, රජෙ පතන්තෙ අජ්ඣුපෙක්ඛති, න එවං කරොති. න ච අතිවෙලානුරක්ඛීති යථා එකච්චො පමාණාතික්කන්තං ආරක්ඛං ඨපෙති, භුඤ්ජිත්වා වා පත්තෙ උදකං පුඤ්ඡිත්වා චීවරභොගන්තරං පවෙසෙත්වා පත්තං උදරෙන අක්කමිත්වා ගණ්හාති, න එවං කරොති.

න ච අනුමොදනස්සාති යො හි භුත්තමත්තොව දාරකෙසු භත්තත්ථාය රොදන්තෙසු ඡාතජ්ඣත්තෙසු මනුස්සෙසු භුඤ්ජිත්වා අනාගතෙස්වෙව අනුමොදනං ආරභති, තතො සබ්බකම්මානි ඡඩ්ඩෙත්වා එකච්චෙ ආගච්ඡන්ති, එකච්චෙ අනාගතාව හොන්ති, අයං කාලං අතිනාමෙති. යොපි මනුස්සෙසු ¶ ආගන්ත්වා අනුමොදනත්ථාය වන්දිත්වා නිසින්නෙසු අනුමොදනං අකත්වාව ‘‘කථං තිස්ස, කථං ඵුස්ස, කථං සුමන, කථං තිස්සෙ, කථං ඵුස්සෙ, කථං සුමනෙ, කච්චිත්ථ අරොගා, සස්සං සම්පන්න’’න්තිආදිං පාටියෙක්කං කථං සමුට්ඨාපෙති, අයං අනුමොදනස්ස කාලං අතිනාමෙති, මනුස්සානං පන ඔකාසං ඤත්වා ආයාචිතකාලෙ කරොන්තො නාතිනාමෙති නාම, සත්ථා තථා කරොති.

න තං භත්තන්ති කිං භත්තං නාමෙතං උත්තණ්ඩුලං අතිකිලින්නන්තිආදීනි වත්වා න ගරහති. න ¶ අඤ්ඤං භත්තන්ති ස්වාතනාය වා පුනදිවසාය වා භත්තං උප්පාදෙස්සාමීති හි අනුමොදනං කරොන්තො අඤ්ඤං භත්තං පටිකඞ්ඛති. යො වා – ‘‘යාව මාතුගාමානං භත්තං පච්චති, තාව අනුමොදනං කරිස්සාමි, අථ මෙ අනුමොදනාවසානෙ අත්තනො පක්කභත්තතොපි ථොකං දස්සන්තී’’ති අනුමොදනං වඩ්ඪෙති, අයම්පි පටිකඞ්ඛති නාම. සත්ථා න එවං කරොති. න ච මුච්චිතුකාමොති එකච්චො හි පටිසංමුඤ්චිත්වා ගච්ඡති, වෙගෙන අනුබන්ධිතබ්බො හොති. සත්ථා පන න එවං ගච්ඡති, පරිසාය මජ්ඣෙ ඨිතොව ගච්ඡති. අච්චුක්කට්ඨන්ති යො හි යාව හනුකට්ඨිතො උක්ඛිපිත්වා පාරුපති, තස්ස අච්චුක්කට්ඨං නාම හොති. යො යාව ගොප්ඵකා ඔතාරෙත්වාව පාරුපති, තස්ස අච්චුක්කට්ඨං හොති. යොපි උභතො උක්ඛිපිත්වා උදරං විවරිත්වා යාති, තස්සපි අච්චුක්කට්ඨං හොති. යො එකංසං කත්වා ථනං විවරිත්වා යාති, තස්සපි අච්චුක්කට්ඨං. සත්ථා තං සබ්බං න කරොති.

අල්ලීනන්ති ¶ යථා අඤ්ඤෙසං සෙදෙන තින්තං අල්ලීයති, න එවං සත්ථු. අපකට්ඨන්ති ඛලිසාටකො විය කායතො මුච්චිත්වාපි න තිට්ඨති. වාතොති වෙරම්භවාතොපි උට්ඨහිත්වා චාලෙතුං න සක්කොති. පාදමණ්ඩනානුයොගන්ති ඉට්ඨකාය ඝංසනාදීහි පාදසොභානුයොගං. පක්ඛාලෙත්වාති පාදෙනෙව පාදං ධොවිත්වා. සො නෙව අත්තබ්යාබාධායාතිආදීනි න පුබ්බෙනිවාසචෙතොපරියඤාණානං අත්ථිතාය වදති, ඉරියාපථසන්තතං පන දිස්වා අනුමානෙන වදති. ධම්මන්ති පරියත්තිධම්මං. න උස්සාදෙතීති ¶ කිං මහාරට්ඨික, කිං මහාකුටුම්බිකාතිආදීනි වත්වා ගෙහස්සිතවසෙන න උස්සාදෙති. න අපසාදෙතීති ‘‘කිං, උපාසක, කථං තෙ විහාරමග්ගො ඤාතො? කිං භයෙන නාගච්ඡසි? න හි භික්ඛූ කිඤ්චි අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්ති, මා භායී’’ති ¶ වා ‘‘කිං තුය්හං එවං මච්ඡරියජීවිතං නාමා’’ති වා ආදීනි වත්වා ගෙහස්සිතපෙමෙන න අපසාදෙති.

විස්සට්ඨොති සිනිද්ධො අපලිබුද්ධො. විඤ්ඤෙය්යොති විඤ්ඤාපනීයො පාකටො, විස්සට්ඨත්තායෙව චෙස විඤ්ඤෙය්යො හොති. මඤ්ජූති මධුරො. සවනීයොති සොතසුඛො, මධුරත්තායෙව චෙස සවනීයො හොති. බින්දූති සම්පිණ්ඩිතො. අවිසාරීති අවිසටො, බින්දුත්තායෙව චෙස අවිසාරී හොති. ගම්භීරොති ගම්භීරසමුට්ඨිතො. නින්නාදීති නින්නාදවා, ගම්භීරත්තායෙව චෙස නින්නාදී හොති. යථාපරිසන්ති චක්කවාළපරියන්තම්පි එකාබද්ධපරිසං විඤ්ඤාපෙති. බහිද්ධාති අඞ්ගුලිමත්තම්පි පරිසතො බහිද්ධා න ගච්ඡති. තස්මා? සො එවරූපො මධුරස්සරො අකාරණා මා නස්සීති. ඉති භගවතො ඝොසො පරිසාය මත්ථකෙනෙව චරති.

අවලොකයමානාති ¶ සිරස්මිං අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා භගවන්තං ඔලොකෙන්තාව පච්චොසක්කිත්වා දස්සනවිජහනට්ඨානෙ වන්දිත්වා ගච්ඡන්ති. අවිජහිතත්තාති යො හි කථං සුත්වා වුට්ඨිතො අඤ්ඤං දිට්ඨසුතාදිකං කථං කථෙන්තො ගච්ඡති, එස සභාවෙන විජහති නාම. යො පන සුතධම්මකථාය වණ්ණං කථෙන්තොව ගච්ඡති, අයං න විජහති නාම, එවං අවිජහන්තභාවෙන පක්කමන්ති. ගච්ඡන්තන්ති රජ්ජුයන්තවසෙන රතනසත්තුබ්බෙධං සුවණ්ණග්ඝිකං විය ගච්ඡන්තං. අද්දසාම ඨිතන්ති සමුස්සිතකඤ්චනපබ්බතං විය ඨිතං අද්දසාම. තතො ච භිය්යොති විත්ථාරෙත්වා ගුණෙ කථෙතුං අසක්කොන්තො අවසෙසෙ ගුණෙ සංඛිපිත්වා කලාපං විය සුත්තකබද්ධං විය ච කත්වා විස්සජ්ජෙන්තො එවමාහ. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – මයා කථිතගුණෙහි අකථිතාව බහුතරා. මහාපථවිමහාසමුද්දාදයො විය හි තස්ස භොතො අනන්තා අප්පමෙය්යා ගුණා ආකාසමිව විත්ථාරිතාති.

390. අප්පටිසංවිදිතොති ¶ අවිඤ්ඤාතආගමනො. පබ්බජිතෙ උපසඞ්කමන්තෙන හි චීවරපරිකම්මාදිසමයෙ වා එකං නිවාසෙත්වා සරීරභඤ්ජනසමයෙ වා උපසඞ්කමිත්වා තතොව පටිනිවත්තිතබ්බං හොති, පටිසන්ථාරමත්තම්පි න ජායති. පුරෙතරං පන ඔකාසෙ කාරිතෙ දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා චීවරං පාරුපිත්වා භික්ඛු විවිත්තෙ ඨානෙ නිසීදති, තං ආගන්ත්වා පස්සන්තා දස්සනෙනපි ¶ පසීදන්ති, පටිසන්ථාරො ජායති, පඤ්හබ්යාකරණං ¶ වා ධම්මකථා වා ලබ්භති. තස්මා පණ්ඩිතා ඔකාසං කාරෙන්ති. සො ච නෙසං අඤ්ඤතරො, තෙනස්ස එතදහොසි. ජිණ්ණො වුඩ්ඪොති අත්තනො උග්ගතභාවං අකථෙත්වා කස්මා එවමාහ? බුද්ධා නාම අනුද්දයසම්පන්නා හොන්ති, මහල්ලකභාවං ඤත්වා සීඝං ඔකාසං කරිස්සතීති එවමාහ.

391. ඔරමිය ඔකාසමකාසීති වෙගෙන උට්ඨාය ද්විධා භිජ්ජිත්වා ඔකාසමකාසි.

යෙ මෙති යෙ මයා. නාරීසමානසව්හයාති නාරීසමානනාමං ඉත්ථිලිඞ්ගං, තෙන අව්හාතබ්බාති නාරීසමානසව්හයා, ඉත්ථිලිඞ්ගෙන වත්තබ්බාති වොහාරකුසලතාය එවං වදති. පහූතජිව්හොති පුථුලජිව්හො. නින්නාමයෙතන්ති නීහර එතං.

393. කෙවලීති සකලගුණසම්පන්නො.

394. පච්චභාසීති එකප්පහාරෙන පුච්ඡිතෙ අට්ඨ පඤ්හෙ බ්යාකරොන්තො පතිඅභාසි. යො වෙදීති යො විදති ජානාති, යස්ස පුබ්බෙනිවාසො පාකටො. සග්ගාපායඤ්ච පස්සතීති දිබ්බචක්ඛුඤාණං කථිතං. ජාතික්ඛයං ¶ පත්තොති අරහත්තං පත්තො. අභිඤ්ඤා වොසිතොති තං අරහත්තං අභිජානිත්වා වොසිතො වොසානප්පත්තො. මුනීති අරහත්තඤාණමොනෙය්යෙන සමන්නාගතො.

විසුද්ධන්ති පණ්ඩරං. මුත්තං රාගෙහීති කිලෙසරාගෙහි මුත්තං. පහීනජාතිමරණොති ජාතික්ඛයප්පත්තත්තා පහීනජාතිකො, ජාතිපහානෙනෙව පහීනමරණො. බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලීති යං බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලී සකලභාවො, තෙන සමන්නාගතො, සකලචතුමග්ගබ්රහ්මචරියවාසොති අත්ථො. පාරගූ සබ්බධම්මානන්ති සබ්බෙසං ලොකියලොකුත්තරධම්මානං අභිඤ්ඤාය පාරං ගතො, සබ්බධම්මෙ අභිජානිත්වා ඨිතොති අත්ථො. පාරගූති වා එත්තාවතා පරිඤ්ඤාපාරගූ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං, පහානපාරගූ සබ්බකිලෙසානං ¶ , භාවනාපාරගූ චතුන්නං මග්ගානං, සච්ඡිකිරියාපාරගූ නිරොධස්ස, සමාපත්තිපාරගූ සබ්බසමාපත්තීනන්ති අයමත්ථො වුත්තො. පුන සබ්බධම්මානන්ති ඉමිනා අභිඤ්ඤාපාරගූ වුත්තොති. බුද්ධො තාදී පවුච්චතීති තාදිසො ඡහි ¶ ආකාරෙහි පාරං ගතො සබ්බාකාරෙන චතුන්නං සච්චානං බුද්ධත්තා බුද්ධොති පවුච්චතීති.

කිං පන එත්තාවතා සබ්බෙ පඤ්හා විස්සජ්ජිතා හොන්තීති? ආම විස්සජ්ජිතා, චිත්තං විසුද්ධං ජානාති, මුත්තං රාගෙහීති ඉමිනා තාව බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණොති පඨමපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. පාරගූති ඉමිනා වෙදෙහි ගතත්තා වෙදගූති දුතියපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. පුබ්බෙනිවාසන්තිආදීහි ඉමාසං තිස්සන්නං විජ්ජානං ¶ අත්ථිතාය තෙවිජ්ජොති තතියපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. මුත්තං රාගෙහි සබ්බසොති ඉමිනාව නිස්සටත්තා පාපධම්මානං සොත්තියොති චතුත්ථපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. ජාතික්ඛයං පත්තොති ඉමිනා පන අරහත්තස්සෙව වුත්තත්තා පඤ්චමපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. වොසිතොති ච බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලීති ච ඉමෙහි ඡට්ඨපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. අභිඤ්ඤා වොසිතො මුනීති ඉමිනා සත්තමපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. පාරගූ සබ්බධම්මානං, බුද්ධො තාදී පවුච්චතීති ඉමිනා අට්ඨමපඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති.

395. දානකථන්තිආදීනි හෙට්ඨා සුත්තෙ විත්ථාරිතානෙව. පච්චපාදීති පටිපජ්ජි. ධම්මස්සානුධම්මන්ති ඉමස්මිං සුත්තෙ ධම්මො නාම අරහත්තමග්ගො, අනුධම්මො නාම හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා තීණි ච සාමඤ්ඤඵලානි, තානි පටිපාටියා පටිලභීති අත්ථො. න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසීති මඤ්ච ධම්මකාරණා න කිලමෙසි, න පුනප්පුනං කථාපෙසීති වුත්තං හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. තත්ථ පරිනිබ්බායීති පන පදෙන දෙසනාය අරහත්තෙනෙව කූටං ගහිතන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බ්රහ්මායුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සෙලසුත්තවණ්ණනා

396. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සෙලසුත්තං. තත්ථ අඞ්ගුත්තරාපෙසූතිආදි පොතලියසුත්තෙ විත්ථාරිතමෙව. අඩ්ඪතෙළසෙහීති අඩ්ඪෙන තෙළසෙහි, ද්වාදසහි ¶ සතෙහි ¶ පඤ්ඤාසාය ච භික්ඛූහි සද්ධින්ති වුත්තං හොති. තෙ පන සාවකසන්නිපාතෙ සන්නිපතිතා භික්ඛූයෙව සබ්බෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා ඛීණාසවා. කෙණියොති තස්ස නාමං, ජටිලොති තාපසො. සො කිර බ්රාහ්මණමහාසාලො, ධනරක්ඛණත්ථාය පන තාපසපබ්බජ්ජං සමාදාය රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා තත්ථ අස්සමං කාරෙත්වා වසති පඤ්චහි සකටසතෙහි වණිජ්ජං පයොජෙත්වා කුලසහස්සස්ස නිස්සයො හුත්වා, අස්සමෙපි චස්ස එකො තාලරුක්ඛො දිවසෙ දිවසෙ එකං සොවණ්ණමයං තාලඵලං මුඤ්චතීති වදන්ති. සො දිවා කාසායානි ධාරෙති, ජටා ච බන්ධති, රත්තිං කාමසම්පත්තිං අනුභවති. ධම්මියා කථායාති පානකානිසංසපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය. අයඤ්හි කෙණියො තුච්ඡහත්ථො භගවතො දස්සනාය ගන්තුං ලජ්ජායමානො – ‘‘විකාලභොජනා විරතානම්පි පානකං කප්පතී’’ති චින්තෙත්වා සුසඞ්ඛතබදරපානං පඤ්චහි කාජසතෙහි ගාහාපෙත්වා අගමාසි. එවං ගතභාවො චස්ස – ‘‘අථ ඛො කෙණියස්ස ජටිලස්ස එතදහොසි කිං නු ඛො අහං සමණස්ස ගොතමස්ස හරාපෙය්ය’’න්ති භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 300) පාළිආරුළ්හොයෙව.

