📜
2. භික්ඛුවග්ගො
1. අම්බලට්ඨිකරාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනා
107. අම්බලට්ඨිකායන්ති ¶ ¶ එත්ථ අම්බලට්ඨිකා වුච්චති සුජාතො තරුණම්බරුක්ඛො, තස්ස පන අවිදූරෙ කතො පාසාදො ඉධ ‘‘අම්බලට්ඨිකා’’ති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘වෙළුවනවිහාරස්සා’’තිආදි. පධානඝරසඞ්ඛෙපෙති භාවනාගෙහප්පකාරෙ යොගීනං ගෙහෙති අත්ථො. තිඛිණොව හොති, න තස්ස තිඛිණභාවො කෙනචි කාතබ්බො සභාවසිද්ධත්තා. එවමෙව අත්තනො විමුත්තිපරිපාචනකම්මුනා තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා අයම්පි ආයස්මා…පෙ… තත්ථ විහාසි. පකතිපඤ්ඤත්තමෙවාති පකතියා පඤ්ඤත්තං බුද්ධානං උපගමනතො පුරෙතරමෙව චාරිත්තවසෙන පඤ්ඤත්තං.
108. උදකං අනෙන ධීයති, ඨපීයති වා එත්ථාති උදකාධානං. උදකට්ඨානන්ති ච ඛුද්දකභාජනං. ‘‘ඔවාදදානත්ථං ආමන්තෙසී’’ති වත්වා තං පනස්ස ඔවාදදානං න ඉධෙව, අථ ඛො බහූසු ඨානෙසු බහුක්ඛත්තුං පවත්තිතන්ති තානි තානි සඞ්ඛෙපතො දස්සෙත්වා ඉධ සංවණ්ණනත්ථං ‘‘භගවතා හී’’තිආදි වුත්තං.
තත්ථ සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතන්ති ඉමිනා සබ්බෙසං බුද්ධානං සාසනෙ කුමාරපඤ්හා නාම හොතීති දස්සෙති. එකෙකතො පට්ඨාය යාව දසකා පවත්තා දස පුච්ඡා එතස්සාති දසපුච්ඡං, එකෙකතො පට්ඨාය යාව දසකා එකුත්තරවසෙන පවත්තං විස්සජ්ජනත්ථාය පඤ්චපණ්ණසවිස්සජ්ජනං සාමණෙරපඤ්හන්ති සම්බන්ධො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරමත්ථජොතිකායං ඛුද්දකට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. 4.කුමාරපඤ්හවණ්ණනා) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අනාදීනවදස්සිතාය අභිණ්හං මුසා සමුදාචරණතො ‘‘පියමුසාවාදා’’ති වුත්තං, උදකාවසෙසඡඩ්ඩනඋදකාධානනිකුජ්ජනඋක්කුජ්ජනදස්සනසඤ්ඤිතා චතස්සො උදකාධානූපමායො සබ්බස්ස යුද්ධකම්මස්ස අකරණකරණවසෙන දස්සිතා ද්වෙ හත්ථිඋපමායො.
තත්ථ ¶ රාහුලසුත්තන්ති සුත්තනිපාතෙ ආගතං රාහුලසුත්තං (සු. නි. 337 ආදයො). අභිණ්හොවාදවසෙන වුත්තන්ති ඉමිනා අන්තරන්තරා තං සුත්තං කථෙත්වා භගවා ථෙරං ඔවදතීති දස්සෙති. ඉදඤ්ච පනාති ඉදං යථාවුත්තං භගවතො තංතංකාලානුරූපං අත්තනො ඔවාදදානං සන්ධාය. බීජන්ති අණ්ඩං. පස්සසි නූති ¶ නු-සද්දො අනුජානනෙ, නනු පස්සසීති අත්ථො. සච්චධම්මං ලඞ්ඝිත්වා ඨිතස්ස කිඤ්චිපි අකත්තබ්බං නාම පාපං නත්ථීති ආහ – ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ සංවරරහිතස්ස ඔපම්මදස්සනත්ථං වුත්තා’’ති. තථා හි –
‘‘එකං ධම්මමතීතස්ස, මුසාවාදිස්ස ජන්තුනො;
විතිණ්ණපරලොකස්ස, නත්ථි පාපමකාරිය’’න්ති. (ධ. ප. 176);
උරුළ්හවාති උරුළ්හො හුත්වා උස්සිතො. සො පන දමවසෙන අභිරුය්හ වඩ්ඪිතො ආරොහනයොග්යො ච හොතීති ආහ ‘‘අභිවඩ්ඪිතො ආරොහසම්පන්නො’’ති. ආගතාගතෙති අත්තනො යොග්යපදෙසං ආගතාගතෙ. පටිසෙනාය ඵලකකොට්ඨකමුණ්ඩපාකාරාදයොති පටිසෙනාය අත්තනො ආරක්ඛත්ථාය ඨපිතෙ ඵලකකොට්ඨකෙ චෙව උද්ධච්ඡදපාකාරාදිකෙ ච. එතං පදෙසන්ති එතං පරසෙනාපදෙසං. එත්තකෙනාති ඔලොකනමත්තෙන. තස්ස ඔලොකනාකාරදස්සනෙනෙව. සතම්පි සහස්සම්පි සෙනානීකං ද්වෙධා භිජ්ජති, තීරපාතිකං මද්දිතං හුත්වා පදාතා හුත්වා ද්වෙධා හුත්වා පලායන්ති. කණ්ණෙහි පහරිත්වාති පගෙව සරානං ආගමනසද්දං උපධාරෙත්වා යථා වෙගො න හොති, එවං සමුට්ඨාපෙත්වා තෙහි පහරිත්වා පාතනං. පටිහත්ථිපටිඅස්සාතිආදිනා පච්චෙකං පති-සද්දො යොජෙතබ්බොති. දීඝාසිලට්ඨියාති දීඝලතාය අසිලට්ඨියා.
කරණෙති කම්මකරණෙ. මඤ්ඤති හත්ථාරොහො. අයමුග්ගරන්ති තාදිසෙ කාලෙ ගහිතමුග්ගරං. ඔලොකෙත්වාති ඤාණචක්ඛුනා දිස්වා, අභිණ්හං සම්පජඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.
109. සසක්කන්ති පස්සිතුං යුත්තං කත්වා උස්සාහං ජනෙත්වා න කරණීයං, තාදිසං නියමතො අකත්තබ්බං හොතීති ආහ ‘‘එකංසෙනෙව න කාතබ්බ’’න්ති. පටිසංහරෙය්යාසීති කරණතො සඞ්කොචං ආපජ්ජෙය්යාසි. යථාභූතො අසන්තො නිවත්තො අකරොන්තො නාම හොතීති ආහ ‘‘නිවත්තෙය්යාසි මා කරෙය්යාසී’’ති. අනුපදෙය්යාසීති අනුබලප්පදායී භවෙය්යාසි. තෙනාහ ‘‘උපත්ථම්භෙය්යාසී’’ති. තං පන අනුබලප්පදානං උපත්ථම්භනං පුනප්පුනං කරණමෙවාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං කරෙය්යාසී’’ති ¶ . සික්ඛමානොති තංයෙව අධිසීලසික්ඛං තන්නිස්සයඤ්ච සික්ඛාද්වයං සික්ඛන්තො සම්පාදෙන්තො.
111. කිත්තකෙ ¶ පන ඨානෙති කිත්තකෙ ඨානෙ පවත්තානි. අවිදූරෙ එව පවත්තානීති දස්සෙන්තො ‘‘එකස්මිං පුරෙභත්තෙයෙව සොධෙතබ්බානී’’ති ආහ. එවඤ්හි තානි සුසොධිතානි හොන්ති සුපරිසුද්ධානි. පරෙසං අප්පියං ගරුං ගාරය්හං, යථාවුත්තට්ඨානතො පන අඤ්ඤං වා කම්මට්ඨානමනසිකාරෙනෙව කායකම්මාදීනි පරිසොධිතානි හොන්තීති න ගහිතං. පටිඝං වාති එත්ථ වා-සද්දෙන අසමපෙක්ඛණෙ මොහස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
112. වුත්තනයෙන කායකම්මාදිපරිසොධනං නාම ඉධෙව, න ඉතො බහිද්ධාති ආහ ‘‘බුද්ධා…පෙ… සාවකා වා’’ති. තෙ හි අත්ථතො සමණබ්රාහ්මණා වාති. තස්මාති යස්මා සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි ආරුළ්හමග්ගො, රාහුල, මයා තුය්හං ආචික්ඛිතො, තස්මා. තෙන අනුසික්ඛන්තෙන තයා එවං සික්ඛිතබ්බන්ති ඔවාදං අදාසි. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
අම්බලට්ඨිකරාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා
සමත්තා.
2. මහාරාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනා
113. ඉරියාපථානුබන්ධනෙනාති ¶ ඉරියාපථගමනානුබන්ධනෙන, න පටිපත්තිගමනානුබන්ධනෙන. අඤ්ඤමෙව හි බුද්ධානං පටිපත්තිගමනං අඤ්ඤං සාවකානං. විලාසිතගමනෙනාති – ‘‘දූරෙ පාදං න උද්ධරති, න අච්චාසන්නෙ පාදං නික්ඛිපති, නාතිසීඝං ගච්ඡති නාතිසණික’’න්තිආදිනා (සං. නි. අට්ඨ. 3.4.243; උදා. අට්ඨ. 76; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.285) වුත්තෙන සභාවසීලෙන බුද්ධානං චාතුරියගමනෙන. තදෙව හි සන්ධාය ‘‘පදෙ පදං නික්ඛිපන්තො’’ති වුත්තං. පදානුපදිකොති රාහුලත්ථෙරස්සපි ලක්ඛණපාරිපූරියා තාදිසමෙව ගමනන්ති යත්තකං පදෙසං අන්තරං අදත්වා භගවතො පිට්ඨිතො ගන්තුං ආරද්ධො, සබ්බත්ථ තමෙව ගමනපදානුපදං ගච්ඡතීති පදානුපදිකො.
වණ්ණනාභූමි ¶ චායං තත්ථ භගවන්තං ථෙරඤ්ච අනෙකරූපාහි උපමාහි වණ්ණෙන්තො ‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදිමාහ. නික්ඛන්තගජපොතකො විය විරොචිත්ථාති පදං ආනෙත්වා යොජනා. එවං තං කෙසරසීහො වියාතිආදීසුපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. තාරකරාජා නාම චන්දො. ද්වින්නං චන්දමණ්ඩලානන්තිආදි පරිකප්පවචනං, බුද්ධාවෙණිකසන්තකං විය බුද්ධානං ආකප්පසොභා අහොසි, අහො සිරීසම්පත්තීති යොජනා.
ආදියමානාති ගණ්හන්ති. ‘‘පච්ඡා ජානිස්සාමා’’ති න අජ්ජුපෙක්ඛිතබ්බො. ඉදං න කත්තබ්බන්ති වුත්තෙති ඉදං පාණඅතිපාතනං න කත්තබ්බන්ති වුත්තෙ ඉදං දණ්ඩෙන වා ලෙඩ්ඩුනා වා විහෙඨනං න කත්තබ්බං, ඉදං පාණිනා දණ්ඩකදානඤ්ච අන්තමසො කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනමත්තම්පි න කත්තබ්බමෙවාති නයසතෙනපි නයසහස්සෙනපි පටිවිජ්ඣති, තථා ඉධ තාව සම්මජ්ජනං කත්තබ්බන්ති වුත්තෙපි තත්ථ පරිභණ්ඩකරණං විහාරඞ්ගණසම්මජ්ජනං කචවරඡඩ්ඩනං වාලිකාසමකිරණන්ති එවමාදිනා නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣති. තෙනාහ – ‘‘ඉදං කත්තබ්බන්ති වුත්තෙපි එසෙව නයො’’ති. පරිභාසන්ති තජ්ජනං. ලභාමීති පච්චාසීසති.
සබ්බමෙතන්ති සබ්බං එතං මයි ලබ්භමානං සික්ඛාකාමතං. අභිඤ්ඤායාති ජානිත්වා. සහායොති රට්ඨපාලත්ථෙරං සන්ධායාහ. සො හි භගවතා සද්ධාපබ්බජිතභාවෙ එතදග්ගෙ ඨපිතො. ධම්මාරක්ඛොති ¶ සත්ථු සද්ධම්මරතනානුපාලකො ධම්මභණ්ඩාගාරිකො. පෙත්තියොති චූළපිතා. සබ්බං මෙ ජිනසාසනන්ති සබ්බම්පි බුද්ධසාසනං මය්හමෙව.
