📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

මජ්ඣිමපණ්ණාසටීකා

1. ගහපතිවග්ගො

1. කන්දරකසුත්තවණ්ණනා

1. ආරාමපොක්ඛරණීආදීසූති ¶ ¶ ආරාමපොක්ඛරණීඋය්යානචෙතියට්ඨානාදීසු. උස්සන්නාති බහුලා. අසොකකණිකාරකොවිළාරකුම්භීරාජරුක්ඛෙහි සම්මිස්සතාය තං චම්පකවනං නීලාදිපඤ්චවණ්ණකුසුමපටිමණ්ඩිතන්ති දට්ඨබ්බං, න චම්පකරුක්ඛානංයෙව නීලාදිපඤ්චවණ්ණකුසුමතායාති වදන්ති. භගවා කුසුමගන්ධසුගන්ධෙ චම්පකවනෙ විහරතීති ඉමිනා න මාපනකාලෙ එව තස්මිං නගරෙ චම්පකරුක්ඛා උස්සන්නා, අථ ඛො අපරභාගෙපීති දස්සෙති. ‘‘පඤ්චසතමත්තෙහි අඩ්ඪතෙළසෙහී’’ති එවං අදස්සිතපරිච්ඡෙදෙන. හත්ථිනො චාරෙති සික්ඛාපෙතීති හත්ථාචරියො හත්ථීනං සික්ඛාපකො, තස්ස පුත්තොති ආහ ‘‘හත්ථාචරියස්ස පුත්තො’’ති. තදා භගවා තෙසං පසාදජනනත්ථං අත්තනො බුද්ධානුභාවං අනිගුහිත්වාව නිසින්නොති දස්සෙන්තො ‘‘ඡබ්බණ්ණානං ඝනබුද්ධරස්මීන’’න්තිආදිමාහ. භගවතො චෙව ගාරවෙනාති භගවතො ගරුභාවෙන, භගවති ගාරවෙනාති වා පාඨො.

නිච්චං ¶ න හොතීති අභිණ්හං න හොති, කදාචිදෙව හොතීති අත්ථො. අභිණ්හනිච්චතා හි ඉධ අධිප්පෙතා, න කූටට්ඨනිච්චතා. ලොකෙ කිඤ්චි විම්හයාවහං දිස්වා හත්ථවිකාරම්පි කරොන්ති, අඞ්ගුලිං වා ඵොටයන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං ¶ ‘‘අච්ඡරං පහරිතුං යුත්ත’’න්ති. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අයං නිරුත්තිනයො යෙභුය්යෙන උපාදාය රුළ්හීවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තථා හි පාළියං ‘‘යෙපි තෙ, භො ගොතම, අහෙසුං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදි වුත්තං, කිඤ්චි අකත්තබ්බම්පි කරියමානං දුක්කරභාවෙන විම්හයාවහං හොති, තථා කිඤ්චි කත්තබ්බං, පුරිමං ගරහච්ඡරියං, පච්ඡිමං පසංසච්ඡරියං, තදුභයං සුත්තපදසො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං.

සම්මා පටිපාදිතොති සම්මාපටිපදායං ඨපිතො. එසා පටිපදා පරමාති එතපරමං, භාවනපුංසකනිද්දෙසොයං යථා ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’ති (අ. නි. 4.70). අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – භගවා භික්ඛුසඞ්ඝො පටිපදාය තුම්හෙහි පටිපාදිතො, අතීතෙපි කාලෙ බුද්ධා එතපරමංයෙව භික්ඛුසඞ්ඝං සම්මා පටිපාදෙසුං, අනාගතෙපි කාලෙ එතපරමංයෙව භික්ඛුසඞ්ඝං සම්මා පටිපාදෙස්සන්තීති පරිබ්බාජකො නයග්ගාහෙන දිට්ඨෙන අදිට්ඨං අනුමිනන්තො සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං සාසනෙ සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිං මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය සමසමං කත්වා දස්සෙති, එවං දස්සෙන්තො ච තෙසං සුධම්මතඤ්ච තථා දස්සෙති එවාති වෙදිතබ්බො, බුද්ධසුබුද්ධතා පන නෙසං සරූපෙනෙව දස්සිතාති. න ඉතො භිය්යොති ඉමිනා පාළියං එතපරමංයෙවාති අවධාරණෙන නිවත්තිතං දස්සෙති සීලපදට්ඨානත්තා සමාධිස්ස, සමාධිපදට්ඨානත්තා ච පඤ්ඤාය සීලෙපි ච අභිසමාචාරිකපුබ්බකත්තා ආදිබ්රහ්මචරියකස්ස වුත්තං ‘‘ආභිසමාචාරිකවත්තං ආදිං කත්වා’’ති.

2. පුච්ඡානුසන්ධිආදීසු අනන්තොගධත්තා ‘‘පාටිඑක්කො අනුසන්ධී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘භගවා කිරා’’තිආදි වුත්තං. උපසන්තකාරණන්ති උපසන්තභාවකාරණං. තඤ්හි අරියානංයෙව විසයො, තත්ථාපි ච බුද්ධානං එව අනවසෙසතො විසයොති ඉමමත්ථං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච දස්සෙතුං න හි ත්වන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඤාතත්ථචරියා කාකජාතකාදිවසෙන වෙදිතබ්බා, ලොකත්ථචරියා තංතංපාරමිපූරණවසෙන, බුද්ධත්ථචරියා මහාබොධිජාතකාදිවසෙන. අච්ඡරියං භො ගොතමාතිආදිනා කන්දරකෙන කතං පසාදපවෙදනං දස්සෙති.

යෙපි තෙතිආදිනා තෙන වුත්තමත්ථං පච්චනුභාසන්තෙන භගවතා සම්පටිච්ඡිතන්ති චරිතත්තා ආහ – ‘‘සන්ති හි කන්දරකාති අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධී’’ති ¶ . යො හි කන්දරකෙන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපසන්තභාවො කිත්තිතො, තං විභජිත්වා දස්සෙන්තොපි තෙන අපුච්ඡිතොයෙව අත්තනො අජ්ඣාසයෙන භගවා ‘‘සන්ති හී’’තිආදිනා දෙසනං ආරභි. තෙනාහ ‘‘භගවතො කිර එතදහොසී’’ ¶ තිආදි. කප්පෙත්වාති අඤ්ඤථා සන්තමෙව අත්තානං අඤ්ඤථා විධාය. පකප්පෙත්වාති සනිදස්සනවසෙන ගහෙත්වා. තෙනාහ ‘‘කුහකභාවෙනා’’තිආදි. පටිපදං පූරයමානාති කාමං අවිසෙසෙන සෙක්ඛා වුච්චන්ති, තෙ පන අධිගතමග්ගවසෙන ‘‘පූරයමානා’’ති න වත්තබ්බා කිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා. මග්ගො හි එකචිත්තක්ඛණිකොති ආහ ‘‘උපරිමග්ගස්ස විපස්සනාය උපසන්තා’’ති. ඉතො මුත්තාති මග්ගෙනාගතූපසමතො මුත්තා. කල්යාණපුථුජ්ජනෙ සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘චතූහි සතිපට්ඨානෙහි උපසන්තා’’ති.

සතතසීලාති අවිච්ඡින්නසීලා. සාතිසයො හි එතෙසං සීලස්ස අඛණ්ඩාදිභාවො. සුපරිසුද්ධසීලතාවසෙන සන්තතා වුත්ති එතෙසන්ති සන්තතවුත්තිනොති ආහ ‘‘තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. එවං සීලවුත්තිවසෙන ‘‘සන්තතවුත්තිනො’’ති පදස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි ජීවිතවුත්තිවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සන්තතජීවිකාවාති අත්ථො’’ති ආහ. සාසනස්ස ජීවිතවුත්ති සීලසන්නිස්සිතා එවාති ආහ ‘‘තස්මි’’න්තිආදි.

නිපයති විසොසෙති රාගාදිසංකිලෙසං, තතො වා අත්තානං නිපාතීති නිපකො, පඤ්ඤවා. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤවන්තො’’ති. පඤ්ඤාය ඨත්වා ජීවිකාකප්පනං නාම බුද්ධපටිකුට්ඨමිච්ඡාජීවං පහාය සම්මාජීවෙන ජීවනන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘යථා එකච්චො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.14) තංසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. මහාටී. 1.14) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. රථවිනීතපටිපදාදයො තෙසු තෙසු සුත්තෙසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. ඉතො අඤ්ඤත්ථ මහාගොපාලකසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.346 ආදයො) ලොකුත්තරසතිපට්ඨානා කථිතාති ආහ – ‘‘ඉධ පන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සතිපට්ඨානා කථිතා’’ති, සතිපට්ඨානසුත්තෙපි (දී. නි. 2.373-374; ම. නි. 1.106 ආදයො) වොමිස්සකාව කථිතාති. එත්තකෙනාති එත්තකාය දෙසනාය.

3. කාරකභාවන්ති ¶ පටිපත්තියං පටිපජ්ජනකභාවං. මයම්පි නාම ගිහී බහුකිච්චා සමානා කාලෙන කාලං සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා විහරාම, කිමඞ්ගං පන විවෙකවාසිනොති අත්තනො කාරකභාවං පවෙදෙන්තො එවං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උක්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො’’තිආදි. නානාරම්මණෙසු අපරාපරං උප්පජ්ජමානානං රාගාදිකිලෙසානං ඝනජටිතසඞ්ඛාතාකාරෙන පවත්ති කිලෙසගහනෙන ගහනතා, තෙනාහ ‘‘අන්තො ජටා බහි ජටා, ජටාය ජටිතා පජා’’ති (සං. නි. 1.23, 192). මනුස්සානං අජ්ඣාසයගහණෙන සාඨෙය්යම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කසටසාඨෙය්යෙසුපි එසෙව නයො’’ති. යථා සප්පිමධුඵාණිතාදීසු කචවරභාවො, ¶ සො කසටොති වුච්චති, එවං සන්තානෙ අපරිසුද්ධො සංකිලෙසභාවො කසටන්ති ආහ ‘‘අපරිසුද්ධට්ඨෙන කසටතා’’ති. අත්තනි අසන්තගුණසම්භාවනං කෙරාටියට්ඨො. ජානාතීති ‘‘ඉදං අහිතං න සෙවිතබ්බං, ඉදං හිතං සෙවිතබ්බ’’න්ති විචාරෙති දෙසෙති. විචාරණත්ථොපි හි හොති ජානාති-සද්දො යථා ‘‘ආයස්මා ජානාතී’’ති. සබ්බාපි…පෙ… අධිප්පෙතා ‘‘පසුපාලකා’’තිආදීසු විය. ඉධ අන්තර-සද්දො ‘‘විජ්ජන්තරිකායා’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) විය ඛණත්ථොති ආහ ‘‘යත්තකෙන ඛණෙනා’’ති. තෙනාති හත්ථිනා. තානීති සාඨෙය්යාදීනි.

අත්ථතො කායචිත්තුජුකතාපටිපක්ඛභූතාව ලොභසහගතචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තිආකාරවිසෙසාති තානි පවත්තිආකාරෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යස්සාති පාණභූතස්ස අස්සස්ස වා හත්ථිනො වා. ඨස්සාමීති තත්ථෙව සප්පටිභයෙ ඨානෙ ගන්ත්වා ඨස්සාමීති න හොති. ඉමස්ස සාඨෙය්යතාය පාකටකරණං වඤ්චනාධිප්පායභාවතො. තථා හි චතූසු ඨානෙසු ‘‘වඤ්චෙත්වා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, නිගුහන්තො පන තත්ථෙව ගන්ත්වා තිට්ඨෙය්ය. එස නයො සෙසෙසුපි. පටිමග්ගං ආරොහිතුකාමස්සාති ආගතමග්ගමෙව නිවත්තිත්වා ගන්තුකාමස්ස. ලෙණ්ඩවිස්සජ්ජනාදීසු කාලන්තරාපෙක්ඛාභාවං ‘‘තථා’’ති ඉමිනා උපසංහරති.

අන්තොජාතකාති අත්තනො දාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතා. ධනක්කීතාති ධනං දත්වා දාසභාවෙන ගහිතා. කරමරානීතාති දාසභාවෙන කරමරග්ගාහගහිතා. දාසබ්යන්ති දාසභාවං. පෙස්සාති අදාසා එව හුත්වා වෙය්යාවච්චකරා. ඉමං විස්සජ්ජෙත්වාති ඉමං අත්තනො හත්ථගතං විස්සජ්ජෙත්වා. ඉමං ¶ ගණ්හන්තාති ඉමං තස්ස හත්ථගතං ගණ්හන්තා. සම්මුඛතො අඤ්ඤථා පරම්මුඛකාලෙ කායවාචාසමුදාචාරදස්සනෙනෙව චිත්තස්ස නෙසං අඤ්ඤථා ඨිතභාවො නිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

4. අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධීති එත්ථාපි අනන්තරෙ වුත්තනයෙනෙව අනුසන්ධියොජනා වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි. චතුත්ථො හිතපටිපදං පටිපන්නොති යොජනා. පුග්ගලසීසෙන පුග්ගලපටිපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘පුග්ගලෙ පහායා’’ති ආහ. පටිපත්ති හි ඉධ පහාතබ්බා, න පුග්ගලා. යථා අස්සද්ධාදිපුග්ගලපරිවජ්ජනෙන සද්ධින්ද්රියාදිභාවනා ඉජ්ඣන්ති, එවං මිච්ඡාපටිපන්නපුග්ගලපරිවජ්ජනෙන මිච්ඡාපටිපදා වජ්ජිතබ්බාති ආහ – ‘‘පුරිමෙ තයො පුග්ගලෙ පහායා’’ති. චතුත්ථපුග්ගලස්සාති ඉමස්මිං චතුක්කෙ වුත්තචතුත්ථපුග්ගලස්ස හිතපටිපත්තියංයෙව පටිපාදෙමි පවත්තෙමීති දස්සෙන්තො. සන්තාති සමං විනාසං නිරොධං පත්තාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘නිරුද්ධා සන්තාති වුත්තා’’ති. පුන සන්තාති භාවනාවසෙන කිලෙසපරිළාහවිගමතො සන්තාති ¶ අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘නිබ්බුතා’’ති. සන්තාති ආනෙත්වා යොජනා. සන්තො හවෙති එත්ථ සමභාවකරෙන සාධුභාවස්ස විසෙසපච්චයභූතෙන පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා අරියා ‘‘සන්තො’’ති වුත්තාති ආහ – ‘‘සන්තො හවෙ…පෙ… පණ්ඩිතා’’ති.

ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා (අ. නි. ටී. 2.4.198) අත්තභාවො, ඉධ පන යො පරො න හොති, සො අත්තා, තං අත්තානං. පරන්ති අත්තතො අඤ්ඤං. ඡාතං වුච්චති තණ්හා ජිඝච්ඡාහෙතුතාය. අන්තො තාපනකිලෙසානන්ති අත්තනො සන්තානෙ අත්තපරිළාහජනනසන්තප්පනකිලෙසානං. චිත්තං ආරාධෙතීති චිත්තං පසාදෙති, සම්පහංසෙතීති අත්ථො. යස්මා පන තථාභූතො චිත්තං සම්පාදෙන්තො අජ්ඣාසයං ගණ්හන්තො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘චිත්තං සම්පාදෙතී’’තිආදි.

5. දුක්ඛං පටික්කූලං ජෙගුච්ඡං එතස්සාති දුක්ඛපටික්කූලො තං දුක්ඛපටික්කූලං. විසෙසනවිසෙසිතබ්බතා හි කාමචාරා. අට්ඨකථායං පන දුක්ඛස්ස විසෙසිතබ්බතං සන්ධාය බාහිරත්ථසමාසං අනාදියිත්වා ‘‘දුක්ඛස්ස පටික්කූල’’න්ති අත්ථො වුත්තො. යෙන හි භාගෙන පුරිසස්ස දුක්ඛං පටික්කූලං, තෙන දුක්ඛස්ස පුරිසොපීති. තෙනාහ – ‘‘පච්චනීකසණ්ඨිත’’න්ති.

6. චතූහි ¶ කාරණෙහීති ධාතුකුසලතාදීහි චතූහි කාරණෙහි. කම්මං කරොතීති යොගකම්මං කරොති. යස්මා සම්බුද්ධා පරෙසං මග්ගඵලාධිගමාය උස්සාහජාතා, තත්ථ නිරන්තරං යුත්තප්පයුත්තා එව හොන්ති, තෙ පටිච්ච තෙසං අන්තරායො න හොතියෙවාති ආහ ‘‘න පන බුද්ධෙ පටිච්චා’’ති. කිරියපරිහානියා දෙසකස්ස තස්සෙව වා පුග්ගලස්ස තජ්ජපයොගාභාවතො. ‘‘දෙසකස්ස වා’’ති ඉදං සාවකානං වසෙන දට්ඨබ්බං. මහතා අත්ථෙනාති එත්ථ අත්ථ-සද්දො ආනිසංසපරියායොති ආහ ‘‘ද්වීහි ආනිසංසෙහී’’ති. පසාදං පටිලභති ‘‘අරහන්තො’’තිආදිනා සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා සුතත්තා. අභිනවො නයො උදපාදි සන්තතසීලතාදිවසෙන අනත්තන්තපතාදිවසෙන, සොපි තං සුත්වා දාසාදීසු සවිසෙසං ලජ්ජී දයාපන්නො හිතානුකම්පී හුත්වා සෙක්ඛපටිපදං සීලං සාධෙන්තො අනුක්කමෙන සතිපට්ඨානභාවනං පරිබ්රූහෙති. තෙනාහ භගවා ‘‘මහතා අත්ථෙන සංයුත්තො’’ති.

8. පරෙසං හනනඝාතනාදිනා රොදාපනතො ලුද්දො, තථා විඝාතකභාවෙන කායචිත්තානං විදාරණතො දාරුණො, විරුද්ධවාදතාය කක්ඛළො, බන්ධනාගාරෙ නියුත්තො බන්ධනාගාරිකො.

9. ඛත්තියාභිසෙකෙනාති ¶ ඛත්තියානං කත්තබ්බඅභිසෙකෙන. සන්ථාගාරන්ති සන්ථාරවසෙන කතං අගාරං යඤ්ඤාවාටං. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිමයෙන තෙලෙන, යමකස්නෙහෙන හි තදා කායං අබ්භඤ්ජති. වච්ඡභාවං තරිත්වා ඨිතො වච්ඡතරො. පරික්ඛෙපකරණත්ථායාති වනමාලාහි සද්ධිං දබ්භෙහි වෙදියා පරික්ඛෙපනත්ථාය. යඤ්ඤභූමියන්ති අවසෙසයඤ්ඤට්ඨානෙ. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කන්දරකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. අට්ඨකනාගරසුත්තවණ්ණනා

17. අවිදූරෙති ¶ ¶ ඉමිනා පාළියං ‘‘වෙසාලිය’’න්ති ඉදං සමීපෙ භුම්මවචනන්ති දස්සෙති. සාරප්පත්තකුලගණනායාති (අ. නි. ටී. 3.11.16) මහාසාරමහප්පත්තකුලගණනාය. දසමෙ ඨානෙති අඤ්ඤෙ අඤ්ඤෙති දසගණනට්ඨානෙ. අට්ඨකනගරෙ ජාතො භවො අට්ඨකනාගරො. කුක්කුටාරාමොති පාටලිපුත්තෙ කුක්කුටාරාමො, න කොසම්බියං.

18. පකතත්ථනිද්දෙසො ත-සද්දොති තස්ස ‘‘භගවතා’’තිආදීහි පදෙහි සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තස්ස යෙන අභිසම්බුද්ධභාවෙන භගවා පකතො අධිගතො සුපාකටො ච, තං අභිසම්බුද්ධභාවං සද්ධිං ආගමනීයපටිපදාය අත්ථභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘යො සො…පෙ… අභිසම්බුද්ධො’’ති ආහ. සතිපි ඤාණදස්සන-සද්දානං ඉධ පඤ්ඤාවෙවචනභාවෙ තෙන තෙන විසෙසෙන තෙසං විසයවිසෙසෙ පවත්තිදස්සනත්ථං අසාධාරණඤාණවිසෙසවසෙන විජ්ජාත්තයවසෙන විජ්ජාඅභිඤ්ඤානාවරණඤාණවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤාණමංසචක්ඛුවසෙන පටිවෙධදෙසනාඤාණවසෙන ච තදත්ථං යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තෙසං තෙස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආසයානුසයං ජානතා ආසයානුසයඤාණෙන සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පස්සතා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණෙහි. පුබ්බෙනිවාසාදීහීති පුබ්බෙනිවාසාසවක්ඛයඤාණෙහි. පටිවෙධපඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතාති දෙසෙතබ්බධම්මානං දෙසෙතබ්බප්පකාරං බොධනෙය්යපුග්ගලානඤ්ච ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිභෙදං ධම්මදෙසනාපඤ්ඤාය යාථාවතො පස්සතා. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං, පඤ්චවිධමාරානං වා, සාසනස්ස වා පච්චත්ථිකානං අඤ්ඤතිත්ථියානං තෙසං පන හනනං පාටිහාරියෙහි අභිභවනං අප්පටිභානතාකරණං අජ්ඣුපෙක්ඛනමෙව වා, කෙසිවිනයසුත්තඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං.

තථා ඨානාට්ඨානාදිවිභාගං ජානතා යථාකම්මූපගසත්තෙ පස්සතා, සවාසනානං ආසවානං ඛීණත්තා අරහතා, අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යාදිතො අවිපරීතාවබොධතො සම්මාසම්බුද්ධෙන. අථ වා තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාය ජානතා, කායකම්මාදිවසෙන තිණ්ණං කම්මානං ඤාණානුපරිවත්තිතො නිසම්මකාරිතාය පස්සතා, දවාදීනං අභාවසාධිකාය ¶ පහානසම්පදාය අරහතා, ඡන්දාදීනං අහානිහෙතුභූතාය අක්ඛයපටිභානසාධිකාය සබ්බඤ්ඤුතාය සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එවං දසබලඅට්ඨාරසආවෙණිකබුද්ධධම්මවසෙනපි යොජනා කාතබ්බා.

19. අභිසඞ්ඛතන්ති ¶ අත්තනො පච්චයෙහි අභිසම්මුඛභාවෙන සමෙච්ච සම්භූය්ය කතං, ස්වස්ස කතභාවො උප්පාදනෙන වෙදිතබ්බො, න උප්පන්නස්ස පටිසඞ්ඛරණෙනාති ආහ ‘‘උප්පාදිත’’න්ති. තෙ චස්ස පච්චයා චෙතනාපධානාති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙතයිත’’න්ති වුත්තන්ති ‘‘චෙතයිතං පකප්පිත’’න්ති අත්ථමාහ. අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙතයිතන්ති ච ඣානස්ස පාතුභාවදස්සනමුඛෙන විද්ධංසනභාවං උල්ලිඞ්ගෙති යඤ්හි අහුත්වා සම්භවති, තං හුත්වා පටිවෙති. තෙනාහ පාළියං ‘අභිසඞ්ඛත’න්තිආදි. සමථවිපස්සනාධම්මෙ ඨිතොති සමථධම්මෙ ඨිතත්තා සමාහිතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදයො පජහන්තො අනුක්කමෙන තං අනුලොමඤාණං පාපෙතා හුත්වා විපස්සනාධම්මෙ ඨිතො. සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතෙසු ධම්මෙසු රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, නන්දනට්ඨෙන නන්දීති. තත්ථ සුඛුමා අපෙක්ඛා වුත්තා, යා ‘‘නිකන්තී’’ති වුච්චති.

එවං සන්තෙති එවං යථාරුතවසෙන ච ඉමස්ස සුත්තපදස්ස අත්ථෙ ගහෙතබ්බෙ සති. සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගො කත්තබ්බොති අනාගාමිඵලං නිබ්බත්තෙත්වා තදත්ථාය සමථවිපස්සනාපි අනිබ්බත්තෙත්වා කෙවලං තත්ථ ඡන්දරාගො කත්තබ්බො භවිස්සති. කස්මා? තෙසු සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතෙසු ධම්මෙසු ඡන්දරාගමත්තෙන අනාගාමිනා ලද්ධබ්බස්ස අලද්ධානාගාමිඵලෙන ලද්ධබ්බත්තා තථා සති තෙන අනාගාමිඵලම්පි ලද්ධබ්බමෙව නාම හොති. තෙනාහ – ‘‘අනාගාමිඵලං පටිවිද්ධං භවිස්සතී’’ති. සභාවතො රසිතබ්බත්තා අවිපරීතො අත්ථො එව අත්ථරසො. අඤ්ඤාපි කාචි සුගතියොති විනිපාතිකෙ සන්ධායාහ. අඤ්ඤාපි කාචි දුග්ගතියොති අසුරකායමාහ.