දුතියම්පි ඛො භගවාති කස්මා පුනප්පුනං පටික්ඛිපි? තිත්ථියානං පටික්ඛෙපපසන්නතාය, අකාරණමෙතං, නත්ථි බුද්ධානං පච්චයහෙතු එවරූපං කොහඤ්ඤං. අයං පන අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසතානි දිස්වා එත්තකානංයෙව ¶ භික්ඛං පටියාදෙස්සති, ස්වෙව සෙලො තීහි පුරිසසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සති. අයුත්තං ඛො පන නවකෙ අඤ්ඤතො පෙසෙත්වා ඉමෙහෙව සද්ධිං ගන්තුං, ඉමෙ වා අඤ්ඤතො පෙසෙත්වා නවකෙහි සද්ධිං ගන්තුං. අථාපි සබ්බෙ ගහෙත්වා ගමිස්සාමි, භික්ඛාහාරො නප්පහොස්සති. තතො භික්ඛූසු පිණ්ඩාය චරන්තෙසු මනුස්සා උජ්ඣායිස්සන්ති – ‘‘චිරස්සාපි කෙණියො සමණං ගොතමං නිමන්තෙත්වා යාපනමත්තං දාතුං නාසක්ඛී’’ති, සයම්පි විප්පටිසාරී භවිස්සති. පටික්ඛෙපෙ පන කතෙ ‘‘සමණො ගොතමො පුනප්පුනං ‘ත්වඤ්ච බ්රාහ්මණෙසු අභිප්පසන්නො’ති ¶ බ්රාහ්මණානං නාමං ගණ්හාතී’’ති චින්තෙත්වා බ්රාහ්මණෙපි නිමන්තෙතුකාමො භවිස්සති, තතො බ්රාහ්මණෙ පාටියෙක්කං නිමන්තෙස්සති ¶ , තෙ තෙන නිමන්තිතා භික්ඛූ හුත්වා භුඤ්ජිස්සන්ති. එවමස්ස සද්ධා අනුරක්ඛිතා භවිස්සතීති පුනප්පුනං පටික්ඛිපි. කිඤ්චාපි ඛො, භොති ඉමිනා ඉදං දීපෙති, – ‘‘භො ගොතම, කිං ජාතං යදි අහං බ්රාහ්මණෙසු අභිප්පසන්නො, අධිවාසෙතු භවං ගොතමො, අහං බ්රාහ්මණානම්පි දාතුං සක්කොමි තුම්හාකම්පී’’ති.

කායවෙය්යාවටිකන්ති කායවෙය්යාවච්චං. මණ්ඩලමාළන්ති දුස්සමණ්ඩපං.

397. ආවාහොති කඤ්ඤාගහණං. විවාහොති කඤ්ඤාදානං. සො මෙ නිමන්තිතොති සො මයා නිමන්තිතො. අථ බ්රාහ්මණො පරිපක්කොපනිස්සයත්තා බුද්ධසද්දං සුත්වාව අමතෙනෙවාභිසිත්තො පසාදං ආවිකරොන්තො බුද්ධොති ¶ , භො කෙණිය, වදෙසීති ආහ. කෙණියො යථාභූතං ආචික්ඛන්තො බුද්ධොති, භො සෙල, වදාමීති ආහ. තතො නං පුනපි දළ්හීකරණත්ථං පුච්ඡි, ඉතරොපි තථෙව ආරොචෙසි.

398. අථස්ස කප්පසතසහස්සෙහිපි බුද්ධසද්දස්සෙව දුල්ලභභාවං සම්පස්සතො. එතදහොසීති. එතං ‘‘ඝොසොපි ඛො’’තිආදි අහොසි. නීලවනරාජීති නීලවණ්ණරුක්ඛපන්ති. පදෙ පදන්ති පදප්පමාණෙ පදං. අච්චාසන්නෙ හි අතිදූරෙ වා පාදෙ නික්ඛිපමානෙ සද්දො උට්ඨාති, තං පටිසෙධෙන්තො එවමාහ. සීහාව එකචරාති ගණවාසී සීහො සීහපොතකාදීහි සද්ධිං පමාදං ආපජ්ජති, එකචරො අප්පමත්තො හොති. ඉති අප්පමාදවිහාරං දස්සෙන්තො එකචරසීහෙන ඔපම්මං කරොති. මා මෙ භොන්තොති ආචාරං සික්ඛාපෙන්තො ආහ. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සචෙ තුම්හෙ කථාවාරං අලභිත්වා මම කථාය අන්තරෙ කථං පවෙසෙස්සථ, ‘‘අන්තෙවාසිකෙ සික්ඛාපෙතුං නාසක්ඛී’’ති මය්හං ගරහා උප්පජ්ජිස්සති, තස්මා ඔකාසං පස්සිත්වා මන්තෙය්යාථාති. නො ච ඛො නං ජානාමීති විපස්සීපි බොධිසත්තො චතුරාසීතිසහස්සත්ථෙරපබ්බජිතපරිවාරො සත්ත මාසානි බොධිසත්තචාරිකං චරි, බුද්ධුප්පාදකාලො විය අහොසි. අම්හාකම්පි බොධිසත්තො ඡබ්බස්සානි බොධිසත්තචාරිකං චරි. එවං පරිපුණ්ණසරීරලක්ඛණෙහි ¶ සමන්නාගතාපි බුද්ධා න හොන්ති. තස්මා බ්රාහ්මණො ‘‘නො ච ඛො නං ජානාමී’’ති ආහ.

399. පරිපුණ්ණකායොති ¶ ¶ ලක්ඛණෙහි පරිපුණ්ණතාය අහීනඞ්ගතාය ච පරිපුණ්ණසරීරො. සුරුචීති සුන්දරසරීරප්පභො. සුජාතොති ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා සණ්ඨානසම්පත්තියා ච සුනිබ්බත්තො. චාරුදස්සනොති සුචිරම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිජනකො මනොහරදස්සනො. සුවණ්ණවණ්ණොති සුවණ්ණසදිසවණ්ණො. සුසුක්කදාඨොති සුට්ඨු සුක්කදාඨො. මහාපුරිසලක්ඛණාති පඨමං වුත්තබ්යඤ්ජනානෙව වචනන්තරෙන නිගමෙන්තො ආහ.

ඉදානි තෙසු ලක්ඛණෙසු අත්තනො චිත්තරුචිතානි ගහෙත්වා ථොමෙන්තො පසන්නනෙත්තොතිආදිමාහ. භගවා හි පඤ්චවණ්ණපසාදසම්පත්තියා පසන්නනෙත්තො, පුණ්ණචන්දසදිසමුඛතාය සුමුඛො, ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා බ්රහා, බ්රහ්මුජුගත්තතාය උජු, ජුතිමන්තතාය පතාපවා. යම්පි චෙත්ථ පුබ්බෙ වුත්තං, තං ‘‘මජ්ඣෙ සමණසඞ්ඝස්සා’’ති ඉමිනා පරියායෙන ථොමයතා පුන වුත්තං. එදිසො හි එවං විරොචති. උත්තරගාථායපි එසෙව නයො. උත්තමවණ්ණීනොති උත්තමවණ්ණසම්පන්නස්ස. රථෙසභොති උත්තමසාරථි. ජම්බුසණ්ඩස්සාති ජම්බුදීපස්ස. පාකටෙන ඉස්සරියං ¶ ඉස්සරො හොති.

ඛත්තියාති ජාතිඛත්තියා. භොගීති භොගියා. රාජානොති යෙ කෙචි රජ්ජං කාරෙන්තා. රාජාභිරාජාති රාජූනං පූජනීයො, අධිරාජා හුත්වා, චක්කවත්තීති අධිප්පායො. මනුජින්දොති මනුස්සාධිපති පරමිස්සරො හුත්වා.

එවං වුත්තෙ භගවා – ‘‘යෙ තෙ භවන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, තෙ සකවණ්ණෙ භඤ්ඤමානෙ අත්තානං පාතුකරොන්තී’’ති ඉමං සෙලස්ස මනොරථං පූරෙන්තො රාජාහමස්මීතිආදිමාහ. තත්රායමධිප්පායො – යං මං ත්වං සෙල ‘‘රාජා අරහසි භවිතු’’න්ති යාචසි, එත්ථ අප්පොස්සුක්කො හොති රාජාහමස්මි. සති ච රාජත්තෙ යථා අඤ්ඤො රාජා යොජනසතං වා අනුසාසති යොජනසහස්සං වා, චක්කවත්තී හුත්වාපි චතුදීපපරියන්තමත්තං වා, නාහමෙවං පරිච්ඡින්නවිසයො, අහඤ්හි ධම්මරාජා අනුත්තරො භවග්ගතො අවීචිපරියන්තං කත්වා තිරියං අප්පමාණලොකධාතුයො අනුසාසාමි. යාවතා ¶ හි අපදද්විපදාදිභෙදා සත්තා, අහං තෙසං අග්ගො. න හි මෙ කොචි සීලෙන වා…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනෙන වා පටිභාගො අත්ථි, ස්වාහං එවං ධම්මරාජා අනුත්තරො අනුත්තරෙනෙව චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදෙන ධම්මෙන චක්කං වත්තෙමි. ඉදං පජහථ, ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථාති ආණාචක්කං, ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්චන්තිආදිනා පරියත්තිධම්මෙන ¶ ධම්මචක්කමෙව වා. චක්කං අප්පටිවත්තියන්ති ¶ යං චක්කං අප්පටිවත්තියං හොති සමණෙන වා…පෙ… කෙනචි වා ලොකස්මින්ති.

එවං අත්තානං ආවිකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතො සෙලො පුන දළ්හීකරණත්ථං සම්බුද්ධො පටිජානාසීති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කො නු සෙනාපතීති රඤ්ඤො භොතො ධම්මෙන පවත්තිතස්ස චක්කස්ස අනුපවත්තකො සෙනාපති කො නූති පුච්ඡි.

තෙන ච සමයෙන භගවතො දක්ඛිණපස්සෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො නිසින්නො හොති සුවණ්ණපුඤ්ජො විය සිරියා සොභමානො, තං දස්සෙන්තො භගවා මයා පවත්තිතන්ති ගාථමාහ. තත්ථ අනුජාතො තථාගතන්ති තථාගතං හෙතුං අනුජාතො, තථාගතෙන හෙතුනා ජාතොති අත්ථො. අපිච අවජාතො අනුජාතො අතිජාතොති තයො වුත්තා. තෙසු අවජාතො දුස්සීලො, සො තථාගතස්ස පුත්තො නාම න හොති. අතිජාතො නාම පිතරා උත්තරිතරො, තාදිසොපි තථාගතස්ස පුත්තො නත්ථි. තථාගතස්ස පන එකො අනුජාතොව පුත්තො හොති, තං දස්සෙන්තො එවමාහ.

එවං ‘‘කො නු සෙනාපතී’’ති පඤ්හං බ්යාකරිත්වා යං සෙලො ආහ ‘‘සම්බුද්ධො පටිජානාසී’’ති, තත්ර නං නික්කඞ්ඛං කාතුකාමො ‘‘නාහං පටිඤ්ඤාමත්තෙනෙව පටිජානාමි, අපිචාහං ඉමිනා කාරණෙන බුද්ධො’’ති ඤාපෙතුං අභිඤ්ඤෙය්යන්ති ගාථමාහ. තත්ර අභිඤ්ඤෙය්යන්ති විජ්ජා ච විමුත්ති ච. භාවෙතබ්බං මග්ගසච්චං. පහාතබ්බං සමුදයසච්චං. හෙතුවචනෙන පන ඵලසිද්ධිතො තෙසං ඵලානි නිරොධසච්චදුක්ඛසච්චානිපි වුත්තානෙව හොන්ති. එවං සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං පරිඤ්ඤාතබ්බං පරිඤ්ඤාතන්ති ඉදම්පෙත්ථ සඞ්ගහිතන්ති චතුසච්චභාවනාඵලඤ්ච විමුත්තිඤ්ච ¶ දස්සෙන්තො ‘‘බුජ්ඣිතබ්බං බුජ්ඣිත්වා බුද්ධො ජාතොස්මී’’ති යුත්තහෙතුනා බුද්ධභාවං සාධෙති.

එවං ¶ නිප්පරියායෙන අත්තානං ආවිකත්වා අත්තනි කඞ්ඛාවිතරණත්ථං බ්රාහ්මණං අතිචාරියමානො විනයස්සූති ගාථත්තයමාහ. තත්ථ සල්ලකත්තොති රාගාදිසල්ලකන්තනො. අනුත්තරොති යථා බාහිරවෙජ්ජෙන වූපසමිතරොගො ඉමස්මිඤ්ඤෙවත්තභාවෙ කුප්පති, න එවං. මයා වූපසමිතස්ස ¶ පන රොගස්ස භවන්තරෙපි උප්පත්ති නත්ථි, තස්මා අහං අනුත්තරොති අත්ථො. බ්රහ්මභූතොති සෙට්ඨභූතො. අතිතුලොති තුලං අතීතො, නිරුපමොති අත්ථො. මාරසෙනප්පමද්දනොති කාමා තෙ පඨමා සෙනාති එවං ආගතාය මාරසෙනාය පමද්දනො. සබ්බාමිත්තෙති ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරසඞ්ඛාතෙ සබ්බපච්චත්ථිකෙ. වසීකත්වාති අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා. අකුතොභයොති කුතොචි අභයො.

එවං වුත්තෙ සෙලො බ්රාහ්මණො තාවදෙව භගවති සඤ්ජාතපසාදො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො හුත්වා ඉමං භොන්තොති ගාථත්තයමාහ. තත්ථ කණ්හාභිජාතිකොති චණ්ඩාලාදිනීචකුලෙ ජාතො. තතො තෙපි මාණවකා පබ්බජ්ජාපෙක්ඛා හුත්වා එවඤ්චෙ රුච්චති, භොතොති ගාථමාහංසු. අථ සෙලො තෙසු මාණවකෙසු තුට්ඨචිත්තො තෙ ච දස්සෙන්තො පබ්බජ්ජං යාචන්තො ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති ගාථමාහ.

තතො ¶ භගවා යස්මා සෙලො අතීතෙ පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ තෙසංයෙව තිණ්ණං පුරිසසතානං ගණසෙට්ඨො හුත්වා තෙහි සද්ධිං පරිවෙණං කාරෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා තෙන කම්මෙන දෙවමනුස්සසම්පත්තිං අනුභවමානො පච්ඡිමෙ භවෙ තෙසංයෙව ආචරියො හුත්වා නිබ්බත්තො, තඤ්ච තෙසං කම්මං විමුත්තිපරිපාකාය පරිපක්කං එහිභික්ඛුභාවස්ස ච උපනිස්සයභූතං, තස්මා තෙ සබ්බෙව එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජං පබ්බාජෙන්තො ස්වාක්ඛාතන්ති ගාථමාහ. තත්ථ සන්දිට්ඨිකන්ති සයමෙව දට්ඨබ්බං පච්චක්ඛං. අකාලිකන්ති මග්ගානන්තරඵලුප්පත්තියා න කාලන්තරං පත්තබ්බඵලං. යත්ථ අමොඝාති යස්මිං මග්ගබ්රහ්මචරියෙ අප්පමත්තස්ස සික්ඛත්තයපූරණෙන සික්ඛතො පබ්බජ්ජා අමොඝා හොති, සඵලාති අත්ථො. එවඤ්ච වත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච. තෙ සබ්බෙ පත්තචීවරධරා හුත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා වස්සසතිකත්ථෙරා විය සුවිනීතා භගවන්තං අභිවාදයිංසු. එවමිමං තෙසං එහිභික්ඛුභාවං සන්ධාය ‘‘අලත්ථ ඛො සෙලො’’තිආදි වුත්තං.

400. ඉමාහීති ¶ ඉමාහි කෙණියස්ස චිත්තානුකූලාහි ගාථාහි. තත්ථ අග්ගිපරිචරියං විනා බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤාභාවතො ‘‘අග්ගිහුත්තමුඛා යඤ්ඤා’’ති වුත්තං. අග්ගිහුත්තසෙට්ඨා අග්ගිජුහනප්පධානාති අත්ථො. වෙදෙ සජ්ඣායන්තෙහි පඨමං සජ්ඣායිතබ්බතො, සාවිත්තී, ‘‘ඡන්දසො මුඛ’’න්ති වුත්තො. මනුස්සානං ¶ සෙට්ඨතො රාජා ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. නදීනං ආධාරතො පටිසරණතො ච සාගරො ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. චන්දයොගවසෙන ‘‘අජ්ජ කත්තිකා අජ්ජ රොහිණී’’ති සඤ්ඤාණතො ¶ ආලොකකරණතො සොම්මභාවතො ච ‘‘නක්ඛත්තානං මුඛං චන්දො’’ති වුත්තං. තපන්තානං අග්ගත්තා ආදිච්චො ‘‘තපතං මුඛ’’න්ති වුත්තො. දක්ඛිණෙය්යානං පන අග්ගත්තා විසෙසෙන තස්මිං සමයෙ බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං සන්ධාය ‘‘පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානානං, සඞ්ඝො එව යජතං මුඛ’’න්ති වුත්තං. තෙන සඞ්ඝො පුඤ්ඤස්ස ආයමුඛන්ති දස්සෙති.

යං තං සරණන්ති අඤ්ඤං බ්යාකරණගාථමාහ. තස්සත්ථො – පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා භගවා යස්මා මයං ඉතො අට්ඨමෙ දිවසෙ තං සරණං ආගතම්හා, තස්මා අත්තනා තව සාසනෙ අනුත්තරෙන දමථෙන දන්තාම්හා, අහො තෙ සරණස්ස ආනුභාවොති.