ඡන්දරාගං ඤත්වාති ඡන්දරාගං මම චිත්තෙ උප්පන්නං ඤත්වා. අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙති විහාරපරියන්තෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලට්ඨානෙ අනුච්ඡවිකෙ.
තදාති අග්ගසාවකෙහි පසාදාපනකාලෙ. අඤ්ඤකම්මට්ඨානානි චඞ්කමනඉරියාපථෙපි පිට්ඨිපසාරණකාලෙපි සමිජ්ඣන්ති, න එවමිදන්ති ආහ – ‘‘ඉදමස්ස එතිස්සා නිසජ්ජාය කම්මට්ඨානං අනුච්ඡවික’’න්ති. ආනාපානස්සතින්ති ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං.
සමසීසී හොතීති සචෙ සමසීසී හුත්වා න පරිනිබ්බායති. පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති නො චෙ පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති. ඛිප්පාභිඤ්ඤොති ඛිප්පං ලහුංයෙව පත්තබ්බඡළභිඤ්ඤො.
පරිපුණ්ණාති ¶ සොළසසු ආකාරෙසු කස්සචිපි අතාපනෙන සබ්බසො පුණ්ණා. සුභාවිතාති සමථභාවනාය විපස්සනාභාවනාය ච අනුපුබ්බසම්පාදනෙන සුභාවිතා. ගණනාවිධානානුපුබ්බියා ආසෙවිතත්තා අනුපුබ්බං පරිචිතා.
ඔමානං වාති අවජානනං උඤ්ඤාතන්ති එවංවිධං මානං වා. අතිමානං වාති ‘‘කිං ඉමෙහි, මමෙව ආනුභාවෙන ජීවිස්සාමී’’ති එවං අතිමානං වා කුතො ජනෙස්සතීති.
114. විසඞ්ඛරිත්වාති විසංයුත්තෙ කත්වා, යථා සඞ්ගාකාරෙන ගහණං න ගච්ඡති, එවං විනිභුඤ්ජිත්වාති අත්ථො. මහාභූතානි තාව විත්ථාරෙතු, සම්මසනූපගත්තා, අසම්මසනූපගං ආකාසධාතුං අථ කස්මා විත්ථාරෙසීති ආහ ‘‘උපාදාරූපදස්සනත්ථ’’න්ති. ආපොධාතු සුඛුමරූපං. ඉතරාසු ඔළාරිකසුඛුමතාපි ලබ්භතීති ආහ ‘‘උපාදාරූපදස්සනත්ථ’’න්ති. හෙට්ඨා චත්තාරි මහාභූතානෙව කථිතානි, න උපාදාරූපන්ති තස්ස පනෙත්ථ ලක්ඛණහාරනයෙන ආකාසදස්සනෙන දස්සිතතා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා මුඛෙන තං දස්සෙතු’’න්ති. න කෙවලං උපාදාරූපග්ගහණදස්සනත්ථමෙව ආකාසධාතු විත්ථාරිතා, අථ ඛො පරිග්ගහසුඛතායපීති දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරිච්ඡින්දිතබ්බස්ස රූපස්ස නිරවසෙසපරියාදානත්ථං ‘‘අජ්ඣත්තිකෙනා’’ති විසෙසනමාහ. ආකාසෙනාති ආකාසධාතුයා ගහිතාය. පරිච්ඡින්නරූපන්ති තාය පරිච්ඡින්දිතකලාපගතම්පි පාකටං හොති විභූතං හුත්වා උපට්ඨාති.
ඉදානි ¶ වුත්තමෙවත්ථං සුඛග්ගහණත්ථං ගාථාය දස්සෙති. තස්සාති උපාදායරූපස්ස. එවං ආවිභාවත්ථන්ති එවං පරිච්ඡින්නතාය ආකාසස්ස වසෙන විභූතභාවත්ථං. තන්ති ආකාසධාතුං.
118. ආකාසභාවං ගතන්ති චතූහි මහාභූතෙහි අසම්ඵුට්ඨානං තෙසං පරිච්ඡෙදකභාවෙන ආකාසන්ති ගහෙතබ්බතං ගතං, ආකාසමෙව වා ආකාසගතං යථා ‘‘දිට්ඨිගතං (ධ. ස. 381; මහානි. 12), අත්ථඞ්ගත’’න්ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.130) ච. ආදින්නන්ති ඉමන්ති තණ්හාදිට්ඨීහි ආදින්නං. තෙනාහ ‘‘ගහිතං පරාමට්ඨ’’න්ති. අඤ්ඤත්ථ කම්මජං ‘‘උපාදින්න’’න්ති වුච්චති, න තථා ඉධාති ආහ ‘‘සරීරට්ඨකන්ති අත්ථො’’ති. පථවීධාතුආදීසු ¶ වුත්තනයෙනෙවාති මහාහත්ථිපදොපමෙ (ම. නි. 1.300 ආදයො) වුත්තනයදස්සනං සන්ධාය වදති.
119. තාදිභාවො නාම නිට්ඨිතකිච්චස්ස හොති, අයඤ්ච විපස්සනං අනුයුඤ්ජති, අථ කිමත්ථං තාදිභාවතා වුත්තාති? පථවීසමතාදිලක්ඛණාචික්ඛණාහි විපස්සනාය සුඛප්පවත්තිඅත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨෙසූ’’තිආදි. ගහෙත්වාති කුසලප්පවත්තියා ඔකාසදානවසෙන පරිග්ගහෙත්වා. න පතිට්ඨිතොති න නිස්සිතො න ලග්ගො.
120. බ්රහ්මවිහාරභාවනා අසුභභාවනා ආනාපානස්සතිභාවනා ච උපචාරං වා අප්පනං වා පාපෙන්තො විපස්සනාය පාදකභාවාය අනිච්චාදිසඤ්ඤාය විපස්සනාභාවෙන උස්සක්කිත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තාධිගමාය හොතීති ‘‘මෙත්තාදිභාවනාය පන හොතී’’ති වුත්තං. යත්ථ කත්ථචි සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු ච පටිහඤ්ඤනකිලෙසොති ආඝාතභාවමෙව වදති ඤායභාවතො අඤ්ඤෙසම්පි. අස්මිමානොති රූපාදිකෙ පච්චෙකං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘අයමහමස්මී’’ති එවං පවත්තමානො.
121. ඉදං කම්මට්ඨානන්ති එත්ථ ගණනාදිවසෙන ආසෙවියමානා අස්සාසපස්සාසා යොගකම්මස්ස පතිට්ඨානතාය කම්මට්ඨානං. තත්ථ පන තථාපවත්තො මනසිකාරො භාවනා. එත්ථ ච තස්සෙව ථෙරස්ස භගවතා බහූනං කම්මට්ඨානානං දෙසිතත්තා චරිතං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානානි සබ්බෙසං පුග්ගලානං සප්පායානීති අයමත්ථො සිද්ධො, අතිසප්පායවසෙන පන කම්මට්ඨානෙසු විභාගකථා කථිතාති වෙදිතබ්බා.
මහාරාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
3. චූළමාලුක්යසුත්තවණ්ණනා
122. එවං ¶ ඨපිතානීති ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිනයප්පවත්තානි දිට්ඨිගතානි අනිය්යානිකතාය න බ්යාකාතබ්බානි න කථෙතබ්බානි, එවං ඨපනීයපක්ඛෙ ඨපිතානි චෙව නිය්යානිකසාසනෙ ඡඩ්ඩනීයතාය පටික්ඛිත්තානි ච, අපිචෙත්ථ අත්ථතො පටික්ඛෙපො එව බ්යාකාතබ්බතො. යථා එකො ¶ කම්මකිලෙසවසෙන ඉත්ථත්තං ආගතො, තථා අපරොපි අපරොපීති සත්තො තථාගතො වුච්චතීති ආහ – ‘‘තථාගතොති සත්තො’’ති. තං අබ්යාකරණං මය්හං න රුච්චතීති යදි සස්සතො ලොකො, සස්සතො ලොකොති, අසස්සතො ලොකො, අසස්සතො ලොකොති ජානාමාති බ්යාකාතබ්බමෙව, යං පන උභයථා අබ්යාකරණං, තං මෙ චිත්තං න ආරාධෙති අජානනහෙතුකත්තා අබ්යාකරණස්ස. තෙනාහ – ‘‘අජානතො ඛො පන අපස්සතො එතදෙව උජුකං, යදිදං න ජානාමි න පස්සාමී’’ති. සස්සතොතිආදීසු සස්සතොති සබ්බකාලිකො, නිච්චො ධුවො අවිපරිණාමධම්මොති අත්ථො. සො හි දිට්ඨිගතිකෙහි ලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපතබ්බිපාකා, සයං වා තබ්බිපාකාකරාදිභාවෙන අවියුත්තෙහි ලොකීයතීති ලොකොති අධිප්පෙතො. එතෙන චත්තාරොපි සස්සතවාදා දස්සිතා හොන්ති. අසස්සතොති න සස්සතො, අනිච්චො අද්ධුවො භෙදනධම්මොති අත්ථො, අසස්සතොති ච සස්සතභාවපටික්ඛෙපෙන උච්ඡෙදො දීපිතොති සත්තපි උච්ඡෙදවාදා දස්සිතා හොන්ති. අන්තවාති පරිවටුමො පරිච්ඡින්නපරිමාණො, අසබ්බගතොති අත්ථො. තෙන ‘‘සරීරපරිමාණො, අඞ්ගුට්ඨපරිමාණො, යවපරිමාණො පරමාණුපරිමාණො අත්තා’’ති (උදා. අට්ඨ. 54; දී. නි. ටී. 1.76-77) එවමාදිවාදා දස්සිතා හොන්ති.
තථාගතො පරං මරණාති තථාගතො ජීවො අත්තා මරණතො ඉමස්ස කායස්ස භෙදතො පරං උද්ධං හොති අත්ථි සංවිජ්ජතීති අත්ථො. එතෙන සස්සතභාවමුඛෙන සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ ච නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා දස්සිතා හොන්ති. න හොතීති නත්ථි න උපලබ්භති. එතෙන උච්ඡෙදවාදො දස්සිතො හොති. අපිච හොති ච න ච හොතීති අත්ථි නත්ථි චාති. එතෙන එකච්චසස්සතවාදො දස්සිතො. නෙව හොති න න හොතීති පන ඉමිනා අමරාවික්ඛෙපවාදො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං. භගවතා පන අනිය්යානිකත්තා අනත්ථසංහිතානි ඉමානි දස්සනානීති තානි න බ්යාකතානි, තං අබ්යාකරණං සන්ධායාහ අයං ථෙරො ‘‘තං මෙ න රුච්චතී’’ති. සික්ඛං පටික්ඛිපිත්වා යථාසමාදින්නසික්ඛං පහාය.
125. ත්වං ¶ නෙව ¶ යාචකොති අහං භන්තෙ භගවති බ්රහ්මචරියං චරිස්සාමීතිආදිනා. න යාචිතකොති ත්වං මාලුක්යපුත්ත මයි බ්රහ්මචරියං චරාතිආදිනා.
126. පරසෙනාය ඨිතෙන පුරිසෙන. බහලලෙපනෙනාති බහලවිලෙපනෙන. මහාසුපියාදි සබ්බො මුදුහිදකො වෙණුවිසෙසො සණ්හො. මරුවාති මකචි. ඛීරපණ්ණිනොති ඛීරපණ්ණියා, යස්සා ඡින්දනමත්තෙ පණ්ණෙ ඛීරං පග්ඝරති. ගච්ඡන්ති ගච්ඡතො ජාතං සයංජාතගුම්බතො ගහිතන්ති අධිප්පායො. සිථිලහනු නාම දත්තා කණ්ණො පතඞ්ගො. එතාය දිට්ඨියා සති න හොතීති ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති එතාය දිට්ඨියා සති මග්ගබ්රහ්මචරියවාසො න හොති, තං පහාය එව පත්තබ්බතො.
127. අත්ථෙව ජාතීතිආදිනා එතා දිට්ඨියො පච්චෙකම්පි සංසාරපරිබ්රූහනා කටසිවඩ්ඪනා නිබ්බානවිබන්ධනාති දස්සෙති.