සමථධුරමෙව ධුරං සමථයානිකස්ස වසෙන දෙසනාය ආගතත්තා. මහාමාලුක්යොවාදෙ ‘‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති පාදකජ්ඣානං කත්වා ‘‘සො යදෙව තත්ථ හොති රූපගතං වෙදනාගත’’න්තිආදිනා විපස්සනං විත්ථාරෙත්වා ‘‘සො තත්ථ ඨිතො ආසවානං ඛයං ¶ පාපුණාතී’’ති (ම. නි. 2.133) ආගතත්තා ‘‘මහාමාලුක්යොවාදෙ විපස්සනාව ධුර’’න්ති ආහ. මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.373 ආදයො; ම. නි. 1.106 ආදයො) සබ්බත්ථකමෙව තික්ඛතරාය විපස්සනාය ආගතත්තා වුත්තං ‘‘විපස්සනුත්තරං කථිත’’න්ති. කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153-154) ආනාපානජ්ඣානාදිවසෙන සවිසෙසං සමථවිපස්සනාය ආගතත්තා වුත්තං ‘‘සමථුත්තරං කථිත’’න්ති.

අප්පං යාචිතෙන බහුං දෙන්තෙන උළාරපුරිසෙන විය එකං ධම්මං පුච්ඡිතෙන ‘‘අයම්පි එකධම්මො’’ති ¶ කථිතත්තා එකාදසපි ධම්මා පුච්ඡාවසෙන එකධම්මො නාම ජාතො පච්චෙකං වාක්යපරිසමාපනඤායෙන. එකවීසති පබ්බානි තෙහි බොධියමානාය පටිපදාය එකරූපත්තා පටිපදාවසෙන එකධම්මො නාම ජාතොති. ඉධ ඉමස්මිං අට්ඨකනාගරසුත්තෙ. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධම්මානං සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තතාය තත්ථ සාවකානං දුක්කරන්ති න චතුත්ථාරුප්පවසෙනෙත්ථ දෙසනා ආගතාති චතුන්නං බ්රහ්මවිහාරානං, හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං ආරුප්පානඤ්ච වසෙන එකාදස. පුච්ඡාවසෙනාති ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ ආනන්ද, තෙන…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධෙන එකධම්මො අක්ඛාතො’’ති (ම. නි. 2.18) එවං පවත්තපුච්ඡාවසෙන. අමතුප්පත්තියත්ථෙනාති අමතභාවස්ස උප්පත්තිහෙතුතාය, සබ්බානිපි කම්මට්ඨානානි එකරසම්පි අමතාධිගමපටිපත්තියාති අත්ථො, එවමෙත්ථ අග්ගඵලභූමි අනාගාමිඵලභූමීති ද්වෙව භූමියො සරූපතො ආගතා, නානන්තරියතාය පන හෙට්ඨිමාපි ද්වෙ භූමියො අත්ථතො ආගතා එවාති දට්ඨබ්බා.

21. පඤ්ච සතානි අග්ඝො එතස්සාති පඤ්චසතං. සෙසං උත්තානමෙව.

අට්ඨකනාගරසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. සෙඛසුත්තවණ්ණනා

22. සන්ථාගාරන්ති ¶ අත්ථානුසාසනාගාරං. තෙනාහ – ‘‘උය්යොගකාලාදීසූ’’තිආදි. ආදි-සද්දෙන මඞ්ගලමහාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සන්ථම්භන්තීති විස්සමන්ති, පරිස්සමං විනොදෙන්තීති අත්ථො. සහාති සන්නිවෙසවසෙන ¶ එකජ්ඣං. සහ අත්ථානුසාසනං අගාරන්ති එතස්මිං අත්ථෙ ත්ථ-කාරස්ස න්ථ-කාරං කත්වා සන්ථාගාරන්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සන්ථරන්තීති සම්මන්තනවසෙන තිට්ඨන්ති.

තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආගතමෙව භවිස්සතීති බුද්ධවචනස්ස ආගමනසීසෙන අරියඵලධම්මානම්පි ආගමනං වුත්තමෙව, තියාමරත්තිං තත්ථ වසන්තානං ඵලසමාපත්තිවළඤ්ජනං හොතීති. තස්මිඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝෙ කල්යාණපුථුජ්ජනා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙන්තා හොන්තීති චෙ? අරියමග්ගධම්මානං තත්ථ ආගමනං හොතියෙව.

අල්ලගොමයෙනාති අච්ඡෙන අල්ලගොමයරසෙන. ඔපුඤ්ඡාපෙත්වාති විලිම්පිත්වා. චතුජ්ජාතියගන්ධෙහීති තගරකුඞ්කුමයවනපුප්ඵතමාලපත්තානි පිසිත්වා කතගන්ධෙහි නානාවණ්ණෙති නීලාදිවසෙන නානාවණ්ණෙ, න භිත්තිවිසෙසවසෙන. භිත්තිවිසෙසවසෙන පන නානාසණ්ඨානරූපමෙව. මහාපිට්ඨිකකොජවකෙති හත්ථිපිට්ඨීසු අත්ථරිතබ්බතාය මහාපිට්ඨිකාති ලද්ධසමඤ්ඤෙ කොජවෙති වදන්ති. කුත්තකෙ පන සන්ධායෙතං වුත්තං හත්ථත්ථරණා හත්ථිරූපවිචිත්තා. අස්සත්ථරකසීහත්ථරකාදයොපි අස්සසීහරූපාදිවිචිත්තා එව අත්ථරකා, චිත්තත්ථරකං නානාරූපෙහි චෙව නානාවිධමාලාකම්මාදීහි ච විචිත්තං අත්ථරකං.

උපධානන්ති අපස්සයනං උපදහිත්වාති අපස්සයයොග්ගභාවෙන ඨපෙත්වා ගන්ධෙහි කතමාලා ගන්ධදාමං, තමාලපත්තාදීහි කතං පත්තදාමං. ආදි-සද්දෙන හිඞ්ගුලතක්කොලජාතිඵලජාතිපුප්ඵාදීහි කතදාමං සඞ්ගණ්හාති. පල්ලඞ්කාකාරෙන කතපීඨං පල්ලඞ්කපීඨං, තීසු පස්සෙසු, එකපස්සෙ එව වා සඋපස්සයං අපස්සයපීඨං, අනපස්සයං මුණ්ඩපීඨං යොජනාවට්ටෙති යොජනපරික්ඛෙපෙ.

සංවිධායාති අන්තරවාසකස්ස කොණපදෙසඤ්ච ඉතරපදෙසඤ්ච සමං කත්වා විධාය. තෙනාහ – ‘‘කත්තරියා පදුමං කන්තන්තො වියා’’ති තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තොති එත්ථ ච යස්මා බුද්ධානං රූපසම්පදා විය ආකප්පසම්පදාපි පරමුක්කංසගතා, තස්මා තදා භගවා එවං සොභතීති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘සුවණ්ණපාමඞ්ගෙනා’’තිආදිමාහ, තත්ථ අසමෙන බුද්ධවෙසෙනාතිආදිනා ¶ තදා භගවා බුද්ධානුභාවස්ස නිගුහණෙ කාරණාභාවතො තත්ථ සන්නිපතිතදෙවමනුස්සනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීනං පසාදජනනත්ථං අත්තනො සභාවපකතිකිරියායෙව කපිලවත්ථුං පාවිසීති දස්සෙති. බුද්ධානං කායප්පභා නාම පකතියා අසීතිහත්ථමත්තමෙව පදෙසං ඵරතීති ආහ – ‘‘අසීතිහත්ථට්ඨානං අග්ගහෙසී’’ති නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරානං වසෙන ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො.

සබ්බපාලිඵුල්ලොති මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගා ඵුල්ලො විකසිතො. පටිපාටියා ඨපිතානන්තිආදි පරිකප්පූපමා. යථා තං…පෙ… අලඞ්කතං අඤ්ඤො විරොචති, එවං විරොචිත්ථ, සමතිංසාය පාරමිතාහි අභිසඞ්ඛතත්තා එවං විරොචිත්ථාති වුත්තං හොති. පඤ්චවීසතියා නදීනන්ති ගඞ්ගාදීනං චන්දභාගාපරියොසානානං පඤ්චවීසතියා මහානදීනං. සම්භිජ්ජාති සම්භෙදං මිස්සීභාවං පත්වා මුඛද්වාරෙති සමුද්දං පවිට්ඨට්ඨානෙ.

දෙවමනුස්සනාගසුපණ්ණගන්ධබ්බයක්ඛාදීනං අක්ඛීනීති චෙතං පරිකප්පනවසෙන වුත්තං. සහස්සෙනාති පදසහස්සෙන, භාණවාරප්පමාණෙන ගන්ථෙනාති අත්ථො.

කම්පයන්තො වසුන්ධරන්ති අත්තනො ගුණවිසෙසෙහි පථවීකම්පං උප්පාදෙන්තො, එවංභූතොපි අහෙඨයන්තො පාණානි. සබ්බදක්ඛිණත්තා බුද්ධානං දක්ඛිණං පඨමං පාදං උද්ධරන්තො. සමං සම්ඵුසතෙ භූමිං සුප්පතිට්ඨිතපාදතාය. යදිපි භූමිං සමං ඵුසති, රජසානුපලිප්පති සුඛුමත්තා ඡවියා. නින්නට්ඨානං උන්නමතීතිආදි බුද්ධානං සුප්පතිට්ඨිතපාදසඞ්ඛාතස්ස මහාපුරිසලක්ඛණපටිලාභස්ස නිස්සන්දඵලං. නාතිදූරෙ උද්ධරතීති අතිදූරෙ ඨපෙතුං න උද්ධරති. නච්චාසන්නෙ ච නික්ඛිපන්ති අච්චාසන්නෙ ච ඨානෙ අනික්ඛිපන්තො නිය්යාති. හාසයන්තො සදෙවකෙ ලොකෙ තොසයන්තො. චතූහි පාදෙහි චරතීති චතුචාරී.

බුද්ධානුභාවස්ස පකාසනවසෙන ගතත්තා වණ්ණකාලො නාම කිරෙස. සරීරවණ්ණෙ වා ගුණවණ්ණෙ වා කථියමානෙ දුක්කථිතන්ති න වත්තබ්බං. කස්මා? අපරිමාණවණ්ණා හි බුද්ධා භගවන්තො, බුද්ධගුණසංවණ්ණනා ජානන්තස්ස යථාධම්මසංවණ්ණනංයෙව අනුපවිසතීති.

දුකූලචුම්බටකෙනාති ¶ ගන්ථිත්වා ගහිතදුකූලවත්ථෙන, නාගවික්කන්තචරණොති හත්ථිනාගසදිසපදනික්ඛෙපො. සතපුඤ්ඤලක්ඛණොති අනෙකසතපුඤ්ඤනිම්මිතමහාපුරිසලක්ඛණො මණිවෙරොචනො යථාති අතිවිය විරොචමානො මණි විය වෙරොචනො නාම එකො මණිවිසෙසොති කෙචි මහාසාලොවාති ¶ මහන්තො සාලරුක්ඛො විය, කොවිළාරාදිමහාරුක්ඛො විය වා පදුමො කොකනදො යථාති කොකනදසඞ්ඛාතං මහාපදුමං විය, විකසමානපදුමං විය වා.

ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො වියාතිආදි තස්සා පකිණ්ණකකථාය අඤ්ඤෙසං දුක්කරභාවදස්සනඤ්චෙව සුණන්තානං අච්චන්තසුඛාවහභාවදස්සනඤ්ච පථවීජං ආකඩ්ඪෙන්තො වියාති නාළියන්තං යොජෙත්වා මහාපථවියා හෙට්ඨිමතලෙ පප්පටකොජං උද්ධංමුඛං කත්වා ආකඩ්ඪෙන්තො විය යොජනිකන්ති යොජනප්පමාණං මධුභණ්ඩන්ති මධුපටලං.

මහන්තන්ති උළාරං. සබ්බදානං දින්නමෙව හොතීති සබ්බමෙව පච්චයජාතං ආවාසදායකෙන දින්නමෙව හොති. තථාහි ද්වෙ තයො ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා ආගතස්සපි ඡායූදකසම්පන්නං ආරාමං පවිසිත්වා න්හායිත්වා පටිස්සයෙ මුහුත්තං නිපජ්ජිත්වා උට්ඨාය නිසින්නස්ස කායෙ බලං ආහරිත්වා පක්ඛිත්තං විය හොති. බහි විචරන්තස්ස ච කායෙ වණ්ණධාතු වාතාතපෙහි කිලමති, පටිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය මුහුත්තං නිසින්නස්ස විසභාගසන්තති වූපසම්මති, සභාගසන්තති පතිට්ඨාති, වණ්ණධාතු ආහරිත්වා පක්ඛිත්තා විය හොති, බහි විචරන්තස්ස ච පාදෙ කණ්ටකො විජ්ඣති, ඛාණු පහරති, සරීසපාදිපරිස්සයො චෙව චොරභයඤ්ච උප්පජ්ජති, පටිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිපන්නස්ස පන සබ්බෙ පරිස්සයා න හොන්ති, අජ්ඣයන්තස්ස ධම්මපීතිසුඛං, කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තස්ස උපසමසුඛං උප්පජ්ජති බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො, බහි විචරන්තස්ස ච කායෙ සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි ඵන්දන්ති, සෙනාසනං පවිසනක්ඛණෙ මඤ්චපීඨාදීනි න පඤ්ඤායන්ති, මුහුත්තං නිසින්නස්ස පන අක්ඛිපසාදො ආහරිත්වා පක්ඛිත්තො විය හොති, ද්වාරවාතපානමඤ්චපීඨාදීනි පඤ්ඤායන්ති, එතස්මිම්පි ච ආවාසෙ වසන්තං දිස්වා මනුස්සා චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ආවාසදානස්මිං දින්නෙ සබ්බං දානං දින්නමෙව හොතී’’ති. භූමට්ඨක…පෙ… න සක්කාති අයමත්ථො මහාසුදස්සනවත්ථුනා (දී. නි. 2.241 ආදයො) දීපෙතබ්බො.

සීතන්ති ¶ (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.295; සං. නි. ටී. 2.4.243) අජ්ඣත්තධාතුක්ඛොභවසෙන වා බහිද්ධඋතුවිපරිණාමවසෙන වා උප්පජ්ජනකසීතං. උණ්හන්ති අග්ගිසන්තාපං. තස්ස පන දවදාහාදීසු සම්භවො දට්ඨබ්බො. පටිහන්තීති පටිබාහති. යථා තදුභයවසෙන කායචිත්තානං බාධනානි න හොන්ති, එවං කරොති. සීතුණ්හබ්භාහතෙ හි සරීරෙ වික්ඛිත්තචිත්තො භික්ඛු යොනිසො පදහිතුං න සක්කොති. වාළමිගානීති සීහබ්යග්ඝාදිවාළමිගෙ. ගුත්තසෙනාසනඤ්හි පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිසින්නස්ස තෙ පරිස්සයා න හොන්ති ¶ . සරීසපෙති යෙ කෙචි සරන්තා ගච්ඡන්තෙ දීඝජාතිකෙ. මකසෙති නිදස්සනමෙතං, ඩංසාදීනං එතෙනෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සිසිරෙති සීතකාලවසෙන සත්තාහවද්දලිකාදිවසෙන ච උප්පන්නෙ සිසිරසම්ඵස්සෙ. වුට්ඨියොති යදා තදා උප්පන්නා වස්සවුට්ඨියො පටිහනතීති යොජනා.

වාතාතපො ඝොරොති රුක්ඛගච්ඡාදීනං උම්මූලභඤ්ජනවසෙන පවත්තියා ඝොරො සරජඅරජාදිභෙදො වාතො චෙව ගිම්හපරිළාහසමයෙසු උප්පත්තියා ඝොරො සූරියාතපො ච. පටිහඤ්ඤතීති පටිබාහීයති. ලෙණත්ථන්ති නානාරම්මණතො චිත්තං නිවත්තෙත්වා පටිසල්ලානාරාමත්ථං. සුඛත්ථන්ති වුත්තපරිස්සයාභාවෙන ඵාසුවිහාරත්ථං. ඣායිතුන්ති අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු යත්ථ කත්ථචි චිත්තං උපනිජ්ඣායිතුං. විපස්සිතුන්ති අනිච්චාදිතො සබ්බසඞ්ඛාරෙ සම්මසිතුං.

විහාරෙති පටිස්සයෙ. කාරයෙති කාරාපෙය්ය. රම්මෙති මනොරමෙ නිවාසසුඛෙ. වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙති කාරෙත්වා පන එත්ථ විහාරෙසු බහුස්සුතෙ සීලවන්තෙ කල්යාණධම්මෙ නිවාසෙය්ය. තෙ නිවාසෙන්තො පන තෙසං බහුස්සුතානං යථා පච්චයෙහි කිලමථො න හොති, එවං අන්නඤ්ච පානඤ්ච වත්ථසෙනාසනානි ච දදෙය්ය උජුභූතෙසු අජ්ඣාසයසම්පන්නෙසු කම්මඵලානං රතනත්තයගුණානඤ්ච සද්දහනෙන විප්පසන්නෙන චෙතසා.

ඉදානි ගහට්ඨපබ්බජිතානං අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරතං දස්සෙතුං ‘‘තෙ තස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ තෙති බහුස්සුතා තස්සාති උපාසකස්ස. ධම්මං දෙසෙන්තීති සකලවට්ටදුක්ඛපනුදනං ධම්මං දෙසෙන්ති. යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤායාති සො පුග්ගලො යං සද්ධම්මං ඉමස්මිං සාසනෙ සම්මාපටිපජ්ජනෙන ජානිත්වා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අනාසවො හුත්වා පරිනිබ්බායති.

පූජාසක්කාරවසෙනෙව ¶ පඨමයාමො ඛෙපිතො, භගවතො දෙසනාය අප්පාවසෙසො මජ්ඣිමයාමො ගතොති පාළියං ‘‘බහුදෙව රත්ති’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අතිරෙකතරං දියඩ්ඪයාම’’න්ති. සන්දස්සෙසීති ආනිසංසං දස්සෙසි, ආවාසදානපටිසංයුත්තං ධම්මිං කථං සුත්වා තතො පරං, ‘‘මහාරාජ, ඉතිපි සීලං, ඉතිපි සමාධි, ඉතිපි පඤ්ඤා’’ති සීලාදිගුණෙ තෙසං සම්මා දස්සෙසි, හත්ථෙන ගහෙත්වා විය පච්චක්ඛතො පකාසෙසි. සමාදපෙසීති ‘‘එවං සීලං සමාදාතබ්බං, සීලෙ පතිට්ඨිතෙන එවං සමාධි, එවං පඤ්ඤා භාවෙතබ්බා’’ති යථා තෙ සීලාදිගුණෙ ආදියන්ති, තථා ගණ්හාපෙසි. සමුත්තෙජෙසීති යථා සමාදින්නං සීලං සුවිසුද්ධං හොති, සමථවිපස්සනා ච භාවියමානා යථා සුට්ඨු විසොධිතා උපරිවිසෙසාවහා හොන්ති, එවං චිත්තං සමුත්තෙජෙසි නිසාමනවසෙන වොදාපෙසි. සම්පහංසෙසීති යථානුසිට්ඨං ඨිතසීලාදිගුණෙහි සම්පති ලද්ධගුණානිසංසෙහි ¶ චෙව උපරි ලද්ධබ්බඵලවිසෙසෙහි ච උපරිචිත්තං සම්මා පහංසෙසි, ලද්ධස්සාසවසෙන සුට්ඨු තොසෙසි. එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සමුදායවචනොපි අසීතිමහාථෙර-සද්දො තදෙකදෙසෙපි නිරුළ්හොති ආහ ‘‘අසීතිමහාථෙරෙසු විජ්ජමානෙසූ’’ති. ආනන්දත්ථෙරොපි හි අන්තොගධො එවාති. සාකියමණ්ඩලෙති සාකියරාජසමූහෙ.

පටිපදාය නියුත්තත්තා පාටිපදො. තෙනාහ – ‘‘පටිපන්නකො’’ති. සික්ඛනසීලතාදිනා සෙඛො, ඔධිසො සමිතපාපතාය සමණො. සෙඛො පාටිපදො පටිපජ්ජනපුග්ගලාධිට්ඨානෙන පටිපදාදෙසනං නියමෙන්තො පටිපදාය පුග්ගලං නියමෙති නාමාති ‘‘පටිපදාය පුග්ගලං නියමෙත්වා දස්සෙතී’’ති. සෙඛප්පටිපදා සාසනෙ මඞ්ගලපටිපදා සම්මදෙව අසෙවිතබ්බපරිවජ්ජනෙන සෙවිතබ්බසමාදානෙන උක්කංසවත්ථූසු ච භාවතො අසෙඛධම්මපාරිපූරියා ආවහත්තා ච වඩ්ඪමානකපටිපදා. අකිලමන්තාව සල්ලක්ඛෙස්සන්තීති ඉදං තදා තෙසං අසෙඛභූමිඅධිගමාය අයොග්යතාය වුත්තං. අකිලමන්තාවාති ඉමිනා පටිසම්භිදාප්පත්තස්සපි අනධිගතමග්ගසඤ්ඤාපනා භාරියාති දස්සෙති. ඔසටාති අනුප්පවිට්ඨා. සකලං විනයපිටකං කථිතමෙව හොති තස්ස සීලකථාබාහුල්ලතො සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. තීහි පිටකෙහීති කරණත්ථෙ කරණවචනං. තෙන තංතංපිටකානං තස්සා තස්සා සික්ඛාය සාධකතමභාවං දස්සෙති.

පිට්ඨිවාතො ¶ උප්පජ්ජති උපාදින්නකසරීරස්ස තථාරූපත්තා සඞ්ඛාරානඤ්ච අනිච්චතාය දුක්ඛානුබන්ධත්තා. අකාරණං වා එතන්ති යෙනාධිප්පායෙන වුත්තං, තමෙව අධිප්පායං විවරිතුං ‘‘පහොතී’’තිආදි වුත්තං. චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුඤ්ජිතුකාමො අහොසි සක්යරාජූනං අජ්ඣාසයවසෙන. තථා හි වක්ඛති ‘‘සත්ථාපි තදෙව සන්ධාය තත්ථ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා නිපජ්ජීතී’’ති. යදි එවං ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායතී’’ති ඉදං කථන්ති ආහ ‘‘උපාදින්නකසරීරඤ්ච නාමා’’තිආදි.

23. ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන…පෙ… සම්පන්නො’’තිආදීසු (විභ. 511) සමන්නාගතත්ථො සම්පන්න-සද්දො, ඉධ පන පාරිපූරිඅත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘පරිපුණ්ණසීලොති අත්ථො’’ති වුත්තං. යො පන සම්පන්නසීලොයෙව, සො පරිපුණ්ණසීලො. පරිසුද්ධඤ්හි සීලං ‘‘පරිපුණ්ණ’’න්ති වුච්චති, න සබලං කම්මාසං වා. සුන්දරධම්මෙහීති සොභනධම්මෙහි. යස්මිං සන්තානෙ උප්පන්නා තස්ස සොභනභාවතො. තෙහි සප්පුරිසභාවසාධනතො සප්පුරිසානං ධම්මෙහි.

24. ඉමිනා ¶ එත්තකෙන ඨානෙනාති ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘අකසිරලාභී’’ති පදං ඉමිනා එත්තකෙන උද්දෙසපදෙන මාතිකං ඨපෙත්වා. පටිපාටියාති උද්දෙසපටිපාටියා. එවමාහාති ‘‘එවං කථඤ්ච, මහානාමා’’තිආදිනා ඉදානි වුච්චමානෙන දස්සිතාකාරෙන ආහ.

25. හිරීයතීති ලජ්ජීයති පීළීයති. යස්මා හිරී පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණා, තස්මා ‘‘ජිගුච්ඡතීති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඔත්තප්පතීති උත්තප්පති. පාපුත්රාසලක්ඛණඤ්හි ඔත්තප්පං. පග්ගහිතවීරියොති සඞ්කොචං අනාපන්නවීරියො. තෙනාහ ‘‘අනොසක්කිතමානසො’’ති. පහානත්ථායාති සමුච්ඡින්දනත්ථාය. කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදා නාම අධිගමො එවාති ආහ ‘‘පටිලාභත්ථායා’’ති. සතිනෙපක්කෙනාති සතියා නෙපක්කෙන තික්ඛවිසදසූරභාවෙන. අට්ඨකථායං පන නෙපක්කං නාම පඤ්ඤාති අධිප්පායෙන ‘‘සතියා ච නිපකභාවෙන චා’’ති අත්ථො වුත්තො, එවං සති අඤ්ඤො නිද්දිට්ඨො නාම හොති. සතිමාති ච ඉමිනාව විසෙසා සති ගහිතා, පරතො ‘‘චිරකතම්පි ¶ චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතා’’ති සතිකිච්චමෙව නිද්දිට්ඨං, න පඤ්ඤාකිච්චං, තස්මා සතිනෙපක්කෙනාති සතියා නෙපක්කභාවෙනාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තෙනෙව හි පච්චයවිසෙසවසෙන අඤ්ඤධම්මනිරපෙක්ඛො සතියා බලවභාවො. තථා හි ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි අජ්ඣයනසම්මසනානි සම්භවන්ති.