තතො පරං භගවන්තං ද්වීහි ගාථාහි ථොමෙත්වා තතියාය වන්දනං යාචන්තො භික්ඛවො තිසතා ඉමෙතිආදිමාහාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සෙලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අස්සලායනසුත්තවණ්ණනා

401. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අස්සලායනසුත්තං. තත්ථ නානාවෙරජ්ජකානන්ති අඞ්ගමගධාදීහි නානප්පකාරෙහි වෙරජ්ජෙහි ආගතානං, තෙසු වා රට්ඨෙසු ජාතසංවඩ්ඪානන්තිපි අත්ථො. කෙනචිදෙවාති යඤ්ඤුපාසනාදිනා අනියමිතකිච්චෙන. චාතුවණ්ණින්ති චතුවණ්ණසාධාරණං. මයං පන න්හානසුද්ධියා භාවනාසුද්ධියාපි බ්රාහ්මණාව සුජ්ඣන්තීති වදාම, අයුත්තම්පි සමණො ගොතමො කරොතීති මඤ්ඤමානා එවං චින්තයිංසු. වුත්තසිරොති වාපිතසිරො.

ධම්මවාදීති ¶ සභාවවාදී. දුප්පටිමන්තියාති අම්හාදිසෙහි අධම්මවාදීහි දුක්ඛෙන පටිමන්තිතබ්බා හොන්ති. ධම්මවාදිනො නාම පරාජයො න සක්කා කාතුන්ති දස්සෙති. පරිබ්බාජකන්ති පබ්බජ්ජාවිධානං, තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා සබ්බපච්ඡා පබ්බජන්තා යෙහි මන්තෙහි පබ්බජන්ති, පබ්බජිතා ච යෙ මන්තෙ පරිහරන්ති, යං වා ආචාරං ආචරන්ති, තං සබ්බං භොතා චරිතං සික්ඛිතං. තස්මා තුය්හං පරාජයො නත්ථි, ජයොව භවිස්සතීති මඤ්ඤන්තා එවමාහංසු.

402. දිස්සන්ති ඛො පනාතිආදි තෙසං ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. තත්ථ බ්රාහ්මණියොති බ්රාහ්මණානං පුත්තපටිලාභත්ථාය ආවාහවිවාහවසෙන කුලා ආනීතා බ්රාහ්මණියො දිස්සන්ති ¶ . තා ඛො පනෙතා අපරෙන සමයෙන උතුනියොපි හොන්ති, සඤ්ජාතපුප්ඵාති අත්ථො. ගබ්භිනියොති සඤ්ජාතගබ්භා. විජායමානාති පුත්තධීතරො ජනයමානා. පායමානාති දාරකෙ ථඤ්ඤං පායන්තියො. යොනිජාව සමානාති බ්රාහ්මණීනං පස්සාවමග්ගෙන ජාතා සමානා. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කථං? බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො…පෙ… බ්රහ්මදායාදාති. යදි පන නෙසං සච්චවචනං සියා, බ්රාහ්මණීනං කුච්ඡි මහාබ්රහ්මුනො උරො භවෙය්ය, බ්රාහ්මණීනං පස්සාවමග්ගො මහාබ්රහ්මුනො මුඛං භවෙය්ය, එත්තාවතා ‘‘මයං මහාබ්රහ්මුනො උරෙ වසිත්වා මුඛතො නික්ඛන්තා’’ති වත්තුං මා ලභන්තූති අයං මුඛතො ජාතච්ඡෙදකවාදො වුත්තො.

403. අය්යො හුත්වා දාසො හොති, දාසො හුත්වා අය්යො හොතීති බ්රාහ්මණො සභරියො වණිජ්ජං ¶ පයොජෙන්තො යොනකරට්ඨං වා කම්බොජරට්ඨං වා ගන්ත්වා කාලං කරොති, තස්ස ගෙහෙ වයප්පත්තෙ පුත්තෙ අසති බ්රාහ්මණී දාසෙන වා කම්මකරෙන වා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙති. එකස්මිං දාරකෙ ජාතෙ සො පුරිසො දාසොව හොති, තස්ස ජාතදාරකො පන දායජ්ජසාමිකො හොති. මාතිතො සුද්ධො පිතිතො අසුද්ධො සො වණිජ්ජං පයොජෙන්තො මජ්ඣිමපදෙසං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණදාරිකං ගහෙත්වා තස්සා කුච්ඡිස්මිං පුත්තං පටිලභති, සොපි මාතිතොව සුද්ධො හොති පිතිතො අසුද්ධො. එවං බ්රාහ්මණසමයස්මිඤ්ඤෙව ජාතිසම්භෙදො හොතීති දස්සනත්ථමෙතං වුත්තං. කිං ¶ බලං, කො අස්සාසොති යත්ථ තුම්හෙ ¶ දාසා හොන්තා සබ්බෙව දාසා හොථ, අය්යා හොන්තා සබ්බෙව අය්යා හොථ, එත්ථ වො කො ථාමො, කො අවස්සයො, යං බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණොති වදථාති දීපෙති.

404. ඛත්තියොව නු ඛොතිආදයො සුත්තච්ඡෙදකවාදා නාම හොන්ති.

408. ඉදානි චාතුවණ්ණිසුද්ධිං දස්සෙන්තො ඉධ රාජාතිආදිමාහ. සාපානදොණියාති සුනඛානං පිවනදොණියා. අග්ගිකරණීයන්ති සීතවිනොදනඅන්ධකාරවිධමනභත්තපචනාදි අග්ගිකිච්චං. එත්ථ අස්සලායනාති එත්ථ සබ්බස්මිං අග්ගිකිච්චං කරොන්තෙ.

409. ඉදානි යදෙතං බ්රාහ්මණා චාතුවණ්ණිසුද්ධීති වදන්ති, එත්ථ චාතුවණ්ණාති නියමො නත්ථි. පඤ්චමො හි පාදසිකවණ්ණොපි අත්ථීති සංඛිත්තෙන තෙසං වාදෙ දොසදස්සනත්ථං ඉධ ඛත්තියකුමාරොතිආදිමාහ. තත්ර අමුත්ර ච පනෙසානන්ති අමුස්මිඤ්ච පන පුරිමනයෙ එතෙසං මාණවකානං කිඤ්චි නානාකරණං න පස්සාමීති වදති. නානාකරණං පන තෙසම්පි අත්ථියෙව. ඛත්තියකුමාරස්ස හි බ්රාහ්මණකඤ්ඤාය උප්පන්නො ඛත්තියපාදසිකො නාම, ඉතරො බ්රාහ්මණපාදසිකො නාම, එතෙ හීනජාතිමාණවකා.

එවං පඤ්චමස්ස වණ්ණස්ස අත්ථිතාය චාතුවණ්ණිසුද්ධීති එතෙසං වාදෙ දොසං දස්සෙත්වා ඉදානි පුන චාතුවණ්ණිසුද්ධියං ඔවදන්තො තං කිං මඤ්ඤසීතිආදිමාහ. තත්ථ ¶ සද්ධෙති මතකභත්තෙ. ථාලිපාකෙති පණ්ණාකාරභත්තෙ. යඤ්ඤෙති යඤ්ඤභත්තෙ. පාහුනෙති ආගන්තුකානං කතභත්තෙ. කිං හීති කිං මහප්ඵලං භවිස්සති, නො භවිස්සතීති දීපෙති.

410. භූතපුබ්බන්ති ¶ අස්සලායන පුබ්බෙ මයි ජාතියා හීනතරෙ තුම්හෙ සෙට්ඨතරා සමානාපි මයා ජාතිවාදෙ පඤ්හං පුට්ඨා සම්පාදෙතුං න සක්ඛිත්ථ, ඉදානි තුම්හෙ හීනතරා හුත්වා මයා සෙට්ඨතරෙන බුද්ධානං සකෙ ජාතිවාදපඤ්හං පුට්ඨා කිං සම්පාදෙස්සථ? න එත්ථ චින්තා කාතබ්බාති මාණවං උපත්ථම්භෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අසිතොති කාළකො. දෙවලොති ¶ තස්ස නාමං, අයමෙව භගවා තෙන සමයෙන. පටලියොති ගණඞ්ගණුපාහනා. පත්ථණ්ඩිලෙති පණ්ණසාලපරිවෙණෙ. කො නු ඛොති කහං නු ඛො. ගාමණ්ඩලරූපො වියාති ගාමදාරකරූපො විය. සො ඛ්වාහං, භො, හොමීති සො අහං, භො, අසිතදෙවලො හොමීති වදති. තදා කිර මහාසත්තො කොණ්ඩදමකො හුත්වා විචරති. අභිවාදෙතුං උපක්කමිංසූති වන්දිතුං උපක්කමං අකංසු. තතො පට්ඨාය ච වස්සසතිකතාපසොපි තදහුජාතං බ්රාහ්මණකුමාරං අවන්දන්තො කොණ්ඩිතො හොති.

411. ජනිකා ¶ මාතාති යාය තුම්හෙ ජනිතා, සා වො ජනිකා මාතා. ජනිකාමාතූති ජනිකාය මාතු. යො ජනකොති යො ජනකො පිතා. ‘‘යො ජනිකො පිතාතෙව’’ වා පාඨො.

අසිතෙනාති පඤ්චාභිඤ්ඤෙන අසිතෙන දෙවලෙන ඉසිනා ඉමං ගන්ධබ්බපඤ්හං පුට්ඨා න සම්පායිස්සන්ති. යෙසන්ති යෙසං සත්තන්නං ඉසීනං. න පුණ්ණො දබ්බිගාහොති තෙසං සත්තන්නං ඉසීනං දබ්බිං ගහෙත්වා පණ්ණං පචිත්වා දායකො පුණ්ණො නාම එකො අහොසි, සො දබ්බිගහණසිප්පං ජානාති. ත්වං සාචරියකො තෙසං පුණ්ණොපි න හොති, තෙන ඤාතං දබ්බිගහණසිප්පමත්තම්පි න ජානාසීති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

අයං පන අස්සලායනො සද්ධො අහොසි පසන්නො, අත්තනො අන්තොනිවෙසනෙයෙව චෙතියං කාරෙසි. යාවජ්ජදිවසා අස්සලායනවංසෙ ජාතා නිවෙසනං කාරෙත්වා අන්තොනිවෙසනෙ චෙතියං කරොන්තෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අස්සලායනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. ඝොටමුඛසුත්තවණ්ණනා

412. එවං ¶ මෙ සුතන්ති ඝොටමුඛසුත්තං. තත්ථ ඛෙමියම්බවනෙති එවංනාමකෙ අම්බවනෙ. ධම්මිකො පරිබ්බජොති ධම්මිකා පබ්බජ්ජා. අදස්සනාති තුම්හාදිසානං ¶ වා පණ්ඩිතානං අදස්සනෙන. යො වා පනෙත්ථ ධම්මොති යො වා පන එත්ථ ධම්මො ¶ සභාවො, තස්සෙව වා අදස්සනෙන. ඉමිනා ‘‘අම්හාකං කථා අප්පමාණං, ධම්මොව පමාණ’’න්ති දස්සෙති. තතො ථෙරො ‘‘නවඋපොසථාගාරෙ විය බහුනා කම්මෙන ඉධ භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා චඞ්කමා ඔරුය්හ පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසීදි. තං දස්සෙතුං එවං වුත්තෙතිආදි වුත්තං.

413. චත්තාරොමෙ බ්රාහ්මණාති ථෙරස්ස කිර එතදහොසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ‘ධම්මිකං පබ්බජ්ජං උපගතො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා නත්ථී’ති වදති. ඉමස්ස චත්තාරො පුග්ගලෙ ද්වෙ ච පරිසා දස්සෙත්වා ‘චතුත්ථං පුග්ගලං කතරාය පරිසාය බහුලං පස්සසී’ති පුච්ඡිස්සාමි, ජානමානො ‘අනාගාරියපරිසාය’න්ති වක්ඛති. එවමෙතං සකමුඛෙනෙව ‘ධම්මිකො පරිබ්බජො අත්ථී’ති වදාපෙස්සාමී’’ති ඉමං දෙසනං ආරභි.

414. තත්ථ සාරත්තරත්තාති සුට්ඨු රත්තරත්තා. සානුග්ගහා වාචා භාසිතා සකාරණා වාචා භාසිතා. වුත්තඤ්හෙතං මයා ‘‘අම්හාකං කථා අප්පමාණං, ධම්මොව පමාණ’’න්ති.

421. කිං පන තෙති ගිහි නාම කප්පියම්පි අකප්පියම්පි වදෙය්යාති විවෙචනත්ථං පුච්ඡි. කාරාපෙසීති මාපෙසි. කාරාපෙත්වා ච පන කාලං කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො. එතස්ස කිර ජානනසිප්පෙ මාතරම්පි පිතරම්පි ඝාතෙත්වා අත්තාව ඝාතෙතබ්බොති ආගච්ඡති. එතං සිප්පං ජානන්තො ඨපෙත්වා එතං අඤ්ඤො සග්ගෙ නිබ්බත්තො නාම නත්ථි, එස පන ථෙරං උපනිස්සාය පුඤ්ඤං කත්වා තත්ථ නිබ්බත්තිත්වා ච පන ‘‘කෙනාහං කම්මෙන ඉධ නිබ්බත්තො’’ති ආවජ්ජෙත්වා යථාභූතං ¶ ඤත්වා එකදිවසං ජිණ්ණාය භොජනසාලාය පටිසඞ්ඛරණත්ථං සඞ්ඝෙ සන්නිපතිතෙ මනුස්සවෙසෙන ආගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිමත්ථං, භන්තෙ, සඞ්ඝො සන්නිපතිතො’’ති? භොජනසාලාය ¶ පටිසඞ්ඛරණත්ථන්ති. කෙනෙසා කාරිතාති? ඝොටමුඛෙනාති. ඉදානි සො කුහින්ති? කාලඞ්කතොති. අත්ථි පනස්ස කොචි ඤාතකොති? අත්ථි එකා භගිනීති. පක්කොසාපෙථ නන්ති. භික්ඛූ පක්කොසාපෙසුං. සො තං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘අහං, තව භාතා, ඝොටමුඛො නාම ඉමං සාලං කාරෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො, අසුකෙ ච අසුකෙ ච ඨානෙ මයා ඨපිතං ධනං ¶ අත්ථි, තං ගහෙත්වා ඉමඤ්ච භොජනසාලං කාරෙහි, දාරකෙ ච පොසෙහී’’ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දිත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා දෙවලොකමෙව අගමාසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඝොටමුඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. චඞ්කීසුත්තවණ්ණනා

422. එවං ¶ මෙ සුතන්ති චඞ්කීසුත්තං. තත්ථ දෙවවනෙ සාලවනෙති තස්මිං කිර දෙවතානං බලිකම්මං කරීයති, තෙන තං දෙවවනන්තිපි සාලවනන්තිපි වුච්චති. ඔපාසාදං අජ්ඣාවසතීති ඔපාසාදනාමකෙ බ්රාහ්මණගාමෙ වසති, අභිභවිත්වා වා ආවසති, තස්ස සාමී හුත්වා යාය මරියාදාය තත්ථ වසිතබ්බං, තාය මරියාදාය වසති. උපසග්ගවසෙන පනෙත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං, තථස්ස අනුප්පයොගත්තාව සෙසපදෙසු. තත්ථ ලක්ඛණං සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බං. සත්තුස්සදන්ති ¶ සත්තෙහි උස්සදං උස්සන්නං, බහුජනං ආකිණ්ණමනුස්සං පොසාවනියහත්ථිඅස්සමොරමිගාදිඅනෙකසත්තසමාකිණ්ණඤ්චාති අත්ථො. යස්මා පන සො ගාමො බහි ආවිජ්ඣිත්වා ජාතෙන හත්ථිඅස්සාදීනං ඝාසතිණෙන චෙව ගෙහච්ඡදනතිණෙන ච සම්පන්නො, තථා දාරුකට්ඨෙහි චෙව ගෙහසම්භාරකට්ඨෙහි ච, යස්මා චස්ස අබ්භන්තරෙ වට්ටචතුරස්සාදිසණ්ඨානා බහූ පොක්ඛරණියො, ජලජකුසුමවිචිත්තානි ච බහි අනෙකානි තළාකානි වා උදකස්ස නිච්චභරිතානෙව හොන්ති, තස්මා සතිණකට්ඨොදකන්ති වුත්තං.

සහ ධඤ්ඤෙන සධඤ්ඤං, පුබ්බණ්ණාපරණ්ණාදිභෙදං බහුධඤ්ඤසන්නිචයන්ති අත්ථො. එත්තාවතා යස්මිං ගාමෙ බ්රාහ්මණො සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජලීලාය වසති. තස්ස සමිද්ධිසම්පත්ති දීපිතා හොති. රාජතො ලද්ධං භොග්ගං රාජභොග්ගං. කෙන දින්නන්ති චෙ, රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්නං. රාජදායන්ති රඤ්ඤො දායභූතං, දායජ්ජන්ති අත්ථො. බ්රහ්මදෙය්යන්ති සෙට්ඨදෙය්යං, ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජසඞ්ඛෙපෙන භුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා රාජභොග්ගන්ති සබ්බං ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසන්තෙන තිත්ථපබ්බතාදීසු සුඞ්කං ¶ ගණ්හන්තෙන සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රඤ්ඤා හුත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. තත්ථ රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්නං රාජදායන්ති. එත්ථ රඤ්ඤා දින්නත්තා රාජදායං, දායකරාජදීපනත්ථං පනස්ස ‘‘රඤ්ඤා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්න’’න්ති ඉදං වුත්තං. බ්රහ්මදෙය්යන්ති සෙට්ඨදෙය්යං, යථා දින්නං න පුන ගහෙතබ්බං හොති නිස්සට්ඨපරිච්චත්තං, එවං දින්නන්ති අත්ථො.