128. තස්මාතිහාති ඉදං අට්ඨානෙ උද්ධටං, ඨානෙයෙව පන ‘‘වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉමස්ස පරතො කත්වා සංවණ්ණෙතබ්බං. අත්තනො ඵලෙන අරණීයතො අනුගන්තබ්බතො කාරණම්පි ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘කාරණනිස්සිත’’න්ති. තෙනාහ ‘‘බ්රහ්මචරියස්ස ආදිමත්තම්පී’’ති. පුබ්බපදට්ඨානන්ති පඨමාරම්භො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
චූළමාලුක්යසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
4. මහාමාලුක්යසුත්තවණ්ණනා
129. ඔරං ¶ වුච්චති කාමධාතු, තත්ථ පවත්තියා සංවත්තනතො ඔරං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි, හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣතාය ඔරම්භාගෙ හෙට්ඨාකොට්ඨාසෙ භජන්තීති ඔරම්භාගියානි ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨාකොට්ඨාසිකානී’’තිආදි. කම්මුනා හි වට්ටෙන ච දුක්ඛං සංයොජෙන්තීති සංයොජනානි, ඔරම්භාගියසඤ්ඤිතානි සංයොජනානි යස්ස අප්පහීනානි, තස්සෙව වට්ටදුක්ඛං. යස්ස පන තානි පහීනානි, තස්ස තං නත්ථීති. අප්පහීනතාය අනුසෙතීති අරියමග්ගෙන අසමුච්ඡින්නතාය කාරණලාභෙ ¶ සති උප්පජ්ජති, අප්පහීනභාවෙන අනුසෙති. අනුසයමානො සංයොජනං නාම හොතීති අනුසයත්තං ඵරිත්වා පවත්තමානො පාපධම්මො යථාවුත්තෙනත්ථෙන සංයොජනං නාම හොති. එතෙන යදි පන අනුසයතො සංයොජනං පවත්තං, තථාපි යෙ තෙ කාමරාගාදයො ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති, තෙයෙව බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනානීති දස්සෙති.
එවං සන්තෙපීති යදෙව ඔරම්භාගියසංයොජනං භගවතා පුච්ඡිතං, තදෙව ථෙරෙනපි විස්සජ්ජිතං, තථාපි අයං ලද්ධි සන්නිස්සයා. තත්ථ දොසාරොපනාති දස්සෙතුං ‘‘තස්ස වාදෙ’’තිආදි වුත්තං. සමුදාචාරක්ඛණෙයෙවාති පවත්තික්ඛණෙ එව. න හි සබ්බෙ වත්තමානා කිලෙසා සංයොජනත්ථං ඵරන්තීති අධිප්පායො. තෙනාති තෙන කාරණෙන, තථාලද්ධිකත්තාති අත්ථො. චින්තෙසි ‘‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති යොජනා. අත්තනො ධම්මතායෙවාති අජ්ඣත්තාසයෙනෙව. විසංවාදිතාති සත්ථු චිත්තස්ස අනාරාධනෙන විවෙචිතා. එවමකාසි එවං ධම්මං දෙසාපෙසි.
130. සක්කායදිට්ඨිපරියුට්ඨිතෙනාති පරියුට්ඨානසමත්ථසක්කායදිට්ඨිකෙන. තථාභූතඤ්ච චිත්තං තාය දිට්ඨියා විගය්හිතං අජ්ඣොත්ථටඤ්ච නාම හොතීති ආහ ‘‘ගහිතෙන අභිභූතෙනා’’ති. දිට්ඨිනිස්සරණං නාම දස්සනමග්ගො තෙන සමුච්ඡින්දිතබ්බතො, සො පන නිබ්බානං ආගම්ම තං සමුච්ඡින්දති, තස්මා වුත්තං ‘‘දිට්ඨිනිස්සරණං නිබ්බාන’’න්ති. අවිනොදිතා අනීහටාති පදද්වයෙනපි සමුච්ඡෙදවසෙන අප්පහීනත්තංයෙව වදති. අඤ්ඤං සංයොජනං අඤ්ඤො අනුසයොති වදන්ති, සහභාවො නාම අඤ්ඤෙන හොති. න හි තදෙව තෙන සහාති වුච්චතීති තෙසං අධිප්පායො. අඤ්ඤෙනාති අත්ථතො අඤ්ඤෙන. අවත්ථාමත්තතො යදිපි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නත්ථි, අවයවො පන සමුදායො න හොතීති සො සමුදායතො අඤ්ඤො එවාති සක්කා වත්තුන්ති යථාවුත්තස්ස පරිහාරස්ස අප්පාටිහීරකතං ආසඞ්කිත්වා පක්ඛන්තරං ආසල්ලිතං ‘‘අථාපි සියා’’තිආදිනා. පක්ඛන්තරෙහි පරිහාරා ¶ හොන්තීති යථාවුත්තඤායෙනපි අඤ්ඤො පුරිසො අථාපි සියා, අයං පනෙත්ථ අඤ්ඤො දොසොති ආහ ‘‘යදි තදෙවා’’තිආදි. අථාපි සියා තුය්හං යදි පරිවිතක්කො ඊදිසො යදි තදෙව සංයොජනන්තිආදි. ඉමමත්ථං සන්ධායාති පරමත්ථතො සො එව ¶ කිලෙසො සංයොජනමනුසයො ච, බන්ධනත්ථඅප්පහීනත්ථානං පන අත්ථෙව භෙදොති ඉමමත්ථං සන්ධාය.
132. තචච්ඡෙදො විය සමාපත්ති කිලෙසානං සමාපත්තිවික්ඛම්භනස්ස සාරච්ඡෙදස්ස අනුසයස්ස දූරභාවතො. ඵෙග්ගුච්ඡෙදො විය විපස්සනා තස්ස ආසන්නභාවතො. එවරූපා පුග්ගලාති අභාවිතසද්ධාදිබලතාය දුබ්බලනාමකායා පුග්ගලා, යෙසං සක්කායනිරොධාය…පෙ… නාධිමුච්චති. එවං දට්ඨබ්බාති යථා සො දුබ්බලකො පුරිසො, එවං දට්ඨබ්බො සො පුරිසො ගඞ්ගාපාරං විය සක්කායපාරං ගන්තුං අසමත්ථත්තා. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.
133. උපධිවිවෙකෙනාති ඉමිනා උපධිවිවෙකාති කරණෙ නිස්සක්කනන්ති දස්සෙති, උපධිවිවෙකාති වා හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනස්ස උපධිවිවෙකෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනෙන පඤ්චකාමගුණවිවෙකො කථිතො. කාමගුණාපි හි උපධීයති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධීති වුච්චන්තීති. ථිනමිද්ධපච්චයා කායවිජම්භිතාදිභෙදං කායාලසියං. තත්ථාති අන්තොසමාපත්තියං සමාපත්තිඅබ්භන්තරෙ ජාතං. තං පන සමාපත්තිපරියාපන්නම්පි අපරියාපන්නම්පීති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘අන්තොසමාපත්තික්ඛණෙයෙවා’’තිආදි වුත්තං. රූපාදයො ධම්මෙති රූපවෙදනාදිකෙ පඤ්චක්ඛන්ධධම්මෙ. න නිච්චතොති ඉමිනා නිච්චපටික්ඛෙපතො තෙසං අනිච්චතමාහ. තතො එව උදයවයන්තතො විපරිණාමතො තාවකාලිකතො ච තෙ අනිච්චාති ජොතිතං හොති. යඤ්හි නිච්චං න හොති, තං උදයබ්බයපරිච්ඡින්නං ජරාය මරණෙන චාති ද්වෙධා විපරිණතං ඉත්තරඛණමෙව ච හොති. න සුඛතොති ඉමිනා සුඛපටික්ඛෙපතො තෙසං දුක්ඛතමාහ, අතො එව අභිණ්හං පටිපීළනතො දුක්ඛවත්ථුතො ච තෙ දුක්ඛාති ජොතිතං හොති. උදයබ්බයවන්තතාය හි තෙ අභිණ්හං පටිපීළනතො නිරන්තරදුක්ඛතාය දුක්ඛස්සෙව ච අධිට්ඨානභූතාති. පච්චයයාපනීයතාය රොගමූලතාය ච රොගතො. දුක්ඛතාසූලයොගිතාය කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපක්කභිජ්ජනතො ච ගණ්ඩතො. පීළාජනනතො අන්තොතුදනතො දුන්නීහරණතො ච අවද්ධිආවහතො අඝවත්ථුතො ච අසෙරීභාවතො ආබාධපදට්ඨානතාය ච ආබාධතො. අවසවත්තනතො අවිධෙය්යතාය පරතො ¶ . බ්යාධිජරාමරණෙහි පලුජ්ජනීයතාය පලොකතො. සාමීනිවාසීකාරකවෙදකඅධිට්ඨායකවිරහතො සුඤ්ඤතො. අත්තපටික්ඛෙපට්ඨෙන අනත්තතො, රූපාදිධම්මාපි න එත්ථ අත්තා හොන්තීති අනත්තා, එවං අයම්පි න අත්තා හොතීති අනත්තා. තෙන ¶ අබ්යාපාරතො නිරීහතො තුච්ඡතො අනත්තාති දීපිතං හොති. ලක්ඛණත්තයමෙව අවබොධත්ථං එකාදසහි පදෙහි විභජිත්වා ගහිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං.
අන්තොසමාපත්තියන්ති සමාපත්තීනං සහජාතතාය සමාපත්තීනං අබ්භන්තරෙ. චිත්තං පටිසංහරතීති තප්පටිබද්ධඡන්දරාගාදිඋපක්කිලෙසවික්ඛම්භනෙන විපස්සනාචිත්තං පටිසංහරති. තෙනාහ ‘‘මොචෙතී’’ති. සවනවසෙනාති ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’තිආදිනා සවනවසෙන. ථුතිවසෙනාති තථෙව ථොමනාවසෙන ගුණතො සංකිත්තනවසෙන. පරියත්තිවසෙනාති තස්ස ධම්මස්ස පරියාපුණනවසෙන. පඤ්ඤත්තිවසෙනාති තදත්ථස්ස පඤ්ඤාපනවසෙන. ආරම්මණකරණවසෙනෙව උපසංහරති මග්ගචිත්තං. එතං සන්තන්තිආදි පන අවධාරණනිවත්තිතත්ථදස්සනං. යථා විපස්සනා ‘‘එතං සන්තං එතං පණීත’’න්තිආදිනා අසඞ්ඛතාය ධාතුයා චිත්තං උපසංහරති, එවං මග්ගො නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන අභිසමෙන්තො තත්ථ ලබ්භමානෙ සබ්බෙ විසෙසෙ අසම්මොහතො පටිවිජානන්තො තත්ථ චිත්තං උපසංහරති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා පන ආකාරෙනා’’තිආදි. සො තත්ථ ඨිතොති සො අදන්ධවිපස්සනො යොගී තත්ථ තාය අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයාරම්මණාය විපස්සනාය ඨිතො. සබ්බසොති තස්ස මග්ගස්ස අධිගමාය නිබ්බත්තිතසමථවිපස්සනාසු. අසක්කොන්තො අනාගාමී හොතීති හෙට්ඨිමමග්ගවහාසු එව සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගං පහාය අග්ගමග්ගවහාසු තාසු නිකන්තිං පරියාදාතුං අසක්කොන්තො අනාගාමිතායමෙව සණ්ඨාති.
සමතික්කන්තත්තාති සමථවසෙන විපස්සනාවසෙන චාති සබ්බථාපි රූපස්ස අතික්කන්තත්තා. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි. අනෙනාති යොගිනා. තං අතික්කම්මාති ඉදං යො වා පඨමං පඤ්චවොකාරභවපරියාපන්නෙ ධම්මෙ සම්මදෙව සම්මසිත්වා තෙ විවජ්ජෙත්වා තතො අරූපසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා අරූපධම්මෙ සම්මසති, තං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉදානි අරූපං සම්මසතී’’ති.
සමථවසෙන ¶ ගච්ඡතොති සමථප්පධානං පුබ්බභාගපටිපදං අනුයුඤ්ජන්තස්ස. චිත්තෙකග්ගතා ධුරං හොතීති තස්ස විපස්සනාභාවනාය තථා පුබ්බෙ පවත්තත්තා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා සමාධිප්පධානා හොති, මග්ගෙපි චිත්තෙකග්ගතා ධුරං හොති, සමාධින්ද්රියං පුබ්බඞ්ගමං බලවං හොති. සො චෙතොවිමුත්තො නාමාති සො අරියො චෙතොවිමුත්තො නාම හොති. විපස්සනාවසෙන ගච්ඡතොති ‘‘සමථවසෙන ගච්ඡතො’’ති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්ච පුග්ගලවිභාගො සුත්තන්තනයෙන ඉධාභිහිතො පරියායො නාම, අභිධම්මනයෙන පරතො කීටාගිරිසුත්තවණ්ණනායං දස්සයිස්සාම. අයං සභාවධම්මොයෙවාති පුබ්බභාගපටිපදා සමථප්පධානා චෙ සමාධි ධුරං, විපස්සනාපධානා චෙ පඤ්ඤා ධුරන්ති අයං ධම්මසභාවොයෙව, එත්ථ කිඤ්චි න ආසඞ්කිතබ්බං.
ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං ¶ ඉන්ද්රියවෙමත්තතා. තෙනාහ ‘‘ඉන්ද්රියනානත්තං වදාමී’’ති. ඉන්ද්රියනානත්තතා කාරණන්ති ඉදං දස්සෙති – අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනාභිනිවෙසො විය සමථවසෙන විපස්සනාවසෙන ච යං පුබ්බභාගගමනං, තං අප්පමාණං තං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනං, යස්ස සමාධි ධුරං පුබ්බඞ්ගමං බලවං හොති, සො අරියො චෙතොවිමුත්ති නාම හොති. යස්ස පඤ්ඤා ධුරං පුබ්බඞ්ගමං බලවං හොති සො අරියො පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම හොති. ඉදානි තමත්ථං බුද්ධිවිසිට්ඨෙන නිදස්සනෙන දස්සෙන්තො ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා’’තිආදිමාහ, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
මහාමාලුක්යසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
5. භද්දාලිසුත්තවණ්ණනා
134. අසියතීති ¶ අසනං, භුඤ්ජනං භොජනං, අසනස්ස භොජනං අසනභොජනං, ආහාරපරිභොගො, එකස්මිං කාලෙ අසනභොජනං එකාසනභොජනං. සො පන කාලො සබ්බබුද්ධානං සබ්බපච්චෙකබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණවසෙන පුබ්බණ්හො එව ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘එකස්මිං පුරෙභත්තෙ අසනභොජන’’න්ති. විප්පටිසාරකුක්කුච්චන්ති ‘‘අයුත්තං වත මයා කතං, යො අත්තනො සරීරපකතිං අජානන්තො එකාසනභොජනං භුඤ්ජි, යෙන මෙ ඉදං සරීරං කිසං ජාතං බ්රහ්මචරියානුග්ගහො නාහොසී’’ති එවං ¶ විප්පටිසාරකුක්කුච්චං භවෙය්ය. එතං සන්ධාය සත්ථා ආහ, න භද්දාලිමෙව තාදිසං කිරියං අනුජානන්තො. ඉතරථාති යදි එකංයෙව භත්තං ද්විධා කත්වා තතො එකස්ස භාගස්ස භුඤ්ජනං එකදෙසභුඤ්ජනං අධිප්පෙතං. කො සක්කොතීති කො එවං යාපෙතුං සක්කොති. අතීතජාතිපරිචයොපි නාම ඉමෙසං සත්තානංයෙව අනුබන්ධතීති ආහ ‘‘අතීතෙ’’තිආදි. විරවන්තස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං. තං මද්දිත්වාති ‘‘අයං සික්ඛා සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං සාසනෙ ආචිණ්ණං, අයඤ්ච භික්ඛු ඉමං සික්ඛතෙවා’’ති වත්වා තං භද්දාලිං තස්ස වා අනුස්සාහපවෙදනං අභිභවිත්වා. භික්ඛාචාරගමනත්ථං න විතක්කමාළකං අගමාසි, විහාරචාරිකං චරන්තො තස්ස වසනට්ඨානං භගවා ගච්ඡති.
135. දූසයන්ති ගරහන්ති එතෙනාති දොසො, අපරාධො, සො එව කුච්ඡිතභාවෙන දොසකො. ගරහාය පවත්තිට්ඨානතො ඔකාසො. තෙනාහ – ‘‘එතං ඔකාසං එතං අපරාධ’’න්ති. දුක්කරතරන්ති පතිකාරවසෙන අතිසයෙන දුක්කරං. අපරාධො හි න ඛමාපෙන්තං යථාපච්චයං විත්ථාරිතො හුත්වා දුප්පතිකාරො හොති. තෙනාහ ‘‘වස්සඤ්හී’’තිආදි.
අලග්ගිත්වාති ඉමම්පි නාම අපනීතං අකාසීති එවං අවිනෙත්වා, තං තං තස්ස හිතපටිපත්තිං නිවාරණං කත්වාති අත්ථො. ඤායපටිපත්තිං අතිච්ච එති පවත්තතීති අච්චයො, අපරාධො, පුරිසෙන මද්දිත්වා පවත්තිතො අපරාධො අත්ථතො පුරිසං අතිච්ච අභිභවිත්වා පවත්තො නාම හොති. තෙනාහ ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා’’ති. අවසෙසපච්චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදායො’’ති ආහ ‘‘එකං කාරණ’’න්ති. යං පනෙත්ථ භද්දාලිත්ථෙරස්ස අපරිපූරකාරිතාය භික්ඛුආදීනං ජානනං, තම්පි කාරණං කත්වා ‘‘අහං ඛො, භන්තෙ, න උස්සහාමී’’තිආදිනා වත්තබ්බන්ති දස්සෙති.
136. එකචිත්තක්ඛණිකාති ¶ පඨමමග්ගචිත්තක්ඛණෙන එකචිත්තක්ඛණිකා. එවං ආණාපෙතුං න යුත්තන්ති සඞ්කමත්ථාය ආණාපෙතුං න යුත්තං පයොජනාභාවතො. අනාචිණ්ණඤ්චෙතං බුද්ධානං, යදිදං පදසා අක්කමනං. තථා හි –
‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;
මා නං කලලං අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති. (බු. වං. 2.53);
සුමෙධපණ්ඩිතෙන ¶ පච්චාසීසිතං න කතං. යථාහ –
‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;
උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවී’’ති. (බු. වං. 2.60);
භගවතා ආණත්තෙ සති තෙසම්පි එවං කාතුං න යුත්තන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. එතෙසං පටිබාහිතුං යුත්තන්ති ඉදං අට්ඨානපරිකප්පනවසෙනෙව වුත්තං. න හි බුද්ධානං කාතුං ආරද්ධං නාම කිච්චං කෙහිචි පටිබාහිතුං යුත්තං නාම අත්ථි පටිබාහිතුංයෙව අකරණතො. සම්මත්තනියාමස්ස අනොක්කන්තත්තා වුත්තං ‘‘බාහිරකො’’ති.
137. න කම්මට්ඨානං අල්ලීයතීති චිත්තං කම්මට්ඨානං න ඔතරති.
140. පුනප්පුනං කාරෙන්තීති දණ්ඩකම්මපණාමනාදිකාරණං පුනප්පුනං කාරෙන්ති. සම්මාවත්තම්හි න වත්තතීති තස්සා තස්සා ආපත්තියා වුට්ඨානත්ථං භගවතා පඤ්ඤත්තසම්මාවත්තම්හි න වත්තති. අනුලොමවත්තෙ න වත්තතීති යෙන යෙන වත්තෙන සඞ්ඝො අනුලොමිකො හොති, තස්මිං තස්මිං අනුලොමවත්තෙ න වත්තති විලොමමෙව ගණ්හාති, පටිලොමෙන හොති. නිත්ථාරණකවත්තම්හීති යෙන වත්තෙන සඞ්ඝො අනුලොමිකො හොති, සාපත්තිකභාවතො නිත්ථිණ්ණො හොති, තම්හි නිත්ථාරණවත්තස්මිං න වත්තති. තෙනාහ ‘‘ආපත්තී’’තිආදි. දුබ්බචකරණෙති දුබ්බචස්ස භික්ඛුනො කරණෙ.
144. යාපෙතීති වත්තති, සාසනෙ තිට්ඨතීති අත්ථො. අභිඤ්ඤාපත්තාති ‘‘අසුකො අසුකො ච ථෙරො සීලවා කල්යාණධම්මො බහුස්සුතො’’තිආදිනා අභිඤ්ඤාතභාවං පත්තා අධිගතඅභිඤ්ඤාතා.
145. සත්තෙසු හායමානෙසූති කිලෙසබහුලතාය පටිපජ්ජනකසත්තෙසු පරිහායන්තෙසු පටිපථෙසු ¶ ජායමානෙසු. අන්තරධායති නාම තදාධාරතාය. දිට්ඨධම්මිකා පරූපවාදාදයො. සම්පරායිකා අපායදුක්ඛවිසෙසා. ආසවන්ති තෙන තෙන පච්චයෙන පවත්තන්තීති ආසවා. නෙසන්ති පරූපවාදාදිආසවානං. තෙති වීතික්කමධම්මා.
අකාලං දස්සෙත්වාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අකාලං දස්සෙත්වා. උප්පත්තින්ති ආසවට්ඨානියානං ධම්මානමුප්පත්තිං. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා කාලං, තාව ¶ සෙනාසනානි පහොන්ති, තෙන ආවාසමච්ඡරියාදිහෙතුනා සාසනෙ එකච්චෙ ආසවට්ඨානියා ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති. ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා පන හෙතුනා පදසොධම්මසික්ඛාපදානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
යසන්ති කිත්තිසද්දං පරිවාරඤ්ච. සාගතත්ථෙරස්ස නාගදමනකිත්තියසාදිවසෙන සුරාපානසඞ්ඛාතො ආසවට්ඨානියො ධම්මො උප්පජ්ජි.
රසෙන රසං සංසන්දෙත්වාති උපාදින්නකඵස්සරසෙන අනුපාදින්නකඵස්සරසං සංසන්දෙත්වා.
146. න ඛො, භද්දාලි, එසෙව හෙතු, අථ ඛො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති දස්සෙන්තො භගවා ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තෙන ධම්මස්ස සක්කච්චසවනෙ ථෙරං නියොජෙති.
147. විසෙවනාචාරන්ති අදන්තකිරියං. පරිනිබ්බායතීති වූපසම්මති. තත්ථ අදන්තකිරියං පහාය දන්තො හොති. යුගස්සාති රථධුරස්ස.
අනුක්කමෙති අනුරූපපරිගමෙ. තදවත්ථානුරූපං පාදානං උක්ඛිපනෙ නික්ඛිපනෙ ච. තෙනාහ ‘‘චත්තාරො පාදෙ’’තිආදි. රජ්ජුබන්ධනවිධානෙනාති පාදතො භූමියා මොචනවිධානෙන. එවං කරණත්ථන්ති යථා අස්සෙ නිසින්නස්සෙව භූමිං ගහෙතුං සක්කා, එවං චත්තාරො පාදෙ තථා කත්වා අත්තනො නිච්චලභාවකරණත්ථං. මණ්ඩලෙති මණ්ඩලධාවිකායං. පථවීකමනෙති පථවිං ඵුට්ඨමත්තෙන ගමනෙ. තෙනාහ ‘‘අග්ගග්ගඛුරෙහී’’ති. ඔක්කන්තකරණස්මින්ති ඔක්කන්තෙත්වා පරසෙනාසම්මද්දන ඔක්කන්තකරණෙ. එකස්මිං ඨානෙති චතූසු පාදෙසු යත්ථ කත්ථචි එකස්මිං ඨානෙ ගමනං චොදෙන්තීති අත්ථො, සො පනෙත්ථ සීඝතරො අධිප්පෙතො. දවත්තෙති මරියාදාකොපනෙහි නානප්පයොජනෙ, පරසෙනාය පවත්තමහානාදපහරණෙහි අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යුද්ධකාලස්මි’’න්තිආදි.
රඤ්ඤා ජානිතබ්බගුණෙති යථා රාජා අස්සස්ස ගුණෙ ජානාති, එවං තෙන ජානිතබ්බගුණකාරණං ¶ කාරෙති. අස්සරාජවංසෙති දුස්සහං දුක්ඛං පත්වාපි යථා අයං රාජවංසානුරූපකිරියං න ජහිස්සති, එවං සික්ඛාපනෙ. සික්ඛාපනමෙව හි සන්ධාය සබ්බත්ථ ‘‘කාරණං කාරෙතී’’ති වුත්තං තස්ස කරණකාරාපනපරියායත්තා.
යථා ¶ උත්තමජවො හොතීති ජවදස්සනට්ඨානෙ යථා හයො උත්තමජවං න හාපෙසි, එවං සික්ඛාපෙති. උත්තමහයභාවෙ, යථා උත්තමහයො හොතීති කම්මකරණකාලෙ අත්තනො උත්තමසභාවං අනිගුහිත්වා අවජ්ජෙත්වා යථා අත්ථසිද්ධි හොති, එවං පරමජවෙන සික්ඛාපෙති. යථා කිරියා විනා දබ්බම්පි විනා කිරියං න භවති, එවං දට්ඨබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පකතියා’’තිආදි වුත්තං.