චෙතියඞ්ගණවත්තාදීති ආදි-සද්දෙන බොධියඞ්ගණවත්තාදීනි සඞ්ගණ්හාති. අසීතිමහාවත්තපටිපත්තිපූරණන්ති එත්ථ අසීතිවත්තපටිපත්තිපූරණං මහාවත්තපටිපත්තිපූරණන්ති වත්තපටිපත්තිපූරණ-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තත්ථ මහාවත්තානි (විභ. මූලටී. 406) නාම වත්තඛන්ධකෙ (චූළව. 356 ආදයො) වුත්තානි ආගන්තුකවත්තං ආවාසිකං ගමිකං අනුමොදනං භත්තග්ගං පිණ්ඩචාරිකං ආරඤ්ඤිකං සෙනාසනං ජන්තාඝරං වච්චකුටි උපජ්ඣායං සද්ධිවිහාරිකං ආචරියං අන්තෙවාසිකවත්තන්ති චුද්දස. තතො අඤ්ඤානි පන කදාචි තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙ පාරිවාසිකාදිකාලෙ ච චරිතබ්බානි අසීති ඛුද්දකවත්තානි සබ්බාසු අවත්ථාසු න චරිතබ්බානි, තස්මා මහාවත්තෙසු, අග්ගහිතානි. තත්ථ ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං…පෙ… න ඡමායං චඞ්කමන්තෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 81) වුත්තානි පකභත්තෙ චරිතබ්බවත්තාවසානානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං මූලායපටිකස්සනාරහෙන මානත්තාරහෙන මානත්තචාරිකෙන අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්තබ්බ’’න්තිආදීනි (චූළව. 82) පකතත්තෙ චරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං විසුං අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු ¶ චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතබ්බානි පඤ්චාති එකසත්තතිවත්තානි, උක්ඛෙපනියකම්මකතවත්තෙසු වත්තපඤ්ඤාපනවසෙන වුත්තං – ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං…පෙ… න්හානෙ පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 51) ඉදං අභිවාදනාදීනං අසාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසිතබ්බො’’තිආදීනි ච දසාති එවමෙතානි ද්වාසීති. එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මාදිවත්තානි කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාසීති, එවං අප්පකං පන ඌනමධිකං වා ගණනුපගං න හොතීති ඉධ ‘‘අසීති’’ච්චෙව වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථාපදෙසෙ ‘‘ද්වාසීති ඛන්ධකවත්තානී’’ති වුච්චති.

සක්කච්චං ¶ උද්දිසනං සක්කච්චං උද්දිසාපනන්ති පච්චෙකං සක්කච්චං-සද්දො යොජෙතබ්බො. උද්දිසනං උද්දෙසග්ගහණං. ධම්මොසාරණං ධම්මස්ස උච්චාරණං. ධම්මදෙසනා –

‘‘ආදිම්හි සීලං දෙසෙය්ය, මජ්ඣෙ ඣානං විපස්සනං;

පරියොසානෙ ච නිබ්බානං, එසා කථිකසණ්ඨිතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190; සං. නි. අට්ඨ. 3.4.246) –

එවං කථිතලක්ඛණා ධම්මකථා. උපගන්ත්වා නිසින්නස්ස යස්ස කස්සචි ගහට්ඨස්ස පබ්බජිතස්ස වා තඞ්ඛණානුරූපා ධම්මී කථා උපනිසින්නකථා. භත්තානුමොදනකථා අනුමොදනියා. සරිතාති එත්ථ න කෙවලං චිරකතචිරභාසිතානං සරණමනුස්සරණමත්තං අධිප්පෙතං, අථ ඛො තථාපවත්තරූපාරූපධම්මානං පරිග්ගහමුඛෙන පවත්තවිපස්සනාචාරෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනන්ති දස්සෙතුං ‘‘තස්මිං කායෙන චිරකතෙ’’තිආදි වුත්තං. සකිම්පි සරණෙනාති එකවාරං සරණෙන. පුනප්පුනං සරණෙනාති අනු අනු සරණෙන. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගම්පි විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොසග්ගපරිණාමිඤ්ච කත්වා සරන්තො තත්ථ තත්ථ ජවනවාරෙ සරණජවනවාරෙ පරිත්තජවනවසෙන අනුස්සරිතාති වෙදිතබ්බා.

ගතිඅත්ථා ධාතුසද්දා බුද්ධිඅත්ථා හොන්තීති ආහ – ‘‘උදයඤ්ච වයඤ්ච පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථායා’’ති. මිස්සකනයෙනායං දෙසනා ආගතාති ආහ – ‘‘වික්ඛම්භනවසෙන ච සමුච්ඡෙදවසෙන චා’’ති. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාපඤ්ඤාය චෙවා’’තිආදි. විපස්සනාපඤ්ඤාය නිබ්බෙධිකපරියායතො. සා ච ඛො පදෙසිකාති නිප්පදෙසිකං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘මග්ගපඤ්ඤාය පටිලාභසංවත්තනතො චා’’ති වුත්තං. දුක්ඛක්ඛයගාමිනිභාවෙපි එසෙව නයො. සම්මාති යාථාවතො. අකුප්පධම්මතාය ¶ හි මග්ගපඤ්ඤා ඛෙපිතඛෙපනාය න පුන කිච්චං අත්ථීති උපායෙන ඤායෙන යා පවත්ති සා එවාති ආහ – ‘‘හෙතුනා නයෙනා’’ති.

26. අධිකං චෙතො අභිචෙතො, මහග්ගතචිත්තං, තස්ස පන අධිකතා කාමච්ඡන්දාදිපටිපක්ඛවිගමෙන විසිට්ඨභාවප්පත්ති, තන්නිස්සිතානි ආභිචෙතසිකානි. තෙනාහ ‘‘අභිචිත්තං සෙට්ඨචිත්තං සිතාන’’න්ති. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඵාසුවිහාරභූතානං. තෙහි ¶ පන සමඞ්ගිතක්ඛණෙ යස්මා විවෙකජං පීතිසුඛං සමාධිජං පීතිසුඛං අපීතිජං සතිපාරිසුද්ධිඤාණසුඛඤ්ච පටිලභති වින්දති, තස්මා ආහ – ‘‘අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛපටිලාභහෙතූන’’න්ති. ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතාති ඉමිනා තෙසු ඣානෙසු සමාපජ්ජනවසීභාවමාහ, ‘‘නිකාමලාභී’’ති පන වචනතො ආවජ්ජනාධිට්ඨානා පච්චවෙක්ඛණවසියො ච වුත්තා එවාති වෙදිතබ්බා. නිදුක්ඛලාභීති ඉමිනා තෙසං ඣානානං සුඛපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤතං දස්සෙති, විපුලලාභීති ඉමිනා පගුණතං තප්පමාණදස්සිතභාවදීපනතො. තෙනාහ ‘‘පගුණභාවෙනා’’තිආදි. සමාපජ්ජිතුං සක්කොති සමාපජ්ජනවසීභාවතාය සාධිතත්තා. සමාධිපාරිපන්ථිකධම්මෙති වසීභාවස්ස පච්චනීකධම්මෙ. ඣානාධිගමස්ස පන පච්චනීකධම්මා පගෙව වික්ඛම්භිතා, අඤ්ඤථා ඣානාධිගමො එව න සියා. අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙතුං න සක්කොතීති කිච්ඡෙන වික්ඛම්භෙති විසොධෙති, කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදීහි කාමච්ඡන්දාදීනං අඤ්ඤෙසං සමාධිපාරිපන්ථිකානං දූරසමුස්සාරණං ඉධ වික්ඛම්භනං විසොධනන්ති වෙදිතබ්බං.

27. විපස්සනාහිතාය උපරූපරිවිසෙසාවහත්තා වඩ්ඪමානාය පුබ්බභාගසීලාදිපටිපදාය. සා එව පුබ්බභාගපටිපදා යථාභාවිතතාය අවස්සං භාවිනං විසෙසං පරිග්ගහිතත්තා අණ්ඩං වියාති අණ්ඩං, කිලෙසෙහි අදූසිතතාය අපූති අණ්ඩං එතස්සාති අපුච්චණ්ඩො, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඨිතපුග්ගලො, තස්ස භාවො අපුච්චණ්ඩතා. විපස්සනාදිඤාණප්පභෙදායාති පුබ්බෙනිවාසඤාණාදිඤාණපභෙදාය. තත්ථාති චෙතොඛිලසුත්තෙ (ම. නි. 1.185) ‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, එවං උස්සොළ්හිපන්නරසඞ්ගසමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අභිනිබ්බිදායා’’ති ආගතත්තා උස්සොළ්හිපන්නරසෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතභාවොති එවං යං ඔපම්මසංසන්දනං ආගතං, තං ඔපම්මසංසන්දනං ඉධ ඉමස්මිං සෙඛසුත්තෙ යොජෙත්වා වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

28. මහග්ගතාදිභාවෙන හෙට්ඨිමානං ඣානානං අනුරූපම්පි අත්තනො විසෙසෙන තෙ උත්තරිත්වා අතික්කමිත්වාන ඨිතන්ති අනුත්තරං, තෙනාහ – ‘‘පඨමාදිජ්ඣානෙහි අසදිසං උත්තම’’න්ති. දුතියාදීසුපි ¶ අභිනිබ්භිදාසු. පුබ්බෙනිවාසඤාණං උප්පජ්ජමානං යථා අත්තනො විසයපටිච්ඡාදකං කිලෙසන්ධකාරං විධමන්තමෙව ¶ උප්පජ්ජති, එවං අත්තනො විසයෙ කඤ්චි විසෙසං කරොන්තමෙව උප්පජ්ජතීති ආහ – ‘‘පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන පඨමං ජායතී’’ති, සෙසඤාණද්වයෙපි එසෙව නයො.

29. චරණස්මින්ති පච්චත්තෙ භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘චරණං නාම හොතීති අත්ථො’’ති. තෙනාති කරණත්ථෙ කරණවචනං අගතපුබ්බදිසාගමනෙ තෙසං සාධකතමභාවතො.

අට්ඨ ඤාණානීති ඉධ ආගතානි ච අනාගතානි ච අම්බට්ඨසුත්තාදීසු (දී. නි. 1.254 ආදයො) ආගතානි ගහෙත්වා වදති. විනිවිජ්ඣිත්වාති පුබ්බෙනිවාසපටිච්ඡාදකාදිකිලෙසතමං භින්දිත්වා පදාලෙත්වා.

30. සනඞ්කුමාරෙනාති සනන්තනකුමාරෙන. තදෙව හි තස්ස සනන්තනකුමාරතං දස්සෙතුං ‘‘චිරකාලතො පට්ඨායා’’ති වුත්තං. සො අත්තභාවොති යෙන අත්තභාවෙන මනුස්සපථෙ ඣානං නිබ්බත්තෙසි, සො කුමාරත්තභාවො, තස්මා බ්රහ්මභූතොපි තාදිසෙන කුමාරත්තභාවෙන චරති.

ජනිතස්මිං-සද්දො එව ඉ-කාරස්ස එ-කාරං කත්වා ‘‘ජනෙතස්මි’’න්ති වුත්තො, ජනිතස්මින්ති ච ජනස්මින්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ජනිතස්මින්ති සාමඤ්ඤග්ගහණෙපි යත්ථ චතුවණ්ණසමඤ්ඤා, තත්ථෙව මනුස්සලොකෙ. ඛත්තියො සෙට්ඨොති ලොකසමඤ්ඤාපි මනුස්සලොකෙයෙව, න දෙවකායෙ බ්රහ්මකායෙ වාති දස්සෙතුං ‘‘යෙ ගොත්තපටිසාරිනො’’ති වුත්තං. පටිසරන්තීති ‘‘අහං ගොතමො, අහං කස්සපො’’ති පති පති අත්තනො ගොත්තං අනුසරන්ති පටිජානන්ති වාති අත්ථො.

එත්තාවතාති ‘‘සාධු සාධු ආනන්දා’’ති එත්තකෙන සාධුකාරදානෙන. ජිනභාසිතං නාම ජාතන්තිආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා ථෙරභාසිතං බුද්ධභාසිතමෙව නාම ජාතං. ‘‘කිම්පනිදං සුත්තං සත්ථුදෙසනානුවිධානතො ජිනභාසිතං, උදාහු සාධුකාරදානමත්තෙනා’’ති එවරූපා චොදනා ඉධ අනොකාසා ථෙරස්ස දෙසනාය භගවතො දෙසනානුවිධානහෙතුකත්තා සාධුකාරදානස්සාති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සෙඛසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. පොතලියසුත්තවණ්ණනා

31. අඞ්ගා ¶ නාම ¶ ජනපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හිවසෙන අඞ්ගාත්වෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘අඞ්ගායෙව සො ජනපදො’’ති. මහියා පනස්ස උත්තරෙන යා ආපොති මහියා නදියා යා ආපො තස්ස ජනපදස්ස උත්තරෙන හොන්ති. තාසං අවිදූරත්තා සො ජනපදො උත්තරාපොති වුච්චති. සා පන මහී කත්ථචි කත්ථචි භිජ්ජිත්වා ගතාති ආහ ‘‘කතරමහියා උත්තරෙන යා ආපො’’ති. තත්ථාති තස්සා මහියා ආගමනතො පට්ඨාය අයං ආවිභාවකථා. යස්මා (අ. නි. ටී. 3.8.19) ලොකියා ජම්බුදීපො හිමවා තත්ථ පතිට්ඨිතසමුද්දදහපබ්බතනදියොති එතෙසු යං යං න මනුස්සගොචරං, තත්ථ සයං සම්මූළ්හා අඤ්ඤෙපි සම්මොහයන්ති, තත්ථ තත්ථ සම්මොහවිධමනත්ථං ‘‘අයං කිර ජම්බුදීපො’’තිආදිමාරද්ධං. දසසහස්සයොජනපරිමාණො ආයාමතො ච විත්ථාරතො චාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. උදකෙන අජ්ඣොත්ථටො තදුපභොගිසත්තානං පුඤ්ඤක්ඛයෙන.

සුන්දරදස්සනං කූටන්ති සුදස්සනකූටං, යං ලොකෙ ‘‘හෙමකූට’’න්ති වුච්චති. මූලගන්ධො කාළානුසාරියාදි. සාරගන්ධො චන්දනාදි. ඵෙග්ගුගන්ධො සලලාදි. තචගන්ධො ලවඞ්ගාදි. පපටිකගන්ධො කබිත්ථාදි. රසගන්ධො සජ්ජාදි, පත්තගන්ධො තමාලහිරිවෙරාදි. පුප්ඵගන්ධො නාගකුඞ්කුමාදි. ඵලගන්ධො ජාතිඵලාදි. ගන්ධගන්ධො සබ්බෙසං ගන්ධානං ගන්ධො. යස්ස හි රුක්ඛස්ස සබ්බෙසම්පි මූලාදීනං ගන්ධො අත්ථි, සො ඉධ ගන්ධො නාම. තස්ස ගන්ධස්ස ගන්ධො ගන්ධගන්ධො. සබ්බානි පුථුලතො පඤ්ඤාසයොජනානි, ආයාමතො පන උබ්බෙධතො විය ද්වියොජනසතානෙවාති වදන්ති.

මනොහරසිලාතලානීති ඔතරණත්ථාය මනුඤ්ඤසොපානසිලාතලානි. සුපටියත්තානීති තදුපභොගිසත්තානං සාධාරණකම්මානුභාවෙන සුට්ඨු පටියත්තානි සුප්පවත්තිතානි හොන්ති. මච්ඡකච්ඡපාදයො උදකං මලිනං කරොන්ති, තදභාවතො ඵලිකසදිසනිම්මලුදකානි. තිරියතො දීඝං උග්ගතකූටන්ති ‘‘තිරච්ඡානපබ්බත’’න්ති ආහ.

ආපණානි ¶ එව වොහාරස්ස මුඛභූතානීති ආහ ‘‘ආපණමුඛසහස්සානී’’ති. විභත්තානීති ¶ වවත්ථිතානි අඤ්ඤමඤ්ඤාසම්භින්නානි. වසනට්ඨානන්ති අත්තනො යථාඵාසුකං වසිතබ්බට්ඨානං. ආසති එත්ථාති ආසනං, නිසීදිතබ්බට්ඨානානි.

අසාරුප්පං පටිච්ච උප්පජ්ජනකස්ස ඡාදනතො ඡන්නං අනුච්ඡවිකං, තදෙව අජ්ඣාසයසම්පත්තිං පතිරූපෙති පකාසෙතීති පතිරූපං. තෙනාහ ‘‘නප්පතිරූප’’න්ති. කාරණවෙවචනානීති ඤාපකකාරණවෙවචනානි. ඤාපකඤ්හි කාරණං අධිප්පෙතං. අත්ථං ආකරොති පකාසෙතීති ආකාරො, තමෙව ලීනං ගුළ්හං අත්ථං ගමෙතීති ලිඞ්ගං, සො තෙන නිමීයතීති නිමිත්තන්ති වුච්චති. ඉදානි තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘දීඝදසවත්ථ…පෙ… නිමිත්තාති වුත්තා’’ති ආහ. තෙති ආකාරාදයො. තථා හි පන මෙතිආදිනා පොතලියො ගහපති ‘‘පරිබ්බාජකනියාමෙන අහං ජීවාමි, තස්මා ගහපති න හොමීති වදති. ඔවදන්තොති අනුසාසන්තො. උපවදන්තොති පරිභාසන්තො.

32. ගෙධභූතො ලොභොති ගිජ්ඣනසභාවො ලොභො. අගිජ්ඣනලක්ඛණො න ලොභො, අනින්දාභූතං අඝට්ටනන්ති නින්දාය පටිපක්ඛභූතං පරෙසං අඝට්ටනං. නින්දාඝට්ටනාති නින්දාවසෙන පරෙසං ඝට්ටනා අක්කොසනා. බ්යවහාරවොහාරොපීති කයවික්කයලක්ඛණො සබ්යොහාරොපි දානග්ගහණං වොහාරො. ‘‘දත්තො තිස්සො’’ තිආදිනා වොහරණං පඤ්ඤාපනන්ති පඤ්ඤත්ති වොහාරො. යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස වොහරණං කථනං බොධනන්ති වචනං වොහාරො. යාථාවතො අයාථාවතො ච වොහරති එතෙනාති වොහාරො, චෙතනා. අයමිධාධිප්පෙතොති අයං චෙතනාලක්ඛණො වොහාරො ඉධ ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො, සො ච ඛො සාවජ්ජොව සමුච්ඡෙදස්ස ඉච්ඡිතත්තා. ඉදානි චතුබ්බිධස්සපි වොහාරස්ස ඉධ සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා වා’’තිආදි වුත්තං. ගිහීති චෙතනා නත්ථීති අහං ගිහීති චෙතනාපවත්ති නත්ථි. ගිහීති වචනං නත්ථීති ගිහීති අත්තනො පරෙසඤ්ච වචනප්පවත්ති නත්ථි. ගිහීති පණ්ණත්ති නත්ථීති ගිහීති සමඤ්ඤා නත්ථි. ගිහීති බ්යවහාරො නත්ථීති සමුදාචාරො නත්ථි.

33. පාණාතිපාතොව සංයොජනං. කස්මා? බන්ධනභාවෙන පවත්තනතො නිස්සරිතුං අප්පදානතො. පාණාතිපාතස්ස අත්ථිතාය සො පුග්ගලො ¶ ‘‘පාණාතිපාතී’’ති වුච්චතීති ආහ – ‘‘පාණාතිපාතස්ස…පෙ… හොතී’’ති. යඤ්හි යස්ස අත්ථි, තෙන සො අපදිස්සතීති. බහුතායාති අචක්ඛුකාදිභෙදෙන බහුභාවතො. පාණාතිපාතස්ස පටිපක්ඛො අපාණාතිපාතො. සො පන අත්ථතො කායද්වාරිකො සීලසංවරොති ආහ ‘‘කායිකසීලසංවරෙනා’’ති. අත්තාපි මං උපවදෙය්යාතිආදි පාණාතිපාතෙ ආදීනවදස්සනං. ආදීනවදස්සිනො හි තතො ඔරමණං. දෙසනාවසෙනාති ¶ අඤ්ඤත්ථ සුත්තෙ අභිධම්මෙ ච දසසු සංයොජනෙසු පඤ්චසු නීවරණෙසු දෙසනාවසෙන අපරියාපන්නම්පි සංයොජනන්තිපි නීවරණන්තිපි ඉධ වුත්තං. කස්මා? තදත්ථසම්භවතො. තෙනාහ – ‘‘වට්ටබන්ධනට්ඨෙන හිතප්පටිච්ඡාදනට්ඨෙන චා’’ති, පාණාතිපාතො හි අපාණාතිපාතපච්චයං හිතං පටිච්ඡාදෙන්තොව උප්පජ්ජතීති. එකො අවිජ්ජාසවොති ඉදං සහජාතවසෙන වුත්තං, උපනිස්සයවසෙන පන ඉතරෙසම්පි ආසවානං යථාරහං සම්භවො වෙදිතබ්බො. පාණාතිපාතී හි පුග්ගලො ‘‘තප්පච්චයං අත්ථං කරිස්සාමී’’ති කාමෙ පත්ථෙති. දිට්ඨිං ගණ්හාති, භවවිසෙසං පච්චාසීසති. තත්ථ උප්පන්නං විහනති බාධතීති විඝාතො, දුක්ඛං, පරිළාහනං අනත්ථුප්පාදවසෙන උපතාපනං පරිළාහො, අයමෙතෙසං විසෙසො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු වාරෙසු. ඉමිනා උපායෙනාති අතිදෙසෙන පන පරිග්ගහිතො අත්ථො පරතො ආගමිස්සතීති.

34-40. ඉමස්මිං පදෙති එතෙන සත්තසුපි වාරෙසු තථා ආගතං පදං සාමඤ්ඤතො ගහිතං. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා’’තිආදි. රොසනං කායිකං වාචසිකඤ්චාති තප්පටිපක්ඛො අරොසොපි තථා දුවිධොති ආහ ‘‘කායිකවාචසිකසංවරෙනා’’ති. යථා අභිජ්ඣා ලොභො, අනභිජ්ඣා අලොභො, එවං අකොධූපායාසො අබ්යාපාදො, සංවරෙ සුඛන්ති සංවරොති දට්ඨබ්බො, අනතිලොභො පන සතිසංවරෙ, අනතිමානො ඤාණසංවරෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. ඉමෙසු පන පදෙසු එවං සබ්බවාරෙසු යොජනා කාතබ්බාති සම්බන්ධො.

එවං ආසවුප්පත්ති වෙදිතබ්බාති එත්ථ වුත්තස්සපි එකජ්ඣං වුච්චමානත්තා ‘‘පුන අයං සඞ්ඛෙපවිනිච්ඡයො’’ති වුත්තං. අසම්මොහත්ථං ආරම්මණස්ස. පුරිමෙසු තාව චතූසු වාරෙසු විරමිතුං න සක්කොමීති වත්තබ්බං. ‘‘අත්තාපි මං උපවදෙය්යා’’ති එතස්ස පදස්ස අත්ථවණ්ණනායං ‘‘න සක්කොමී’’ති, ‘‘අනුවිජ්ජාපි මං විඤ්ඤූ ගරහෙය්යු’’න්ති එතස්ස පදස්ස අත්ථවණ්ණනායං ‘‘න සක්කොතී’’ති ¶ වත්තබ්බං, ඉමිනා නයෙන පච්ඡිමෙසුපි චතූසු යථාරහං යොජනා වෙදිතබ්බා. අතිමානෙ භවාසවඅවිජ්ජාසවාති වුත්තං මානෙන සහ දිට්ඨියා අනුප්පජ්ජනතො, අතිමානො පන කාමරාගෙනපි උප්පජ්ජතෙවාති ‘‘අතිමානෙ කාමාසවඅවිජ්ජාසවා’’ති වත්තබ්බං සියා, ස්වායං නයො වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යොති න දස්සිතො. පාතිමොක්ඛසංවරසීලං කථිතං ආදිතො චතූහි ඡට්ඨෙන වාති පඤ්චහි වාරෙහි, සෙසෙහි තීහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො පටිසඞ්ඛාපහානං, සබ්බෙහිපි පන භික්ඛුභාවෙ ඨිතස්ස ගිහිවොහාරසමුච්ඡෙදො කථිතො. තත්ථ සබ්බත්ථ වත්තං ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මය්හං කාතුං නප්පතිරූප’’න්ති පටිසඞ්ඛානවසෙන අකරණං පජහනඤ්ච පටිසඞ්ඛාපහානං.