423. බහූ ¶ බහූ හුත්වා සංහතාති සඞ්ඝා. එකෙකිස්සා දිසාය සඞ්ඝො තෙසං අත්ථීති සඞ්ඝී. පුබ්බෙ ¶ ගාමස්ස අන්තො අගණා බහි නික්ඛමිත්වා ගණා සම්පන්නාති ගණීභූතා. උත්තරෙනමුඛාති උත්තරදිසාභිමුඛා. ඛත්තං ආමන්තෙසීති ඛත්තා වුච්චති පුච්ඡිතපඤ්හබ්යාකරණසමත්ථො මහාමත්තො, තං ආමන්තෙසි. ආගමෙන්තූති මුහුත්තං පටිමානෙන්තු, අච්ඡන්තූති වුත්තං හොති.

424. නානාවෙරජ්ජකානන්ති නානාවිධෙසු රජ්ජෙසු අඤ්ඤෙසු කාසිකොසලාදීසු ජාතා වා නිවසන්ති වා, තතො වා ආගතාති නානාවෙරජ්ජකා, තෙසං නානාවෙරජ්ජකානං. කෙනචිදෙවාති අනියමිතෙන යඤ්ඤුපාසනාදිනා කෙනචි කිච්චෙන. තෙ තස්ස ගමනං සුත්වා චින්තෙසුං – ‘‘අයං, චඞ්කී, උග්ගතබ්රාහ්මණො, යෙභුය්යෙන ච අඤ්ඤෙ බ්රාහ්මණා සමණං ගොතමං සරණං ගතා, අයමෙව න ගතො. ස්වායං සචෙ තත්ථ ගමිස්සති, අද්ධා සමණස්ස ගොතමස්ස ආවට්ටනියා මායාය ආවට්ටිතො සරණං ගමිස්සති. තතො එතස්සාපි ගෙහද්වාරෙ බ්රාහ්මණානං අසන්නිපාතො භවිස්සති. හන්දස්ස ගමනන්තරායං කරොමා’’ති සම්මන්තයිත්වා තත්ථ අගමංසු. තං සන්ධාය ‘‘අථ ඛො තෙ බ්රාහ්මණා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ උභතොති ද්වීහි පක්ඛෙහි. මාතිතො ¶ ච පිතිතො චාති, භොතො මාතා බ්රාහ්මණී, මාතුමාතා බ්රාහ්මණී, තස්සාපි මාතා බ්රාහ්මණී. පිතා බ්රාහ්මණො, පිතුපිතා බ්රාහ්මණො, තස්සපි පිතා බ්රාහ්මණොති. එවං භවං උභතො සුජාතො, මාතිතො ච පිතිතො ච. සංසුද්ධගහණිකොති ¶ සංසුද්ධා තෙ මාතු ගහණී, සංසුද්ධා තෙ මාතු කුච්ඡීති අත්ථො. යාව සත්තමා පිතාමහයුගාති එත්ථ පිතු පිතා පිතාමහො, පිතාමහස්ස යුගං පිතාමහයුගං. යුගන්ති ආයුප්පමාණං වුච්චති. අභිලාපමත්තමෙව චෙතං, අත්ථතො පන පිතාමහොව පිතාමහයුගං. තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහග්ගහණෙනෙව ගහිතා. එවං යාව සත්තමො පුරිසො, තාව සංසුද්ධගහණිකො. අථ වා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙනාති දස්සෙති. අක්ඛිත්තොති අපනෙථ එතං, කිං ඉමිනාති එවං අක්ඛිත්තො අනවක්ඛිත්තො. අනුපක්කුට්ඨොති න උපකුට්ඨො, න අක්කොසං වා නින්දං වා පත්තපුබ්බො. කෙන කාරණෙනාති. ජාතිවාදෙන, ඉතිපි හීනජාතිකො එසොති එවරූපෙන වචනෙනාති අත්ථො. ඉමිනාපඞ්ගෙනාති ඉමිනාපි කාරණෙන.

අඩ්ඪොති ඉස්සරො. මහද්ධනොති මහතා ධනෙන සමන්නාගතො. භොතො හි ගෙහෙ පථවියං පංසුවාලිකා විය බහු ධනං, සමණො පන ගොතමො අධනො භික්ඛාය උදරං පූරෙත්වා යාපෙතීති දස්සෙන්ති ¶ . මහාභොගොති පඤ්චකාමගුණවසෙන මහාඋපභොගො. එවං යං යං ගුණං වදන්ති, තස්ස තස්ස පටිපක්ඛවසෙන ¶ භගවතො අගුණංයෙව දස්සෙමාති මඤ්ඤමානා වදන්ති.

අභිරූපොති අඤ්ඤෙහි මනුස්සෙහි අධිකරූපො. දස්සනීයොති දිවසම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිකරණතො දස්සනයොග්ගො, දස්සනෙනෙව චිත්තපසාදජනනතො පාසාදිකො. පොක්ඛරතා වුච්චති සුන්දරභාවො, වණ්ණස්ස පොක්ඛරතා වණ්ණපොක්ඛරතා, තාය වණ්ණපොක්ඛරතාය, වණ්ණසම්පත්තියාති අත්ථො. පොරාණා පන පොක්ඛරන්ති සරීරං වදන්ති, වණ්ණං වණ්ණමෙව. තෙසං මතෙන වණ්ණො ච පොක්ඛරඤ්ච වණ්ණපොක්ඛරානි, තෙසං භාවො වණ්ණපොක්ඛරතා. ඉති පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතායාති උත්තමපරිසුද්ධෙන වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානසම්පත්තියා චාති අත්ථො. බ්රහ්මවණ්ණීති සෙට්ඨවණ්ණී, පරිසුද්ධවණ්ණෙසුපි සෙට්ඨෙන සුවණ්ණවණ්ණෙනෙව සමන්නාගතොති අත්ථො. බ්රහ්මවච්ඡසීති මහාබ්රහ්මුනො සරීරසදිසෙන සරීරෙන සමන්නාගතො. අඛුද්දාවකාසො දස්සනායාති භොතො සරීරෙ දස්සනස්ස ඔකාසො න ඛුද්දකො මහා. සබ්බානෙව තෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගානි දස්සනීයානෙව, තානි චාපි මහන්තානෙවාති දීපෙති.

සීලමස්ස ¶ අත්ථීති සීලවා. වුද්ධං වඩ්ඪිතං සීලමස්සාති වුද්ධසීලී. වුද්ධසීලෙනාති වුද්ධෙන වඩ්ඪිතෙන සීලෙන. සමන්නාගතොති යුත්තො, ඉදං වුද්ධසීලීපදස්සෙව වෙවචනං. සබ්බමෙතං පඤ්චසීලමත්තමෙව සන්ධාය වදන්ති.

කාල්යාණවාචොතිආදීසු කල්යාණා සුන්දරා පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා වාචා අස්සාති කල්යාණවාචො. කල්යාණං මධුරං වාක්කරණං අස්සාති කල්යාණවාක්කරණො. වාක්කරණන්ති උදාහරණඝොසො. ගුණපරිපුණ්ණභාවෙන ¶ පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ වා භවත්තා පොරී. නාගරිකිත්ථියා සුඛුමාලත්තනෙන සදිසාතිපි පොරී. තාය පොරියා. විස්සට්ඨායාති අපලිබුද්ධාය, සන්දිට්ඨවිලම්බිතාදිදොසරහිතාය. අනෙලගලායාති එලගලෙන විරහිතාය. එකච්චස්ස හි කථෙන්තස්ස එලං ගලති, ලාලා වා පග්ඝරති, ඛෙළඵුසිතානි වා නික්ඛමන්ති, තස්ස වාචා එලගලා නාම හොති. තබ්බිපරිතායාති අත්ථො. අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනියාතිආදිමජ්ඣපරියොසානං පාකටං කත්වා භාසිතත්ථස්ස විඤ්ඤාපනසමත්ථාය. සෙසමෙත්ථ බ්රාහ්මණවණ්ණෙ උත්තානමෙව.

425. එවං ¶ වුත්තෙති එවං තෙහි බ්රාහ්මණෙහි වුත්තෙ, චඞ්කී, ‘‘ඉමෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො වණ්ණෙ වුච්චමානෙ අතුස්සනකසත්තො නාම නත්ථි, වණ්ණමස්ස භණිත්වා නිවාරෙස්සාමාති ජාතිආදීහි මම වණ්ණං වදන්ති, න ඛො පන මෙ යුත්තං අත්තනො වණ්ණෙ රජ්ජිතුං. හන්දාහං එතෙසං වාදං භින්දිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස මහන්තභාවං ඤාපෙත්වා එතෙසං තත්ථ ගමනං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා තෙන හි, භො, මමාපි සුණාථාතිආදිමාහ. තත්ථ යෙපි ‘‘උභතො සුජාතො’’තිආදයො අත්තනො ගුණෙහි සදිසා ගුණා, තෙපි ‘‘කො චාහං, කෙ ච සමණස්ස ගොතමස්ස ජාතිසම්පත්තිආදයො ගුණා’’ති අත්තනො ගුණෙහි උත්තරිතරෙයෙව මඤ්ඤමානො, ඉතරෙ පන එකන්තෙනෙව භගවතො මහන්තභාවදීපනත්ථං පකාසෙති. මයමෙව අරහාමාති එවං නියමෙන්තො චෙත්ථ ඉදං ¶ දීපෙති – යදි ගුණමහන්තතාය උපසඞ්කමිතබ්බො නාම හොති, යථා සිනෙරුං උපනිධාය සාසපො, මහාසමුද්දං උපනිධාය ගොපදකං, සත්තසු මහාසරෙසු උදකං උපනිධාය උස්සාවබින්දු පරිත්තො ලාමකො, එවමෙවං සමණස්ස ගොතමස්ස ජාතිසම්පත්තිආදයො ගුණෙ උපනිධාය අම්හාකං ගුණා ¶ පරිත්තා ලාමකා, තස්මා මයමෙව අරහාම තං භවන්තං ගොතමං දස්සනාය උපසඞ්කමිතුන්ති.

භූමිගතඤ්ච වෙහාසට්ඨඤ්චාති එත්ථ රාජඞ්ගණෙ චෙව උය්යානෙ ච සුධාමට්ඨා පොක්ඛරණියො සත්තරතනපූරිං කත්වා භූමියං ඨපිතං ධනං භූමිගතං නාම, පාසාදනියූහාදයො පන පූරෙත්වා ඨපිතං වෙහාසට්ඨං නාම. එවං තාව කුලපරියායෙන ආගතං. තථාගතස්ස පන ජාතදිවසෙයෙව සඞ්ඛො එලො උප්පලො පුණ්ඩරීකොති චත්තාරො නිධයො උපගතා. තෙසු සඞ්ඛො ගාවුතිකො, එලො අඩ්ඪයොජනිකො, උප්පලො තිගාවුතිකො පුණ්ඩරීකො යොජනිකොති. තෙසුපි ගහිතගහිතට්ඨානං පූරතියෙව. ඉති භගවා පහූතං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ඔහාය පබ්බජිතොති වෙදිතබ්බො. දහරො වාතිආදීනි හෙට්ඨා විත්ථාරිතානෙව.

අඛුද්දාවකාසොති එත්ථ භගවති අපරිමාණොයෙව දස්සනාවකාසොති වෙදිතබ්බො. තත්රිදං වත්ථුං – රාජගහෙ කිර අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො ‘‘සමණස්ස කිර ගොතමස්ස පමාණං ගහෙතුං න සක්කා’’ති සුත්වා භගවතො පිණ්ඩාය පවිසනකාලෙ සට්ඨිහත්ථං වෙළුං ගහෙත්වා නගරද්වාරස්ස බහි ඨත්වා සම්පත්තෙ භගවති වෙළුං ගහෙත්වා සමීපෙ අට්ඨාසි, වෙළු භගවතො ජාණුමත්තං පාපුණි. පුනදිවසෙ ද්වෙ වෙළූ ඝටෙත්වා සමීපෙ අට්ඨාසි ¶ , භගවා ද්වින්නං වෙළූනං උපරි ද්විවෙණුමත්තමෙව පඤ්ඤායමානො, ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං කරොසී’’ති ආහ? තුම්හාකං පමාණං ගණ්හාමීති. ‘‘බ්රාහ්මණ, සචෙපි ත්වං සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙත්වා ඨිතවෙළුං ඝටෙත්වා ආගමිස්සසි, නෙව මෙ පමාණං ගහෙතුං ¶ සක්ඛිස්සසි. න හි මයා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච තථා පාරමියො පූරිතා, යථා මෙ පරො පමාණං ගණ්හෙය්ය, අතුලො බ්රාහ්මණ, තථාගතො අප්පමෙය්යො’’ති වත්වා ධම්මපදෙ ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අමතං පිවිංසු.

අපරම්පි වත්ථු – රාහු කිර අසුරින්දො චත්තාරි යොජනසහස්සානි අට්ඨ ච යොජනසතානි උච්චො, බාහන්තරමස්ස ද්වාදසයොජනසතානි, හත්ථතලපාදතලානං පුථුලතා තීණි යොජනසතානි, අඞ්ගුලිපබ්බානි පණ්ණාසයොජනානි ¶ , භමුකන්තරං පණ්ණාසයොජනං, නලාටං තියොජනසතං, සීසං නවයොජනසතං. සො – ‘‘අහං උච්චොස්මි, සත්ථාරං ඔනමිත්වා ඔලොකෙතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති න ගච්ඡති. සො එකදිවසං භගවතො වණ්ණං සුත්වා ‘‘යථා කථඤ්ච ඔලොකෙස්සාමී’’ති ආගතො. භගවා තස්ස අජ්ඣාසයං විදිත්වා ‘‘චතූසු ඉරියාපථෙසු කතරෙන දස්සෙමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඨිතකො නාම නීචොපි උච්චො විය පඤ්ඤායති, නිපන්නොවස්ස අත්තානං දස්සෙස්සාමී’’ති, ‘‘ආනන්ද, ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ මඤ්චකං පඤ්ඤාපෙහී’’ති වත්වා තත්ථ සීහසෙය්යං කප්පෙසි. රාහු ආගන්ත්වා නිපන්නං භගවන්තං ගීවං උන්නාමෙත්වා නභමජ්ඣෙ පුණ්ණචන්දං විය උල්ලොකෙති. කිමිදං අසුරින්දාති ච වුත්තෙ, භගවා ඔනමිත්වා ඔලොකෙතුං න සක්ඛිස්සාමීති ¶ න ගච්ඡින්ති. න මයා අසුරින්ද අධොමුඛෙන පාරමියො පූරිතා, උද්ධග්ගං මෙ කත්වා දානං දින්නන්ති. තංදිවසං රාහු සරණං අගමාසි. එවං භගවා අඛුද්දාවකාසො දස්සනාය.

චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන සීලවා. තං පන සීලං අරියං උත්තමං පරිසුද්ධං, තෙනාහ අරියසීලීති. තදෙව අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං, තෙනාහ කුසලසීලීති. කුසලෙන සීලෙනාති ඉදමස්ස වෙවචනං. බහූනං ආචරියපාචරියොති භගවතො එකෙකාය ධම්මදෙසනාය චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අපරිමාණාපි දෙවමනුස්සා මග්ගඵලාමතං පිවන්ති. තස්මා බහූනං ආචරියො, සාවකවිනෙය්යානං පාචරියොති.

ඛීණකාමරාගොති එත්ථ කාමං භගවතො සබ්බෙපි කිලෙසා ඛීණා, බ්රාහ්මණො පන තෙ න ජානාති, අත්තනො ජානනට්ඨානෙයෙව ගුණං කථෙති. විගතචාපල්ලොති ‘‘පත්තමණ්ඩනා චීවරමණ්ඩනා සෙනාසනමණ්ඩනා ඉමස්ස වා පූතිකායස්ස…පෙ… කෙලනා පටිකෙලනා’’ති එවං වුත්තචාපල්යවිරහිතො.

අපාපපුරෙක්ඛාරොති ¶ අපාපෙ නවලොකුත්තරධම්මෙ පුරතො කත්වා විචරති. බ්රහ්මඤ්ඤාය පජායාති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදිභෙදාය බ්රාහ්මණපජාය. (අවිරුද්ධො හි සො) එතිස්සාය පජාය පුරෙක්ඛාරො. අයඤ්හි පජා සමණං ගොතමං පුරතො කත්වා ¶ චරතීති ¶ අත්ථො. අපිච අපාපපුරෙක්ඛාරොති න පාපුපුරෙක්ඛාරො, න පාපං පුරතො කත්වා චරති, පාපං න ඉච්ඡතීති අත්ථො. කස්ස? බ්රහ්මඤ්ඤාය පජාය අත්තනා සද්ධිං පටිවිරුද්ධායපි බ්රාහ්මණපජාය අවිරුද්ධො හිතසුඛත්ථිකොයෙවාති වුත්තං හොති.