තත්රාති තස්මිං පකතියා උත්තමහයස්සෙව උත්තමහයකාරණාරහත්තා උත්තමජවපටිපජ්ජනෙ. මාසඛාදකඝොටකානන්ති මාසං ඛාදිත්වා යථා තථා විගුණඛලුඞ්ගකානං. වලඤ්ජකදණ්ඩන්ති රඤ්ඤා ගහෙතබ්බසුවණ්ණදණ්ඩං. ධාතුපත්ථද්ධොති අත්තනාව සමුප්පාදිතධාතුයා උපත්ථම්භිතො හුත්වා.
උත්තමෙ සාඛල්යෙති පරමසඛිලභාවෙ සඛිලවාචාය එව දමෙතබ්බතාය. තෙනාහ ‘‘මුදුවාචාය හී’’තිආදි.
අරහත්තඵලසම්මාදිට්ඨියාති ඵලසමාපත්තිකාලෙ පවත්තසම්මාඤාණං. සම්මාඤාණං පුබ්බෙ වුත්තසම්මාදිට්ඨියෙවාති පන ඉදං ඵලසම්මාදිට්ඨිභාවසාමඤ්ඤෙන වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති ‘‘අසෙක්ඛෙනා’’ති විසෙසිතත්තා. තම්පි අසෙක්ඛඤාණන්ති චෙ? එවම්පි නිප්පරියාය සෙක්ඛග්ගහණෙ පරියායසෙක්ඛග්ගහණං න යුත්තමෙව, කිච්චභෙදෙන වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එකා එව හි සා පඤ්ඤා නිබ්බානස්ස පච්චක්ඛකිරියාය සම්මාදස්සනකිච්චං උපාදාය ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති වුත්තා, සම්මාජානනකිච්චං උපාදාය ‘‘සම්මාඤාණ’’න්ති. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියවසෙන වා සම්මාදිට්ඨි, පඤ්ඤින්ද්රියවසෙන සම්මාඤාණන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. මග්ගඵලාවහාය දෙසනාය සඞ්ඛෙපතොව ආගතත්තා වුත්තං ‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස වසෙනා’’ති.
භද්දාලිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
6. ලටුකිකොපමසුත්තවණ්ණනා
148. මහාඋදායිත්ථෙරොති ¶ කාළුදායිලාළුදායිත්ථෙරෙහි අඤ්ඤො මහාදෙහතාය මහාඋදායීති සාසනෙ පඤ්ඤාතො ථෙරො. අපහරි අපහරති අපහරිස්සතීති අපහත්තා. තෙකාලිකො හි අයං ¶ සද්දො. උපහත්තාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අපහාරකොති අපනෙතා. උපහාරකොති උපනෙතා.
149. යන්ති භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං, තෙන ච අනන්තරනිද්දිට්ඨසමයො පච්චාමට්ඨොති ආහ ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති. න භගවන්තං පටිච්චාති න භගවන්තං ආරම්මණං කත්වා.
කම්මනිප්ඵන්නත්ථන්ති අත්තනා ආයාචියමානකම්මසිද්ධිඅත්ථං. භවතීති භූ, න භූති අභූ, භයවසෙන පන සා ඉත්ථී ‘‘අභු’’න්ති ආහ. ආතු මාතූති එත්ථ යථා –
‘‘අඞ්ගා අඞ්ගා සම්භවසි, හදයා අධිජායසෙ;
අත්තා එව පුත්ත නාමාසි, ස ජීව සරදොසත’’න්ති. –
ආදීසු පුත්තො ‘‘අත්තා’’ති වුච්චති කුලවසෙන සන්තානෙ පවත්තනතො. එවං පිතාපි ‘‘පුත්තස්ස අත්තා’’ති වුච්චති. යස්මා ‘‘භික්ඛුස්ස අත්තා මාතා’’ති වත්ථුකාමා භයවසෙන ‘‘ආතු මාතූ’’ති ආහ. තෙනාහ ‘‘ආතූති පිතා’’තිආදි.
150. එවමෙවන්ති ඉදං ගරහත්ථජොතනනිපාතපදන්ති වුත්තං ‘‘ගරහන්තො ආහා’’ති. තථා හි නං වාචකසද්දෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා’’ති ආහ. ආහංසූති තෙසං තථා වචනස්ස අවිච්ඡෙදෙන පවත්තිදීපනන්ති ආහ ‘‘වදන්තී’’ති. කිං පනිමස්ස අප්පමත්තකස්සාති පහාතබ්බවත්ථුං අවමඤ්ඤමානෙහි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘කිං පනා’’ති. හෙතුම්හි ජොතෙතබ්බෙ චෙතං සාමිවචනං යථා ‘‘අනුස්සවස්ස හෙතු, අජ්ඣෙනස්ස හෙතූ’’ති. තෙනාහ ‘‘අප්පමත්තකස්ස හෙතූ’’ති. නනු අපස්සන්තෙන විය අසුණන්තෙන විය භවිතබ්බන්ති? සත්ථාරා නාම අප්පමත්තකෙසු දොසෙසු අපස්සන්තෙන විය ච අසුණන්තෙන විය ච භවිතබ්බන්ති තෙසං අධිප්පායෙන විවරණං. තෙසු චාති සික්ඛාකාමෙසු ච. අප්පච්චයං උපට්ඨාපෙන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බන්ති දස්සෙති. තෙසන්ති යෙ ‘‘මොඝපුරිසා’’ති වුත්තා පුග්ගලා, තෙසං. ගලෙ බද්ධං මහාකට්ඨන්ති ගලෙ ඔලම්බෙත්වා බද්ධං රුක්ඛදණ්ඩමාහ. ¶ පූතිලතායාති ගලොචියා. පාරාජිකවත්ථු විය දුප්පජහං හොතීති ඡන්දකප්පහානවසෙන තං පජහිතුං න සක්කොති.
151. අනුස්සුක්කාති ¶ තස්ස පහාතබ්බස්ස පහානෙ උස්සුක්කරහිතා. අපච්චාසීසනපක්ඛෙති තාය පරදත්තවුත්තිතාය කස්සචි පච්චයස්ස කුතොචි අපච්චාසීසකපක්ඛෙ ඨිතා හුත්වා සුප්පජහං හොති, න තස්ස පහානෙ භාරියං අත්ථි.
152. දලිද්දො දුග්ගතො. අස්සකොති අසාපතෙය්යො. ගෙහයට්ඨියොති ගෙහඡදනස්ස ආධාරා, තා උජුකං තිරියං ඨපෙතබ්බදණ්ඩා. සමන්තතො භිත්තිපාදෙසු ඨපෙතබ්බදණ්ඩා මණ්ඩලා. කාකාතිදායින්ති ඉතො චිතො කාකෙහි අතිපාතවසෙන උඩ්ඩෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘යත්ථ කිඤ්චිදෙවා’’තිආදි. සූරකාකාති කාකානං උඩ්ඩෙපනාකාරමාහ. නපරමරූපන්ති හීනරූපං. විලීවමඤ්චකොති තාලවෙත්තකාදීහි වීතමඤ්චකො. සා පනස්ස සන්තානානං ඡින්නභින්නතාය ඔලුග්ගවිලුග්ගතා, තථා සති සා විසමරූපා හොතීති ආහ ‘‘ඔණතා’’තිආදි. සො පුග්ගලො ලූඛභොජී හොතීති ආහ ‘‘ධඤ්ඤං නාම කුද්රූසකො’’ති. සමකාලං වපිතබ්බතාය සමවාපකං, යථාඋතු වපිතබ්බබීජං. ජායිකාති කුච්ඡිතා භරියා, සබ්බත්ථ ගරහායං ක-සද්දො. සො වතාහං පබ්බජෙය්යන්ති සොහං කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා පබ්බජෙය්යං, යොහං පුරිසො නාම අස්සං වතාති පබ්බජ්ජාවසෙන අත්තනො පුරිසං බොධෙය්ය. තංසභාවෙ ඨිතස්ස බොධා න තු දුක්කරා, සා ඛටොපිකා. සා කුම්භී. මෙණ්ඩකසෙට්ඨිනො අඩ්ඪතෙළසානි කොට්ඨාගාරසතානි විය.
153. සුවණ්ණනික්ඛසතානන්ති අනෙකෙසං සුවණ්ණනික්ඛසතානං. චයොති සන්තානෙහි නිචයො අවීචි නිච්චප්පබන්ධනිචයො. තෙනාහ ‘‘සන්තානතො කතසන්නිචයො’’ති.
154. හෙට්ඨා කිඤ්චාපි අප්පජහනකා පඨමං දස්සිතා, පජහනකා පධානා, තෙසඤ්ච වසෙනෙත්ථ පුග්ගලචතුක්කං දස්සිතං. තෙ තඤ්චෙව පජහන්තීති පජහනකා පඨමං ගහිතා. රාසිවසෙනාති ‘‘ඉධුදායි එකච්චො පුග්ගලො’’තිආදිනා චතුක්කෙ ආගතවිභාගං අනාමසිත්වා ‘‘තෙ තෙ’’ති පචුරවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘න පාටියෙක්කං විභත්තා’’ති. අවිභාගෙන ගහිතවත්ථූසු විභාගතො ගහණං ලොකසිද්ධමෙතන්ති දස්සෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි ¶ වුත්තං. පජහනකපුග්ගලාති ‘‘තෙ තඤ්චෙව පජහන්තී’’ති එවං පජහනකපුග්ගලා එව.
උපධිඅනුධාවනකාති උපධීසු අනුඅනුධාවනකා උපධියො ආරබ්භ පවත්තනකා. විතක්කායෙවාති ¶ කාමසඞ්කප්පාදිවිතක්කායෙව. ඉන්ද්රියනානත්තතාති විමුත්තිපරිපාචකානං ඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තං. තස්ස හි වසෙනෙව තෙ චත්තාරො පුග්ගලා ජාතා. අග්ගමග්ගත්ථාය විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා යාව න තං මග්ගෙන සමුග්ඝාතෙන්ති, තාව නප්පජහන්ති නාම. ඉති හෙට්ඨිමා තයොපි අරියා අප්පහීනස්ස කිලෙසස්ස වසෙන ‘‘නප්පජහන්තී’’ති වුත්තා, පගෙව පුථුජ්ජනා. වුත්තනයෙන පන විපස්සනං මග්ගෙන ඝටෙන්තා තෙ චත්තාරො ජනා අග්ගමග්ගක්ඛණෙ පජහන්ති නාම. තෙ එව තත්ථ සීඝකාරිනො ඛිප්පං පජහන්ති නාම, තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි.
සංවෙගං කත්වා අග්ගිං අක්කන්තපුරිසො විය. මග්ගෙනාති අනුක්කමාගතෙන අග්ගමග්ගෙන. මහාහත්ථිපදොපමෙති මහාහත්ථිපදොපමසුත්තෙ (ම. නි. 1.300 ආදයො). තත්ථ හි ‘‘තස්ස ධාතාරම්මණමෙව චිත්තං පක්ඛන්දති පසීදති සන්තිට්ඨති අධිමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.302) එත්ථ අතිතික්ඛනාතිතික්ඛ-නාතිමන්දඅතිමන්ද-පුග්ගලවසෙන අට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.302) තයො වාරා උද්ධටා, තත්ථ මජ්ඣිමවසෙනෙව පඤ්හො කථිතො. ඉන්ද්රියභාවනෙති ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තෙ, තත්ථාපි මජ්ඣිමනයෙනෙව පඤ්හො කථිතො. තෙනාහ ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි.
තන්ති ‘‘උපධී’’ති වුත්තං ඛන්ධපඤ්චකං. දුක්ඛස්ස මූලන්ති සබ්බස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස කාරණං. නිග්ගහණොති නිරුපාදානො. තෙනාහ ‘‘නිත්තණ්හො’’ති.
155. යෙ පජහන්තීති ‘‘තෙ තඤ්චෙව පජහන්තී’’ති එවං වුත්තපුග්ගලා. තෙ ඉමෙ නාම එත්තකෙ කිලෙසෙ පජහන්තීති යෙ තෙ පුථුජ්ජනා ලාභිනො ච පඤ්ච කාමගුණෙ එත්තකෙ තංතංඣානාදිවත්ථුකෙ ච තංතංමග්ගවජ්ඣතාය පරිච්ඡින්නත්තා එත්තකෙ කිලෙසෙ පජහන්ති. යෙ නප්පජහන්තීති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අසුචිසුඛං කායාසුචිසන්නිස්සිතත්තා. අනරියෙහීති අපරිසුද්ධෙහි. පටිලාභතො භායිතබ්බං කිලෙසදුක්ඛගතිකත්තා. විපාකතො භායිතබ්බං අපායදුක්ඛගතිකත්තා. ගණතොපි කිලෙසතොපි විවිත්තසුඛන්ති ගණසඞ්ගණිකතො ච කිලෙසසඞ්ගණිකතො ¶ ච විවිත්තසුඛං. රාගාදිවූපසමත්ථායාති රාගාදිවූපසමාවහං සුඛං. න භායිතබ්බං සම්පති ආයතිඤ්ච එකන්තහිතභාවතො.