කාමාදීනවකථාවණ්ණනා

42. උපසුම්භෙය්යාති ¶ එත්ථ උප-සද්දො සමීපත්ථො, සුම්භනං වික්ඛෙපනං. තෙනෙව තමෙනන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ – ‘‘තස්ස සමීපෙ ඛිපෙය්යා’’ති, තස්ස කුක්කුරස්ස සමීපෙ අට්ඨිකඞ්කලං ඛිපෙය්යාති අත්ථො. නිම්මංසත්තා කඞ්කලන්ති වුච්චතීති ඉමිනා විගතමංසාය අට්ඨිකඞ්කලිකාය උරට්ඨිම්හි වා පිට්ඨිකණ්ටකෙ වා සීසට්ඨිම්හි වා කඞ්කල-සද්දො නිරුළ්හොති දස්සෙති. සුනික්කන්තන්ති නිල්ලිඛිතං කත්වාව නිබ්බිසෙසං ලිඛිතං.

එකත්තුපට්ඨානස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන පවත්තියා එකත්තා. තෙනාහ ‘‘චතුත්ථඣානුපෙක්ඛා’’ති. යස්මා පනස්ස ආරම්මණම්පි එකසභාවමෙව, තස්මා ආහ ‘‘සා හී’’තිආදි. ලොකාමිසසඞ්ඛාතාති අපරිඤ්ඤාතවත්ථුනා ලොකෙන ආමසිතබ්බතො, ලොකෙ වා ආමිසොති සඞ්ඛං ගතාය වසෙන කාමගුණානං කාමභාවො ච ආමිසභාවො ච, සො එව නිප්පරියායතො ආමිසන්ති වත්තබ්බතං අරහති. කාමගුණාමිසාති කාමගුණෙ ඡන්දරාගා. ගහණට්ඨෙන භුසං ආදානට්ඨෙන.

43. ඩයනං ආකාසෙන ගමනන්ති ආහ ‘‘උප්පතිත්වා ගච්ඡෙය්යා’’ති. ගිජ්ඣාදීනං වාසිඵරසු න හොතීති ආහ – ‘‘මුඛතුණ්ඩකෙන ඩසන්තා තච්ඡෙය්යු’’න්ති. විස්සජ්ජෙය්යුන්ති එත්ථ ‘‘විස්සජ්ජන’’න්ති ආකඩ්ඪනං අධිප්පෙතං අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං, ආකඩ්ඪනඤ්ච අනුබන්ධිත්වා පාතනන්ති ආහ ‘‘මංසපෙසිං නඛෙහි කඩ්ඪිත්වා පාතෙය්යු’’න්ති.

47. පුරිසස්ස ¶ ආරොහනයොග්යං පොරිසෙය්යං.

48. සම්පන්නං සුන්දරං ඵලමස්සාති සම්පන්නඵලං. ඵලූපපන්නන්ති ඵලෙහි උපෙතන්ති ආහ ‘‘බහුඵල’’න්ති.

50. සුවිදූරවිදූරෙති අරියස්ස විනයෙ වොහාරසමුච්ඡෙදතො සුට්ඨු විදූරභූතෙ එව විදූරෙ අහං ඨිතො. කස්සචි නාම අත්ථස්සපි අජානනතො න ආජානන්තීති අනාජානීයාති කත්තුසාධනමස්ස දස්සෙන්තො අජානනකෙති අජානන්තභොජනසීසෙන තෙසං දාතබ්බපච්චයෙ වදති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පොතලියසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. ජීවකසුත්තවණ්ණනා

51. කුමාරෙන ¶ භතො පොසාපිතොති කුමාරභතො, කුමාරභතො එව කොමාරභච්චො යථා ‘‘භිසක්කමෙව භෙසජ්ජ’’න්ති.

ආරභන්තීති එත්ථ ආරභ-සද්දො කාමං කාමායූහනයඤ්ඤුට්ඨාපනආපත්තිආපජ්ජනවිඤ්ඤාපනාදීසුපි ආගතො, ඉධ පන හිංසනෙ ඉච්ඡිතබ්බොති ආහ – ‘‘ආරභන්තීති ඝාතෙන්තී’’ති. උද්දිසිත්වා කතන්ති (අ. නි. ටී. 3.8.12; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.294) අත්තානං උද්දිසිත්වා මාරණවසෙන කතං නිබ්බත්තිතං. පටිච්චකම්මන්ති එත්ථ කම්ම-සද්දො කම්මසාධනො අතීතකාලිකොති ආහ – ‘‘අත්තානං පටිච්ච කත’’න්ති. නිමිත්තකම්මස්සෙතං අධිවචනං ‘‘පටිච්ච කම්මං ඵුසතී’’තිආදීසු (ජා. 1.4.75) විය. නිමිත්තකම්මස්සාති නිමිත්තභාවෙන ලද්ධබ්බකම්මස්ස, න කරණකාරාපනවසෙන. පටිච්චකම්මං එත්ථ අත්ථීති මංසං පටිච්චකම්මං යථා ‘‘බුද්ධං එතස්ස අත්ථීති බුද්ධො’’ති. තෙසන්ති නිගණ්ඨානං. අඤ්ඤෙපි බ්රාහ්මණාදයො තංලද්ධිකා අත්ථෙව.

කාරණන්ති එත්ථ යුත්ති අධිප්පෙතා, සා එව ච ධම්මතො අනපෙතත්තා ‘‘ධම්මො’’ති වුත්තාති ආහ – ‘‘කාරණං නාම තිකොටිපරිසුද්ධමච්ඡමංසපරිභොගො’’ති. අනුකාරණං නාම මහාජනස්ස තථා බ්යාකරණං යුත්තියා ධම්මස්ස අනුරූපභාවතො මංසං පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අනුඤ්ඤාතං තථෙව කථනන්ති කත්වා. තන්ති ‘‘ජානං උද්දිස්සකතං මංසං පරිභුඤ්ජතී’’ති එවං වුත්තං පරිභුඤ්ජනං නෙව කාරණං හොති ¶ සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො සති ච අයුත්තියං අධම්මොති කත්වා. තථා බ්යාකරණන්ති ‘‘ජානං උද්දිස්සකතං මංසං පරිභුඤ්ජතී’’ති කථනං යුත්තියා ධම්මස්ස අනනුරූපභාවතො න අනුකාරණං හොති. පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණො හුත්වාති පරෙ තිත්ථියා ‘ජාන’න්තිආදිනා ධම්මං කථෙන්ති වදන්ති, තෙන කාරණභූතෙන සකාරණො හුත්වා. තෙහි තථා වත්තබ්බො එව හුත්වා තුම්හාකං වාදො වා අනුවාදො වා ‘‘මංසං පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති පවත්තා තුම්හාකං කථා වා පරතො පරෙහි තථා පවත්තිතා තස්සා අනුකථා වා. විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බකාරණන්ති තිත්ථියා තාව තිට්ඨන්තු, තතො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි ගරහිතබ්බකාරණං. කොචි න ආගච්ඡතීති ගරහිතබ්බතං න ආපජ්ජතීති අත්ථො. අභිභවිත්වා ආචික්ඛන්තීති අභිභුය්ය මද්දිත්වා කථෙන්ති, අභිභූතෙන අක්කොසන්තීති අත්ථො.

52. කාරණෙහීති ¶ පරිභොගචිත්තස්ස අවිසුද්ධතාහෙතූහි. භික්ඛූ උද්දිස්සකතං දිට්ඨං. තාදිසමංසඤ්හි පරිභොගානාරහත්තා චිත්තඅවිසුද්ධියා කාරණං චිත්තසංකිලෙසාවහතො. ඉදානි දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨාදීසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තදුභයවිමුත්තපරිසඞ්කිතන්ති ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්ති ඉමං උභයං අනිස්සාය – ‘‘කිං නු ඛො ඉමං භික්ඛුං උද්දිස්ස වධිත්වා සම්පාදිත’’න්ති කෙවලමෙව පරිසඞ්කිතං. සබ්බසඞ්ගාහකොති සබ්බෙසං තිණ්ණං පරිසඞ්කිතානං සඞ්ගණ්හනකො.

මඞ්ගලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ආහුනපාහුනාදිකං සඞ්ගණ්හාති. නිබ්බෙමතිකා හොන්තීති සබ්බෙන සබ්බං පරිසඞ්කිතාභාවමාහ. ඉතරෙසන්ති අජානන්තානං වට්ටති, ජානතො එවෙත්ථ ආපත්ති හොති. තෙයෙවාති යෙ උද්දිස්ස කතං, තෙයෙව.

උද්දිස්සකතමංසපරිභොගතො අකප්පියමංසපරිභොගස්ස විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අකප්පියමංසං පනා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමස්මිං සචිත්තකා ආපත්ති, ඉතරස්මිං අචිත්තකා. තෙනාහ – ‘‘අකප්පියමංසං අජානිත්වා භුත්තස්සපි ආපත්තියෙවා’’ති. පරිභොගන්ති පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති වදාමීති අත්ථො.

53. තාදිසස්සාති තිකොටිපරිසුද්ධස්ස මච්ඡමංසස්ස පරිභොගෙ. මෙත්තාවිහාරිනොපීති අපි-සද්දෙන අමෙත්තාවිහාරිනොපි. මෙත්තාවිහාරිනො පරිභොගෙ සිඛාප්පත්තා අනවජ්ජතාති දස්සෙතුං ‘‘ඉධ, ජීවක, භික්ඛූ’’තිආදි ¶ වුත්තං. අනියමෙත්වාති අවිසෙසෙත්වා සාමඤ්ඤතො. යස්මා භගවතා – ‘‘යතො ඛො, වච්ඡ, භික්ඛුනො තණ්හා පහීනා හොතී’’තිආදිනා මහාවච්ඡගොත්තසුත්තෙ (ම. නි. 2.194) අත්තා අනියමෙත්වා වුත්තො. තථා හි වච්ඡගොත්තො – ‘‘තිට්ඨතු භවං ගොතමො, අත්ථි පන භොතො ගොතමස්ස එකභික්ඛුපි සාවකො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති ආහ, ‘‘ඉධ, භාරද්වාජ, භික්ඛු අඤ්ඤතරං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරතී’’තිආදිනා චඞ්කීසුත්තෙ (ම. නි. 2.430) අත්තා අනියමෙත්වා වුත්තො. තථා හි තත්ථ පරතො – ‘‘යං ඛො පන අයමායස්මා ධම්මං දෙසෙති, ගම්භීරො සො ධම්මො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො අතක්කාවචරො නිපුණො පණ්ඩිතවෙදනීයො, න සො ධම්මො සුදෙසනීයො ලුද්දෙනා’’තිආදිනා දෙසනා ආගතා, තස්මා වුත්තං ‘‘භගවතා හි මහාවච්ඡගොත්තසුත්තෙ, චඞ්කීසුත්තෙ ඉමස්මිං සුත්තෙති තීසු ඨානෙසු අත්තානංයෙව සන්ධාය දෙසනා කතා’’ති. මංසූපසෙචනොව අධිප්පෙතො මච්ඡමංසසහිතස්ස ආහාරස්ස පරිභොගභාවතො මච්ඡමංසස්ස ච ඉධ අධිප්පෙතත්තා.

අගථිතො ¶ අප්පටිබද්ධො. තණ්හාමුච්ඡනායාති තණ්හායනවසෙන මුච්ඡාපත්තියා. අනජ්ඣොපන්නො තණ්හාය අභිභවිත්වා න අජ්ඣොත්ථටො, ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා න සණ්ඨිතොති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘සබ්බං ආලුම්පිත්වා’’තිආදි. ඉධ ආදීනවො ආහාරස්ස පටිකූලභාවොති ආහ ‘‘එකරත්තිවාසෙනා’’තිආදි. අයමත්ථො ආහාරපරිභොගොති අත්ථසංයොජනපරිච්ඡෙදිකා ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (දී. නි. 3.182; ම. නි. 1.23; 2.24; 3.75; සං. නි. 4.120) පවත්තා ආහාරපටිබද්ධඡන්දරාගනිස්සරණභූතා පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති නිස්සරණපඤ්ඤො. ඉදමත්ථන්ති එතමත්ථාය. එවං සන්තෙති ‘‘බ්රහ්මාති ච මෙත්තාවිහාරිනො සමඤ්ඤා’’ති අවත්වා යෙ ධම්මා මෙත්තාවිහාරස්ස පටිපක්ඛභූතා, තත්ථ සාවසෙසං පහාසි බ්රහ්මා, අනවසෙසං පහාසි භගවාති සචෙ තෙ ඉදං සන්ධාය භාසිතං, එවං සන්තෙ තව ඉදං යථාවුත්තවචනං අනුජානාමි, න මෙත්තාවිහාරිතාසාමඤ්ඤමත්තතොති අත්ථො.

55. ‘‘පාටියෙක්කො ¶ අනුසන්ධී’’ති වත්වා විසුං අනුසන්ධිභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. ද්වාරං ථකෙතීති මච්ඡමංසපරිභොගානුඤ්ඤාය අඤ්ඤෙසං වචනද්වාරං පිදහති, චොදනාපථං නිරුන්ධති. කථං සත්තානුද්දයං දස්සෙති? සත්තානුද්දයමුඛෙන බාහිරකානං මච්ඡමංසපරිභොගපටික්ඛෙපො තයිදං මිච්ඡා, තිකොටිපරිසුද්ධස්සෙව මච්ඡමංසස්ස පරිභොගො භගවතා අනුඤ්ඤාතො. තථා හි වුත්තං – ‘තීහි ඛො අහං, ජීවක, ඨානෙහි මංසං පරිභොගන්ති වදාමී’තිආදි (ම. නි. 2.52). විනයෙපි (පාරා. 409; චූළව. 343) වුත්තං – ‘‘තිකොටිපරිසුද්ධං, දෙවදත්ත, මච්ඡමංසං මයා අනුඤ්ඤාත’’න්ති. තිකොටිපරිසුද්ධඤ්ච භුඤ්ජන්තානං සත්තෙසු අනුද්දයා නිච්චලා. ‘‘සත්තානුද්දයං දස්සෙතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘සචෙ හී’’තිආදිමාහ.

පඨමෙන කාරණෙනාති දෙසනාවසෙනපි පයොගවසෙනපි පඨමෙන පරූපඝාතහෙතුනා. කඩ්ඪිතො සො පාණො. ගලෙන පවෙධෙන්තෙනාති යොත්තගලෙන කරණෙන අසය්හමානෙන. බහුපුඤ්ඤමෙව හොති ආසාදනාපෙක්ඛාය අභාවතො, හිතජ්ඣාසයත්තා වාති අධිප්පායො. එසාහං, භන්තෙතිආදි කස්මා වුත්තං, සරණගමනවසෙනෙව ගහිතසරණොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අය’’න්තිආදි. ඔගාහන්තොතිආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා සුත්තං අනුස්සරන්තො අත්ථං උපධාරෙන්තො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ජීවකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. උපාලිසුත්තවණ්ණනා

56. පාවාරං ¶ පාරුපතීති පාවාරිකො, ඉදං තස්ස කුලසමුදාගතං නාමං, සො පන මහද්ධනො මහාභොගො නගරෙ සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨිතො. තෙනාහ ‘‘දුස්සපාවාරිකසෙට්ඨිනො’’ති. දීඝත්තා දීඝතමත්තා. සො කිර පමාණතො උපවච්ඡයතො දියඩ්ඪරතනං අතික්කම්ම ඨිතො. එවංලද්ධනාමොති ‘‘දීඝතපස්සී’’ති ලද්ධසමඤ්ඤො. බාහිරායතනෙති තිත්ථියසමයෙ පිණ්ඩපාතොති වොහාරො නත්ථි, තස්මා සාසනවොහාරෙන ‘‘පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො’’ති වුත්තන්ති අධිප්පායො.

දස්සෙතීති ¶ දෙසෙති. ඨපෙතීති අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරතො වවත්ථපෙති. කිරියායාති කරණෙන. පවත්තියාති පවත්තනෙන. දණ්ඩානි පඤ්ඤපෙතීති එත්ථ කස්මා භගවතා ආදිතොව තථා න පුච්ඡිතන්ති? යස්මා සා තස්මිං අත්ථෙ සභාවනිරුත්ති න හොති, සාසනෙ ලොකෙ සමයන්තරෙසු ච තාදිසො සමුදාචාරො නත්ථි, කෙවලං පන තස්සෙව නිගණ්ඨස්සායං කොට්ඨාලකසදිසො සමුදාචාරොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කම්මානි පඤ්ඤපෙති’’ ඉච්චෙවාහ. අචිත්තකන්ති චිත්තරහිතං, චිත්තෙන අසමුට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. කථං පන තදුභයස්ස චිත්තෙන විනා සම්භවොති චොදනං සන්ධාය තත්ථ නිදස්සනමාහ ‘‘යථා කිරා’’තිආදි. පටිවිභත්තානන්ති අත්ථතො භින්නානං. පටිවිසිට්ඨානන්ති විසෙසනපදවසෙන සද්දතොපි භින්නානං. වචනං පතිට්ඨපෙතුකාමොති දීඝතපස්සිනො යථාවුත්තවචනං පතිට්ඨපෙතුකාමො. තස්මිඤ්හි පතිට්ඨාපිතෙ තෙනප්පසඞ්ගෙන ආගතො, උපාලි ගහපති තස්මිං පදෙසෙ ධම්මං දිස්වා සාසනෙ අභිප්පසීදිස්සති.

කථා එව උපරි වාදාරොපනස්ස වත්ථුභාවතො කථාවත්ථු. කථායං පතිට්ඨපෙසීති කථාවත්ථුස්මිං, තදත්ථෙ වා පතිට්ඨපෙසි. යථා තං වාදාරොපනභයෙන න අවජානාති, එවං තස්සං කථායං, තස්මිං වා අත්ථෙ දීඝතපස්සිං යාවතතියං වාදෙ පතිට්ඨපෙසි. වාදන්ති දොසං.

57. ඉදානි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මම්පි ගහෙත්වා කායකම්මාදිවසෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තිවිධං කායදුච්චරිතං කායකම්මං නාමාතිආදි ‘‘කම්මස්ස කිරියායා’’ති පාළියං අකුසලකම්මස්ස අධිගතත්තා වුත්තං, පුබ්බෙ පන අට්ඨකාමාවචරකුසලචෙතනාතිආදි සාවජ්ජං අනවජ්ජඤ්ච සාමඤ්ඤතො එකජ්ඣං කත්වා දස්සිතං. කස්මා පනෙත්ථ චෙතනා න ගහිතාති ආහ ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ කම්මං ධුර’’න්ති. කායකම්මාදිභෙදං කම්මමෙව ¶ ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං, න චෙතනාමත්තමෙව. එවමාගතෙපීති කම්මානීති එවං නාමෙන ආගතෙපි චෙතනා ධුරං, තත්ථ චෙතනං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා වුත්තන්ති අධිප්පායො. කථං පන තත්ථ කම්මන්ති වා කම්මානීති වා ආගතෙ තෙසං චෙතනාය ධුරභාවොති ආහ ‘‘යත්ථ කත්ථචි…පෙ… ලභතී’’ති. තත්ථ යත්ථ කත්ථචීති යස්මිං කිස්මිඤ්චි ද්වාරෙ. සා වුත්තාවාති සා චෙතනා වුත්තාව, යා කායසඞ්ඛාරාදිපරියායෙන (යස්ස කස්සචි කම්මස්ස කායද්වාරාදීසු පවත්තාපනචෙතනා) සම්පයුත්තධම්මාපි ¶ තදග්ගෙන ලොකියාපි ලොකුත්තරාපි කම්මමෙව, අභිජ්ඣාදයො පන චෙතනාපක්ඛිකාති දට්ඨබ්බං.

මහන්තන්ති කටුකඵලං. න කිලමති සප්පාටිහාරියත්තා පටිඤ්ඤාය. ඉදානි තෙසං සප්පාටිහාරියතං දස්සෙතුං ‘‘තථා හී’’තිආදි වුත්තං. යදි අකුසලං පත්වා කායකම්මං වචීකම්මං මහන්තන්ති වදන්තො න කිලමති, අථ කස්මා භගවා ඉධ අකුසලං මනොකම්මං මහාසාවජ්ජං කථෙසීති ආහ ‘‘ඉමස්මිං පන ඨානෙ’’තිආදි. යාවතතියං පතිට්ඨාපනමත්තෙන ගතමග්ගං පටිපජ්ජන්තො. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චි අත්ථනිප්ඵත්තිං අපස්සන්තොපී’’ති.

58. නිවාසට්ඨානභූතො බාලකො එතිස්සා අත්ථීති බාලකිනී. සත්ථුපටිඤ්ඤාතතාය නිගණ්ඨානං මහාති සම්භාවිතත්තා මහානිගණ්ඨො.

60. ආවට්ටෙති පුරිමාකාරතො නිවත්තෙති අත්තනො වසෙ වත්තෙති එතායාති ආවට්ටනී, මායා. තෙනාහ ‘‘ආවට්ටෙත්වා ගහණමාය’’න්ති. සත්ථුපටිඤ්ඤානං බුද්ධදස්සනෙ චිත්තමෙව න උප්පජ්ජති, අයමෙත්ථ ධම්මතා. සචෙ පන සො තං පටිඤ්ඤං අප්පහාය බුද්ධානං සම්මුඛීභාවං උපගච්ඡෙය්ය, සත්තධා මුද්ධා ඵලෙය්ය, තස්මා භගවා ‘‘මා අයං බාලො විනස්සී’’තිආදිතොව යථා සම්මුඛීභාවං න ලභති, තථා කරොති. ස්වායමත්ථො පාථිකපුත්තසමාගමෙන දීපෙතබ්බො. දස්සනසම්පත්තිනියාමමාහ ‘‘තථාගතං හී’’තිආදි. ආගමා නු ඛො ඉධ තුම්හාකං සන්තිකං.

61. වචීසච්චෙ පතිට්ඨහිත්වාති යථාපටිඤ්ඤාතාය පටිඤ්ඤාය ඨත්වා.

62. සීතොදකෙ අමතා පාණා පානකාලෙ පන මරන්ති, තෙපි තෙන සීතොදකපරිභොගෙන මාරිතා හොන්ති, තස්මා තපස්සිනා නාම සබ්බෙන සබ්බං සීතොදකං න පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති තෙසං ලද්ධි. පාකතිකං වා උදකං සත්තොති පුරාතනානං නිගණ්ඨානං ලද්ධි. තෙනාහ ‘‘සත්තසඤ්ඤාය සීතොදකං පටික්ඛිපන්තී’’ති. තෙසං තං අධුනාතනනිගණ්ඨානං වාදෙන විරුජ්ඣති. තෙ හි පථවීආදිනවපදත්ථතො ¶ අඤ්ඤමෙව ජීවිතං පටිජානන්ති. චිත්තෙන සීතොදකං පාතුකාමො පරිභුඤ්ජිතුකාමො හොති රොගෙ ඨත්වාපි සත්තානං චිත්තස්ස තථා න විතතතා. තෙනාහ – ‘‘තෙනස්ස මනොදණ්ඩො තත්ථෙව භිජ්ජතී’’ති. තෙනාති සීතොදකං පාතුං පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච ඉච්ඡනෙන. අස්සාති යථාවුත්තස්ස නිගණ්ඨස්ස. තත්ථෙවාති තථාචිත්තුප්පාදනෙ එව. භිජ්ජති සංවරස්ස විකොපිතත්තා. තථාභූතො සො නිගණ්ඨො සීතොදකං ¶ චෙ ලභෙය්ය, කතිපයං කාලං ජීවෙය්ය, අලාභෙන පන පරිසුස්සමානකණ්ඨොට්ඨතාලුජිව්හාආදිකො සබ්බසො පරිදාහාභිභූතො මරෙය්ය. තෙනාහ – ‘‘සීතොදකං අලභමානො කාලං කරෙය්යා’’ති. කස්මා? යස්මා සීතොදකං පිවාය සන්නිස්සිතචිත්තස්ස මරණං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘මනොදණ්ඩො පන භින්නොපි චුතිම්පි ආකඩ්ඪතී’’ති. යස්මා පන තථාභූතචිත්තස්ස නිගණ්ඨස්ස මනොසත්තෙසු නාම දෙවෙසු උපපත්ති හොතීති තිත්ථියානං ලද්ධි, තස්මා වුත්තං ‘‘මනොදණ්ඩො පන භින්නොපි පටිසන්ධිම්පි ආකඩ්ඪතී’’ති. ඉතීති එවං ‘‘ඉධාස්ස නිගණ්ඨො’’තිආදිආකාරෙන. නන්ති උපාලිං ගහපතිං. මහන්තොති වදාපෙසි ‘‘මනොපටිබද්ධො කාලඞ්කරොතී’’ති වදන්තොති අධිප්පායො.