තිරොරට්ඨාති පරරට්ඨතො. තිරොජනපදාති පරජනපදතො. සංපුච්ඡිතුං ආගච්ඡන්තීති ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො චෙව බ්රාහ්මණගන්ධබ්බාදයො ච පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා පුච්ඡිස්සාමාති ආගච්ඡන්ති. තත්ථ කෙචි පුච්ඡාය වා දොසං විස්සජ්ජනසම්පටිච්ඡනෙ වා අසමත්ථතං සල්ලක්ඛෙත්වා අපුච්ඡිත්වාව තුණ්හී නිසීදන්ති, කෙචි පුච්ඡන්ති, කෙසඤ්චි භගවා පුච්ඡාය උස්සාහං ජනෙත්වා විස්සජ්ජෙති. එවං සබ්බෙසම්පි තෙසං විමතියො තීරං පත්වා මහාසමුද්දස්ස ඌමියො විය භගවන්තං පත්වාව භිජ්ජන්ති. සෙසමෙත්ථ තථාගතස්ස වණ්ණෙ උත්තානමෙව.

අතිථී නො තෙ හොන්තීති තෙ අම්හාකං ආගන්තුකා නවකා පාහුනකා හොන්තීති අත්ථො. පරියාපුණාමීති ජානාමි. අපරිමාණවණ්ණොති තථාරූපෙනෙව සබ්බඤ්ඤුනාපි අප්පමෙය්යවණ්ණො, පගෙව මාදිසෙනාති දස්සෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති.

ඉමං පන ගුණකථං සුත්වා තෙ බ්රාහ්මණා චින්තයිංසු ‘‘යථා, චඞ්කී, සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණං භාසති, අනොමගුණො ¶ සො භවං ගොතමො, එවං තස්ස ගුණෙ ජානමානෙන ඛො පන ඉමිනා අතිචිරං අධිවාසිතං, හන්ද නං අනුවත්තාමා’’ති අනුවත්තමානා ‘‘තෙන හි, භො’’තිආදිමාහංසු.

426. ඔපාතෙතීති ¶ පවෙසෙති. සංපුරෙක්ඛරොන්තීති පුත්තමත්තනත්තමත්තම්පි සමානං පුරතො කත්වා විචරන්ති.

427. මන්තපදන්ති මන්තායෙව මන්තපදං, වෙදොති අත්ථො. ඉතිහිතිහ පරම්පරායාති එවං කිර එවං කිරාති පරම්පරභාවෙන ආගතන්ති දීපෙති. පිටකසම්පදායාති ¶ පාවචනසඞ්ඛාතසම්පත්තියා. සාවිත්තිආදීහි ඡන්දබන්ධෙහි ච වග්ගබන්ධෙහි ච සම්පාදෙත්වා ආගතන්ති දස්සෙති. තත්ථ චාති තස්මිං මන්තපදෙ. පවත්තාරොති පවත්තයිතාරො. යෙසන්ති යෙසං සන්තකං. මන්තපදන්ති වෙදසඞ්ඛාතං මන්තමෙව. ගීතන්ති අට්ඨකාදීහි දසහි පොරාණකබ්රාහ්මණෙහි පදසම්පත්තිවසෙන සජ්ඣායිතං. පවුත්තන්ති අඤ්ඤෙසං වුත්තං, වාචිතන්ති අත්ථො. සමිහිතන්ති සමුපබ්යූළ්හං රාසිකතං, පිණ්ඩං කත්වා ඨපිතන්ති අත්ථො. තදනුගායන්තීති එතරහි බ්රාහ්මණා තං තෙහි පුබ්බෙ ගීතං අනුගායන්ති අනුසජ්ඣායන්ති වාදෙන්ති. තදනුභාසන්තීති තං අනුභාසන්ති, ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. භාසිතමනුභාසන්තීති තෙහි භාසිතං සජ්ඣායිතං අනුසජ්ඣායන්ති. වාචිතමනුවාචෙන්තීති ¶ තෙහි අඤ්ඤෙසං වාචිතං අනුවාචෙන්ති. සෙය්යථිදන්ති තෙ කතමෙති අත්ථො. අට්ඨකොතිආදීනි තෙසං නාමානි, තෙ කිර දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා පරූපඝාතං අකත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස භගවතො පාවචනෙන සහ සංසන්දෙත්වා මන්තෙ ගන්ථෙසුං, අපරාපරෙ පන බ්රාහ්මණා පාණාතිපාතාදීනි පක්ඛිපිත්වා තයො වෙදෙ භින්දිත්වා බුද්ධවචනෙන සද්ධිං විරුද්ධෙ අකංසු.

428. අන්ධවෙණීති අන්ධපවෙණී. එකෙන හි චක්ඛුමතා ගහිතයට්ඨියා කොටිං එකො අන්ධො ගණ්හාති, තං අන්ධං අඤ්ඤො, තං අඤ්ඤොති එවං පණ්ණාස සට්ඨි අන්ධා පටිපාටියා ඝටිතා අන්ධවෙණීති වුච්චති. පරම්පරාසංසත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤං ලග්ගා, යට්ඨිග්ගාහකෙනපි චක්ඛුමතා විරහිතාති අත්ථො. එකො කිර ධුත්තො අන්ධගණං දිස්වා ‘‘අසුකස්මිං නාම ගාමෙ ඛජ්ජභොජ්ජං සුලභ’’න්ති උස්සාහෙත්වා තෙහි ‘‘තත්ථ නො සාමි නෙහි, ඉදං නාම තෙ දෙමා’’ති වුත්තෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ මග්ගා ඔක්කම්ම මහන්තං ගච්ඡං අනුපරිගන්ත්වා පුරිමස්ස හත්ථෙන පච්ඡිමස්ස කච්ඡං ගණ්හාපෙත්වා ‘‘කිඤ්චි කම්මං අත්ථි, ගච්ඡථ තාව තුම්හෙ’’ති වත්වා පලායි. තෙ දිවසම්පි ගන්ත්වා මග්ගං අවින්දමානා ‘‘කහං, භො, චක්ඛුමා කහං මග්ගො’’ති පරිදෙවිත්වා මග්ගං අවින්දමානා තත්ථෙව මරිංසු. තෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘පරම්පරාසංසත්තා’’ති. පුරිමොපීති පුරිමෙසු දසසු බ්රාහ්මණෙසු එකොපි. මජ්ඣිමොපීති ¶ මජ්ඣෙ ආචරියපාචරියෙසු එකොපි. පච්ඡිමොපීති ඉදානි බ්රාහ්මණෙසු එකොපි.

පඤ්ච ¶ ¶ ඛොති පාළිආගතෙසු ද්වීසු අඤ්ඤෙපි එවරූපෙ තයො පක්ඛිපිත්වා වදති. ද්වෙධාවිපාකාති භූතවිපාකා වා අභූතවිපාකා වා. නාලමෙත්ථාති, භාරද්වාජ, සච්චං අනුරක්ඛිස්සාමීති පටිපන්නෙන විඤ්ඤුනා ‘‘යං මයා ගහිතං, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ එකංසෙනෙව නිට්ඨං ගන්තුං නාලං න යුත්තන්ති උපරි පුච්ඡාය මග්ගං විවරිත්වා ඨපෙසි.

430. ඉධ, භාරද්වාජ, භික්ඛූති ජීවකසුත්තෙ (ම. නි. 2.51 ආදයො) විය මහාවච්ඡසුත්තෙ (ම. නි. 2.193 ආදයො) විය ච අත්තානඤ්ඤෙව සන්ධාය වදති. ලොභනීයෙසු ධම්මෙසූති ලොභධම්මෙසු. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

432. සද්ධං නිවෙසෙතීති ඔකප්පනියසද්ධං නිවෙසෙති. උපසඞ්කමතීති උපගච්ඡති. පයිරුපාසතීති සන්තිකෙ නිසීදති. සොතන්ති පසාදසොතං ඔදහති. ධම්මන්ති දෙසනාධම්මං සුණාති. ධාරෙතීති පගුණං කත්වා ධාරෙති. උපපරික්ඛතීති අත්ථතො ච කාරණතො ච වීමංසති. නිජ්ඣානං ඛමන්තීති ඔලොකනං ඛමන්ති, ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධීති එවං උපට්ඨහන්තීති අත්ථො. ඡන්දොති කත්තුකම්යතා ඡන්දො. උස්සහතීති වායමති. තුලෙතීති අනිච්චාදිවසෙන තීරෙති. පදහතීති මග්ගපධානං පදහති. කායෙන චෙව පරමසච්චන්ති සහජාතනාමකායෙන ච ¶ නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච කිලෙසෙ නිබ්බිජ්ඣිත්වා තදෙව විභූතං පාකටං කරොන්තො පස්සති.

433. සච්චානුබොධොති මග්ගානුබොධො. සච්චානුප්පත්තීති ඵලසච්ඡිකිරියා. තෙසංයෙවාති හෙට්ඨා වුත්තානං ද්වාදසන්නං, එවං දීඝං මග්ගවාදං අනුලොමෙති, තස්මා නායමත්ථො. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – තෙසංයෙවාති තෙසං මග්ගසම්පයුත්තධම්මානං. පධානන්ති මග්ගපධානං. තඤ්හි ඵලසච්ඡිකිරියසඞ්ඛාතාය සච්චානුප්පත්තියා බහුකාරං, මග්ගෙ අසති ඵලාභාවතොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චඞ්කීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. එසුකාරීසුත්තවණ්ණනා

437. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති එසුකාරීසුත්තං. තත්ථ බිලං ඔලග්ගෙය්යුන්ති කොට්ඨාසං ලග්ගාපෙය්යුං, ඉමිනා සත්ථධම්මං නාම දස්සෙති. සත්ථවාහො කිර මහාකන්තාරපටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ ගොණෙ මතෙ මංසං ගහෙත්වා සබ්බෙසං සත්ථිකානං ‘‘ඉදං ඛාදිත්වා එත්තකං මූලං දාතබ්බ’’න්ති කොට්ඨාසං ඔලග්ගෙති, ගොණමංසං නාම ඛාදන්තාපි අත්ථි අඛාදන්තාපි, මූලං දාතුං සක්කොන්තාපි අසක්කොන්තාපි. සත්ථවාහො යෙන මූලෙන ගොණො ගහිතො, තස්ස නික්ඛමනත්ථං ¶ සබ්බෙසං බලක්කාරෙන කොට්ඨාසං දත්වා මූලං ගණ්හාති, අයං සත්ථධම්මො. එවමෙවං බ්රාහ්මණාපි ලොකස්ස පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වා අත්තනොව ධම්මතාය චතස්සො පාරිචරියා පඤ්ඤපෙන්තීති දස්සෙතුං එවමෙව ඛොතිආදිමාහ. පාපියො අස්සාති පාපං අස්ස. සෙය්යො අස්සාති හිතං අස්ස. අථ වා පාපියොති පාපකො ලාමකො අත්තභාවො අස්ස. සෙය්යොති සෙට්ඨො උත්තමො. සෙය්යංසොති සෙය්යො. උච්චාකුලීනතාති උච්චාකුලීනත්තෙන සෙය්යො. පාපියංසොති පාපියො. උච්චාකුලීනතා ච ද්වීසු කුලෙසු වඩ්ඪෙති ඛත්තියකුලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ ච, උළාරවණ්ණතා තීසු. වෙස්සොපි හි උළාරවණ්ණො හොති. උළාරභොගතා චතූසුපි. සුද්දොපි හි අන්තමසො චණ්ඩාලොපි උළාරභොගො හොතියෙව.

440. භික්ඛාචරියන්ති කොටිධනෙනපි හි බ්රාහ්මණෙන භික්ඛා චරිතබ්බාව, පොරාණකබ්රාහ්මණා අසීතිකොටිධනාපි එකවෙලං භික්ඛං චරන්ති. කස්මා? දුග්ගතකාලෙ චරන්තානං ඉදානි භික්ඛං චරිතුං ආරද්ධාති ගරහා න භවිස්සතීති. අතිමඤ්ඤමානොති යො භික්ඛාචරියවංසං හරිත්වා සත්තජීවකසිකම්මවණිජ්ජාදීහි ජීවිකං කප්පෙති, අයං අතිමඤ්ඤති නාම. ගොපො වාති යථා ගොපකො අත්තනා රක්ඛිතබ්බං භණ්ඩං ථෙනෙන්තො අකිච්චකාරී හොති, එවන්ති අත්ථො. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අසිතබ්යාභඞ්ගින්ති ¶ තිණලායනඅසිතඤ්චෙව කාජඤ්ච. අනුස්සරතොති යත්ථ ජාතො, තස්මිං පොරාණෙ මාතාපෙත්තිකෙ කුලවංසෙ අනුස්සරියමානෙති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

එසුකාරීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. ධනඤ්ජානිසුත්තවණ්ණනා

445. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ධනඤ්ජානිසුත්තං. තත්ථ දක්ඛිණාගිරිස්මින්ති ගිරීති පබ්බතො, රාජගහං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතපබ්බතස්ස දක්ඛිණදිසාභාගෙ ජනපදස්සෙතං නාමං. තණ්ඩුලපාලිද්වාරායාති රාජගහස්ස කිර ද්වත්තිංසමහාද්වාරානි චතුසට්ඨිඛුද්දකද්වාරානි, තෙසු එකං තණ්ඩුලපාලිද්වාරං නාම, තං සන්ධායෙවමාහ. රාජානං නිස්සායාති ‘‘ගච්ඡ මනුස්සෙ අපීළෙත්වා සස්සභාගං ගණ්හාහී’’ති රඤ්ඤා පෙසිතො ගන්ත්වා සබ්බමෙව සස්සං ගණ්හාති, ‘‘මා නො, භන්තෙ, නාසෙහී’’ති ච වුත්තෙ – ‘‘රාජකුලෙ වුත්තං මන්දං, අහං රඤ්ඤා ආගමනකාලෙයෙව එවං ආණත්තො, මා කන්දිත්ථා’’ති එවං රාජානං නිස්සාය බ්රාහ්මණගහපතිකෙ විලුම්පති. ධඤ්ඤං යෙභුය්යෙන අත්තනො ඝරං පවෙසෙත්වා අප්පකං රාජකුලෙ පවෙසෙති. කිං බ්රාහ්මණගහපතිකානං න පීළං අකාසීති ච වුත්තො – ‘‘ආම, මහාරාජ, ඉමස්මිං වාරෙ ඛෙත්තානි ¶ මන්දසස්සානි අහෙසුං, තස්මා අපීළෙන්තස්ස මෙ ගණ්හතො න බහුං ජාත’’න්ති එවං බ්රාහ්මණගහපතිකෙ නිස්සාය රාජානං විලුම්පති.

446. පයො පීයතන්ති තරුණඛීරං පිවතු. තාව භත්තස්සාති යාව ඛීරං පිවිත්වා නිසීදිස්සථ, තාවදෙව භත්තස්ස කාලො භවිස්සති. ඉධෙව හි නො පාතරාසභත්තං ආහරිස්සන්තීති දස්සෙති. මාතාපිතරොතිආදීසු මහල්ලකා මාතාපිතරො මුදුකානි අත්ථරණපාවුරණානි සුඛුමානි වත්ථානි මධුරභොජනං සුගන්ධගන්ධමාලාදීනි ච පරියෙසිත්වා පොසෙතබ්බා. පුත්තධීතානං නාමකරණමඞ්ගලාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොන්තෙන පුත්තදාරො පොසෙතබ්බො. එවඤ්හි අකරියමානෙ ගරහා උප්පජ්ජතීති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

447. අධම්මචාරීති පඤ්ච දුස්සීල්යකම්මානි වා දස දුස්සීල්යකම්මානි වා ඉධ අධම්මො නාම. උපකඩ්ඪෙය්යුන්ති පඤ්චවිධබන්ධනාදිකම්මකරණත්ථං තං තං නිරයං කඩ්ඪෙය්යුං.