156. ඉඤ්ජිතස්මින්ති පච්චත්තෙ භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘ඉඤ්ජන’’න්තිආදි. ඉඤ්ජති තෙනාති ඉඤ්ජිතං, තස්ස තස්ස ඣානස්ස ඛොභකරං ඔළාරිකං ඣානඞ්ගං. චතුත්ථජ්ඣානං අනිඤ්ජනං සන්නිසින්නාභාවතො. තථා හි වුත්තං ‘‘ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.384-386; පාරා. 12-13).
අලං-සද්දො ¶ යුත්තත්ථොපි හොති – ‘‘අලමෙව නිබ්බින්දිතුං, අලං විමුච්චිතු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.272; සං. නි. 2.124, 128, 134, 143), තස්මා අනලං අනුසඞ්ගං කාතුං අයුත්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අකත්තබ්බආලයන්ති වදාමී’’ති. සන්නිට්ඨානන්ති සම්මාපටිපත්තියං අලං එත්තාවතාති උස්සාහපටිප්පස්සම්භනවසෙන සන්නිට්ඨානං න කාතබ්බන්ති යොජනා. උද්ධම්භාගියසඤ්ඤිතං අණුං වා ඔරම්භාගියසඤ්ඤිතං ථූලං වා, රූපරාගොති එවරූපං අණුං වා කාමාසවො පටිඝන්ති එවරූපං ථූලං වා, මුදුනා පවත්තිආකාරවිසෙසෙන අප්පසාවජ්ජං, කම්මබන්ධනට්ඨෙන වා අප්පසාවජ්ජං, තබ්බිපරියායතො මහාසාවජ්ජං වෙදිතබ්බං. නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස වසෙන දෙසනාය පවත්තත්තා ‘‘නෙය්යපුග්ගලස්ස වසෙනා’’ති වුත්තං. සබ්බසො හි පරියාදින්නනිකන්තිකස්ස අරියපුග්ගලස්ස වසෙන සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධස්ස ආගතත්තා ‘‘අරහත්තනිකූටෙනෙව නිට්ඨාපිතා’’ති වුත්තං. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
ලටුකිකොපමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
7. චාතුමසුත්තවණ්ණනා
157. යථාඋපනිස්සයෙනාති ¶ යො යො උපනිස්සයො යථාඋපනිස්සයො, තෙන යථාඋපනිස්සයෙන සම්මාපයොගෙන. පතිට්ඨහිස්සන්ති සාසනෙ පතිට්ඨං පටිලභිස්සන්ති. වසනට්ඨානානීති වස්සග්ගාදිවසෙන වසනට්ඨානානි. සණ්ඨාපයමානාති සුවිභත්තභාවෙන ඨපෙන්තා.
අවිනිබ්භොගසද්දන්ති විනිභුඤ්ජිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යසද්දං. වචීඝොසොපි හි බහූහි එකච්චං පවත්තිතො ඨානතො ච දූරතරො කෙවලං මහානිග්ඝොසො ¶ එව හුත්වා සොතපථමාගච්ඡති. මච්ඡවිලොපෙති මච්ඡෙ විලුම්පිත්වා විය ගහණෙ, මච්ඡානං වා නයනෙ.
158. වවස්සග්ගත්ථෙති නිච්ඡයත්ථෙ, ඉදං තාව අම්හෙහි වුච්චමානවචනං එකන්තසොතබ්බං, පච්ඡා තුම්හෙහි කාතබ්බං කරොථාති අධිප්පායො. වචනපරිහාරොති තෙහි සක්යරාජූහි වුත්තවචනස්ස පරිහාරො. ලෙසකප්පන්ති කප්පියලෙසං. ධුරවහාති ධුරවාහිනො, ධොරය්හාති අත්ථො. පාදමූලන්ති උපචාරං වදති. විගච්ඡිස්සතීති හායිස්සති. පටිප්ඵරිතොති න භගවතො සම්මුඛාව, සක්යරාජූනං පුරතොපි විප්ඵරිතොව හොති.
159. අභිනන්දතූති අභිමුඛො හුත්වා පමොදතු. අභිවදතූති අභිරූපවසෙන වදතු. පසාදඤ්ඤථත්තන්ති අප්පසාදස්ස විපරිණාමො හීනායාවත්තනසඞ්ඛාතං පරිවත්තනං, තෙනාහ ‘‘විබ්භමන්තානං. විපරිණාමඤ්ඤථත්ත’’න්ති. කාරණූපචාරෙන සස්සෙසු බීජපරියායොති ආහ ‘‘බීජානං තරුණානන්ති තරුණසස්සාන’’න්ති. තරුණභාවෙනෙව තස්ස භාවිනො ඵලස්ස අභාවෙන විපරිණාමො.
160. කත්තබ්බස්ස සරසෙනෙව කරණං චිත්තරුචියං, න තථා පරස්ස උස්සාදනෙනාති ආහ – ‘‘පක්කොසියමානානං ගමනං නාම න ඵාසුක’’න්ති. මයම්පි භගවා විය දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරෙනෙව විහරිස්සාමාති දීපෙති පකතියා විවෙකජ්ඣාසයභාවතො විරද්ධො ආගතස්ස භාරස්ස අවහනතොයෙව. තෙනාහ ‘‘අත්තනො භාරභාවං න අඤ්ඤාසී’’ති.
161. කස්මා ¶ ආරභීති? සප්පායතො. පඤ්චසතා හි භික්ඛූ අභිනවා, තස්මා තෙසං ඔවාදදානත්ථං භගවා ඉමං දෙසනං ආරභීති.
162. කොධුපායාසස්සාති එත්ථ කුජ්ඣනට්ඨෙන කොධො, ස්වෙව චිත්තස්ස කායස්ස ච අතිප්පමද්දනමථනුප්පාදනෙහි දළ්හං ආයාසට්ඨෙන උපායාසො. අනෙකවාරං පවත්තිත්වා අත්තනා සමවෙතං සත්තං අජ්ඣොත්ථරිත්වා සීසං උක්ඛිපිතුං අදත්වා අනයබ්යසනපාපනෙන කොධුපායාසස්ස ඌමිසදිසතා දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘කොධුපායාසෙ’’තිආදි.
163. ඔදරිකත්තෙන ඛාදිතොති ඔදරිකභාවෙන ආමිසගෙධෙන මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකාකප්පනෙන නාසිතසීලාදිගුණතාය ඛාදිතධම්මසරීරො.
164. පඤ්චකාමගුණාවට්ටෙ ¶ නිමුජ්ජිත්වාති එත්ථ කාමරාගාභිභූතෙ සත්තෙ ඉතො ච එත්තො, එත්තො ච ඉතොති එවං මනාපියරූපාදිවිසයසඞ්ඛාතෙ ආවට්ටෙ අත්තානං සංසාරෙත්වා යථා තතො බහිභූතෙ නෙක්ඛම්මෙ චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, එවං ආවට්ටෙත්වා බ්යසනාපාදනෙන කාමගුණානං ආවට්ටසදිසතා දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි.
165. රාගානුද්ධංසිතෙනාති රාගෙන අනුද්ධංසිතෙන. චණ්ඩමච්ඡං ආගම්මාති සුසුකාදිචණ්ඩමච්ඡං ආගම්ම. මාතුගාමං ආගම්මාති මාතුගාමො හි යොනිසොමනසිකාරරහිතං අධීරපුරිසං ඉත්ථිකුත්තභූතෙහි අත්තනො හාවභාවවිලාසෙහි අභිභුය්ය ගහෙත්වා ධීරජාතියම්පි අත්තනො රූපාදීහි පලොභනවසෙන අනවසෙසං අත්තනො උපකාරධම්මෙ සීලාදිකෙ සම්පාදෙතුං අසමත්ථං කරොන්තො අනයබ්යසනං පාපෙති. තෙනාහ – ‘‘මාතුගාමං ආගම්ම උප්පන්නකාමරාගො විබ්භමතී’’ති.
භයං නාම යත්ථ භායිතබ්බවත්ථු, තත්ථ ඔතරන්තස්සෙව හොති, න අනොතරන්තස්ස, තං ඔතරිත්වා භයං විනොදෙත්වා තත්ථ කිච්චං සාධෙතබ්බං, ඉතරථා චත්ථසිද්ධි න හොතීති ඉමමත්ථං උපමොපමිතබ්බසරූපවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උදකං නිස්සාය ආනිසංසො පිපාසවිනයනං සරීරසුද්ධි පරිළාහූපසමො කායඋතුග්ගාහාපනන්ති එවමාදි. සාසනං නිස්සාය ආනිසංසො පන සඞ්ඛෙපතො වට්ටදුක්ඛූපසමො, විත්ථාරතො පන සීලානිසංසාදිවසෙන අනෙකවිධො, සො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.9) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. වුත්තප්පකාරො ආනිසංසො හොති තානි භයානි අභිභුය්ය පවත්තස්සාති අධිප්පායො. ඉමානි අභායිත්වාති ඉමානි කොධූපායාසාදිභයානි ¶ අභිභුය්ය පවත්තිත්වා අභායිත්වා. කොධූපායාසාදයො හි භායති එතස්මාති භයන්ති වුත්තා. ථෙරොති මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො. කාමං පහානාභිසමයකාලො එව සච්ඡිකිරියාභිසමයො, සම්මාදිට්ඨියා පන සංකිලෙසවොදානධම්මෙසු කිච්චං අසංකිණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං සමානකාලිකම්පි අසමානකාලිකං විය වුත්තං ‘‘තණ්හාසොතං ඡින්දිත්වා නිබ්බානපාරං දට්ඨුං න සක්කොතී’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
චාතුමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
8. නළකපානසුත්තවණ්ණනා
166. යත්ථ ¶ ¶ බොධිසත්තපමුඛො වානරො නළකෙන පානීයං පිවි, සා පොක්ඛරණී, තස්සාමන්තො භූමිප්පදෙසො, තත්ථ නිවිට්ඨගාමො ච ‘‘නළකපාන’’න්තෙව පඤ්ඤායිත්ථ, ඉධ පන ගාමො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘නළකපානෙති එවංනාමකෙ ගාමෙ’’ති. ඉදානි තමත්ථං ආගමනතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙ කිරා’’ති ආරද්ධං. පඤ්ඤවාති ඉතිකත්තබ්බතාය පඤ්ඤාය පඤ්ඤවා.
ථූලදීඝබහුලභාවෙන මහතීහි දාඨිකාහි සමන්නාගතත්තා මහාදාඨිකො. ‘‘උදකරක්ඛසො අහ’’න්ති වත්වා වානරානං කඤ්චි අමුඤ්චිත්වා ‘‘සබ්බෙ තුම්හෙ මම හත්ථගතා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘තුම්හෙ පන සබ්බෙ ඛාදිස්සාමී’’ති ආහ. ධමි…පෙ… පිවිංසූති බොධිසත්තෙන ගහිතනළො අනවසෙසො අබ්භන්තරෙ සබ්බසන්ධීනං නිබ්බාධෙන එකච්ඡිද්දො අහොසි. නෙව මං ත්වං වධිස්සසීති උදකරක්ඛස ත්වං වධිතුකාමොපි මම පුරිසථාමෙන න වධිස්සසි.
එවං පන වත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං පාපො එත්ථ පානීයං පිවන්තෙ අඤ්ඤෙපි සත්තෙ මා බාධයිත්ථා’’ති කරුණායමානො ‘‘එත්ථ ජායන්තා නළා සබ්බෙ අපබ්බබන්ධා එකච්ඡිද්දාව හොන්තූ’’ති අධිට්ඨාය ගතො. තෙනාහ ‘‘තතො පට්ඨායා’’තිආදි.
167. අනුරුද්ධප්පමුඛා භික්ඛූ භගවතා ‘‘කච්චි තුම්හෙ අනුරුද්ධා’’ති පුච්ඡිතාති ථෙරො ‘‘තග්ඝ මයං, භන්තෙ’’ති ආහ.