උපාසකස්සාති උපාලිස්ස ගහපතිස්ස. මුච්ඡාවසෙනාතිආදිනා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච මනොදණ්ඩස්ස මහන්තතං විභාවෙති. චිත්තසන්තතිප්පවත්තිමත්තෙනෙවාති විනා කායදණ්ඩෙන වචීදණ්ඩෙන ච කෙවලං චිත්තසන්තතිප්පවත්තිමත්තෙන. භිජ්ජිත්වාපීති එත්ථ පි-සද්දෙන අභිජ්ජිත්වාපි. අනිය්යානිකාති අප්පාටිහීරා, අයුත්තාති අත්ථො. සල්ලක්ඛෙසි උපාසකොති විභත්තිං විපරිණාමෙත්වා යොජනා. පඤ්හපටිභානානීති ඤාතුං ඉච්ඡිතෙ අත්ථෙ උප්පජ්ජනකපටිභානානි.

‘‘මනොපටිබද්ධො කාලං කරොතී’’ති වදන්තෙන අත්ථතො මනොදණ්ඩස්ස තදුත්තරභාවො පටිඤ්ඤාතො හොතීති ආහ ‘‘ඉදානි මනොදණ්ඩො මහන්තොති ඉදං වචන’’න්ති. තථා චෙව වුත්තං – ‘‘මනොදණ්ඩොව බලවා මහන්තොති වදාපෙසී’’ති.

63. පාණාතිපාතාදිතො යමනං යාමො, චතුබ්බිධො යාමො චතුයාමො, චතුයාමසඞ්ඛාතෙන සංවරෙන සංවුතො චාතුයාමසංවරසංවුතො. අට්ඨකථායං පන යාම-සද්දො කොට්ඨාසපරියායොති ‘‘ඉමිනා චතුකොට්ඨාසෙනා’’ති වුත්තං. පියජාතිකං රූපාදිආරම්මණං රාගවසෙන බාලෙහි භාවනීයත්තා ‘‘භාවිත’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘භාවිතන්ති පඤ්ච කාමගුණා’’ති.

යො සබ්බං පාපං ආසවඤ්ච වාරෙතීති සබ්බවාරී, තස්ස නවසු පදත්ථෙසු සත්තමො පදත්ථො, තෙන සබ්බවාරිනා පාපං වාරිත්වා ඨිතොති සබ්බවාරිවාරිතො ¶ . තෙනාහ ‘‘සබ්බෙන පාපවාරණෙන වාරිතපාපො’’ති. ¶ තතො එව සබ්බස්ස වාරිතබ්බස්ස ආසවස්ස ධුනනතො සබ්බවාරිධුතො. වාරිතබ්බස්ස නිවාරණවසෙන සබ්බවාරිනො ඵුටො ඵුසිතොති සබ්බවාරිඵුටො. සඞ්ඝාතන්ති සහසා හනනං, අසඤ්චෙතනිකවධන්ති අත්ථො. කතරස්මිං කොට්ඨාසෙති තීසු දණ්ඩකොට්ඨාසෙසු කතරකොට්ඨාසෙ.

64. ඛලියති සමාදියතීති ඛලං, රාසීති ආහ – ‘‘එකං මංසඛලන්ති එකං මංසරාසි’’න්ති. විජ්ජාධරඉද්ධියා ඉද්ධිමා. සා පන ඉද්ධි යස්මා ආනුභාවසම්පන්නස්සෙව ඉජ්ඣති, න යස්ස කස්සචි. තස්මා ආහ ‘‘ආනුභාවසම්පන්නො’’ති. විජ්ජානුභාවවසෙනෙව ආනුභාවසම්පන්නො. චිත්තෙ වසීභාවප්පත්තො ආනුභාවාය එව විජ්ජාය පගුණභාවාපාදනෙන. එතෙන වසීභාවං ලොකියසමඤ්ඤාවසෙන භගවා උපාලිං ගහපතිං පඤ්ඤපෙතුකාමො එවමාහ. ලොකිකා හි ‘‘භාවනාමයඉද්ධියා ඉද්ධිමා චෙතොවසීභාවප්පත්තො පරූපඝාතං කරොතී’’ති මඤ්ඤන්ති. තථා හි තෙ ඉසයො පරෙසං සංවණ්ණෙන්ති, ඉසීනං ආනුභාවං කිත්තෙන්ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආගමිස්සතීති.

65. අරඤ්ඤමෙව හුත්වාති සබ්බසො අරඤ්ඤමෙව හුත්වා. අරඤ්ඤභාවෙන අරඤ්ඤං ජාතං, න නාමමත්තෙන. ඉසීනං අත්ථායාති ඉසීනං ආසාදනත්ථාය.

ගොධාවරීතීරතො නාතිදූරෙ. උසූයමානොති ‘‘න මං එස ජනො පරිවාරෙතී’’ති උසූයං කරොන්තො. කිලිට්ඨො වතාති පඞ්කදන්තරජසිරතාදීහි කිලිට්ඨසරීරො. අනඤ්ජිතමණ්ඩිතොති අනඤ්ජිතක්ඛිකො සබ්බෙන, සබ්බං අමණ්ඩිතො ච. තස්මිං කාලෙ ‘‘කාලස්සෙව අක්ඛීනං අඤ්ජනං මඞ්ගල’’න්ති මනුස්සානං ලද්ධි, තස්මා අනඤ්ජනං විසුං ගහිතං.

රාජා තස්ස වචනං ගහෙත්වාති ‘‘වෙදෙසු ඊදිසං ආගතං භවිස්සතීති එවං, භන්තෙ’’ති රාජා තස්ස පුරොහිතස්ස වචනං ගහෙත්වා. උසුමජාතහදයොති උත්තත්තහදයො. නාසිකානං අප්පහොන්තෙ මුඛෙන අස්සසන්තො.

විජිතජයෙහි ආගන්ත්වා නක්ඛත්තයුත්තං ආගමෙන්තෙහි නිසීදිතබ්බට්ඨානං ජයඛන්ධාවාරට්ඨානං. උදකවුට්ඨිපාතනාදි තස්මිං පාපකම්මෙ අසමඞ්ගිභූතානම්පි සමනුඤ්ඤතාය ¶ අන්තොකරණත්ථං කතං. කතභණ්ඩවුට්ඨීති ආභරණවස්සං. මහාජනො සමනුඤ්ඤො ජාතොති යොජනා. මාතුපොසකරාමොති මාතරි සම්මාපටිපන්නො රාමො නාම එකො පුරිසො. අසමඞ්ගිභූතානන්ති අසමනුඤ්ඤානං.

අවකිරියාති ¶ අසුස්සූසතං පටිච්ච. ඵුලිඞ්ගානීති අග්ගිකණානි. පතන්ති කායෙති කායෙ ඉතො චිතො නිපතන්ති. එතෙ කිර නිරයං විවරිත්වා මහාජනස්ස දස්සෙන්ති.

යථාඵාසුකට්ඨානන්ති මයං කඤ්චිපි දෙසං උද්දිස්ස න ගච්ඡාම, යත්ථ පන වසන්තස්ස පබ්බජිතස්ස ඵාසු හොති, තං යථාඵාසුකට්ඨානං ගච්ඡාමාති අධිප්පායො. සඞ්ඝාති සංහතා. ගණාති තංතංසෙණිභාවෙන ගණිතබ්බතාය ගණා. ගණීභූතාති එකජ්ඣාසයා හුත්වා රාසිභූතා. අදින්නාදානන්තිආදීසුපි නිරයෙ පච්චිත්වා මනුස්සලොකං ආගතස්ස විපාකාවසෙසෙනාති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

පග්ගණ්හිස්සාමීති සම්භාවනං උප්පාදෙස්සාමි. නෙසං කත්තබ්බන්ති චින්තෙසීති යොජනා. කිං චින්තෙසි? ආඝාතං උප්පාදෙත්වා අනත්ථකරණූපායං. තෙනාහ ‘‘සො ධම්මකථාපරියොසානෙ’’තිආදි. නාගබලපිච්ඡිල්ලාදීනන්ති නාගබලසාසපඅඞ්කොලතෙලකණිකාරනිය්යාසාදීනං චික්ඛල්ලානං. විහෙඨයිංසු නිරයාදිකථාහි ඝට්ටෙන්තා. ඡද්වාරාරම්මණෙති චක්ඛාදීනං ඡන්නං ද්වාරානං ආරම්මණභූතෙ රූපාදිවිසයෙ.

නව වුට්ඨියොති උදකවුට්ඨි සුමනපුප්ඵවුට්ඨි මාසකවුට්ඨි කහාපණවුට්ඨි ආභරණවුට්ඨි ආවුධවුට්ඨි අඞ්ගාරවුට්ඨි පාසාණවුට්ඨි වාලිකාවුට්ඨීති ඉමා නව වුට්ඨියො. අවඤ්චයීති සක්කාරං කරොන්තො විය හුත්වා අසක්කාරං කරොන්තො අනත්ථචරණෙන වඤ්චයි. අදූසකෙති අනපරාධෙ.

‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකා බ්රාහ්මණකඤ්ඤා’’ති ජාතකට්ඨකථාදීසු (ජා. අට්ඨ. 4.15.මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා) ආගතං, ඉධ පන ‘‘සෙට්ඨිධීතා’’ති. වාරෙය්යත්ථායාති ආවාහත්ථාය, අස්සාති පෙසිතපුග්ගලස්ස. තාදිසෙන නීචකුලසංවත්තනියෙන කම්මුනා ලද්ධොකාසෙන චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තො.

චම්මගෙහෙති ¶ චම්මෙන ඡාදිතෙ ගෙහෙ. මාතඞ්ගොත්වෙවස්ස නාමං අහොසි ජාතිසමුදාගතං. තන්ති ඝණ්ටං. වාදෙන්තො තාලනෙන සද්දං කරොන්තො. මහාපථං පටිපජ්ජි දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ගෙහද්වාරසමීපෙන.

තස්සා වෙය්යාවච්චකරා චෙව උපට්ඨාකමනුස්සා පටිබද්ධා ච සුරාසොණ්ඩාදයො ජාණුකප්පරාදීහි සුකොට්ටිතං කොට්ටිතභාවෙන මුච්ඡං ආපන්නත්තා මතොති සඤ්ඤාය ඡඩ්ඩෙසුං.

අථ බොධිසත්තො ¶ ආයුඅවසෙසස්ස අත්ථිතාය මන්දමන්දෙ වාතෙ වායන්තෙ චිරෙන සඤ්ඤං පටිලභති. තෙනාහ ‘‘මහාපුරිසො’’තිආදි. ගෙහඞ්ගණෙති ගෙහස්ස මහාද්වාරතො බහි විවටඞ්ගණෙ. පතිතොති පාතං කත්වා ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵත්තිං අන්තරං කත්වා අනුප්පවෙසෙන නිපන්නො. දිට්ඨමඞ්ගලිකායාති දිට්ඨමඞ්ගලිකාකාරණෙන.

යසන්ති විභවං කිත්තිසද්දඤ්ච. චන්දන්ති චන්දමණ්ඩලං, චන්දවිමානන්ති අත්ථො. උච්ඡිට්ඨගෙහෙති පරෙහි පරිභුත්තගෙහෙ. මණ්ඩපෙති නගරමජ්ඣෙ මහාමණ්ඩපෙ.

ඛීරමණිමූලන්ති ඛීරමූලං, පාදෙසු බද්ධමණිමූලඤ්ච. යාවතා වාචුග්ගතා පරියත්තීති යත්තකො මනුස්සවචීද්වාරතො උග්ගතො නික්ඛන්තො පවත්තො, යංකිඤ්චි වචීමයන්ති අත්ථො. ආකාසඞ්ගණෙති විවටඞ්ගණෙ.

දුම්මවාසීති ධූමො ධූසරො, අනඤ්ජිතාමණ්ඩිතොති අධිප්පායො. ඔතල්ලකොති නිහීනජ්ඣාසයො, අප්පානුභාවොති අත්ථො. පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙති යාව ගලවාටකා පාරුපිත්වා. කො රෙ තුවන්ති අරෙ කො නාම ත්වං.

පකතන්ති පටියත්තං නානප්පකාරතො අභිසඞ්ඛතං. උත්තිට්ඨපිණ්ඩන්ති අන්තරඝරං උපගම්ම ඨත්වා ලද්ධබ්බපිණ්ඩං, භික්ඛාහාරන්ති අත්ථො. ලභතන්ති ලච්ඡතු. සපාකොති මහාසත්තො ජාතිවසෙන යථාභූතං අත්තානං ආවිකරොති.

අත්ථත්ථිතං සද්දහතොති සම්පරායිකස්ස අත්ථස්ස අත්ථිභාවං සද්දහන්තස්ස. අපෙහීති අපගච්ඡ. එත්තොති ඉමස්මා ඨානා. ජම්මාති ලාමක.

අනූපඛෙත්තෙති ¶ අජඞ්ගලෙ උදකසම්පන්නෙ ඛෙත්තෙ ඵලවිසෙසං පච්චාසීසන්තා. එතාය සද්ධාය දදාහි දානන්ති නින්නං ථලඤ්ච පූරෙන්තො මෙඝො විය ගුණවන්තෙ නිග්ගුණෙ ච දානං දෙහි, එවං දෙන්තො ච අප්පෙව ආරාධයෙ දක්ඛිණෙය්යෙති. දක්ඛිණෙය්යෙති සීලාදිගුණසමන්නාගතෙ.

තානීති තෙ බ්රාහ්මණා. වෙණුපදරෙනාති වෙළුවිලීවෙන.

ගිරිං නඛෙන ¶ ඛණසීති පබ්බතං අත්තනො නඛෙන ඛණන්තො විය අහොසි. අයොති කාලලොහං. පදහසීති අභිභවසි, අත්තනො සරීරෙන අභිභවන්තො විය අහොසි.

ආවෙධිතන්ති චලිතං විපරිවත්තෙත්වා ඨිතං. පිට්ඨිතොති පිට්ඨිපස්සෙන. බාහුං පසාරෙති අකම්මනෙය්යන්ති අකම්මක්ඛමං බාහුද්වයං ථද්ධං සුක්ඛදණ්ඩකං විය කෙවලං පසාරෙති, න සමිඤ්ජෙති, සෙතානි අක්ඛීනි පරිවත්තනෙන කණ්හමණ්ඩලස්ස අදිස්සනතො.

ජීවිතන්ති ජීවනං.

වෙහායසන්ති ආකාසෙ. පථද්ධුනොති පථභූතද්ධුනො විය.

සඤ්ඤම්පි න කරොතීති ‘‘ඉමෙ කුලප්පසුතා’’ති සඤ්ඤාමත්තම්පි න කරොති. දන්තකට්ඨකුච්ඡිට්ඨකන්ති ඛාදිතදන්තකට්ඨත්තා වුත්තං. එතස්සෙව උපරි පතිස්සති අප්පදුට්ඨපදොසභාවතො, මහාසත්තස්ස තදා උක්කංසගතඛෙත්තභාවතො. ඉද්ධිවිසයො නාම අචින්තෙය්යො, තස්මා කථං සූරියස්ස උග්ගන්තුං නාදාසීති න චින්තෙතබ්බං. අරුණුග්ගං න පඤ්ඤායතීති තස්මිං පදෙසෙ අරුණපභා න පඤ්ඤායති, අන්ධකාරො එව හොති.

යක්ඛාවට්ටො නු ඛො අයං කාලවිපරියායො. මහාපඤ්ඤන්ති මහන්තානං පඤ්ඤානං අධිට්ඨානභූතං. ජනපදස්ස මුඛං පස්සථාති ඉමස්ස ජනපදවාසිනො ජනස්ස උපද්දවෙන මඞ්කුභූතං මුඛං පස්සථ.

එතස්ස කථා එතස්සෙව උපරි පතිස්සතීති යාහි තෙන පාරමිතාපරිභාවනසමිද්ධාහි නානාසමාපත්තිවිහාරපරිපූරිතාහි සීලදිට්ඨිසම්පදාහි සුසඞ්ඛතසන්තානෙ මහාකරුණාධිවාසෙ මහාසත්තෙ අරියූපවාදකම්මඅභිසපසඞ්ඛාතා ඵරුසවාචා පවත්තිතා, සා අභිසපි තස්ස ඛෙත්තවිසෙසභාවතො තස්ස ච අජ්ඣාසයඵරුසතාය දිට්ඨධම්මවෙදනියකම්මං හුත්වා ¶ සචෙ සො මහාසත්තං න ඛමාපෙති, සත්තමෙ දිවසෙ විපච්චනසභාවං ජාතං, ඛමාපිතෙ පන මහාසත්තෙ පයොගසම්පත්ති පටිබාහිතත්තා අවිපාකධම්මතං ආපජ්ජති අහොසිකම්මභාවතො. අයඤ්හි අරියූපවාදපාපස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනියස්ස ධම්මතා, තෙන වුත්තං ‘එතස්ස කථා එතස්සෙව උපරි පතිස්සතී’තිආදි. මහාසත්තො පන තං තස්ස උපරි පතිතුං න අදාසි, උපායෙන මොචෙසි. තෙන වුත්තං චරියාපිටකෙ (චරියා. 2.64) –

‘‘යං සො ¶ තදා මං අභිසපි, කුපිතො දුට්ඨමානසො;

තස්සෙව මත්ථකෙ නිපති, යොගෙන තං පමොචයි’’න්ති.

යඤ්හි තත්ථ සත්තමෙ දිවසෙ බොධිසත්තෙන සූරියුග්ගමනනිවාරණං කතං, අයමෙත්ථ යොගොති අධිප්පෙතො. යොගෙන හි උබ්බළ්හා සරාජිකා පරිසා නගරවාසිනො නෙගමා චෙව ජානපදා ච බොධිසත්තස්ස සන්තිකං තාපසං ආනෙත්වා ඛමාපෙසුං. සො ච බොධිසත්තස්ස ගුණෙ ජානිත්වා තස්මිං චිත්තං පසාදෙසි. යං පනස්ස මත්ථකෙ මත්තිකාපිණ්ඩස්ස ඨපනං, තස්ස ච සත්තධා ඵාලනං කතං, තං මනුස්සානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං. අඤ්ඤථා හි – ‘‘ඉමෙ පබ්බජිතා සමානා චිත්තස්ස වසෙ වත්තන්ති, න පන චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තාපෙන්තී’’ති මහාසත්තම්පි තෙන සදිසං කත්වා ගණ්හෙය්යුං, තදස්ස තෙසං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායාති. තෙනාහ ‘‘අථස්සා’’තිආදි.

ලොහකූටවස්සන්ති අයගුළවස්සං. තදා හි රතනමත්තානි දියඩ්ඪරතනමත්තානිපි තිඛිණංසානි අයගුළමණ්ඩලානි ඉතො චිතො ච නිපතන්තා මනුස්සානං සරීරානි ඛණ්ඩඛණ්ඩකානි අකංසු. කලලවස්සන්ති තනුකකද්දමපටලකද්දමං. උපහච්චාති ආඝාටෙත්වා. තදෙව මජ්ඣාරඤ්ඤං.

67. අනුවිච්චකාරන්ති අනුවිච්චකරණං. කාරණෙහි ද්වීහි අනිය්යානිකසාසනෙ ඨිතානං අත්තනො සාවකත්තං උපගතෙ පග්ගහනිග්ගහානි දස්සෙතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං.

69. අනුපුබ්බිං කථන්ති (දී. නි. ටී. 2.75-76; අ. නි. ටී. 3.8.12) අනුපුබ්බියා අනුපුබ්බං කථෙතබ්බකථං, කා පන සා? දානාදිකථා. දානකථා තාව පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසාධාරණත්තා සුකරත්තා සීලෙ පතිට්ඨානස්ස උපායභාවතො ච ආදිතොව කථිතා ¶ . පරිච්චාගසීලො හි පුග්ගලො පරිග්ගහවත්ථූසු නිස්සඞ්ගභාවතො සුඛෙනෙව සීලානි සමාදියති, තත්ථ ච සුප්පතිට්ඨිතො හොති. සීලෙන දායකපටිග්ගහණවිසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො, කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො, භොගයසසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානකථානන්තරං සීලකථා කථිතා. තඤ්ච සීලං වට්ටනිස්සිතං, අයං භවසම්පත්ති තස්ස ඵලන්ති දස්සනත්ථං, ඉමෙහි ච දානසීලමයෙහි පණීතචරියභෙදභින්නෙහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි එතා චාතුමහාරාජිකාදීසු පණීතතරාදිභෙදභින්නා අපරිමෙය්යා භොගභවසම්පත්තියොති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සග්ගකථා. ස්වායං සග්ගො රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨො සබ්බදා අනුපක්කිලිට්ඨො අරියමග්ගොති දස්සනත්ථං සග්ගානන්තරං මග්ගො, මග්ගඤ්ච කථෙන්තෙන ¶ තදධිගමූපායසන්දස්සනත්ථං සග්ගපරියාපන්නාපි පගෙව ඉතරෙ සබ්බෙපි කාමා නාම බහ්වාදීනවා අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මාති කාමානං ආදීනවො. හීනා ගම්මා පොථුජ්ජනිකා අනරියා අනත්ථසඤ්හිතාති තෙසං ඔකාරො ලාමකභාවො, සබ්බෙපි භවා කිලෙසානං වත්ථුභූතාති තත්ථ සංකිලෙසො. සබ්බසො කිලෙසවිප්පමුත්තං නිබ්බානන්ති නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ච කථෙතබ්බොති අයමත්ථො මග්ගන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දෙන දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

සුඛානං නිදානන්ති දිට්ඨධම්මිකානං සම්පරායිකානං නිබ්බානසඤ්හිතානඤ්චාති සබ්බෙසම්පි සුඛානං කාරණං. යඤ්හි කිඤ්චි ලොකෙ භොගසුඛං නාම, තං සබ්බං දානනිදානන්ති පාකටො අයමත්ථො. යං පන ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානපටිසංයුත්තං සුඛං, තස්සපි දානං උපනිස්සයපච්චයො හොතියෙව. සම්පත්තීනං මූලන්ති යා ඉමා ලොකෙ පදෙසරජ්ජසිරිස්සරියසත්තරතනසමුජ්ජලචක්කවත්තිසම්පදාති එවංපභෙදා මානුසිකා සම්පත්තියො, යා ච චාතුමහාරාජාදිගතා දිබ්බා සම්පත්තියො, යා වා පනඤ්ඤාපි සම්පත්තියො, තාසං සබ්බාසං ඉදං මූලකාරණං. භොගානන්ති භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන ‘‘භොගො’’න්ති ලද්ධනාමානං මනාපියරූපාදීනං, තන්නිස්සයානං වා උපභොගසුඛානං, පතිට්ඨා නිච්චලාධිට්ඨානතාය. විසමගතස්සාති බ්යසනප්පත්තස්ස. තාණන්ති රක්ඛා තතො පරිපාලනතො. ලෙණන්ති බ්යසනෙහි පරිපාතියමානස්ස ඔලීයනපදෙසො. ගතීති ගන්තබ්බට්ඨානං. පරායණන්ති පටිසරණං. අවස්සයොති විනිපතිතුං අදෙන්තො නිස්සයො. ආරම්මණන්ති ඔලුබ්භාරම්මණං.

රතනමයසීහාසනසදිසන්ති ¶ සබ්බරතනමයසත්තඞ්ගමහාසීහාසනසදිසං, මහග්ඝං හුත්වා සබ්බසො විනිපතිතුං අප්පදානතො. මහාපථවිසදිසං ගතගතට්ඨානෙ පතිට්ඨාසම්භවතො. යථා දුබ්බලස්ස පුරිසස්ස ආලම්බනරජ්ජු උත්තිට්ඨතො තිට්ඨතො ච උපත්ථම්භො, එවං දානං සත්තානං සම්පත්තිභවෙ උපපත්තියා ඨිතියා ච පච්චයො හොතීති ආහ ‘‘ආලම්බනට්ඨෙන ආලම්බනරජ්ජුසදිස’’න්ති. දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙනාති දුග්ගතිදුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන. සමස්සාසනට්ඨෙනාති ලොභමච්ඡරියාදිපටිසත්තුපද්දවතො සම්මදෙව අස්සාසනට්ඨෙන. භයපරිත්තාණට්ඨෙනාති දාලිද්දියභයතො පරිපාලනට්ඨෙන. මච්ඡෙරමලාදීහීති මච්ඡෙරලොභදොසඉස්සාමිච්ඡාදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදි චිත්තමලෙහි. අනුපලිත්තට්ඨෙනාති අනුපක්කිලිට්ඨතාය. තෙසන්ති මච්ඡෙරමලාදීනං. එතෙසං එව දුරාසදට්ඨෙන. අසන්තාසනට්ඨෙනාති අසන්තාසහෙතුභාවෙන. යො හි දායකො දානපති, සො සම්පතිපි න කුතොචි සන්තසති, පගෙව ආයතිං. බලවන්තට්ඨෙනාති මහාබලවතාය. දායකො හි දානපති සම්පති පක්ඛබලෙන බලවා හොති, ආයතිං පන කායබලාදීහි. අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙනාති ‘‘වුඩ්ඪිකාරණ’’න්ති අභිසම්මතභාවෙන. විපත්තිතො සම්පත්තියා නයනං ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනං.