448. ධම්මචාරීති ¶ ධම්මිකසිවවිජ්ජාදිකම්මකාරී. පටික්කමන්තීති ඔසරන්ති පරිහායන්ති. අභික්කමන්තීති අභිසරන්ති වඩ්ඪන්ති. සෙය්යොති වරතරං. හීනෙති නිහීනෙ ලාමකෙ. කාලඞ්කතො ච සාරිපුත්තාති ඉදං ¶ භගවා ‘‘තත්රස්ස ගන්ත්වා දෙසෙහී’’ති අධිප්පායෙන ථෙරමාහ. ථෙරොපි ¶ තංඛණංයෙව ගන්ත්වා මහාබ්රහ්මුනො ධම්මං දෙසෙසි, තතො පට්ඨාය චාතුප්පදිකං ගාථං කථෙන්තොපි චතුසච්චවිමුත්තං නාම න කථෙසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ධනඤ්ජානිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනා

454. එවං ¶ මෙ සුතන්ති වාසෙට්ඨසුත්තං. තත්ථ ඉච්ඡානඞ්ගලවනසණ්ඩෙති ඉච්ඡානඞ්ගලගාමස්ස අවිදූරෙ වනසණ්ඩෙ. චඞ්කීති ආදයො පඤ්චපි ජනා රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස පුරොහිතා එව. අඤ්ඤෙ ච අභිඤ්ඤාතාති අඤ්ඤෙ ච බහූ අභිඤ්ඤාතා බ්රාහ්මණා. තෙ කිර ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ මාසෙ ද්වීසු ඨානෙසු සන්නිපතන්ති. යදා ජාතිං සොධෙතුකාමා හොන්ති, තදා පොක්ඛරසාතිස්ස සන්තිකෙ ජාතිසොධනත්ථං උක්කට්ඨාය සන්නිපතන්ති. යදා මන්තෙ සොධෙතුකාමා හොන්ති, තදා ඉච්ඡානඞ්ගලෙ සන්නිපතන්ති. ඉමස්මිං කාලෙ මන්තසොධනත්ථං සන්නිපතිංසු. අයමන්තරා කථාති යං අත්තනො සහායකභාවානුරූපං කථං කථෙන්තා අනුවිචරිංසු, තස්සා කථාය අන්තරා අයමඤ්ඤා කථා උදපාදි. සීලවාති ගුණවා. වත්තසම්පන්නොති ආචාරසම්පන්නො.

455. අනුඤ්ඤාතපටිඤ්ඤාතාති ¶ සික්ඛිතා තුම්හෙති එවං ආචරියෙහි අනුඤ්ඤාතා, ආම ආචරිය සික්ඛිතම්හාති එවං සයඤ්ච පටිඤ්ඤාතා. අස්මාති භවාම. අහං පොක්ඛරසාතිස්ස, තාරුක්ඛස්සායං මාණවොති අහං පොක්ඛරසාතිස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසී අග්ගසිස්සො, අයං තාරුක්ඛස්සාති දීපෙති.

තෙවිජ්ජානන්ති තිවෙදානං බ්රාහ්මණානං. යදක්ඛාතන්ති යං අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච එකං පදම්පි අක්ඛාතං. තත්ර කෙවලිනොස්මසෙති තං සකලං ජානනතො තත්ථ නිට්ඨාගතම්හාති අත්ථො. ඉදානි තං කෙවලිභාවං ආවිකරොන්තො පදකස්මාතිආදිමාහ. තත්ථ ජප්පෙ ආචරියසාදිසාති කථනට්ඨානෙ මයං ආචරියසදිසායෙව.

කම්මුනාති ¶ දසකුසලකම්මපථකම්මුනා. අයඤ්හි පුබ්බෙ සත්තවිධං කායවචීකම්මං සන්ධාය ‘‘යතො ඛො, භො, සීලවා හොතී’’ති ආහ, තිවිධං මනොකම්මං සන්ධාය ‘‘වත්තසම්පන්නො’’ති. තෙන සමන්නාගතො හි ආචාරසම්පන්නො හොති. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්තභාවෙන භගවන්තං ආලපති.

ඛයාතීතන්ති ¶ ඌනභාවං අතීතං, පරිපුණ්ණන්ති අත්ථො. පෙච්චාති උපගන්ත්වා. නමස්සන්තීති නමො කරොන්ති.

චක්ඛුං ලොකෙ සමුප්පන්නන්ති අවිජ්ජන්ධකාරෙ ලොකෙ තං අන්ධකාරං විධමිත්වා ලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථදස්සනෙන චක්ඛු හුත්වා සමුප්පන්නං.

456. එවං ¶ වාසෙට්ඨෙන ථොමෙත්වා යාචිතො භගවා ද්වෙපි ජනෙ සඞ්ගණ්හන්තො තෙසං වො අහං බ්යක්ඛිස්සන්තිආදිමාහ. තත්ථ බ්යක්ඛිස්සන්ති බ්යාකරිස්සාමි. අනුපුබ්බන්ති තිට්ඨතු තාව බ්රාහ්මණචින්තා, තිණරුක්ඛකීටපටඞ්ගතො පට්ඨාය අනුපටිපාටියා ආචික්ඛිස්සාමීති අත්ථො. ජාතිවිභඞ්ගන්ති ජාතිවිත්ථාරං. අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියොති තෙසං තෙසඤ්හි පාණානං ජාතියො අඤ්ඤමඤ්ඤා නානප්පකාරාති අත්ථො.

තිණරුක්ඛෙති අනුපාදින්නකජාතිං කත්වා පච්ඡා උපාදින්නකජාතිං කථෙස්සාමි, එවං තස්ස ජාතිභෙදො පාකටො භවිස්සතීති ඉමං දෙසනං ආරභි. මහාසීවත්ථෙරො පන ‘‘කිං, භන්තෙ, අනුපාදින්නකං බීජනානතාය නානං, උපාදින්නං කම්මනානතායාති? එවං වත්තුං න වට්ටතී’’ති පුච්ඡිතො ආම න වට්ටති. කම්මඤ්හි යොනියං ඛිපති. යොනිසිද්ධා ඉමෙ සත්තා නානාවණ්ණා හොන්තීති. තිණරුක්ඛෙති එත්ථ අන්තොඵෙග්ගූ බහිසාරා අන්තමසො තාලනාළිකෙරාදයොපි තිණානෙව, අන්තොසාරා පන බහිඵෙග්ගූ සබ්බෙ රුක්ඛා නාම. න චාපි පටිජානරෙති මයං තිණා මයං රුක්ඛාති වා, අහං තිණං, අහං රුක්ඛොති වා එවං න ජානන්ති. ලිඞ්ගං ජාතිමයන්ති අජානන්තානම්පි ච තෙසං ජාතිමයමෙව සණ්ඨානං අත්තනො මූලභූතතිණාදිසදිසමෙව හොති. කිං කාරණා? අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියො. යස්මා අඤ්ඤා තිණජාති, අඤ්ඤා රුක්ඛජාති. තිණෙසුපි අඤ්ඤා තාලජාති, අඤ්ඤා නාළිකෙරජාති, එවං විත්ථාරෙතබ්බං. ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – යං ජාතිවසෙන නානා ¶ හොති, තං අත්තනො පටිඤ්ඤං පරෙසං වා උපදෙසං විනාපි අඤ්ඤජාතිතො විසෙසෙන ගය්හති. යදි ච ජාතියා බ්රාහ්මණො ¶ භවෙය්ය, සොපි අත්තනො පටිඤ්ඤං පරෙසං වා උපදෙසං විනා ඛත්තියතො වෙස්සතො සුද්දතො වා විසෙසෙන ගය්හෙය්ය, න ච ගය්හති. තස්මා න ජාතියා බ්රාහ්මණොති. පරතො පන ‘‘යථා එතාසු ජාතීසූ’’ති ගාථාය එතමත්ථං වචීභෙදෙනෙව ආවිකරිස්සති.

එවං ¶ අනුපාදින්නකෙසු ජාතිං දස්සෙත්වා උපාදින්නකෙසු දස්සෙන්තො තතො කීටෙතිආදිමාහ. යාව කුන්ථකිපිල්ලිකෙති කුන්ථකිපිල්ලිකං පරියන්තං කත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච යෙ උප්පතිත්වා ගච්ඡන්ති, තෙ පටඞ්ගා නාම. අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියොති තෙසම්පි නීලරත්තාදිවණ්ණවසෙන ජාතියො නානප්පකාරාව හොන්ති.

ඛුද්දකෙති කාළකාදයො. මහල්ලකෙති සසබිළාරාදයො.

පාදූදරෙති උදරපාදෙ, උදරංයෙව නෙසං පාදාති වුත්තං හොති. දීඝපිට්ඨිකෙති සප්පානඤ්හි සීසතො යාව නඞ්ගුට්ඨා පිට්ඨියෙව හොති, තෙන තෙ ‘‘දීඝපිට්ඨිකා’’ති වුච්චන්ති.

උදකෙති ඔදකෙ, උදකම්හි ජාතෙ.

පක්ඛීති සකුණෙ. තෙ හි පත්තෙහි යන්තීති පත්තයානා, වෙහාසං ගච්ඡන්තීති විහඞ්ගමා.

එවං ථලජලාකාසගොචරානං පාණානං ජාතිභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙනාධිප්පායෙන තං දස්සෙති, තං ආවිකරොන්තො යථා එතාසූති ගාථමාහ. තස්සත්ථො සඞ්ඛෙපෙන වුත්තොව. විත්ථාරතො පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං ¶ සයමෙව දස්සෙන්තො න කෙසෙහීතිආදිමාහ. තත්රායං යොජනා – යං වුත්තං ‘‘නත්ථි මනුස්සෙසු ලිඞ්ගජාතිමයං පුථූ’’ති, තං එවං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. සෙය්යථිදං? න කෙසෙහීති. න හි – ‘‘බ්රාහ්මණානං එදිසා කෙසා හොන්ති, ඛත්තියානං එදිසා’’ති නියමො අත්ථි යථා හත්ථිඅස්සමිගාදීනන්ති ඉමිනා නයෙන සබ්බං යොජෙතබ්බං.

ලිඞ්ගං ජාතිමයං නෙව, යථා අඤ්ඤාසු ජාතිසූති ඉදං පන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනන්ති වෙදිතබ්බං. තස්සායං යොජනා – එවං යස්මා ඉමෙහි ¶ කෙසාදීහි නත්ථි මනුස්සෙසු ලිඞ්ගං ජාතිමයං පුථු, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘බ්රාහ්මණාදිභෙදෙසු මනුස්සෙසු ලිඞ්ගං ජාතිමයං නෙව, යථා අඤ්ඤාසු ජාතිසූ’’ති.

457. ඉදානි එවං ජාතිභෙදෙ අසතිපි ‘‘බ්රාහ්මණො ඛත්තියො’’ති ඉදං නානත්තං යථා ජාතං ¶ , තං දස්සෙතුං පච්චත්තන්ති ගාථමාහ. තත්ථ වොකාරන්ති නානත්තං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා හි තිරච්ඡානානං යොනිසිද්ධමෙව කෙසාදිසණ්ඨානෙන නානත්තං, තථා බ්රාහ්මණාදීනං අත්තනො අත්තනො සරීරෙ තං නත්ථි. එවං සන්තෙපි යදෙතං ‘‘බ්රාහ්මණො ඛත්තියො’’ති වොකාරං, තං වොකාරඤ්ච මනුස්සෙසු සමඤ්ඤාය පවුච්චති, වොහාරමත්තෙනෙව පවුච්චතීති.

එත්තාවතා භගවා භාරද්වාජස්ස වාදං නිග්ගණ්හිත්වා ඉදානි යදි ජාතියා බ්රාහ්මණො භවෙය්ය, ආජීවසීලාචාරවිපන්නොපි බ්රාහ්මණො භවෙය්ය. යස්මා පන පොරාණා බ්රාහ්මණා තස්ස බ්රාහ්මණභාවං න ඉච්ඡන්ති, ලොකෙ ච අඤ්ඤෙපි පණ්ඩිතමනුස්සා, තස්මා වාසෙට්ඨස්ස වාදං පග්ගණ්හන්තො යො හි කොචි මනුස්සෙසූති අට්ඨ ගාථා ආහ. තත්ථ ගොරක්ඛන්ති ඛෙත්තරක්ඛං, කසිකම්මන්ති වුත්තං හොති. ගොති හි පථවියා නාමං, තස්මා එවමාහ. පුථුසිප්පෙනාති තන්තවායකම්මාදිනානාසිප්පෙන. වොහාරන්ති වණිජ්ජං. පරපෙස්සෙනාති ¶ පරෙසං වෙය්යාවච්චකම්මෙන. ඉස්සත්ථන්ති ආවුධජීවිකං, උසුඤ්ච සත්තිං චාති වුත්තං හොති. පොරොහිච්චෙනාති පුරොහිතකම්මෙන.

එවං බ්රාහ්මණසමයෙන ච ලොකවොහාරෙන ච ආජීවසීලාචාරවිපන්නස්ස අබ්රාහ්මණභාවං සාධෙත්වා එවං සන්තෙ න ජාතියා බ්රාහ්මණො, ගුණෙහි පන බ්රාහ්මණො හොති. තස්මා යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතො යො ගුණවා, සො බ්රාහ්මණො, අයමෙත්ථ ඤායොති එවමෙතං ඤායං අත්ථතො ආපාදෙත්වා ඉදානි නං වචීභෙදෙන පකාසෙන්තො න චාහං බ්රාහ්මණන්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – අහඤ්හි ය්වායං චතුන්නං යොනීනං යත්ථ කත්ථචි ජාතො, තත්රාපි විසෙසෙන යො බ්රාහ්මණස්ස සංවණ්ණිතාය මාතරි සම්භූතො, තං යොනිජං මත්තිසම්භවං, යා චායං උභතො සුජාතොතිආදිනා නයෙන බ්රාහ්මණෙහි බ්රාහ්මණස්ස පරිසුද්ධඋප්පත්තිමග්ගසඞ්ඛාතා යොනි වුත්තා, සංසුද්ධගහණිකොති ඉමිනා ¶ ච මාතිසම්පත්ති, තතොපි ජාතසම්භූතත්තා යොනිජො මත්තිසම්භවොති වුච්චති, තං යොනිජං මත්තිසම්භවං ඉමිනා ච යොනිජමත්තිසම්භවමත්තෙන න බ්රාහ්මණං බ්රූමි. කස්මා? යස්මා, භො භොති, වචනමත්තෙන අඤ්ඤෙහි සකිඤ්චනෙහි විසිට්ඨත්තා භොවාදි නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො සපලිබොධො. යො පනායං යත්ථ කත්ථචි ජාතොපි රාගාදිකිඤ්චනාභාවෙන අකිඤ්චනො, සබ්බගහණපටිනිස්සග්ගෙන අනාදානො, අකිඤ්චනං අනාදානං, තමහං බ්රූමි ¶ බ්රාහ්මණං. කස්මා? යස්මා බාහිතපාපොති.

458. කිඤ්චභිය්යො ¶ සබ්බසංයොජනං ඡෙත්වාතිආදි සත්තවීසති ගාථා. තත්ථ සබ්බසංයොජනන්ති දසවිධසංයොජනං. න පරිතස්සතීති තණ්හාපරිතස්සනාය න පරිතස්සති. සඞ්ගාතිගන්ති රාගසඞ්ගාදයො අතික්කන්තං. විසංයුත්තන්ති චතූහි යොනීහි සබ්බකිලෙසෙහි වා විසංයුත්තං.

නද්ධින්ති උපනාහං. වරත්තන්ති තණ්හං. සන්දානන්ති යුත්තපාසං, දිට්ඨිපරියුට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං. සහනුක්කමන්ති අනුක්කමො වුච්චති පාසෙ පවෙසනගණ්ඨි, දිට්ඨානුසයස්සෙතං නාමං. උක්ඛිත්තපලිඝන්ති එත්ථ පලිඝොති අවිජ්ජා. බුද්ධන්ති චතුසච්චබුද්ධං. තිතික්ඛතීති ඛමති.

ඛන්තිබලන්ති අධිවාසනඛන්තිබලං. සා පන සකිං උප්පන්නා බලානීකං නාම න හොති, පුනප්පුනං උප්පන්නා පන හොති. තස්සා අත්ථිතාය බලානීකං.

වතවන්තන්ති ධුතඞ්ගවන්තං. සීලවන්තන්ති ගුණවන්තං. අනුස්සදන්ති රාගාදිඋස්සදවිරහිතං. ‘‘අනුස්සුත’’න්තිපි පාඨො, අනවස්සුතන්ති අත්ථො. දන්තන්ති නිබ්බිසෙවනං.

න ලිම්පතීති න අල්ලීයති. කාමෙසූති කිලෙසකාමවත්ථුකාමෙසු.

දුක්ඛස්ස ¶ පජානාති, ඉධෙව ඛයන්ති එත්ථ අරහත්තඵලං දුක්ඛක්ඛයොති අධිප්පෙතං. පජානාතීති අධිගමවසෙන ජානාති. පන්නභාරන්ති ඔහිතභාරං, ඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරකාමගුණභාරෙ ඔතාරෙත්වා ඨිතං. විසංයුත්තපදං වුත්තත්ථමෙව.

ගම්භීරපඤ්ඤන්ති ගම්භීරෙසු ආරම්මණෙසු පවත්තපඤ්ඤං. මෙධාවින්ති පකතිපඤ්ඤාය පඤ්ඤවන්තං.

අනාගාරෙහි ¶ චූභයන්ති අනාගාරෙහි ච විසංසට්ඨං උභයඤ්ච, ද්වීහිපි චෙතෙහි විසංසට්ඨමෙවාති අත්ථො. අනොකසාරින්ති ඔකං වුච්චති පඤ්චකාමගුණාලයො, තං අනල්ලීයමානන්ති අත්ථො. අප්පිච්ඡන්ති අනිච්ඡං.

තසෙසූති ¶ සතණ්හෙසු. ථාවරෙසූති නිත්තණ්හෙසු.

අත්තදණ්ඩෙසූති ගහිතදණ්ඩෙසු. නිබ්බුතන්ති කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතං. සාදානෙසූති සඋපාදානෙසු.