සචෙ පබ්බජති, ජීවිතං ලභිස්සති, නො අඤ්ඤථාති රඤ්ඤා පබ්බජ්ජාය අභිනීතාති රාජාභිනීතා. චොරාභිනීතාති එත්ථාපි එසෙව නයො. චොරානං මූලං ඡින්දන්තො ‘‘කණ්ටකසොධනං කරිස්සාමී’’ති. ආජීවිකායාති ආජීවෙන ජීවිතවුත්තියා. ඉමෙසු පන අනුරුද්ධත්ථෙරාදීසු.
විවෙකන්ති පුබ්බකාලිකකිරියප්පධානං ‘‘අබ්යාපජ්ජං උපෙත’’න්තිආදීසු වියාති ආහ – ‘‘විවිච්චා’’ති, විවිච්චිත්වා විවිත්තො හුත්වා විනා හුත්වාති අත්ථො. පබ්බජිතකිච්චන්ති පබ්බජිතස්ස සාරුප්පකිච්චං. සමණකිච්චන්ති සමණභාවකරණකිච්චං. යදග්ගෙන හි පබ්බජිතකිච්චං ¶ කාතුං න සක්කොති තදග්ගෙන සමණභාවකරම්පි කිච්චං කාතුං න සක්කොති. තෙනාහ ‘‘සො යෙවා’’තිආදි.
168. අප්පටිසන්ධිකෙ ¶ තාව බ්යාකරොන්තො පවත්තීසු ඨානං අතීතොති කත්වා උපපත්තීසු බ්යාකරොති නාම තත්ථ පටිසන්ධියා අභාවකිත්තනතො. මහන්තතුට්ඨිනොති විපුලපමොදා.
169. ඉමස්සාති ‘‘අස්සා’’ති පදස්ස අත්ථවචනං. ඉමස්ස ඨිතස්ස ආයස්මතො සාමං දිට්ඨො වා හොති අනුස්සවසුතො වාති යොජනා. සමාධිපක්ඛිකා ධම්මා ධම්මාති අධිප්පෙතා, සමාධි පන එවංවිහාරීති එත්ථ විහාරසද්දෙන ගහිතො. එවංවිමුත්තාති එත්ථ පන විමුත්තිසද්දෙන ඵලවිමුත්ති ගහිතා. චරතොපීති සමථවිපස්සනාචාරෙන චරතොපි විහරන්තස්සපි. උපාසකඋපාසිකාඨානෙසු ලබ්භමානම්පි අරහත්තං අප්පකභාවතො පාළියං අනුද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
නළකපානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
9. ගොලියානිසුත්තවණ්ණනා
173. පදසමාචාරොති ¶ තංතංපච්චයභෙදදස්සනාය විගතත්තා පකාරෙහි දලිද්දසමාචාරො සිථිලසමාචාරොති අත්ථො. යස්මා පන තාදිසො සමාචාරො ථිරො දළ්හො නාම න හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘දුබ්බලසමාචාරො’’ති. ‘‘සාඛසමාචාරො’’ති වා පාඨො, තත්ථ තත්ථ ලග්ගනට්ඨෙන සාඛාසදිසසීලොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඔළාරිකාචාරො’’ති. පච්චයෙසු සාපෙක්ඛොති පච්චයෙසු සාපෙක්ඛතාය එව හිස්ස ඔළාරිකාචාරතා වෙදිතබ්බා. ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පතිස්සවනං පතිස්සො, පතිස්සවචනභූතං තංසභාගඤ්ච යං කිඤ්චි ගාරවන්ති අත්ථො. සහ පතිස්සෙනාති සප්පතිස්සෙන, සප්පතිස්සවෙන ඔවාදසම්පටිච්ඡනෙන. පතිස්සීයතීති වා පතිස්සො, ගරුකාතබ්බො, තෙන සහ පතිස්සෙනාති සබ්බං පුබ්බෙ විය. තෙනාහ ‘‘සජෙට්ඨකෙනා’’ති. සෙරිවිහාරො නාම අත්තප්පධානවාසො. තෙනාහ ‘‘නිරඞ්කුසවිහාරෙනා’’ති.
අනුපඛජ්ජාති අනුපකඩ්ඪිත්වා. ගරුට්ඨානියානං අන්තරං අනාපුච්ඡා අනුපවිසිත්වාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යො’’තිආදි වුත්තං.
ආභිසමාචාරිකන්ති ¶ අභිසමාචාරෙ භවං. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘වත්තපටිපත්තිමත්තම්පී’’ති. නාතිකාලස්සෙව සඞ්ඝස්ස පුරතො පවිසිතබ්බං, න පච්ඡා පටික්කමිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන අතිකාලෙ ච ගාමප්පවෙසො අතිදිවා පටික්කමනඤ්ච නිවාරිතං, තං දස්සෙතුං ‘‘න අතිපාතො’’තිආදි වුත්තං. උද්ධච්චපකතිකොති විබ්භන්තචිත්තො. අවචාපල්යෙනාති දළ්හවාතාපහතපල්ලවසදිසෙන ලොලභාවෙන.
පඤ්ඤවතාති ඉමිනා භික්ඛුසාරුප්පෙසු ඉතිකත්තබ්බෙසු උපායපඤ්ඤා අධිප්පෙතා, න සුතමයපඤ්ඤා. අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ යොගොති ඉමිනා භාවනාපඤ්ඤාඋත්තරිමනුස්සධම්මෙ යොගො පකාසිතො. යොගොති ච පරිචයො උග්ගණ්හවසෙන.
ආරුප්පාති ඉමිනා චතස්සොපි අරූපසමාපත්තියො ගහිතා, තා පන චතූහි රූපසමාපත්තීහි විනා න සම්පජ්ජන්තීති ආහ – ‘‘ආරුප්පාති එත්තාවතා අට්ඨපි සමාපත්තියො වුත්තා හොන්තී’’ති. කසිණෙති දසවිධෙ කසිණෙ. එකං පරිකම්මකම්මට්ඨානන්ති යං කිඤ්චි එකභාවනා ¶ පරිකම්මදීපනං ඛන්ධකම්මට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘පගුණං කත්වා’’ති. කසිණපරිකම්මං පන තග්ගහණෙනෙව ගහිතං හොති, ලොකියා උත්තරිමනුස්සධම්මා හෙට්ඨා ගහිතාති ආහ ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මෙති ඉමිනා සබ්බෙපි ලොකුත්තරධම්මෙ දස්සෙතී’’ති. නෙය්යපුග්ගලස්ස වසෙනාති ජානිත්වා විත්ථාරෙත්වා ඤාතබ්බපුග්ගලස්ස වසෙනාති.
ගොලියානිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
10. කීටාගිරිසුත්තවණ්ණනා
174. පඤ්ච ¶ ආනිසංසෙති අප්පාබාධතාදිකෙ පඤ්ච ගුණෙ. තත්ථ අක්ඛිරොගකුච්ඡිරොගාදීනං අභාවො අප්පාබාධතා. සරීරෙ තෙසං කුප්පනදුක්ඛස්ස අභාවො අප්පාතඞ්කං. සරීරස්ස උට්ඨානසුඛතා ලහුට්ඨානං. බලං නාම කායබලං. ඵාසුවිහාරො ඉරියාපථසුඛතා. අනුපක්ඛන්දානීති දුච්චජනවසෙන සත්තානං අනුපවිට්ඨානි. සඤ්ජානිස්සථාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තස්මා ඉති එවං ආනිසංසන්ති අත්ථො.
175. ආවාසෙ නියුත්තාති ආවාසිකා තස්ස අනතිවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘නිබද්ධවාසිනො’’ති, නියතවාසිනොති අත්ථො. තන්නිබන්ධාති ¶ නිබන්ධං වුච්චති බ්යාපාරො, තත්ථ බන්ධා පසුතා උස්සුකාති තන්නිබන්ධා. කථං තෙ තත්ථ නිබන්ධාති ආහ ‘‘අකතං සෙනාසන’’න්තිආදි. උප්පජ්ජනකෙන කාලෙන පත්තබ්බං කාලිකං සො පන කාලො අනාගතො එව හොතීති ආහ ‘‘අනාගතෙ කාලෙ පත්තබ්බ’’න්ති.
178. එත්තකා වෙදනා සෙවිතබ්බාති අට්ඨාරසපි නෙක්ඛම්මනිස්සිතා වෙදනා සෙවිතබ්බා, ගෙහස්සිතා න සෙවිත්බ්බා.
181. තං කතං සොළසවිධස්සපි කිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා. අනුලොමිකානීති උතුසුඛභාවෙන අනුරූපානි. තෙනාහ ‘‘කම්මට්ඨානසප්පායානී’’ති. සමානං කුරුමානාති ඔමත්තතං අධිමත්තතඤ්ච පහාය සමකිච්චතං සම්පාදෙන්තා.
182. තෙ ද්වෙ හොන්තීති තෙ ආදිතො වුත්තා ද්වෙ.
උභතො (අ. නි. ටී. 3.7.14) උභයථා උභොහි භාගෙහි විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන. තථා හි වුත්තං අභිධම්මට්ඨකථායං (පු. ප. අට්ඨ. 24) ‘‘ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො’’ති. තත්ථ කෙචි තාව ථෙරා – ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො’’ති ¶ වදන්ති. අඤ්ඤෙ ථෙරා – ‘‘අයං උභතොභාගවිමුත්තො රූපතො මුච්චිත්වා නාමං නිස්සාය ඨිතො පුන තතො මුච්චනතො නාමනිස්සිතකො’’ති වත්වා තස්ස ච සාධකං –
‘‘අච්චි යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා, (උපසිවාති භගවා,)
අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛං;
එවං මුනි නාමකායා විමුත්තො,
අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛ’’න්ති. (සු. නි. 1080; චූළනි. උපසීවමාණවපුච්ඡා 11; උපසීවමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 43) –
ඉමං සුත්තපදං වත්වා ‘‘නාමකායතො ච රූපකායතො ච සුවිමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති වදන්ති. සුත්තෙ හි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනලාභිනො උපසිවබ්රාහ්මණස්ස භගවතා නාමකායා විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තොති අක්ඛාතොති. අපරෙ පන ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන ¶ එකවාරං විමුත්තො, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තොති එවං උභතොභාගවිමුත්තො’’ති වදන්ති. එත්ථ පඨමවාදෙ ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. දුතියවාදෙ උභතොභාගතො විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. තතියවාදෙ පන ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති අයමෙතෙසං විසෙසො. කිලෙසෙහි විමුත්තො කිලෙසා වා වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදෙහි කායද්වයතො විමුත්තා අස්සාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘ද්වීහි භාගෙහී’’තිආදි.
සොති උභතොභාගවිමුත්තො. කාමඤ්චෙත්ථ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානම්පි අරූපාවචරජ්ඣානං විය දුවඞ්ගිකං ආනෙඤ්ජප්පත්තන්ති වුච්චති. තං පන පදට්ඨානං කත්වා අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම න හොති රූපකායතො අවිමුත්තත්තා. තඤ්හි කිලෙසකායතොව විමුත්තං, න රූපකායතො, තස්මා තතො වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො න හොතීති ආහ – ‘‘චතුන්නං අරූප…පෙ… පඤ්චවිධො හොතී’’ති. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකෙ නිරොධසමාපත්තිඅන්තෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ වත්වා – ‘‘යතො ච ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, අයං වුච්චති, ආනන්ද, භික්ඛු උභතොභාගවිමුත්තො’’ති යදිපි මහානිදානෙ (දී. නි. 2.129-130) වුත්තං, තං පන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨවසෙන වුත්තන්ති ඉධ සබ්බඋභතොභාගවිමුත්තසඞ්ගහණත්ථං ‘‘පඤ්චවිධො හොතී’’ති වත්වා ‘‘පාළි පනෙත්ථ…පෙ… අභිධම්මෙ අට්ඨවිමොක්ඛලාභිනො වසෙන ආගතා’’ති ආහ. ඉධාපි හි කීටාගිරිසුත්තෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුග්ගලො…පෙ… උභතොභාගවිමුත්තො’’ති ¶ අරූපසමාපත්තිවසෙන චත්තාරො උභතොභාගවිමුත්තා, සෙට්ඨො ච වුත්තො වුත්තලක්ඛණූපපත්තිතො. යථාවුත්තෙසු හි පඤ්චසු පුරිමා චත්තාරො නිරොධං න සමාපජ්ජන්තීති පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තා නාම. අට්ඨසමාපත්තිලාභී අනාගාමී තං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තොති නිප්පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨො නාම.