ඉදානි ¶ මහාබොධිචරියභාවෙනපි දානගුණං දස්සෙතුං දානං නාමෙතන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අත්තානං නිය්යාදෙන්තෙනාති එතෙන දානඵලං සම්මදෙව පස්සන්තා මහාපුරිසා අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජන්ති, තස්මා කො නාම විඤ්ඤුජාතිකො බාහිරෙ වත්ථුම්හි සඞ්ගං කරෙය්යාති ඔවාදං දෙති. ඉදානි යා ලොකියා ලොකුත්තරා ච උක්කංසගතා සම්පත්තියො, තා සබ්බා දානතොයෙව පවත්තන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘දානඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සක්කමාරබ්රහ්මසම්පත්තියො අත්තහිතාය එව, චක්කවත්තිසම්පත්ති පන අත්තහිතාය ච පරහිතාය චාති දස්සෙතුං සා තාසං පරතො වුත්තා. එතා ලොකියා, ඉමා පන ලොකුත්තරාති දස්සෙතුං ‘‘සාවකපාරමීඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. තාසුපි උක්කට්ඨුක්කට්ඨතරුක්කට්ඨතමමෙව දස්සෙතුං කමෙන ඤාණත්තයං වුත්තං. තෙසං පන දානස්ස පච්චයභාවො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. එතෙනෙව තස්ස බ්රහ්මසම්පත්තියාපි පච්චයභාවො දීපිතොති වෙදිතබ්බො.

දානඤ්ච නාම හිතජ්ඣාසයෙන, පූජාවසෙන වා අත්තනො සන්තකස්ස පරෙසං පරිච්චජනං, තස්මා දායකො පුරිසපුග්ගලො පරෙසං සන්තකං හරිස්සතීති ¶ අට්ඨානමෙතන්ති ආහ – ‘‘දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොතී’’ති. සීලාලඞ්කාරසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථි සොභාවිසෙසාවහත්තා සීලස්ස. සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථීති එත්ථ ‘‘චන්දනං තගරං වාපී’’තිආදිකා (ධ. ප. 55; මි. ප. 4.1.1) ගාථා – ‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡති මාලුතෙනා’’තිආදිකා (ජා. 2.17.55) ජාතකගාථායො ච ආහරිත්වා වත්තබ්බා, සීලඤ්හි සත්තානං ආභරණඤ්චෙව අලඞ්කාරො ච ගන්ධවිලෙපනඤ්ච දස්සනීයභාවාවහඤ්ච. තෙනාහ ‘‘සීලාලඞ්කාරෙන හී’’තිආදි.

අයං සග්ගො ලබ්භතීති ඉදං මජ්ඣිමෙහි ඡන්දාදීහි සමාදානසීලං සන්ධායාහ. තෙනාහ සක්කො දෙවරාජා –

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75; 2.22.429; දී. නි. ටී. 2.75-76);

ඉට්ඨොති සුඛො. කන්තොති කමනීයො. මනාපොති මනවඩ්ඪනකො. තං පන තස්ස ඉට්ඨාදිභාවං දස්සෙතුං ‘‘නිච්චමෙත්ථ කීළා’’තිආදි වුත්තං.

දොසොති අනිච්චතාදිනා අප්පස්සාදාදිනා ච දූසිතභාවො, යතො තෙ විඤ්ඤූනං චිත්තං නාරාධෙන්ති ¶ . අථ වා ආදීනං වාති පවත්තෙතීති ආදීනවො, පරමකපණතා. තථා ච කාමා යථාභූතං පච්චවෙක්ඛන්තානං පච්චුපතිට්ඨන්ති. ලාමකභාවොති අසෙට්ඨෙහි සෙවිතබ්බො, සෙට්ඨෙහි න සෙවිතබ්බො නිහීනභාවො. සංකිලිස්සනන්ති විබාධකතා උපතාපතා ච.

නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසන්ති එත්ථ යත්තකා කාමෙසු ආදීනවා, තප්පටිපක්ඛතො තත්තකා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසා. අපිච – ‘‘නෙක්ඛම්මං නාමෙතං අසම්බාධං අසංකිලිට්ඨං නික්ඛන්තං කාමෙහි, නික්ඛන්තං කාමසඤ්ඤාය, නික්ඛන්තං කාමවිතක්කෙහි, නික්ඛන්තං කාමපරිළාහෙහි, නික්ඛන්තං බ්යාපාදසඤ්ඤායා’’තිආදිනා (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.26; දී. නි. ටී. 2.75-76) නයෙන නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසෙ පකාසෙසි, පබ්බජ්ජාය ඣානාදීසු ච ගුණෙ විභාවෙසි වණ්ණෙසි. කල්ලචිත්තන්ති හෙට්ඨා පවත්තිතදෙසනාය අස්සද්ධියාදීනං චිත්තදොසානං විගතත්තා උපරිදෙසනාය භාජනභාවූපගමනෙන කම්මක්ඛමචිත්තං. අට්ඨකථායං පන යස්මා අස්සද්ධියාදයො චිත්තස්ස රොගභූතා ¶ , තදා තෙ විගතා, තස්මා ආහ ‘‘අරොගචිත්ත’’න්ති. දිට්ඨිමානාදිකිලෙසවිගමෙන මුදුචිත්තං. කාමච්ඡන්දාදිවිගමෙන විනීවරණචිත්තං. සම්මාපටිපත්තියං උළාරපීතිපාමොජ්ජයොගෙන උදග්ගචිත්තං. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා පසන්නචිත්තං. යදා භගවා අඤ්ඤාසීති සම්බන්ධො. අථ වා කල්ලචිත්තන්ති කාමච්ඡන්දවිගමෙන අරොගචිත්තං. මුදුචිත්තන්ති බ්යාපාදවිගමෙන මෙත්තාවසෙන අකථිනචිත්තං. විනීවරණචිත්තන්ති උද්ධච්චකුක්කුච්චවිගමෙන වික්ඛෙපස්ස විගතත්තා තෙන අපිහිතචිත්තං. උදග්ගචිත්තන්ති ථිනමිද්ධවිගමෙන සම්පග්ගහිතවසෙන අලීනචිත්තං. පසන්නචිත්තන්ති විචිකිච්ඡාවිගමෙන සම්මාපටිපත්තියං අධිමුත්තචිත්තන්ති එවමෙත්ථ සෙසපදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සෙය්යථාපීතිආදිනා උපමාවසෙන උපාලිස්ස සංකිලෙසප්පහානං අරියමග්ගනිප්ඵාදනඤ්ච දස්සෙති. අපගතකාළකන්ති විගතකාළකං. සම්මදෙවාති සුට්ඨු එව. රජනන්ති නීලපීතාදිරඞ්ගජාතං. පටිග්ගණ්හෙය්යාති ගණ්හෙය්ය පභස්සරං භවෙය්ය. තස්මිංයෙව ආසනෙති තිස්සං එව නිසජ්ජායං. එතෙනස්ස ලහුවිපස්සකතා තික්ඛපඤ්ඤතා සුඛපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤතා ච දස්සිතා හොති. විරජන්ති අපායගමනීයරාගරජාදීනං විගමෙන විරජං. අනවසෙසදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමලාපගමෙන වීතමලං. තිණ්ණං මග්ගානන්ති හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං මග්ගානං. තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනන්ති කස්මා වුත්තං? නනු මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තං හී’’තිආදි. තත්ථ පටිවිජ්ඣන්තන්ති අසම්මොහපටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣන්තං. තෙනාහ ‘‘කිච්චවසෙනා’’ති.

තත්රිදං ¶ උපමාසංසන්දනං – වත්ථං විය චිත්තං, වත්ථස්ස ආගන්තුකමලෙහි කිලිට්ඨභාවො විය චිත්තස්ස රාගාදිමලෙහි සංකිලිට්ඨභාවො, ධොවනසිලා විය අනුපුබ්බීකථා, උදකං විය සද්ධා, උදකෙ තෙමෙත්වා ඌසගොමයඡාරිකාභරෙහි කාළකපදෙසෙ සම්මද්දිත්වා වත්ථස්ස ධොවනපයොගො විය සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා සතිසමාධිපඤ්ඤාහි දොසෙ සිථිලෙ කත්වා සුතාදිවිධිනා චිත්තස්ස සොධනෙ වීරියාරම්භො. තෙන පයොගෙන වත්ථෙ කාළකාපගමො විය වීරියාරම්භෙන කිලෙසවික්ඛම්භනං, රඞ්ගජාතං විය අරියමග්ගො, තෙන සුද්ධස්ස වත්ථස්ස පභස්සරභාවො විය වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස චිත්තස්ස මග්ගෙන පරියොදපනන්ති.

දිට්ඨධම්මොති වත්වා දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤාපි විජ්ජතීති ¶ තතො විසෙසනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනෙසා විදිතධම්මතා ධම්මෙසු එකදෙසනාපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනස්ස සච්චාභිසම්බොධංයෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙන චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාහන්තං නාම හොති. තෙනාහ – ‘‘දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො’’ති. තිණ්ණා විචිකිච්ඡාති සප්පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා අට්ඨවත්ථුකා ච තිණ්ණා විචිකිච්ඡා තිණ්ණවිචිකිච්ඡා. විගතකථංකථොති පවත්තිආදීසු ‘‘එවං නු ඛො, කිං නු ඛො’’ති එවං පවත්තිකා විගතා සමුච්ඡින්නා කථංකථා. සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා තප්පටිපක්ඛෙසු සීලාදිගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා වෙසාරජ්ජං විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තො. අත්තනා එව පච්චක්ඛතො දිට්ඨත්තා න තස්ස පරො පච්චෙතබ්බො අත්ථීති අපරප්පච්චයො.

71. පණ්ඩිතොති පඤ්ඤවා.

72. තෙන හි සම්මාති දොවාරිකෙන සද්ධිං සල්ලපතියෙව, ‘‘එත්ථෙවා’’ති තෙන වුත්තවචනං සුත්වාපි තස්ස අත්ථං අසල්ලක්ඛෙන්තො. කස්මා? පරිදෙවතාය. තෙනාහ ‘‘බලවසොකෙන අභිභූතො’’ති.

73. තෙනෙවාති යෙන උත්තරාසඞ්ගෙන ආසනං සම්මජ්ජති, තෙනෙව උදරෙ පරික්ඛිපන්තො ‘‘මාහං සත්ථාරං මම සරීරෙන ඵුසි’’න්ති අන්තරං කරොන්තො උත්තරාසඞ්ගෙන තං උදරෙ පරික්ඛිපන්තො පරිග්ගහෙත්වා. ‘‘දත්තපඤ්ඤත්ත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.171) විය දත්ත-සද්දො එත්ථ බාලපරියායොති ¶ ආහ ‘‘ජළොසි ජාතො’’ති. උපට්ඨාකස්ස අඤ්ඤථාභාවෙනාති පුබ්බෙ අත්තනො උපට්ඨාකස්ස ඉදානි අනුපට්ඨාකභාවෙන.

75. අවිඤ්ඤාණකං දාරුසාඛාදිමයං. බහලබහලං පීතාවලෙපනං රඞ්ගජාතන්ති අතිවිය බහලං පීතවණ්ණමඤ්ජිට්ඨආදිඅවලෙපනරජනං. ඝට්ටෙත්වා උප්පාදිතච්ඡවිං, යා රඞ්ගං පිවති. නිල්ලොමතන්ති පුනප්පුනං අනුලිම්පනෙන. ඛණ්ඩඛණ්ඩිතන්ති ඛණ්ඩඛණ්ඩිතභාවං. රඞ්ගක්ඛමො රජනියො. තෙනාහ ‘‘රාගමත්තං ජනෙතී’’ති. අනුයොගන්ති චොදනං. වීමංසන්ති විචාරණං. ථුසෙ කොට්ටෙත්වා තණ්ඩුලපරියෙසනං ¶ විය කදලියං සාරපරියෙසනං විය ච නිගණ්ඨවාදෙ සාරවීමංසනං. තතො එව ච තං වීමංසන්තො රිත්තකො තුච්ඡකොව හොතීති. සබ්බම්පි බුද්ධවචනං චතුසච්චවිනිමුත්තං නත්ථි, තඤ්ච වීමංසියමානං විඤ්ඤූනං පීතිසොමනස්සමෙව ජනෙති, අතප්පකඤ්ච අසෙචනාභාවෙනාති ආහ ‘‘චතුසච්චකථා හී’’තිආදි. යථා යථාති යදි ඛන්ධමුඛෙන යදි ධාතායතනාදීසු අඤ්ඤතරමුඛෙන බුද්ධවචනං ඔගාහිස්සති, තථා තථා ගම්භීරඤාණානංයෙව ගොචරභාවතො ගම්භීරමෙව හොති. යො චෙත්ථ පණ්ඩිතො නිපුණො කතපරප්පවාදො පණිධාය සබ්බථාමෙන චොදනං ආරම්භති තස්ස චොදනා කෙසග්ගමත්තම්පි චාලෙතුං න සක්කොති. පුන සුචිරම්පි කාලං විචාරෙන්තෙසුපි විමද්දක්ඛමතො, එවං තථාගතවාදො ස්වාඛ්යාතභාවතොති ආහ ‘‘අනුයොගක්ඛමො විමජ්ජනක්ඛමො චා’’ති.

76. විසයපරිඤ්ඤාණෙන දහති පටිපක්ඛෙ සොධෙතීති ධීරො, ස්වායමස්ස ධීරභාවො සබ්බසො සම්මොහවිද්ධංසනතායාති ආහ – ‘‘යා පඤ්ඤා…පෙ… තෙන සමන්නාගතස්සා’’ති. පභින්නඛීලස්සාති සමුච්ඡින්නසබ්බචෙතොඛීලස්ස, කිලෙසමච්චුමාරවිජයෙනෙව අභිසඞ්ඛාරඛන්ධමාරා ජිතාව හොන්තීති තෙසං ද්වින්නං ඉධ අග්ගහණං. ඊඝ-සද්දො දුක්ඛපරියායොති ආහ ‘‘නිද්දුක්ඛස්සා’’ති. තත්ථ සඋපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියා කිලෙසෙන නිද්දුක්ඛතා, අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියා විපාකදුක්ඛෙන නිද්දුක්ඛතා. රජ්ජනදුස්සනමුය්හනාදිවසෙන විවිධං ඊසනතො වීසං, වීසමෙව වෙසං, රාගාදීති ආහ – ‘‘වෙසන්තරස්සාති රාගාදිවීසං තරිත්වා විතරිත්වා ඨිතස්සා’’ති.

තුසිතස්සාති කරුණායනවසෙන තුසියා ඉතස්ස සංවත්තස්ස. එවං සති ‘‘මුදිතස්සා’’ති ඉදං පුනරුත්තමෙව හොති. මනුජස්සාති පඨමාය ජාතියා භගවා මනුස්සජාතියො හුත්වා වුත්තානං වක්ඛමානානඤ්ච වසෙන සදෙවකං අභිභවිත්වා ඨිතො අච්ඡරියො භගවාති දස්සෙති. සදෙවකං ලොකං සංසාරතො නිබ්බානසුඛං නරති නෙති පාපෙතීති නරො, නායකොති අත්ථො, තස්ස නරස්ස, තෙනාහ ¶ ‘‘පුනරුත්ත’’න්ති. ‘‘මනුජස්සා’’ති වත්වා ‘‘නරස්සා’’ති පුනරුත්තං පදං. අත්ථවසෙන අඤ්ඤථා වුච්චමානෙ එකෙකගාථාය දසගුණා නප්පහොන්ති, න පූරෙන්තීති අත්ථො.

විනෙතීති විනයො, විනයො එව වෙනෙයිකොති ආහ ‘‘සත්තානං විනායකස්සා’’ති. විඤ්ඤූනං රුචිං රාති, ඊරෙතීති වා රුචිරො, ස්වායමස්ස රුචිරභාවො ¶ කුසලතායාති ආහ ‘‘සුචිධම්මස්සා’’ති. පභාසකස්සාති ඤාණාලොකෙන පභස්සරභාවකරස්ස. නිස්සඞ්ගස්සාති අට්ඨසුපි පරිසාසු, සදෙවෙ වා සබ්බස්මිං ලොකෙ අග්ගණ්හාපනපරිච්චාගෙන නිස්සටස්ස. ගම්භීරගුණස්සාති පරෙසං ඤාණෙන අප්පතිට්ඨභාවා ගම්භීරගුණස්ස. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා’’තිආදි (දී. නි. 1.28). අරියාය වා තුණ්හීභාවෙන මොනප්පත්තස්ස. ධම්මෙ ඨිතස්සාති ධම්මකායෙ සුප්පතිට්ඨිතස්ස. සංවුතත්තස්සාති අරක්ඛියකායසමාචාරාදිතාය සංවුතසභාවස්ස.

ආගුං න කරොතීතිආදීහි චතූහි කාරණෙහි, පන්තසෙනාසනස්සාති විවිත්තසෙනාසනස්ස. පටිමන්තනපඤ්ඤායාති සබ්බපරප්පවාදානං විපරාවත්තමන්තනපඤ්ඤාය. මොනං වුච්චති ඤාණං සබ්බතො කිලෙසානං නිධුනනතො.

ඉසිසත්තමස්සාති සබ්බඉසීසු ජෙට්ඨස්ස සාධුතමස්ස. සෙට්ඨප්පත්තස්සාති සෙට්ඨං උත්තමං සම්මාසම්බොධිං පත්තස්ස. අක්ඛරාදීනීති අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාර-නිරුත්තිනිද්දෙස-සංකාසනපකාසන-විවරණ-විභජනුත්තානීකරණානීති බ්යඤ්ජනත්ථපදානි. සමොධානෙත්වා විනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං පකාසනතො කථනතො පදකස්ස. පුරි-සද්දො ‘‘පුබ්බෙ’’ති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ – ‘‘පුරින්දදස්සාති සබ්බපඨමං ධම්මදානදායකස්සා’’ති. භගවා අසය්හං සහිතුං සමත්ථොති ආහ ‘‘සමත්ථස්සා’’ති. තෙනාහ – ‘‘තථාගතං බුද්ධමසය්හසාහින’’න්ති (ඉතිවු. 38). තෙ පත්තස්සාති තෙ ගුණෙ අනවසෙසතො පත්තස්ස. විත්ථාරෙත්වා සංකිලෙසවොදානධම්මං බ්යාකරොතීති බ්යාකරණො, බ්යාකරණො එව වෙය්යාකරණො. තන්තිපදන්ති තන්තිං ආරොපෙත්වා ඨපිතං පදං.

තණ්හාබන්ධනෙන සබ්බෙන වා කිලෙසබන්ධනෙන අබද්ධස්ස. මහාපඤ්ඤායාති මහානුභාවාය පඤ්ඤාය, මහාවිසයාය වා පඤ්ඤාය. සබ්බා හි භගවතො පඤ්ඤා මහානුභාවා, යථාසකං විසයෙ මහාවිසයා ච එකාදිවසෙන අනවසෙසතො මහාවිසයා නාම සබ්බඤ්ඤුතාව. ආනුභාවදස්සනට්ඨෙනාති අච්ඡරියාචින්තෙය්යාපරිමෙය්යස්ස අත්තනො ආනුභාවස්ස ලොකස්ස දස්සනට්ඨෙන ¶ . යක්ඛස්සාති වා ලොකෙන පූජනීයස්ස ¶ . අයං උපාසකො ඛුජ්ජුත්තරා විය උපාසිකා සෙඛපටිසම්භිදාප්පත්තොති ආහ ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව පටිසම්භිදා ආගතා’’ති. කිලෙසප්පහානවණ්ණං කථෙන්තොති කිලෙසප්පහානං විසයං නිමිත්තං කත්වා වණ්ණං කථෙන්තො.

77. සම්පිණ්ඩිතාති සන්නිචිතා, ගන්ථිතාති අත්ථො. ඉමෙ සත්තාති යං යදෙව පරිබ්භමන්තා සත්තා. අත්තනොව චින්තයන්තීති අවීතතණ්හතාය සකංයෙව පයොජනං චින්තෙන්ති. තථා හි මතෙ ඤාතකෙ අනුසොචන්තාපි තෙහි සාධෙතබ්බස්ස අත්තනො පයොජනස්සෙව වසෙන අනුසොචන්ති. උණ්හං අහොසීති බලවතා චිත්තස්ස සන්තාපෙන සන්තත්තං අබ්භන්තරං හදයට්ඨානං ඛදිරඞ්ගාරසන්තාපිතං විය උණ්හං අහොසි. තෙනාහ ‘‘ලොහිතං විලීයිත්ථා’’ති. පත්තමත්තන්ති එකපත්තපූරමත්තං. අභිසමයසාධිකාය චතුසච්චදෙසනාය සඞ්ඛෙපෙනෙව දෙසිතත්තා ආහ – ‘උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස වසෙන ධම්මදෙසනා පරිනිට්ඨිතා’’ති.

උපාලිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. කුක්කුරවතිකසුත්තවණ්ණනා

78. කොලියෙසූති ¶ බහුවචනවසෙනායං පාළි ආගතා. එවංනාමකෙ ජනපදෙති අත්ථවචනං කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සො හී’’තිආදි. න නියමිතොති ‘‘අසුකම්හි නාම විහාරෙ’’ති න නියමෙත්වා වුත්තො. සෙනාසනෙයෙවාති ආවාසෙයෙව, න රුක්ඛමූලාදිකෙ. වෙසකිරියා ඝාසග්ගහණාදිනා සමාදාතබ්බට්ඨෙන ගොවතං, තස්මිං නියුත්තො ගොවතිකො. තෙනාහ ‘‘සමාදින්නගොවතො’’ති. යං සන්ධායාහු වෙදවෙදිනො – ‘‘ගච්ඡං භක්ඛෙති, තිට්ඨං මුත්තෙති, උපාහා උදකං ධූපෙති, තිණානි ඡින්දතී’’තිආදි. අයං අචෙලොති අචෙලකපබ්බජ්ජාවසෙන අචෙලො, පුරිමො පන ගොවතිකො කුක්කුරවතිකොති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වත්තබ්බො. පලිකුණ්ඨිත්වාති උභො හත්ථෙ උභො පාදෙ ච සමිඤ්ජිත්වා. ‘‘උක්කුටිකො හුත්වා’’තිපි වදන්ති. ගමනං නිප්ඵජ්ජනං ගතීති ආහ – ‘‘කා ¶ ගතීති කා නිප්ඵත්තී’’ති. නිප්ඵත්තිපරියොසානා හි විපාකධම්මප්පවත්ති. කතූපචිතකම්මවසෙන අභිසම්පරෙති එත්ථාති අභිසම්පරායො, පරලොකො. තත්ථස්ස ච නිප්ඵත්තිං පුච්ඡතීති ආහ – ‘‘අභිසම්පරායම්හි කත්ථ නිබ්බත්තී’’ති. කුක්කුරවතසමාදානන්ති කුක්කුරභාවසමාදානං, ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය අහං කුක්කුරො’’ති කුක්කුරභාවාධිට්ඨානං.

79. පරිපුණ්ණන්ති යත්තකා කුක්කුරවිකාරා, තෙහි පරිපුණ්ණං. තෙනාහ ‘‘අනූන’’න්ති. අබ්බොකිණ්ණන්ති තෙහි අවොමිස්සං. කුක්කුරාචාරන්ති කුක්කුරානං ගමනාකාරොතිආදිආචාරෙන කුක්කුරභාවාධිට්ඨානචිත්තමාහ. තථා තථා ආකප්පෙතබ්බතො ආකප්පො, පවත්තිආකාරො. සො පනෙත්ථ ගමනාදිකොති ආහ ‘‘කුක්කුරානං ගමනාකාරො’’තිආදි. ආචාරෙනාති කුක්කුරසීලාචාරෙන. වතසමාදානෙනාති කුක්කුරවතාධිට්ඨානෙන. කුක්කුරචරියාදියෙව දුක්කරතපචරණං. තෙන ගතිවිපරියෙසාකාරෙන පවත්තා ලද්ධි. අස්ස කුක්කුරවතිකස්ස අඤ්ඤා ගති නත්ථීති ඉතරගතිං පටික්ඛිපති, ඉතරාසං පන සම්භවො එව නත්ථීති. නිපජ්ජමානන්ති වතසීලාදීනං සංගොපනවසෙන සිජ්ඣමානං. යථා සකම්මකධාතුසද්දා අත්ථවිසෙසවසෙන අකම්මකා හොන්ති ‘‘විබුද්ධො පුරිසො විබුද්ධො කමලසණ්ඩො’’ති, එවං අත්ථවිසෙසවසෙන අකම්මකාපි සකම්මකා හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘න පරිදෙවාමි න අනුත්ථුනාමී’’තිආදිමාහ. අනුත්ථුනසද්දො ච සකම්මකවසෙන පයුජ්ජති ‘‘පුරාණානි අනුත්ථුන’’න්තිආදීසු. අයඤ්චෙත්ථ පයොගොති ඉමිනා ගාථායඤ්ච අනුත්ථුනනරොදනං අධිප්පෙතන්ති දස්සෙති.