ඔහිතොති පතිතො.

459. අකක්කසන්ති නිද්දොසං. සදොසො හි රුක්ඛොපි සකක්කසොති වුච්චති. විඤ්ඤාපනින්ති අත්ථවිඤ්ඤාපනිකං. සච්චන්ති අවිසංවාදිකං. උදීරයෙති භණති. යාය ¶ නාභිසජ්ජෙති යාය ගිරාය පරස්ස සජ්ජනං වා ලග්ගනං වා න කරොති, තාදිසං අඵරුසං ගිරං භාසතීති අත්ථො.

දීඝන්ති සුත්තාරුළ්හභණ්ඩං. රස්සන්ති විප්පකිණ්ණභණ්ඩං. අණුන්ති ඛුද්දකං. ථූලන්ති මහන්තං. සුභාසුභන්ති සුන්දරාසුන්දරං. දීඝභණ්ඩඤ්හි අප්පග්ඝම්පි හොති මහග්ඝම්පි. රස්සාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති එත්තාවතා න සබ්බං පරියාදිණ්ණං, ‘‘සුභාසුභ’’න්ති ඉමිනා පන පරියාදිණ්ණං හොති.

නිරාසයන්ති නිත්තණ්හං.

ආලයාති තණ්හාලයා. අඤ්ඤායාති ජානිත්වා. අමතොගධන්ති අමතබ්භන්තරං. අනුප්පත්තන්ති අනුපවිට්ඨං.

උභො සඞ්ගන්ති උභයම්පෙතං සඞ්ගං. පුඤ්ඤඤ්හි සග්ගෙ ලග්ගාපෙති, අපුඤ්ඤං අපායෙ, තස්මා උභයම්පෙතං සඞ්ගන්ති ආහ. උපච්චගාති අතීතො.

අනාවිලන්ති ආවිලකරණකිලෙසවිරහිතං. නන්දීභවපරික්ඛීණන්ති පරික්ඛීණනන්දිං පරික්ඛීණභවං.

‘‘යො ¶ ඉම’’න්ති ගාථාය අවිජ්ජායෙව විසංවාදකට්ඨෙන පලිපථො, මහාවිදුග්ගතාය දුග්ගං, සංසරණට්ඨෙන සංසාරො, මොහනට්ඨෙන මොහොති වුත්තො. තිණ්ණොති ¶ චතුරොඝතිණ්ණො. පාරඞ්ගතොති නිබ්බානං ගතො. ඣායීති ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන ඣායී. අනෙජොති නිත්තණ්හො. අනුපාදාය ¶ නිබ්බුතොති කිඤ්චි ගහණං අග්ගහෙත්වා සබ්බකිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතො.

කාමෙති දුවිධෙපි කාමෙ. අනාගාරොති අනාගාරො හුත්වා. පරිබ්බජෙති පරිබ්බජති. කාමභවපරික්ඛීණන්ති ඛීණකාමං ඛීණභවං.

මානුසකං යොගන්ති මානුසකං පඤ්චකාමගුණයොගං. දිබ්බං යොගන්ති දිබ්බං පඤ්චකාමගුණයොගං. සබ්බයොගවිසංයුත්තන්ති සබ්බකිලෙසයොගවිසංයුත්තං.

රතින්ති පඤ්චකාමගුණරතිං. අරතින්ති කුසලභාවනාය උක්කණ්ඨිතං. වීරන්ති වීරියවන්තං.

සුගතන්ති සුන්දරං ඨානං ගතං, සුන්දරාය වා පටිපත්තියා ගතං.

ගතින්ති නිබ්බත්තිං. පුරෙති අතීතෙ. පච්ඡාති අනාගතෙ. මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නෙ. කිඤ්චනන්ති ¶ කිඤ්චනකාරකො කිලෙසො.

මහෙසින්ති මහන්තෙ ගුණෙ පරියෙසනට්ඨෙන මහෙසිං. විජිතාවිනන්ති විජිතවිජයං.

460. එවං භගවා ගුණතො ඛීණාසවංයෙව බ්රාහ්මණං දස්සෙත්වා යෙ ජාතිතො බ්රාහ්මණොති අභිනිවෙසං කරොන්ති, තෙ ඉදං අජානන්තා, සාව නෙසං දිට්ඨි දුද්දිට්ඨීති දස්සෙන්තො සමඤ්ඤා හෙසාති ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො – යදිදං බ්රාහ්මණො ඛත්තියො භාරද්වාජො වාසෙට්ඨොති නාමගොත්තං පකප්පිතං කතං අභිසඞ්ඛතං, සමඤ්ඤා හෙසා ලොකස්මිං, වොහාරමත්තන්ති අත්ථො. කස්මා? යස්මා සමුච්චා සමුදාගතං සමඤ්ඤාය ආගතං. එතඤ්හි තත්ථ තත්ථ ජාතකාලෙයෙවස්ස ඤාතිසාලොහිතෙහි පකප්පිතං කතං. නො චෙ නං එවං පකප්පෙය්යුං, න කොචි කිඤ්චි දිස්වා අයං බ්රාහ්මණොති වා භාරද්වාජොති ¶ වා ජානෙය්ය. එවං පකප්පිතං පෙතං දීඝරත්තානුසයිතං, දිට්ඨිගතමජානතං, තං පකප්පිතං නාමගොත්තං ‘‘නාමගොත්තමත්තමෙතං, වොහාරත්ථං පකප්පිත’’න්ති, අජානන්තානං සත්තානං හදයෙ දීඝරත්තං දිට්ඨිගතමනුසයිතං. තස්ස අනුසයිතත්තා තං නාමගොත්තං අජානන්තා නො පබ්රුන්ති, ‘‘ජාතියා හොති බ්රාහ්මණො’’ති අජානන්තාව එවං වදන්තීති වුත්තං හොති.

එවං ¶ ‘‘යෙ ‘ජාතිතො බ්රාහ්මණො’ති අභිනිවෙසං කරොන්ති, තෙ ඉදං වොහාරමත්තං අජානන්තා, සාව නෙසං දිට්ඨි දුද්දිට්ඨී’’ති දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්පරියායමෙව ජාතිවාදං පටික්ඛිපන්තො කම්මවාදඤ්ච පතිට්ඨපෙන්තො න ජච්චාතිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘කම්මුනා’’ති උපඩ්ඪගාථාය විත්ථාරණත්ථං කස්සකො කම්මුනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ කම්මුනාති පච්චුප්පන්නෙන කසිකම්මාදිනිබ්බත්තකචෙතනාකම්මුනා.

පටිච්චසමුප්පාදදස්සාති ¶ ඉමිනා පච්චයෙන එවං හොතීති එවං පටිච්චසමුප්පාදදස්සාවිනො. කම්මවිපාකකොවිදාති සම්මානාවමානාරහකුලෙ කම්මවසෙන උප්පත්ති හොති, අඤ්ඤාපි හීනපණීතතා හීනපණීතෙ කම්මෙ විපච්චමානෙ හොතීති. එවං කම්මවිපාකකුසලා.

කම්මුනා වත්තතීති ගාථාය පන ලොකොති වා පජාති වා සත්තොති වා එකොයෙවත්ථො, වචනමත්තභෙදො. පුරිමපදෙන චෙත්ථ ‘‘අත්ථි බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා සෙට්ඨො සජිතා’’ති දිට්ඨියා පටිසෙධො වෙදිතබ්බො. කම්මුනා හි තාසු තාසු ගතීසු වත්තති ලොකො, තස්ස කො සජිතාති. දුතියපදෙන ‘‘එවං කම්මුනා නිබ්බත්තොපි ච පවත්තෙපි අතීතපච්චුප්පන්නභෙදෙන කම්මුනා වත්තති, සුඛදුක්ඛානි පච්චනුභොන්තො හීනපණීතාදිභෙදඤ්ච ආපජ්ජන්තො පවත්තතී’’ති දස්සෙති. තතියෙන තමෙවත්ථං නිගමෙති ‘‘එවං සබ්බථාපි කම්මනිබන්ධනා සත්තා කම්මෙනෙව බද්ධා හුත්වා පවත්තන්ති, න අඤ්ඤථා’’ති. චතුත්ථෙන තමෙත්ථං උපමාය විභාවෙති. යථා හි රථස්ස යායතො ආණි නිබන්ධනං හොති, න තාය අනිබද්ධො යාති, එවං ලොකස්ස නිබ්බත්තතො ච පවත්තතො ච කම්මං නිබන්ධනං, න තෙන අනිබද්ධො නිබ්බත්තති න පවත්තති.

ඉදානි යස්මා ¶ එවං කම්මනිබන්ධනො ලොකො, තස්මා සෙට්ඨෙන කම්මුනා සෙට්ඨභාවං දස්සෙන්තො තපෙනාති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තපෙනාති ධුතඞ්ගතපෙන. බ්රහ්මචරියෙනාති මෙථුනවිරතියා. සංයමෙනාති සීලෙන ¶ . දමෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන. එතෙනාති එතෙන සෙට්ඨෙන පරිසුද්ධෙන බ්රහ්මභූතෙන කම්මුනා බ්රාහ්මණො හොති. කස්මා? යස්මා එතං බ්රාහ්මණමුත්තමං, යස්මා එතං කම්මං උත්තමො බ්රාහ්මණගුණොති වුත්තං හොති. ‘‘බ්රහ්මාන’’න්තිපි පාඨො. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – බ්රහ්මං ආනෙතීති බ්රහ්මානං, බ්රාහ්මණභාවං ආවහතීති වුත්තං හොති.

දුතියගාථාය ¶ සන්තොති සන්තකිලෙසො. බ්රහ්මා සක්කොති බ්රහ්මා ච සක්කො ච, යො එවරූපො, සො න කෙවලං බ්රාහ්මණො, අථ ඛො බ්රහ්මා ච සක්කො ච සො විජානතං පණ්ඩිතානං, එවං වාසෙට්ඨ, ජානාහීති වුත්තං හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. සුභසුත්තවණ්ණනා

462. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සුභසුත්තං. තත්ථ තොදෙය්යපුත්තොති තුදිගාමවාසිනො තොදෙය්යබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො. ආරාධකො හොතීති සම්පාදකො හොති පරිපූරකො. ඤායං ධම්මන්ති කාරණධම්මං. කුසලන්ති අනවජ්ජං.

463. මිච්ඡාපටිපත්තින්ති ¶ අනිය්යානිකං අකුසලපටිපදං. සම්මාපටිපත්තින්ති නිය්යානිකං කුසලපටිපදං.

මහට්ඨන්තිආදීසු මහන්තෙහි වෙය්යාවච්චකරෙහි වා උපකරණෙහි වා බහූහි අත්ථො එත්ථාති මහට්ඨං. මහන්තානි නාමග්ගහණමඞ්ගලාදීනි කිච්චානි එත්ථාති මහාකිච්චං. ඉදං අජ්ජ කත්තබ්බං, ඉදං ස්වෙති එවං මහන්තානි අධිකාරසඞ්ඛාතානි අධිකරණානි එත්ථාති මහාධිකරණං. බහූනං කම්මෙ යුත්තප්පයුත්තතාවසෙන පීළාසඞ්ඛාතො මහාසමාරම්භො එත්ථාති මහාසමාරම්භං. ඝරාවාසකම්මට්ඨානන්ති ඝරාවාසකම්මං. එවං සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. කසිකම්මෙ චෙත්ථ නඞ්ගලකොටිං ආදිං කත්වා උපකරණානං පරියෙසනවසෙන මහට්ඨතා, වණිජ්ජාය යථාඨිතංයෙව භණ්ඩං ගහෙත්වා පරිවත්තනවසෙන අප්පට්ඨතා වෙදිතබ්බා. විපජ්ජමානන්ති අවුට්ඨිඅතිවුට්ඨිආදීහි කසිකම්මං, මණිසුවණ්ණාදීසු අච්ඡෙකතාදීහි ච වණිජ්ජකම්මං අප්පඵලං හොති, මූලච්ඡෙදම්පි පාපුණාති. විපරියායෙන සම්පජ්ජමානං මහප්ඵලං චූළන්තෙවාසිකස්ස විය.

464. එවමෙව ඛොති යථා කසිකම්මට්ඨානං විපජ්ජමානං අප්පඵලං හොති, එවං ඝරාවාසකම්මට්ඨානම්පි. අකතකල්යාණො හි කාලං කත්වා නිරයෙ ¶ නිබ්බත්තති. මහාදත්තසෙනාපති නාම කිරෙකො බ්රාහ්මණභත්තො අහොසි, තස්ස මරණසමයෙ නිරයො උපට්ඨාසි. සො බ්රාහ්මණෙහි ‘‘කිං පස්සසී’’ති වුත්තො? ලොහිතඝරන්ති ආහ. බ්රහ්මලොකො භො එසොති. බ්රහ්මලොකො නාම භො කහන්ති? උපරීති. මය්හං හෙට්ඨා උපට්ඨාතීති. කිඤ්චාපි හෙට්ඨා උපට්ඨාති ¶ , තථාපි උපරීති කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තො. ‘‘ඉමිනා අම්හාකං යඤ්ඤෙ දොසො දින්නො’’ති සහස්සං ගහෙත්වා ¶ නීහරිතුං අදංසු. සම්පජ්ජමානං පන මහප්ඵලං හොති. කතකල්යාණො හි කාලං කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තති. සකලාය ගුත්තිලවිමානකථාය දීපෙතබ්බං. යථා පන තං වණිජ්ජකම්මට්ඨානං විපජ්ජමානං අප්පඵලං හොති, එවං සීලෙසු අපරිපූරකාරිනො අනෙසනාය යුත්තස්ස පබ්බජ්ජාකම්මට්ඨානම්පි. එවරූපා හි නෙව ඣානාදිසුඛං න සග්ගමොක්ඛං ලභති. සම්පජ්ජමානං පන මහප්ඵලං හොති. සීලානි හි පූරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අරහත්තම්පි පාපුණාති.

බ්රාහ්මණා, භො ගොතමොති ඉධ කිං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති? බ්රාහ්මණා වදන්ති – ‘‘පබ්බජිතො ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙ පූරෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, ගහට්ඨොව පූරෙතී’’ති. සමණො පන ගොතමො – ‘‘ගිහිස්ස වා අහං මාණව පබ්බජිතස්ස වා’’ති පුනප්පුනං වදති, නෙව පබ්බජිතං මුඤ්චති, මය්හමෙව පුච්ඡං මඤ්ඤෙ න සල්ලක්ඛෙතීති චාගසීසෙන පඤ්ච ධම්මෙ පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. සචෙ තෙ අගරූති සචෙ තුය්හං යථා බ්රාහ්මණා පඤ්ඤපෙන්ති, තථා ඉධ භාසිතුං භාරියං න හොති, යදි න කොචි අඵාසුකභාවො හොති, භාසස්සූති අත්ථො. න ඛො මෙ, භොති කිං සන්ධායාහ? පණ්ඩිතපටිරූපකානඤ්හි සන්තිකෙ කථෙතුං දුක්ඛං හොති, තෙ පදෙ පදෙ අක්ඛරෙ අක්ඛරෙ දොසමෙව වදන්ති. එකන්තපණ්ඩිතා පන කථං සුත්වා සුකථිතං පසංසන්ති, දුක්කථිතෙ පාළිපදඅත්ථබ්යඤ්ජනෙසු ¶ යං යං විරුජ්ඣති, තං තං උජුං කත්වා දෙන්ති. භගවතා ච සදිසො එකන්තපණ්ඩිතො නාම නත්ථි, තෙනාහ ‘‘න ඛො මෙ, භො ගොතම, ගරු, යත්ථස්සු භවන්තො වා නිසින්නො භවන්තරූපො වා’’ති. සච්චන්ති වචීසච්චං. තපන්ති තපචරියං. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරතිං. අජ්ඣෙනන්ති මන්තගහණං. චාගන්ති ආමිසපරිච්චාගං.