80. වුත්තනයෙනෙවාති ¶ ඉමිනා ගොවතන්ති ගොවතසමාදානං. ගොසීලන්ති ගවාචාරං. ගොචිත්තන්ති ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය ගොහි කාතබ්බං කරිස්සාමී’’ති උප්පන්නචිත්තන්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. ග්වාකප්පෙ පන වත්තබ්බං අවසිට්ඨං ‘‘කුක්කුරාකප්පෙ වුත්තසදිසමෙවා’’ති ඉමිනාව අතිදිට්ඨං, විසිට්ඨඤ්ච යථා පන තත්ථාතිආදිනා වුත්තමෙව. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං කුක්කුරවතාදීසු වුත්තනයමෙව.

81. එකච්චකම්මකිරියාවසෙනාති එකච්චස්ස අකුසලකම්මස්ස කුසලකම්මස්ස කරණප්පසඞ්ගෙන. ඉමෙසන්ති ගොවතිකකුක්කුරවතිකානං. කිරියාති ගොවතභාවනාදිවසෙන පවත්තා කිරියා. පාකටා භවිස්සතීති ‘‘ඉමස්මිං කම්මචතුක්කෙ ඉදං නාම කම්මං භජතී’’ති පාකටා භවිස්සති.

කාළකන්ති ¶ (අ. නි. ටී. 2.4.232) මලීනං, චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණන්ති අත්ථො. තං පනෙත්ථ කම්මපථසම්පත්තමෙව අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දසඅකුසලකම්මපථ’’න්ති. කණ්හන්ති කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හං. තෙනාහ ‘‘කණ්හවිපාක’’න්ති. අපායූපපත්ති මනුස්සෙසු ච දොභග්ගියං කණ්හවිපාකො, යථා තමභාවො වුත්තො, එකත්තනිද්දෙසෙන පන ‘‘අපායෙ නිබ්බත්තනතො’’ති වුත්තං, නිබ්බත්තාපනතොති අත්ථො. සුක්කන්ති ඔදාතං, චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණන්ති අත්ථො, සුක්කාභිජාතිහෙතුතො වා සුක්කං. තෙනාහ ‘‘සුක්කවිපාක’’න්ති. සග්ගූපපත්ති මනුස්සලොකෙ සොභග්ගියඤ්ච සුක්කවිපාකො, යථා ච ජොතිභාවො වුත්තො, එකත්තනිද්දෙසෙන පන ‘‘සග්ගෙ නිබ්බත්තනතො’’ති වුත්තං, නිබ්බත්තාපනතොති අත්ථො, වොමිස්සකකම්මන්ති කාලෙන කණ්හං, කාලෙන සුක්කන්ති එවං මිස්සකවසෙන කතකම්මං. ‘‘සුඛදුක්ඛවිපාක’’න්ති වත්වා සුඛදුක්ඛානං පවත්තිආකාරං දස්සෙතුං ‘‘මිස්සකකම්මඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කම්මස්ස කණ්හසුක්කසමඤ්ඤා කණ්හසුක්කාභිජාතිහෙතුතායාති, අපච්චයගාමිතාය තදුභයවිනිමුත්තස්ස කම්මක්ඛයකරකම්මස්ස ඉධ සුක්කපරියායොපි න ඉච්ඡිතොති ආහ – ‘‘උභය…පෙ… අසුක්කන්ති වුත්ත’’න්ති. තත්ථ උභයවිපාකස්සාති යථාධිගතස්ස විපාකස්ස. සම්පත්තිභවපරියාපන්නො හි විපාකො ඉධ ‘‘සුක්කවිපාකො’’ති අධිප්පෙතො, න අච්චන්තපරිසුද්ධො.

සදුක්ඛන්ති අත්තනා උප්පාදෙතබ්බෙන දුක්ඛෙන සදුක්ඛං, දුක්ඛසංවත්තනිකන්ති අත්ථො. ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ චෙතනා ධුරං, උපාලිසුත්තෙ (ම. නි. 2.56) කම්ම’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තම්පි අත්ථං ඉධ සාධයති විජානනත්ථං. අභිසඞ්ඛරිත්වාති ආයූහිත්වා. තං පන පච්චයසමවායසිද්ධිතො සංකඩ්ඪනං පිණ්ඩනං විය හොතීති ආහ – ‘‘සඞ්කඩ්ඪිත්වා, පිණ්ඩං කත්වාති අත්ථො’’ති, සදුක්ඛං ලොකන්ති ¶ අපායලොකමාහ. විපාකඵස්සාති ඵස්සසීසෙන තත්ථ විපාකපවත්තමාහ. භූතකම්මතොති නිබ්බත්තකම්මතො අත්තනා කතූපචිතකම්මතො. යථාභූතන්ති යාදිසං. කම්මසභාගවසෙනාති කම්මසරික්ඛකවසෙන. උපපත්ති හොතීති අපදාදිභෙදා උපපත්ති. කම්මෙන විය වුත්තාති යං කරොති, තෙන උපපජ්ජතීති එකකම්මෙනෙව ජායමානා විය වුත්තා අපදාදිභෙදා. උපපත්ති ච නාම විපාකෙන හොති විපාකෙ සම්භවන්තෙ එකංසෙන තෙ උපපත්තිවිසෙසා සම්භවන්ති. යදි එවං කස්මා ‘‘තෙන උපපජ්ජතී’’ති උපපත්තිකම්මහෙතුකා වුත්තාති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තොති ¶ යෙන කම්මවිපාකෙන විපච්චමානෙන අයං සත්තො නිබ්බත්තොති වුච්චති. තංකම්මවිපාකඵස්සාති තස්ස තස්ස කම්මස්ස විපාකභූතා ඵස්සා. කම්මෙන දාතබ්බං දායං තබ්බිපාකං ආදියන්තීති කම්මදායාදා, ඵස්සා. කම්මස්ස දායජ්ජතා කම්මඵලස්ස දායජ්ජං, තස්මා වුත්තං ‘‘කම්මදායජ්ජා’’ති. තෙනාහ ‘‘කම්මමෙව නෙසං දායජ්ජං සන්තක’’න්ති.

තිස්සො ච හෙට්ඨිමජ්ඣානචෙතනාති ඉදං අබ්යාබජ්ඣවෙදනං වෙදියනඑකන්තසුඛුප්පත්තියා හෙතුභාවසාධනං. යදි එවං යථාවුත්තා ඣානචෙතනා තාව හොතු එකන්තසුඛුප්පත්තිහෙතුභාවතො. කාමාවචරා කින්තීති කාමාවචරා පන කුසලචෙතනා තංසභාවාභාවතො කින්ති කෙන පකාරෙන අබ්යාබජ්ඣමනොසඞ්ඛාරො නාම ජාතොති චොදෙති, ඉතරො පන න සබ්බා කාමාවචරකුසලචෙතනා තථා ගහිතා, අථ ඛො එකච්චා ඣානචෙතනානුකූලාති දස්සෙන්තො ‘‘කසිණසජ්ජනකාලෙ කසිණාසෙවනකාලෙ ලබ්භන්තී’’ති ආහ. තත්ථ කසිණාසෙවනචෙතනා ගහෙතබ්බා, සා උපචාරජ්ඣානස්ස සාධිකා. තෙන කාමාවචරචෙතනා පඨමජ්ඣානචෙතනාය ඝටිතාති කසිණසජ්ජනචෙතනාපි කදාචි තාදිසා හොතීති ගහිතා. පරිකම්මාදිවසෙන හි පවත්තා භාවනාමයා කාමාවචරකුසලචෙතනා පඨමජ්ඣානස්ස ආසන්නතාය වුත්තා. චතුත්ථජ්ඣානචෙතනා තතියජ්ඣානචෙතනාය ඝටිතාති ඉදං එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසත්තාවාසවතාය තංසරික්ඛකා උපෙක්ඛාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු සුඛසරික්ඛතා, එවං සන්තසභාවතා ඤාණසහිතතා ච. කෙචි පන චතුත්ථජ්ඣානචෙතනානුගුණාති නිදස්සෙන්තා කසිණසජ්ජනකාලෙ කසිණජ්ඣානකාලෙ කසිණාසෙවනකාලෙ ලබ්භතීති තතියජ්ඣානචෙතනාය ආසන්නඝටිතතා වුත්තාති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, වුත්තනයෙනෙව තාසං ඝටිතතා වෙදිතබ්බා. උභයමිස්සකවසෙනාති උභයෙසං කුසලාකුසලසඞ්ඛාරානං සුඛදුක්ඛානඤ්ච මිස්සකභාවවසෙන. වෙමානිකපෙතානන්ති ඉදං බාහුල්ලතො වුත්තං, ඉතරෙසම්පි විනිපාතිකානං කාලෙන දුක්ඛං හොතියෙව.

තස්ස ¶ පහානායාති තස්ස යථාවුත්තස්ස කම්මස්ස අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනාය. යා චෙතනාති යා අපචයගාමිනිචෙතනා. කම්මං පත්වාති සුඛකම්මන්ති වුච්චමානෙ මග්ගචෙතනාය අඤ්ඤො පණ්ඩරතරො ධම්මො නාම නත්ථි ¶ අච්චන්තපාරිසුද්ධිභාවතො. අකණ්හා අසුක්කාති ආගතාති එත්ථ සුක්කභාවපටික්ඛෙපකාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. තෙනාහ ‘‘ඉදං පන කම්මචතුක්කං පත්වා’’තිආදි.

82. අනිය්යානිකපක්ඛෙති අචෙළකපබ්බජ්ජාය කුක්කුරවතෙ ච. යොගෙති ඤායධම්මපටිපත්තියන්ති අත්ථො. යොනෙනාති යො තිත්ථියපරිවාසො තෙන භගවතා පඤ්ඤත්තො. යං තිත්ථියපරිවාසං සමාදියිත්වාති අයමෙත්ථ යොජනා. ඝංසිත්වා සුවණ්ණං විය නිඝංසොප්පලෙ. කොට්ටෙත්වා හත්ථෙන විය කුලාලභාජනං.

වූපකට්ඨොති විවිත්තො එකීභූතො. පෙසිතත්තොති නිබ්බානං පති පෙසිතත්තො. කාමං තදනුත්තරං බ්රහ්මචරියපරියොසානං…පෙ… විහාසීති ඉමිනාව අරහත්තනිකූටෙන දෙසනා නිට්ඨාපිතා හොති, ආයස්මතො පන සෙනියස්ස පටිපත්තිකිත්තනපරමෙතං උජුකං ආපන්නඅරහත්තභාවදීපනං, යදිදං ‘‘අඤ්ඤතරො ඛො පනා’’තිආදිවචනන්ති ආහ ‘‘අරහත්තනිකූටෙනෙවා’’ති. අරහත්තාධිගමොයෙව තස්ස තෙසං අබ්භන්තරතා. සෙසං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කුක්කුරවතිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. අභයරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනා

83. ජාතියා ¶ අසමානො නිහීනාචරියො පරදත්තූපජීවිකාය මාතුයා කුච්ඡියං ජාතො පාදසිකපුත්තො. නින්දාවසෙන වදති එතෙනාති වාදො අගුණොති ආහ – ‘‘වාදං ආරොපෙහීති දොසං ආරොපෙහී’’ති. නිබ්බත්තවසෙන නිරයං අරහති, නිරයසංවත්තනියෙන වා කම්මෙන නිරයෙ නියුත්තො නෙරයිකො. ආපායිකොති එත්ථාපි එසෙව නයො. අවීචිම්හි උප්පජ්ජිත්වා තත්ථ ආයුකප්පසඤ්ඤිතං අන්තරකප්පං තිට්ඨතීති කප්පට්ඨො. නිරයූපපත්තිපරිහරණවසෙන තිකිච්ඡිතුං සක්කුණෙය්යොති තෙකිච්ඡො, න තෙකිච්ඡො අතෙකිච්ඡො. ද්වෙ අන්තෙ මොචෙත්වාති ඵරුසං වා අප්පියං වා කප්පෙය්යාති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ මුඤ්චිත්වා ¶ තෙ අනාමසිත්වා පුච්ඡිතං අත්ථං තතො බහි කරොන්තො උග්ගිලති නාම. තං පන එවං කාතුං න සක්කොතීති ආහ – ‘‘උග්ගිලිතුං බහි නීහරිතුං න සක්ඛිතී’’ති. එවමෙවායං පුච්ඡා න ගහෙතබ්බා, අයමෙත්ථ දොසොති තං අපුච්ඡං කරොන්තො අපනයන්තො ඔගිලති නාම, තථා පන අසක්කොන්තො පතිට්ඨාපෙන්තො න ඔගිලති නාම, භගවා පන තමත්ථං ඔකාසම්පි අකරොන්තො උභයථාපි අසක්ඛීති වෙදිතබ්බො. කථං? භගවා හි ‘‘න ඛ්වෙත්ථ රාජකුමාර එකංසෙනා’’ති වදන්තො නිගණ්ඨස්ස අධිප්පායං විපරිවත්තෙති, උභො අන්තෙ මොචෙත්වා පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි, එවං තාව උග්ගිලිතුං අසක්ඛි. ‘‘න තත්ර රාජකුමාර එකංසෙනා’’ති වදන්තො එව ච ‘‘නායං පුච්ඡා එවං අවිභාගෙන පුච්ඡිතබ්බා, විභජිත්වා පන පුච්ඡිතබ්බා’’ති පුච්ඡාය දොසං දීපෙන්තො තං හාරෙන්තො ඔගිලිතුම්පි සක්ඛතීති.

උට්ඨාතුං න සක්ඛිස්සති චිත්තස්ස අඤ්ඤථා පවත්තියා. අභයො ද්වෙ මග්ගෙ කතපරිචයො ඡෙකො නිපුණො වාදසීලො ච හුත්වා විචරති. තෙනාහ – ‘‘සො වාදජ්ඣාසයතාය තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡන්තො ‘එවං, භන්තෙ’ති ආහා’’ති.

85. එවරූපන්ති යා පරෙසං අප්පියා අමනාපා දුරුත්තවාචා, එවරූපා වාචා, න පන ඵරුසවාචා. ඵරුසවාචාය හි සෙතුඝාතො තථාගතානං. චෙතනාඵරුසතාය හි ඵරුසවාචා ඉච්ඡිතා, න පරෙසං අප්පියතාමත්තෙන. නට්ඨා නිගණ්ඨා ඔගිලිකාදිසම්මතස්ස පඤ්හස්ස එකවචනෙන විද්ධංසිතත්තා.

86. දාරකස්ස අඞ්කෙ නිසීදනස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘ලෙසවාදිනො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ලෙසවාදිනොති ¶ ඡලවාදිනො, වාදමග්ගෙ වා අපරිපුණ්ණතාය ලෙසමත්තෙනෙව වාදසීලා. ඔසටසඞ්ගාමොති අනෙකවාරං පරවාදමද්දනවසෙන ඔතිණ්ණවාදසඞ්ගාමො. විජ්ඣිත්වාති නඛෙන විජ්ඣිත්වා. ඉමමෙවාති ය්වායං දාරකො අත්තනො වාදභඞ්ගපරිහරණත්ථං ඉමිනා අඞ්කෙ නිසීදාපිතො, ඉමමෙව අස්ස දාරකං උපමං නිස්සයං කත්වා වාදං භින්දිස්සාමි. ‘‘අස්ස වාදං අප්පටිතතාය උපමාය භඤ්ජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා.

අපනෙය්යං ¶ අස්ස අහන්ති අස්ස දාරකස්ස මුඛතො අහං තං අපනෙය්යං. අභූතත්ථොව අභූතං උත්තරපදලොපෙනාති ආහ ‘‘අභූතන්ති අභූතත්ථ’’න්ති. අතච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනන්ති ආහ ‘‘අතච්ඡන්ති න තච්ඡ’’න්ති. අභූතන්ති වා අසන්තං අවිජ්ජමානං. අතච්ඡන්ති අතථාකාරං. අනත්ථසංහිතන්ති දිට්ඨධම්මිකෙන, සම්පරායිකෙන වා අනත්ථෙන සංහිතං, අනත්ථෙ වා සංහිතං, න අත්ථොති වා අනත්ථො, අත්ථස්ස පටිපක්ඛො සභාවො, තෙන සංහිතන්ති අනත්ථසංහිතං, පිසුණවාචං සම්ඵප්පලාපඤ්චාති අත්ථො. එවමෙත්ථ චතුබ්බිධස්සපි වචීදුච්චරිතස්ස ගහිතතා දට්ඨබ්බා.

දුප්පයුත්තොති දුප්පටිපන්නො. න තං තථාගතො භාසති අභූතතාදිදොසදුට්ඨත්තා. තම්පි තථාගතො න භාසති භූතත්ථෙපි අනත්ථසංහිතතාදිදොසදුට්ඨත්තා.

ඨානං කාරණං එතිස්සා අත්ථීති ඨානියා ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා, න ඨානියාති අට්ඨානියා, නික්කාරණා අයුත්තියුත්තා, සා එව කථාති අට්ඨානියකථා. අත්තපච්චක්ඛකථං කථෙමාති අත්තනා එව පච්චක්ඛං කත්වා පවත්තියමානං ඡලකථං කථෙම.

ගාමිකමහල්ලකො ‘‘ඉමෙ මං වඤ්චෙතුකාමා, අහමෙව දානි ඉමෙ වඤ්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එවං භවිස්සතී’’තිආදිමාහ. ‘‘න මයං දාසා’’තිපි වත්තුං නාසක්ඛිංසු පුබ්බෙ තථාකතිකාය කතත්තා.

තතියං තතියමෙවාති ද්වීසුපි පක්ඛෙසු තතියං තතියමෙව වාචං. භාසිතබ්බකාලං අනතික්කමිත්වාති යස්ස යදා යථා භාසිතබ්බං, තස්ස තදා තථෙව ච භාසනතො භාසිතබ්බං කාරණං භාසිතබ්බකාලඤ්ච අනතික්කමිත්වාව භාසති.

87. ඨානුප්පත්තිකඤාණෙනාති ¶ ඨානෙ එව උප්පජ්ජනකඤාණෙන. තස්මිං තස්මිං කාරණෙ තස්ස තං තං අවත්ථාය උප්පජ්ජනකඤාණෙන, ධම්මානං යථාසභාවතො අවබුජ්ඣනසභාවොති ධම්මසභාවො. ධම්මෙ සභාවධම්මෙ අනවසෙසෙ වා යාථාවතො උපධාරෙතීති ධම්මධාතු, සබ්බඤ්ඤුතා. තෙනාහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. සුප්පටිවිද්ධන්ති සබ්බං ඤෙය්යධම්මං සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනවසෙන, සුට්ඨු පටිවිද්ධන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘හත්ථගතං භගවතො’’ති. නෙය්යපුග්ගලවසෙන පරිනිට්ඨිතාති කථාපරිවිභාගෙන අයමෙව ¶ දෙසනා චත්තාරි අරියසච්චානි දස්සෙන්තො අරහත්තං පච්චක්ඛාසීති.

අභයරාජකුමාරසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. බහුවෙදනියසුත්තවණ්ණනා

88. පඤ්චකඞ්ගොති ¶ වඩ්ඪකීකිච්චසාධනෙ වාසිආදිපඤ්චකං අඞ්ගං සංධනං එතස්මින්ති පඤ්චකඞ්ගො. ථම්භාදිවත්ථූනං ථපනට්ඨෙන ථපති. පණ්ඩිතඋදායිත්ථෙරො, න කාළුදායී ථෙරො.

89. පරියායති අත්තනො ඵලං වත්තෙතීති පරියායො, කාරණං. වෙදනාසන්නිස්සිතො ච කායිකචෙතසිකභාවො කාරණං. තෙනාහ – ‘‘කායිකචෙතසිකවසෙන ද්වෙ වෙදිතබ්බා’’ති. තත්ථ පසාදකායසන්නිස්සිතා කායිකා, චෙතොසන්නිස්සිතා චෙතසිකා. සුඛාදිවසෙන තිස්සොති එත්ථ සුඛනදුක්ඛනුපෙක්ඛනානි සුඛාදිවෙදනාය කාරණං. තානි හි පවත්තිනිමිත්තානි කත්වා තත්ථ සුඛාදිසද්දප්පවත්ති, ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යථාරහං කාරණං නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බං. උපවිචාරවසෙනාති ආරම්මණං උපෙච්ච සවිසෙසපවත්තිවසෙන. යස්මිඤ්හි ආරම්මණෙ සොමනස්සවෙදනා පවත්තති, ආරම්මණතාය තං උපගන්ත්වා ඉතරවෙදනාහි විසිට්ඨතාය සවිසෙසං තත්ථ පවත්ති. තෙනාහ ‘‘සොමනස්සට්ඨානියං රූපං උපවිචරතී’’ති. එස නයො සෙසවෙදනාසු ගෙහස්සිතානීති ගෙහනිස්සිතානි.

90. පරියායෙනාති ‘‘ඉදමෙත්ථ දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති වුත්තට්ඨානං සන්ධාය වදති. තං දස්සෙන්තොති කාමඤ්චෙත්ථ සුත්තෙ – ‘‘ද්වෙපානන්ද, වෙදනා වුත්තා’’ති ද්වෙ ආදිං කත්වා වෙදනා දස්සිතා, එකාපි පන දස්සිතා එවාති දස්සෙන්තො. උපත්ථම්භෙතුන්ති එකාපි වෙදනා වුත්තා මයා පරියායෙන, එවං සති ද්වෙපි වත්තබ්බාති එවං තස්ස වාදං උපත්ථම්භෙතුං. කථං පන එකා වෙදනා වුත්තාති? යං කිඤ්චි වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, ඉදමෙත්ථ දුක්ඛස්මින්ති වදාමීති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ඉතිවුත්තකවණ්ණනායං (ඉතිවු. අට්ඨ. 52 ආදයො) පරමත්ථදීපනියං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

කථං ¶ පනෙත්ථ රූපාවචරචතුත්ථෙ අරූපෙසු සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධෙ සුඛං උද්ධතන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. සන්තට්ඨෙනාති පටිපක්ඛධම්මානං වූපසන්තභාවෙන. පණීතට්ඨෙනාති භාවනාවිසෙසවිසිට්ඨෙන අතප්පකභාවෙනෙව සෙට්ඨභාවෙන ච, පච්චයවිසෙසෙන පධානභාවං නීතන්තිපි පණීතං. වෙදයිතසුඛං නාම වෙදනාභූතං සුඛන්ති කත්වා. අවෙදයිතසුඛං නාම යාවතා නිද්දුක්ඛතා, තාවතා සුඛන්ති වුච්චතීති.අථ වා නිරොධො සුට්ඨු ඛාදති ඛනති කායිකචෙතසිකාබාධන්ති ¶ වත්තබ්බතං අරහති සත්තාහම්පි තත්ථ දුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනතො. තෙනාහ ‘‘නිද්දුක්ඛභාවසඞ්ඛාතෙන සුඛට්ඨෙනා’’ති.

91. යස්මිං යස්මිං භවෙ, චිත්තුප්පාදෙ, අවත්ථාය වා නිද්දුක්ඛභාවො, දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛතා අනුපලබ්භනෙන දුක්ඛවිවිත්තං, තං සුඛස්මිංයෙව පඤ්ඤපෙති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බහුවෙදනීයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. අපණ්ණකසුත්තවණ්ණනා

93. නානාවිධාති ¶ නානාවිධදිට්ඨිකා සමණබ්රාහ්මණාති පබ්බජ්ජාමත්තෙන සමණා, ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණා ච. දස්සනන්ති දිට්ඨි. ගහිතන්ති අභිනිවිස්ස ගහිතං. ඉති තෙ අත්තනො දස්සනං ගහෙතුකාමා පුච්ඡන්ති. විනා දස්සනෙන ලොකො න නිය්යාතීති විමොක්ඛභාවනාය එකෙන දස්සනෙන විනා ලොකො සංසාරදුක්ඛතො න නිගච්ඡති. එකදිට්ඨියම්පි පතිට්ඨාතුං නාසක්ඛිංසු සද්ධාකාරාභාවතො. තථා හි තෙ ඉමාය දෙසනාය සරණෙසු පතිට්ඨහිංසු. යස්මා අවිපරීතෙ සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං උප්පන්නසද්ධා ‘‘ආකාරවතී’’ති අධිප්පෙතා, තස්මා යො ලොකෙ අවිපරීතධම්මදෙසනා, අයමෙවෙසාති පවත්තා මග්ගසාධනගතාය සද්ධාය කාරණභාවතො තන්නිස්සයා සද්ධා, සා ආකාරවතීති වුත්තා. අවත්ථුස්මිඤ්හි සද්ධා අයුත්තකාරණතාය න ආකාරවතී. ආකාරවතීති එත්ථ වතී-සද්දො න කෙවලං අත්ථිතාමත්තදීපකො, අථ ඛො අතිසයත්ථදීපකො පාසංසත්ථදීපකො වා දට්ඨබ්බො. තෙන ආකාරවතීති සද්ධෙය්යවත්ථුවසෙන අතිසයකාරණවතීති වා පාසංසකාරණවතීති වා ¶ අයමෙත්ථ අත්ථො. අපණ්ණකොති එත්ථ යථා කඤ්චි අත්ථං සාධෙතුං ආරද්ධස්ස පයොගො විරද්ධො, තත්ථ අකාරකො විය හොති පුනපි ආරභිතබ්බතාය. අවිරද්ධො පන අත්ථස්ස සාධනතො අපණ්ණකො, එවං අයම්පි ධම්මො අභිභවිත්වා පවත්තනතො එකංසතො ‘‘අපණ්ණකො’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘අවිරද්ධො අද්වෙජ්ඣගාමී එකංසගාහිකො’’ති.

94. තබ්බිපච්චනීකභූතාති තස්සා මිච්ඡාදිට්ඨියා පච්චනීකභූතා.

95. නෙසන්ති කුසලානං ධම්මානං. අකුසලතො නික්ඛන්තභාවෙති අසංකිලිට්ඨභාවෙ. ආනිසංසොති සුද්ධවිපාකතා. විසුද්ධිපක්ඛොති විසුද්ධිභාවො පරියොදාතතා. අභූතධම්මස්ස දිට්ඨිභාවස්ස සඤ්ඤාපනා ආචික්ඛනා අභූතධම්මසඤ්ඤාපනා. සාවජ්ජෙසු පරමවජ්ජෙ මිච්ඡාදස්සනෙ පග්ගහණන්ති කුතො සුසීල්යස්ස පග්ගහොති ආහ – ‘‘මිච්ඡාදස්සනං ගණ්හන්තස්සෙව සුසීල්යං පහීනං හොතී’’ති. මිච්ඡාදිට්ඨිආදයොති එත්ථ මිච්ඡාසඞ්කප්පො පරලොකාභාවචින්තා, මිච්ඡාවාචා පරලොකාභාවවාදභූතො මුසාවාදො, අරියානං පච්චනීකතාදයො. අපරාපරං උප්පජ්ජනවසෙනාති පුනප්පුනං චිත්තෙ උප්පජ්ජනවසෙන. පාපකා අකුසලා ධම්මාති පච්චවෙක්ඛණසඤ්ඤාපනාදිකාලෙ උප්පජ්ජනකා තථාපවත්තා අකුසලඛන්ධා.

කලිග්ගහොති ¶ අනත්ථපරිග්ගහො. සො පන යස්මා දිට්ඨෙව ධම්මෙ අභිසම්පරායඤ්ච පරාජයො හොතීති ආහ ‘‘පරාජයග්ගාහො’’ති. දුස්සමත්තොති එත්ථ දු-සද්දො ‘‘සමාදින්නො’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘දුප්පරාමට්ඨො’’ති. යථා දුප්පරාමට්ඨො හොති, එවං සමාදින්නො දුස්සමත්තො දුසමාදින්නො වුත්තො. සකවාදමෙව ඵරිත්වාති අත්තනො නත්ථිකවාදමෙව ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187; 3.27-28) අවධාරෙන්තො අඤ්ඤස්ස ඔකාසඅදානවසෙන ඵරිත්වා. තෙනාහ ‘‘අධිමුච්චිත්වා’’ති. ‘‘සම්බුද්ධො’’තිආදි අධිමුච්චනාකාරදස්සනං. රිඤ්චතීති විවෙචෙති අපනෙති. තෙනාහ ‘‘වජ්ජෙතී’’ති.

96. කටග්ගහොති කතං සබ්බසො සිද්ධිමෙව කත්වා ගහණං. සො පන ජයලාභො හොතීති වුත්තං ‘‘ජයග්ගාහො’’ති. සුග්ගහිතොති සුට්ඨුකරණවසෙන ගහිතො. සුපරාමට්ඨොති සුට්ඨු පරාපරං ආසෙවනවසෙන ආමට්ඨො ¶ . උභයෙනපි තස්ස කම්මස්ස කතූපචිතභාවං දස්සෙති, සොත්ථිභාවාවහත්තඤ්ච සග්ගුපපත්තිසංවත්තනතො පාපසභාවපහානතො ච.

97. සහත්ථා කරොන්තස්සාති (දී. නි. ටී. 1.166; සං. නි. ටී. 2.3.211) සහත්ථෙනෙව කරොන්තස්ස. නිස්සග්ගියථාවරාදයොපි ඉධ සහත්ථකරණෙනෙව සඞ්ගහිතා. පචනං දහනං විබාධනන්ති ආහ ‘‘දණ්ඩෙන පීළෙන්තස්සා’’ති. සොකං සයං කරොන්තස්සාති පරස්ස සොකකාරණං සයං කරොන්තස්ස, සොකං වා උප්පාදෙන්තස්ස. පරෙහි අත්තනො වචනකරෙහි. සයම්පි ඵන්දතොති පරස්ස විබාධනපයොගෙන සයම්පි ඵන්දතො. අතිපාතයතොති පදං සුද්ධකත්තුඅත්ථෙ හෙතුකත්තුඅත්ථෙ ච වත්තතීති ආහ ‘‘හනන්තස්සපි හනාපෙන්තස්සාපී’’ති.

ඝරස්ස භිත්ති අන්තො බහි ච සන්ධිතා හුත්වා ඨිතා ඝරසන්ධි. කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා නිරවසෙසමෙව ලොපොති නිල්ලොපො. එකාගාරෙ නියුත්තො විලොපො එකාගාරිකො. පරිතො සබ්බසො පන්ථෙ හනනං පරිපන්ථො. පාපං න කරීයති පුබ්බෙ අසතො උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, තස්මා නත්ථි පාපං. යදි එවං කථං සත්තා පාපං පටිපජ්ජන්තීති ආහ – ‘‘සත්තා පන කරොමාති එවංසඤ්ඤිනො හොන්තී’’ති. එවං කිරස්ස හොති ‘‘ඉමෙසඤ්හි සත්තානං හිංසාදිකිරියා න අත්තානං ඵුසති තස්ස නිච්චතාය නිබ්බිකාරත්තා, සරීරං පන අචෙතනං කට්ඨකලිඞ්ගරූපමං, තස්මිං විකොපිතෙපි න කිඤ්චි පාප’’න්ති. ඛුරනෙමිනාති නිසිතඛුරමයනෙමිනා. ගඞ්ගාය දක්ඛිණදිසා අප්පතිරූපදෙසො, උත්තරදිසා පතිරූපදෙසොති අධිප්පායෙන ‘‘දක්ඛිණඤ්චෙ’’තිආදි වුත්තන්ති ‘‘දක්ඛිණතීරෙ මනුස්සා කක්ඛළා’’තිආදිමාහ.

මහායාගන්ති ¶ මහාවිජිතයඤ්ඤසදිසං මහායාගං. සීලසංයමෙනාති කායිකවාචසිකසංවරෙන. සච්චවචනෙනාති සච්චවාචාය. තස්ස විසුං වචනං ලොකෙ ගරුතරපුඤ්ඤසම්මතභාවතො. යථා හි පාපධම්මෙසු මුසාවාදො ගරු, එවං පුඤ්ඤධම්මෙසු සච්චවාචා. තෙනාහ භගවා – ‘‘එකං ධම්මමතීතස්සා’’තිආදි (ධ. ප. 176). වුත්තනයෙනෙවාති කණ්හපක්ඛෙ වුත්තනයෙන. තත්ථ හි – ‘‘නත්ථි පාපං, නත්ථි පාපස්ස ආගමො’’ති ආගතං, ඉධ ‘‘අත්ථි පුඤ්ඤං, අත්ථි පුඤ්ඤස්ස ආගමො’’ති ආගතං, අයමෙව විසෙසො. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති ¶ ‘‘තෙසමෙතං පාටිකඞ්ඛ’’න්ති එවමාදිං සන්ධාය වදති, තං හෙට්ඨා පුරිමවාරසදිසං.

100. උභයෙනාති හෙතුපච්චයපටිසෙධවචනෙන. සංකිලෙසපච්චයන්ති සංසාරෙ පරිබ්භමනෙන කිලින්නස්ස මලිනභාවස්ස කාරණං. වුත්තවිපරියායෙන විසුද්ධිපච්චයන්ති සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො. බලන්තිආදීසු සත්තානං සංකිලෙසාවහං වොදානාවහඤ්ච උස්සාහසඞ්ඛාතං බලං වා, සූරවීරභාවසඞ්ඛාතං වීරියං වා, පුරිසෙන කත්තබ්බො පුරිසථාමො වා, සො එව පරං පරං ඨානං අක්කමනප්පත්තියා පුරිසපරක්කමො වා නත්ථි න උපලබ්භති.

සත්වයොගතො, රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය ච සත්තා. පාණනතො අස්සාසපස්සාසවසෙන පවත්තියා පාණා. තෙ පන සො එකින්ද්රියාදිවසෙන විභජිත්වා වදතීති ආහ ‘‘එකින්ද්රියො’’තිආදි. අණ්ඩකොසාදීසු භවනතො භූතාති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘අණ්ඩකොස…පෙ… වදන්තී’’ති. ජීවනතො පාණං ධාරෙන්තො විය වඩ්ඪනතො ජීවාති එවං සත්තපාණභූතජීවෙසු සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො. නත්ථි එතෙසං සංකිලෙසවිසුද්ධීසු වසොති අවසා. නත්ථි නෙසං බලං වීරියඤ්චාති අබලා අවීරියා. නියතතාති අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණි විය නියතපවත්තනතාය ගතිජාතිබන්ධපජහවසෙන නියාමො. තත්ථ තත්ථ ගමනන්ති ඡන්නං අභිජාතීනං තාසු තාසු ගතීසු උපගමනං සමවායෙන සමාගමො. සභාවොයෙවාති යථා කණ්ටකස්ස තික්ඛතා, කබිට්ඨඵලානං පරිමණ්ඩලතා, මිගපක්ඛීනං විචිත්තාකාරතා, එවං සබ්බස්සපි ලොකස්ස හෙතුපච්චයෙන විනා තථා තථා පරිණාමො, අයං සභාවොයෙව අකිත්තිමොයෙව. තෙනාහ ‘‘යෙන හී’’තිආදි.

සකුණෙ හනතීති සාකුණිකො, තථා සූකරිකො. ලුද්දොති අඤ්ඤොපි යො කොචි මාගවිකො නෙසාදො. පාපකම්මපසුතතාය කණ්හාභිජාති නාම. භික්ඛූති සාකියා භික්ඛූ, මච්ඡමංසඛාදනතො නීලාභිජාතීති වදන්ති. ඤායලද්ධෙපි පච්චයෙ භුඤ්ජමානා ආජීවකසමයස්ස විලොමගාහිතාය ‘‘පච්චයෙසු කණ්ටකෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදන්තී’’ති වදන්ති. එකෙ පබ්බජිතා ¶ , යෙ සවිසෙසං අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා. තථා ¶ හි තෙ කණ්ටකෙ වත්තෙන්තා විය හොන්තීති කණ්ටකවුත්තිකාති වුත්තා. ඨත්වා භුඤ්ජනදානපටික්ඛෙපාදිවතසමායොගෙන පණ්ඩරතරා. අචෙලකසාවකාති ආජීවකසාවකෙ වදති. තෙ කිර ආජීවකලද්ධියා විසුද්ධචිත්තතාය නිගණ්ඨෙහිපි පණ්ඩරතරා. නන්දාදයො හි තථාරූපාය පටිපත්තියා පත්තබ්බා, තස්මා නන්දාදයො නිගණ්ඨෙහි ආජීවකසාවකෙහි ච පණ්ඩරතරාති වුත්තා ‘‘සුක්කාභිජාතී’’ති.

අයමෙතෙසං ලද්ධීති සාකුණිකාදිභාවූපගමනෙන කණ්හාභිජාතිආදීසු දුක්ඛං සුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තා අනුක්කමෙන මහාකප්පානං චුල්ලාසීතිසහස්සානි ඛෙපෙත්වා ආජීවකභාවූපගමනෙන පරමසුක්කාභිජාතියං ඨත්වා සංසාරතො සුජ්ඣන්තීති අයං තෙසං නියති ආජීවකානං ලද්ධි.

‘‘නත්ථි දින්න’’න්ති වදන්තො නත්ථිකො දානස්ස ඵලං පටික්ඛිපතීති ආහ – ‘‘නත්ථිකදිට්ඨි විපාකං පටිබාහතී’’ති. තථා චෙව හෙට්ඨා සංවණ්ණිතං ‘‘නත්ථිකදිට්ඨි හි නත්ථිතමාහා’’ති. අහෙතුකදිට්ඨි උභයන්ති කම්මං විපාකඤ්ච උභයං. සො හි ‘‘අහෙතූ අපච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති විසුජ්ඣන්තී’’ති වදන්තො කම්මස්ස විය විපාකස්සපි සංකිලෙසවිසුද්ධීනං පච්චයත්තාභාවවචනතො තදුභයං පටිබාහති නාම. විපාකො පටිබාහිතො හොති අසති කම්මෙ විපාකාභාවතො. කම්මං පටිබාහිතං හොති අසති විපාකෙ කම්මස්ස නිරත්ථකභාවාපත්තිතො. අත්ථතොති සරූපෙන. උභයපටිබාහකාති විසුං විසුං තංතංදිට්ඨිතා වුත්තාපි සබ්බෙ තෙ නත්ථිකාදයො නත්ථිකදිට්ඨිආදිවසෙන පච්චෙකං තිවිධදිට්ඨිකා එව උභයපටිබාහකත්තා. ‘‘උභයපටිබාහකා’’ති හි හෙතුවචනං. අහෙතුකවාදා චාතිආදි පටිඤ්ඤාවචනං. යො හි විපාකපටිබාහනෙන නත්ථිකදිට්ඨිකො, සො අත්ථතො කම්මපටිබාහනෙන අකිරියදිට්ඨිකො, උභයපටිබාහනෙන අහෙතුකදිට්ඨිකො ච හොති. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො.

සජ්ඣායන්තීති තං දිට්ඨිදීපකං ගන්ථං උග්ගහෙත්වා පඨන්ති. වීමංසන්තීති තස්ස අත්ථං විචාරෙන්ති. තෙසන්තිආදි වීමංසනාකාරදස්සනං. තස්මිං ආරම්මණෙති යථාපරිකප්පිතකම්මඵලාභාවදීපකෙ ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය ලද්ධියා ආරම්මණෙ. මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨතීති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිවසෙන ¶ අනුස්සවූපලද්ධෙ අත්ථෙ තදාකාරපරිවිතක්කනෙහි සවිග්ගහෙ විය සරූපතො චිත්තස්ස පච්චුපට්ඨිතෙ චිරකාලපරිචයෙන ‘‘එවමෙත’’න්ති නිජ්ඣානක්ඛමභාවූපගමනෙන නිජ්ඣානක්ඛන්තියා තථා ගහිතෙ පුනප්පුනං තථෙව ආසෙවන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස මිච්ඡාවිතක්කෙන සමාදියමානා මිච්ඡාවායාමුපත්ථම්භිතා අතංසභාවං ‘‘තංසභාව’’න්ති ගණ්හන්තී මිච්ඡාසතීති ලද්ධනාමා තංලද්ධිසහගතා තණ්හා සන්තිට්ඨති ¶ . චිත්තං එකග්ගං හොතීති යථාවුත්තවිතක්කාදිපච්චයලාභෙන තස්මිං ආරම්මණෙ අවට්ඨිතතාය අනෙකග්ගං පහාය එකග්ගං අප්පිතං විය හොති. මිච්ඡාසමාධිපි හි පච්චයවිසෙසෙහි ලද්ධභාවනාබලෙහි කදාචි සමාධානපතිරූපකිච්චකරො හොතියෙව වාලවිජ්ඣනාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ජවනානි ජවන්තීති අනෙකක්ඛත්තුං තෙනාකාරෙන පුබ්බභාගියෙසු ජවනවාරෙසු පවත්තෙසු සබ්බපච්ඡිමෙ ජවනවාරෙ සත්ත ජවනානි ජවන්ති. පඨමජවනෙ පන සතෙකිච්ඡා හොන්ති, තථා දුතියාදීසූති ධම්මසභාවදස්සනමෙතං, න පන තස්මිං ඛණෙ තෙසං සතෙකිච්ඡභාවාපාදනං කෙනචි සක්කා කාතුං.

තත්ථාති තෙසු තීසු මිච්ඡාදස්සනෙසු. කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමතීති යස්ස එකස්මිංයෙව අභිනිවෙසො ආසෙවනා ච පවත්තා, සො එකංයෙව දස්සනං ඔක්කමති. යස්ස පන ද්වීසු, තීසුපි වා අභිනිවෙසනා පවත්තා, සො ද්වෙ තීණි ඔක්කමති. එතෙන යා පුබ්බෙ උභයපටිබාහනතාමුඛෙන වුත්තා අත්ථසිද්ධා සබ්බදිට්ඨිකතා, සා පුබ්බභාගියා. යා පන මිච්ඡත්තනියාමොක්කන්ති භූතා, සා යථාසකං පච්චයසමුදාගමසිද්ධිතො භින්නාරම්මණානං විය විසෙසාධිගමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං එකජ්ඣං අනුප්පත්තියා අසංකිණ්ණා එවාති දස්සෙති. එකස්මිං ඔක්කන්තෙපීතිආදිනා තිස්සන්නම්පි දිට්ඨීනං සමානබලතං සමානඵලතඤ්ච දස්සෙති, තස්මා තිස්සොපි චෙතා එකස්ස උප්පන්නා අඤ්ඤමඤ්ඤං අබ්බොකිණ්ණා එව, එකාය විපාකෙ දින්නෙ ඉතරා අනුබලප්පදායිකා හොන්ති. වට්ටඛාණු නාමාති ඉදං වචනං නෙය්යත්ථං, න නීතත්ථන්ති තං විවරිත්වා දස්සෙතුං කිං පනෙසාතිආදි වුත්තං, අකුසලං නාමෙතං අබලං දුබ්බලං, න කුසලං විය මහාබලන්ති ආහ – ‘‘එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නියතො’’ති. අඤ්ඤථා සම්මත්තනියාමො විය මිච්ඡත්තනියාමොපි අච්චන්තිකො සියා. යදි එවං වට්ටඛාණුකජොතනා කථන්ති ආහ ‘‘ආසෙවනවසෙන පනා’’තිආදි, තස්මා යථා ‘‘සකිං නිමුග්ගො ¶ නිමුග්ගොව හොතී’’ති (අ. නි. 7.15) වුත්තං, එවං වට්ටඛාණුකජොතනා. යාදිසෙ හි පච්චයෙ පටිච්ච අයං තංතංදස්සනං ඔක්කන්තො පුන කදාචි තප්පටිපක්ඛෙ පච්චයෙ පටිච්ච තතො සීසුක්ඛිපනමස්ස න හොතීති න වත්තබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති.

තස්මාති යස්මා එවං සංසාරඛාණුභාවස්සපි පච්චයො අකල්යාණජනො, තස්මා. භූතිකාමොති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං වසෙන අත්තනො ගුණෙහි වඩ්ඪිකාමො. යං පනෙත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘යථා චිරකාලභාවනාය පරිපාකූපගමලද්ධබලත්තා උපනිස්සයකුසලා අකුසලෙ සබ්බසො සමුච්ඡින්දන්ති, එවං අකුසලධම්මා තතොපි චිරකාලභාවනාසම්භවතො ලද්ධබලා හුත්වා කදාචි කුසලධම්මෙපි සමුච්ඡින්දන්ති. එවඤ්ච කත්වා දළ්හමිච්ඡාභිනිවෙසස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස වට්ටඛාණුකභාවජොතනාපි ¶ සමත්ථිතා හොතී’’ති යථා තං ‘‘වස්සභඤ්ඤානං දිට්ඨී’’ති, තං න, මිච්ඡත්තනියතධම්මානං චිරකාලභාවනාමත්තෙන න පටිපක්ඛස්ස පජහනසමත්ථතා, අථ ඛො ධම්මතාසිද්ධෙන පච්චයවිසෙසාහිතසාමත්ථියෙන අත්තනො පහායකසභාවෙන පහායකභාවො භාවනාකුසලානංයෙව වුත්තො, අකුසලානංයෙව ච පහාතබ්බභාවො ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා’’තිආදිනා නයෙන, අකුසලානංයෙව දුබ්බලභාවො ‘‘අබලානං බලීයන්තී’’තිආදිනා (සු. නි. 776; මහානි. 5) (යුත්තිනාපි නාමතො වා අධිගමනියො ආලොකො ආලොකභාවතො බාහිරාරණෙකා විය න චෙත්ථ පටිඤ්ඤත්තෙ භාවෙසතා සොතුනො ආසංකිතබ්බා විසෙසවස්ස සාධෙතබ්බතො සාමඤ්ඤස්ස ච සොතුභාවෙන අධිප්පෙතත්තා වෙද-සද්දස්ස ලොපො දීපෙ සභාවෙ සාධනෙ යථා තං සද්දයභාවස්ස නාපි විසුද්ධකඅනුමානාදිවිරොධසම්භාවතො. න හි සක්කා අන්තරාලොකස්ස බාහිරාලොකස්ස විය රූපකායං උපාදාය රූපතා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යත්තාදිකෙ පතිට්ඨාපෙතුං සක්කාති වුත්තං, නනුපි අන්තරාලොකො අවිග්ගහත්තා වෙදනා වියාති සද්ධෙව ඤාණාලොකස්ස අවිජ්ජන්ධකාරා විය විධමනියභාවෙ සබ්බෙසම්පි කුසලධම්මානං කෙනචිපි අකුසලධම්මෙන සමුච්ඡින්දනියතා සිද්ධාව හොති). වට්ටඛාණුකචොදනාය යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති තිට්ඨතෙසා බාලජනවිකත්ථනා.

103. ඣානචිත්තමයාති ¶ රූපාවචරජ්ඣානචිත්තෙන නිබ්බත්තා. තථා හි තෙසං විසෙසෙන ඣානමනසා නිබ්බත්තත්තා ‘‘මනොමයා’’ති වුත්තා, අවිසෙසෙන පන අභිසඞ්ඛාරමනසා සබ්බෙපි සත්තා මනොමයා එව. සඤ්ඤාමයාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘අරූපජ්ඣානසඤ්ඤායා’’ති. අයන්ති රූපිතාභාවපටිපජ්ජනකපුග්ගලො. අප්පටිලද්ධජ්ඣානොති අනධිගතරූපජ්ඣානො. තස්සපීති තක්කිනොපි. රූපජ්ඣානෙ කඞ්ඛා නත්ථි අනුස්සවවසෙන ලද්ධවිනිච්ඡයත්තා.

104. සාරාගායාති සරාගභාවාය. සන්තිකෙති සමීපෙ, න ථාමගතා දිට්ඨිනාතිදූරත්තා සරාගා, න සම්පයුත්තත්තා. සා හි න ථාමගතා වට්ටපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු රජ්ජතීති විඤ්ඤායතීති ආහ – ‘‘රාගවසෙන වට්ටෙ රජ්ජනස්සා’’ති. සබ්බෙපි සංයොජනා තණ්හාවසෙනෙව සම්භවන්තීති ආහ – ‘‘තණ්හාවසෙන සංයොජනත්ථායා’’ති. ආරුප්පෙ පනස්ස කඞ්ඛා නත්ථීති අනුස්සවවසෙන ලද්ධනිච්ඡයං සන්ධාය වුත්තං. කාමං දුග්ගතිදුක්ඛානං එකන්තසංවත්තනෙන නත්ථිකදිට්ඨිආදීනං අපණ්ණකතා පාකටා එව, නිප්පරියායෙන පන අනවජ්ජස්ස අත්ථස්ස එකන්තසාධකං අපණ්ණකන්ති කත්වා චොදනා, සාවජ්ජස්සපි අත්ථස්ස සාධනෙ එකංසිකභාවං ගහෙත්වා පරිහාරො. තෙනාහ ‘‘ගහණවසෙනා’’තිආදි. තෙන රුළ්හීවසෙන ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදීනි අපණ්ණකඞ්ගානි ජාතානීති දස්සෙති.

105. හෙට්ඨා ¶ තයො පුග්ගලාව හොන්තීති අත්තන්තපො පරන්තපොති ඉමස්මිං චතුක්කෙ හෙට්ඨා තයො පුග්ගලා හොන්ති. යථාවුත්තා පඤ්චපි පුග්ගලා දුප්පටිපන්නාව, තතො අත්ථිකවාදාදයො පඤ්චපුග්ගලා සම්මාපටිපන්නතාය ඉමස්මිං චතුක්කෙ එකො චතුත්ථපුග්ගලොව හොති. එතමත්ථං දස්සෙතුන්ති ඉධ හෙට්ඨා වුත්තපුග්ගලපඤ්චකද්වයං ඉමස්මිං චතුක්කෙ එව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති විභාගෙන දුප්පටිපත්තිසුප්පටිපත්තියො දස්සෙතුං භගවා ඉමං දෙසනං ආරභීති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අපණ්ණකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච ගහපතිවග්ගවණ්ණනා.