466. පාපිතො භවිස්සතීති. අජානනභාවං පාපිතො භවිස්සති. එතදවොචාති භගවතා අන්ධවෙණූපමාය නිග්ගහිතො තං පච්චාහරිතුං අසක්කොන්තො යථා නාම දුබ්බලසුනඛො මිගං උට්ඨපෙත්වා සාමිකස්ස අභිමුඛං ¶ කත්වා සයං අපසක්කති, එවමෙවං ආචරියං අපදිසන්තො එවං ‘‘බ්රාහ්මණො’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ පොක්ඛරසාතීති ඉදං තස්ස නාමං, ‘‘පොක්ඛරසායී’’තිපි වුච්චති. තස්ස කිර කායො සෙතපොක්ඛරසදිසො දෙවනගරෙ උස්සාපිතරජතතොරණං විය සොභති, සීසං පනස්ස කාළවණ්ණඉන්දනීලමයං විය, මස්සුපි චන්දමණ්ඩලෙ කාළමෙඝරාජි විය ඛායති, අක්ඛීනි නීලුප්පලසදිසානි, නාසා රජතපනාළිකා විය සුවට්ටිතා සුපරිසුද්ධා, හත්ථපාදතලානි චෙව මුඛඤ්ච කතලාඛාරසපරිකම්මං ¶ විය සොභති. අතිවිය සොභග්ගප්පත්තො බ්රාහ්මණස්ස අත්තභාවො. අරාජකෙ ඨානෙ රාජානං කාතුං යුත්තමිමං බ්රාහ්මණං, එවමෙස සස්සිරිකො, ඉති නං පොක්ඛරසදිසත්තා ‘‘පොක්ඛරසාතී’’ති ¶ සඤ්ජානන්ති, පොක්ඛරෙ පන සො නිබ්බත්තො, න මාතුකුච්ඡියන්ති ඉති නං පොක්ඛරෙ සයිතත්තා ‘‘පොක්ඛරසායී’’තිපි සඤ්ජානන්ති. ඔපමඤ්ඤොති උපමඤ්ඤගොත්තො. සුභගවනිකොති උක්කට්ඨාය සුභගවනස්ස ඉස්සරො. හස්සකංයෙවාති හසිතබ්බකඤ්ඤෙව. නාමකංයෙවාති ලාමකංයෙව. තදෙව තං අත්ථාභාවෙන රිත්තකං. රිත්තකත්තා ච තුච්ඡකං. ඉදානි නං භගවා සාචරියකං නිග්ගණ්හිතුං කිං පන මාණවාතිආදිමාහ.

467. තත්ථ කතමා නෙසං සෙය්යොති කතමා වාචා තෙසං සෙය්යො, පාසංසතරොති අත්ථො. සම්මුච්චාති සම්මුතියා ලොකවොහාරෙන. මන්තාති තුලයිත්වා පරිග්ගණ්හිත්වා. පටිසඞ්ඛායාති ජානිත්වා. අත්ථසංහිතන්ති කාරණනිස්සිතං. එවං සන්තෙති ලොකවොහාරං අමුඤ්චිත්වා තුලයිත්වා ජානිත්වා කාරණනිස්සිතං කත්වා කථිතාය සෙය්යභාවෙ සති. ආවුතොති ආවරිතො. නිවුතොති නිවාරිතො. ඔඵුටොති ඔනද්ධො. පරියොනද්ධොති පලිවෙඨිතො.

468. ගධිතොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. සචෙ තං, භො ගොතම, ඨානන්ති සචෙ එතං කාරණමත්ථි. ස්වාස්සාති ¶ ධූමඡාරිකාදීනං අභාවෙන සො අස්ස අග්ගි අච්චිමා ච වණ්ණිමා ච පභස්සරො චාති. තථූපමාහං මාණවාති තප්පටිභාගං අහං. ඉදං වුත්තං හොති – යථෙව හි තිණකට්ඨුපාදානං පටිච්ච ජලමානො අග්ගි ධූමඡාරිකඞ්ගාරානං අත්ථිතාය සදොසො හොති ¶ , එවමෙවං පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පන්නා පීති ජාතිජරාබ්යාධිමරණසොකාදීනං අත්ථිතාය සදොසා. යථා පන පරිච්චත්තතිණකට්ඨුපාදානො ධූමාදීනං අභාවෙන පරිසුද්ධො, එවමෙවං ලොකුත්තරජ්ඣානද්වයසම්පයුත්තා පීති ජාතිආදීනං අභාවෙන පරිසුද්ධාති අත්ථො.

469. ඉදානි යෙ තෙ බ්රාහ්මණෙහි චාගසීසෙන පඤ්ච ධම්මා පඤ්ඤත්තා, තෙපි යස්මා පඤ්චෙව හුත්වා න නිච්චලා තිට්ඨන්ති, අනුකම්පාජාතිකෙන සද්ධිං ඡ ආපජ්ජන්ති. තස්මා තං දොසං දස්සෙතුං යෙ තෙ මාණවාතිආදිමාහ. තත්ථ අනුකම්පාජාතිකන්ති අනුකම්පාසභාවං.

කත්ථ බහුලං සමනුපස්සසීති ඉදං භගවා යස්මා – ‘‘එස ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙ පබ්බජිතො පරිපූරෙතුං ¶ සමත්ථො නාම නත්ථි, ගහට්ඨො පරිපූරෙතී’’ති ආහ, තස්මා – ‘‘පබ්බජිතොව ඉමෙ පූරෙති, ගහට්ඨො පූරෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති තෙනෙව මුඛෙන භණාපෙතුං පුච්ඡති.

න සතතං සමිතං සච්චවාදීතිආදීසු ගහට්ඨො අඤ්ඤස්මිං අසති වළඤ්ජනකමුසාවාදම්පි කරොතියෙව, පබ්බජිතා අසිනා සීසෙ ඡිජ්ජන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙන්ති. ගහට්ඨො ච අන්තොතෙමාසමත්තම්පි සික්ඛාපදං රක්ඛිතුං න සක්කොති, පබ්බජිතො නිච්චමෙව තපස්සී සීලවා තපනිස්සිතකො හොති. ගහට්ඨො මාසස්ස අට්ඨදිවසමත්තම්පි උපොසථකම්මං ¶ කාතුං න සක්කොති, පබ්බජිතා යාවජීවං බ්රහ්මචාරිනො හොන්ති. ගහට්ඨො රතනසුත්තමඞ්ගලසුත්තමත්තම්පි පොත්ථකෙ ලිඛිත්වා ඨපෙති, පබ්බජිතා නිච්චං සජ්ඣායන්ති. ගහට්ඨො සලාකභත්තම්පි අඛණ්ඩං කත්වා දාතුං න සක්කොති, පබ්බජිතා අඤ්ඤස්මිං අසති කාකසුනඛාදීනම්පි පිණ්ඩං දෙන්ති, භණ්ඩග්ගාහකදහරස්සපි පත්තෙ පක්ඛිපන්තෙවාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. චිත්තස්සාහමෙතෙන්ති අහං එතෙ පඤ්ච ධම්මෙ මෙත්තචිත්තස්ස පරිවාරෙ වදාමීති අත්ථො.

470. ජාතවද්ධොති ජාතො ච වඩ්ඪිතො ච. යො හි කෙවලං තත්ථ ජාතොව හොති, අඤ්ඤත්ථ වඩ්ඪිතො, තස්ස සමන්තා ගාමමග්ගා න සබ්බසො පච්චක්ඛා හොන්ති, තස්මා ජාතවද්ධොති ආහ. ජාතවද්ධොපි හි යො චිරං නික්ඛන්තො, තස්ස න සබ්බසො පච්චක්ඛා හොන්ති, තස්මා තාවදෙව අවසටන්ති ආහ, තංඛණමෙව නික්ඛන්තන්ති අත්ථො. දන්ධායිතත්තන්ති ‘‘අයං ¶ නු ඛො මග්ගො අයං න නු ඛො’’ති කඞ්ඛාවසෙන චිරායිතත්තං. විත්ථායිතත්තන්ති යථා සුඛුමං අත්ථජාතං සහසා පුච්ඡිතස්ස කස්සචි සරීරං ථද්ධභාවං ගණ්හාති, එවං ථද්ධභාවගහණං. නත්වෙවාති ඉමිනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස අප්පටිහතභාවං දස්සෙති. තස්ස හි පුරිසස්ස මාරාවට්ටනාදීනං වසෙන සියා ඤාණස්ස පටිඝාතො, තෙන සො දන්ධායෙය්ය වා විත්ථායෙය්ය වා, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන අප්පටිහතං, න සක්කා තස්ස කෙනචි අන්තරායො කාතුන්ති දීපෙති.

සෙය්යථාපි මාණව බලවා සඞ්ඛධමොති එත්ථ ¶ බලවාති බලසම්පන්නො. සඞ්ඛධමොති සඞ්ඛධමකො. අප්පකසිරෙනාති අකිච්ඡෙන අදුක්ඛෙන. දුබ්බලො හි සඞ්ඛධමකො සඞ්ඛං ධමන්තොපි න සක්කොති චතස්සො දිසා සරෙන විඤ්ඤාපෙතුං, නාස්ස සඞ්ඛසද්දො සබ්බසො ඵරි. බලවතො පන විප්ඵාරිකො හොති, තස්මා බලවාති ආහ. මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියාති එත්ථ මෙත්තායාති වුත්තෙ උපචාරොපි ¶ අප්පනාපි වට්ටති, චෙතොවිමුත්තියාති වුත්තෙ පන අප්පනාව වට්ටති. යං පමාණකතං කම්මන්ති පමාණකතං කම්මං නාම කාමාවචරං වුච්චති, අප්පමාණකතං කම්මං නාම රූපාරූපාවචරං. තෙසුපි ඉධ බ්රහ්මවිහාරකම්මඤ්ඤෙව අධිප්පෙතං. තඤ්හි පමාණං අතික්කමිත්වා ඔධිසකඅනොධිසක දිසාඵරණවසෙන වඩ්ඪෙත්වා කතත්තා අප්පමාණකතන්ති වුච්චති. න තං තත්රාවසිස්සති, න තං තත්රාවතිට්ඨතීති තං කාමාවචරකම්මං තස්මිං රූපාරූපාවචරකම්මෙ න ඔහීයති න තිට්ඨති. කිං වුත්තං හොති? කාමාවචරකම්මං තස්ස රූපාරූපාවචරකම්මස්ස අන්තරා ලග්ගිතුං වා ඨාතුං වා රූපාරූපාවචරකම්මං ඵරිත්වා පරියාදියිත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා පතිට්ඨාතුං වා න සක්කොති, අථ ඛො රූපාරූපාවචරකම්මමෙව කාමාවචරං මහොඝො විය පරිත්තඋදකං ඵරිත්වා පරියාදියිත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා තිට්ඨති, තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා සයමෙව බ්රහ්මසහබ්යතං උපනෙතීති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සුභසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා

473. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සඞ්ගාරවසුත්තං. තත්ථ චඤ්චලිකප්පෙති එවංනාමකෙ ගාමෙ. අභිප්පසන්නාති අවෙච්චප්පසාදවසෙන පසන්නා. සා කිර සොතාපන්නා අරියසාවිකා භාරද්වාජගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස භරියා. සො බ්රාහ්මණො පුබ්බෙ කාලෙන කාලං බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා තෙසං සක්කාරං කරොති. ඉමං පන බ්රාහ්මණිං ඝරං ආනෙත්වා අභිරූපාය මහාකුලාය බ්රාහ්මණියා චිත්තං කොපෙතුං අසක්කොන්තො බ්රාහ්මණානං සක්කාරං කාතුං නාසක්ඛි. අථ නං බ්රාහ්මණා දිට්ඨදිට්ඨට්ඨානෙ – ‘‘නයිදානි ත්වං බ්රාහ්මණලද්ධිකො, එකාහම්පි බ්රාහ්මණානං සක්කාරං න කරොසී’’ති නිප්පීළෙන්ති. සො ඝරං ආගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා තමත්ථං ආරොචෙත්වා – ‘‘සචෙ, භොති එකදිවසං මුඛං රක්ඛිතුං සක්කුණෙය්යාසි, බ්රාහ්මණානං එකදිවසං භික්ඛං දදෙය්ය’’න්ති ආහ. තුය්හං දෙය්යධම්මං රුච්චනකට්ඨානෙ දෙහි, කිං මය්හං එත්ථාති. සො බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා අප්පොදකං පායාසං පචාපෙත්වා ඝරඤ්ච සුජ්ඣාපෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා බ්රාහ්මණෙ නිසීදාපෙසි. බ්රාහ්මණී මහාසාටකං නිවාසෙත්වා කටච්ඡුං ගහෙත්වා පරිවිසන්තී දුස්සකණ්ණකෙ පක්ඛලිත්වා ‘‘බ්රාහ්මණෙ පරිවිසාමී’’ති සඤ්ඤම්පි අකත්වා ආසෙවනවසෙන සහසා සත්ථාරමෙව අනුස්සරිත්වා උදානං උදානෙසි.

බ්රාහ්මණා උදානං සුත්වා ‘‘උභතොපක්ඛිකො ¶ එස සමණස්ස ගොතමස්ස සහායො, නාස්ස දෙය්යධම්මං ගණ්හිස්සාමා’’ති කුපිතා භොජනානි ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමිංසු. බ්රාහ්මණො – ‘‘නනු පඨමංයෙව තං අවචං ‘අජ්ජෙකදිවසං මුඛං රක්ඛෙය්යාසී’ති, එත්තකං තෙ ඛීරඤ්ච තණ්ඩුලාදීනි ච නාසිතානී’’ති අතිවිය කොපවසං උපගතො – ‘‘එවමෙව පනායං වසලී යස්මිං වා තස්මිං වා තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණස්ස වණ්ණං භාසති, ඉදානි ත්යාහං වසලි තස්ස සත්ථුනො වාදං ආරොපෙස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං බ්රාහ්මණී ‘‘ගච්ඡ ත්වං, බ්රාහ්මණ, ගන්ත්වා විජානිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘න ඛ්වාහං තං, බ්රාහ්මණ, පස්සාමි සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… වාදං ආරොපෙය්යා’’තිආදිමාහ. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘කිංසු ¶ ¶ ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කිංසු ඡෙත්වා න සොචති;

කිස්සස්සු එකධම්මස්ස, වධං රොචෙසි ගොතමා’’ති. (සං. නි. 1.187) –

පඤ්හං පුච්ඡි. සත්ථා ආහ –

‘‘කොධං ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කොධං ඡෙත්වා න සොචති;

කොධස්ස විසමූලස්ස, මධුරග්ගස්ස බ්රාහ්මණ;

වධං අරියා පසංසන්ති, තඤ්හි ඡෙත්වා න සොචතී’’ති. (සං. නි. 1.187) –

පඤ්හං කථෙසි. සො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. තස්සෙව කනිට්ඨභාතා අක්කොසකභාරද්වාජො නාම ‘‘භාතා මෙ පබ්බජිතො’’ති සුත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අක්කොසිත්වා භගවතා විනීතො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. අපරො තස්ස කනිට්ඨො සුන්දරිකභාරද්වාජො නාම. සොපි භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං සුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. අපරො තස්ස කනිට්ඨො පිඞ්ගලභාරද්වාජො නාම. සො පඤ්හං පුච්ඡිත්වා පඤ්හබ්යාකරණපරියොසානෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. සඞ්ගාරවො ¶ මාණවොති අයං තෙසං සබ්බකනිට්ඨො තස්මිං දිවසෙ බ්රාහ්මණෙහි සද්ධිං එකභත්තග්ගෙ නිසින්නො. අවභූතාවාති අවඩ්ඪිභූතා අවමඞ්ගලභූතායෙව. පරභූතාවාති විනාසං පත්තායෙව. විජ්ජමානානන්ති විජ්ජමානෙසු. සීලපඤ්ඤාණන්ති සීලඤ්ච ඤාණඤ්ච න ජානාසි.

474. දිට්ඨධම්මාභිඤ්ඤාවොසානපාරමිප්පත්තාති දිට්ඨධම්මෙ අභිඤ්ඤාතෙ ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ අභිජානිත්වා වොසිතවොසානා හුත්වා පාරමීසඞ්ඛාතං සබ්බධම්මානං පාරභූතං නිබ්බානං පත්තා මයන්ති වත්වා ආදිබ්රහ්මචරියං පටිජානන්තීති අත්ථො. ආදිබ්රහ්මචරියන්ති බ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතා උප්පාදකා ජනකාති එවං පටිජානන්තීති වුත්තං හොති. තක්කීති තක්කගාහී. වීමංසීති වීමංසකො, පඤ්ඤාචාරං චරාපෙත්වා එවංවාදී. තෙසාහමස්මීති තෙසං සම්මාසම්බුද්ධානං අහමස්මි අඤ්ඤතරො.

485. අට්ඨිතවතන්ති ¶ අට්ඨිතතපං, අස්ස පධානපදෙන සද්ධිං සම්බන්ධො, තථා සප්පුරිසපදස්ස. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – භොතො ගොතමස්ස අට්ඨිතපධානවතං අහොසි, සප්පුරිසපධානවතං අහොසීති. අත්ථි ¶ දෙවාති ¶ පුට්ඨො සමානොති ඉදං මාණවො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො අජානන්තොව පකාසෙසී’’ති සඤ්ඤාය ආහ. එවං සන්තෙති තුම්හාකං අජානනභාවෙ සන්තෙ. තුච්ඡං මුසා හොතීති තුම්හාකං කථා අඵලා නිප්ඵලා හොති. එවං මාණවො භගවන්තං මුසාවාදෙන නිග්ගණ්හාති නාම. විඤ්ඤුනා පුරිසෙනාති පණ්ඩිතෙන මනුස්සෙන. ත්වං පන අවිඤ්ඤුතාය මයා බ්යාකතම්පි න ජානාසීති දීපෙති. උච්චෙන සම්මතන්ති උච්චෙන සද්දෙන සම්මතං පාකටං ලොකස්මිං. අධිදෙවාති සුසුදාරකාපි හි දෙවා නාම හොන්ති, දෙවියො නාම හොන්ති දෙවා පන අධිදෙවා නාම, ලොකෙ දෙවො දෙවීති ලද්ධනාමෙහි මනුස්සෙහි අධිකාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මජ්ඣිමපණ්ණාස-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.