කතමො ච පුග්ගලොතිආදීසු කතමොති පුච්ඡාවචනං, පුග්ගලොති අසාධාරණතො පුච්ඡිතබ්බවචනං. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. එකච්චොති එකො ¶ . අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති අට්ඨ සමාපත්තියො සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි පස්සිත්වා චත්තාරොපි ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.
පඤ්ඤාවිමුත්තොති විසෙසතො පඤ්ඤාය එව විමුත්තො, න තස්සා පතිට්ඨානභූතෙන අට්ඨවිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන සාතිසයෙන සමාධිනාති පඤ්ඤාවිමුත්තො. යො අරියො අනධිගතඅට්ඨවිමොක්ඛෙන සබ්බසො ආසවෙහි විමුත්තො, තස්සෙතං අධිවචනං. අධිගතෙපි හි රූපජ්ඣානවිමොක්ඛෙ න සො සාතිසයසමාධිනිස්සිතොති න තස්ස වසෙන උභතොභාගවිමුත්තො හොතීති වුත්තොවායමත්ථො. අරූපජ්ඣානෙසු පන එකස්මිම්පි සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොති. තෙන හි අට්ඨවිමොක්ඛෙකදෙසෙන තංනාමදානසමත්ථෙන අට්ඨවිමොක්ඛලාභීත්වෙව වුච්චති. සමුදායෙ හි පවත්තො වොහාරො අවයවෙපි දිස්සති යථා ‘‘සත්තිසයො’’ති. පාළීති අභිධම්මපාළි. එත්ථාති එතිස්සං පඤ්ඤාවිමුත්තිකථායං. අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙවාති අවධාරණෙන ඉධාපි පටික්ඛෙපවසෙනෙව ආගතභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘කායෙන ඵුසිත්වා විහරතී’’ති.
ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති ඵුට්ඨානං අන්තො ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං, ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකරොති සච්ඡිකාතබ්බොපායෙනාති වුත්තං හොති. භාවනපුංසකං වා එතං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’තිආදීසු (පාරා. 2) විය. යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො නාමකායෙකදෙසතො ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති, න පන කායෙන සච්ඡිකතො, නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සො සච්ඡිකතො හොති, තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධං යථාආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡිකරොතීති ‘‘කායසක්ඛී’’ති වුච්චති, න තු ‘‘විමුත්තො’’ති එකච්චානං ආසවානං ¶ අපරික්ඛීණත්තා. තෙනාහ ¶ – ‘‘ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති. අයං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා කායසක්ඛිභාවං පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අග්ගමග්ගප්පත්තඅනාගාමිනො ච වසෙන උභතොභාගවිමුත්තො විය පඤ්චවිධො නාම හොති. තෙන වුත්තං අභිධම්මටීකායං ‘‘කායසක්ඛිම්හිපි එසෙව නයො’’ති.
දිට්ඨන්තං පත්තොති දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති වුත්තං හොති. ‘‘දිට්ඨත්තා පත්තො’’තිපි පාඨො. එතෙන චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධස්ස පත්තතං දීපෙති. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධොති ඤාතං හොතී’’ති. තත්ථ පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. පඨමඵලට්ඨතො යාව අග්ගමග්ගට්ඨා, තාව දිට්ඨිප්පත්තො. තෙනාහ ‘‘සොපි කායසක්ඛි විය ඡබ්බිධො හොතී’’ති. යථා පන පඤ්ඤාවිමුත්තො පඤ්චවිධො වුත්තො, එවං අයම්පි සුක්ඛවිපස්සකො, චතූහි රූපජ්ඣානෙහි වුට්ඨාය දිට්ඨිප්පත්තභාවප්පත්තා චත්තාරො චාති පඤ්චවිධො හොතීති වෙදිතබ්බො. සද්ධාවිමුත්තෙපි එසෙව නයො. ඉදං දුක්ඛන්ති එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො උද්ධං දුක්ඛන්ති. යථාභූතං පජානාතීති ඨපෙත්වා තණ්හං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛසච්චන්ති යාථාවතො පජානාති. යස්මා පන තණ්හා දුක්ඛං ජනෙති නිබ්බත්තෙති, තතො තං දුක්ඛං සමුදෙති, තස්මා නං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති යස්මා පන ඉදං දුක්ඛං සමුදයො ච නිබ්බානං පත්වා නිරුජ්ඣති අප්පවත්තිං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති. අරියො පන අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති, තෙන ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. එත්තාවතා නානක්ඛණෙ සච්චවවත්ථානං දස්සිතං. ඉදානි තං එකක්ඛණෙ දස්සෙතුං ‘‘තථාගතප්පවෙදිතා’’තිආදි වුත්තං, තස්සත්ථො ආගමිස්සති.
සද්ධාය විමුත්තොති එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්සපි සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවො දීපිතො හොති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අධිමුත්තොති අත්ථො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සොතාපත්තිඵල’’න්තිආදිනා වුත්තනයෙන. සද්දහන්තස්සාති ‘‘එකංසතො අයං පටිපදා කිලෙසක්ඛයං ආවහති සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතත්තා’’ති එවං සද්දහන්තස්ස. යස්මා පනස්ස අනිච්චානුපස්සනාදීහි ¶ නිච්චසඤ්ඤාපහානවසෙන භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසං පස්සතො තත්ථ තත්ථ පච්චක්ඛතාපි අත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘සද්දහන්තස්ස වියා’’ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. එත්ථ ච පුබ්බභාගමග්ගභාවනාති වචනෙන ආගමනීයපටිපදානානත්තෙන සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තානං පඤ්ඤානානත්තං හොතීති දස්සිතං. අභිධම්මට්ඨකථායම්පි (පු. ප. අට්ඨ. 28) ‘‘නෙසං කිලෙසප්පහානෙ ¶ නානත්තං නත්ථි, පඤ්ඤාය නානත්තං අත්ථියෙවා’’ති වත්වා – ‘‘ආගමනීයනානත්තෙනෙව සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති සන්නිට්ඨානං කත’’න්ති වුත්තං.
පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ධම්මං අධිමත්තතාය පුබ්බඞ්ගමං හුත්වා පවත්තං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. තෙනාහ ‘‘ධම්මො’’තිආදි. සද්ධං අනුස්සරති සද්ධාපුබ්බඞ්ගමං මග්ගං භාවෙතීති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති අතිදිසති. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤාවාහී, පඤ්ඤං සාතිසයං පවත්තෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙතී’’ති. සද්ධාවාහින්ති එත්ථ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. උභතොභාගවිමුත්තාදිකථාති උභතොභාගවිමුත්තාදීසු ආගමනතො පට්ඨාය වත්තබ්බකථා. එතෙසන්ති යථාවුත්තානං උභතොභාගවිමුත්තාදීනං. ඉධාති ඉමස්මිං කීටාගිරිසුත්තෙ. නනු ච අට්ඨසමාපත්තිලාභිවසෙන උභතොභාගවිමුත්තො කායසක්ඛීආදයො ච අභිධම්මෙ ආගතා, කථමිධ අරූපජ්ඣානලාභීවසෙනෙව උද්ධටාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි.
ඵුසිත්වා පත්වා. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති න ආසවා පඤ්ඤාය පස්සීයන්ති, දස්සනකාරණා පඤ්ඤාය පරික්ඛීණා ‘‘දිස්වා පඤ්ඤාය පරික්ඛීණා’’ති වුත්තා. දස්සනායත්තපරික්ඛයත්තා එව හි දස්සනං ආසවානං ඛයස්ස පුරිමකිරියා හොතීති. තථාගතෙන පවෙදිතාති බොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා තථාගතෙන පටිවිද්ධා විදිතා පච්ඡා පරෙසං පාකටීකතා. ‘‘චතුසච්චධම්මා’’ති වත්වා තදන්තොගධත්තා සීලාදීනං ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිත’’න්තිආදි වුත්තං. අත්ථෙනාති අවිප්පටිසාරාදිපයොජනෙන තස්මිං තස්මිං පීතිආදිකෙන අත්ථෙන. කාරණෙනාති සප්පුරිසූපනිස්සයාදිනා කාරණෙන තස්මිං තස්මිං සමාධිආදිපදට්ඨානතාය සීලාදි ¶ කාරණෙ. චිණ්ණචරිතත්තාති සද්ධාචිණ්ණභාවෙන සම්බොධාවහභාවෙ. තත්ථ තත්ථ විචරිතා විසෙසෙන චරිතා, තෙසු තෙන පඤ්ඤා සුට්ඨු චරාපිතාති අත්ථො. පතිට්ඨිතා හොති මග්ගෙන ආගතත්තා. මත්තාය පරිත්තප්පමාණෙන. ඔලොකනං ඛමන්ති, පඤ්ඤාය ගහෙතබ්බතං උපෙන්ති.
තයොති කායසක්ඛිදිට්ඨිප්පත්තසද්ධාවිමුත්තා. යථාඨිතොව පාළිඅත්ථො, න තත්ථ කිඤ්චි නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බං අත්ථීති සුත්තන්තපරියායෙන අවුත්තං වදති. තස්ස මග්ගස්සාති සොතාපත්තිමග්ගස්ස යං කාතබ්බං, තස්ස අධිගතත්තා. උපරි පන තිණ්ණං මග්ගානං අත්ථාය සෙවමානා අනුලොමසෙනාසනං, භජමානා කල්යාණමිත්තෙ, සමන්නානයමානා ඉන්ද්රියානි අනුපුබ්බෙන භාවනාමග්ගප්පටිපාටියා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති මග්ගස්ස අනෙකචිත්තක්ඛණිකතායාති අයමෙත්ථ සුත්තපදෙසෙ පාළියා අත්ථො.
ඉමමෙව ¶ පාළිං ගහෙත්වාති ‘‘කතමො ච පුග්ගලො සද්ධානුසාරී’’ති මග්ගට්ඨෙ පුග්ගලෙ වත්වා ‘‘ඉමස්ස ඛො අහං, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා තෙසං වසෙන අනුලොමසෙනාසනසෙවනාදීනං වුත්තත්තා ඉමමෙව යථාවුත්තං පාළිපදෙසං ගහෙත්වා ‘‘ලොකුත්තරධම්මො බහුචිත්තක්ඛණිකො’’ති වදති. සො වත්තබ්බොති සො විතණ්ඩවාදී එවං වත්තබ්බො. යදි මග්ගට්ඨපුග්ගලෙ වත්වා අනුලොමිකසෙනාසනසෙවනාදි පාළියං වුත්තන්ති මග්ගසමඞ්ගිනො එව හුත්වා තෙ තථා පටිපජ්ජන්ති, එවං සන්තෙ සෙනාසනපටිසංයුත්තරූපාදිවිපස්සනග්ගහණස්මිං තව මතෙන මග්ගසමඞ්ගිනො එව ආපජ්ජෙය්යුං, න චෙතං එවං හොති, තස්මා සුත්තං මෙ ලද්ධන්ති යං කිඤ්චි මා කථෙහීති වාරෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘යදි අඤ්ඤෙන චිත්තෙනා’’තිආදි. තත්ථ එවං සන්තෙති නානාචිත්තෙනෙව සෙනාසනපටිසෙවනාදිකෙ සති. තත්ථ පාළියං යදි ලොකුත්තරධම්මසමඞ්ගිනො එව පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිකාලෙපි ලොකුත්තරසමඞ්ගිතං සචෙ සම්පටිච්ඡසි, සත්ථාරා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣසි සුත්තවිරොධදීපනතො. තෙනාහ ‘‘සත්ථාරා හී’’තිආදි. ධම්මවිචාරණා නාම තුය්හං අවිසයො, තස්මා යාගුං පිවාහීති උය්යොජෙතබ්බො.
183. ආදිකෙනෙවාති පඨමෙනෙව. අනුපුබ්බසික්ඛාති අනුපුබ්බෙනෙව පවත්තසික්ඛාය. තෙනාහ ‘‘කරණත්ථෙ පච්චත්තවචන’’න්ති. සද්ධා ජාතා එතස්සාති සද්ධාජාතො, අග්යාහිතාතිපක්ඛෙපෙන ජාත-සද්දස්ස පච්ඡාවචනං ¶ . එවමෙතන්ති අධිමුච්චනං ඔකප්පනියසද්ධා. සන්තිකෙ නිසීදති උපට්ඨානවසෙන. සාධුකං කත්වා ධාරෙතීති යථාසුතං ධම්මං වාචුග්ගතකරණවසෙන තං පගුණං කත්වා සාරවසෙන ධාරෙති. ඡන්දො ජායතීති ධම්මෙසු නිජ්ඣානක්ඛමෙසු ඉමෙ ධම්මෙ භාවනාපඤ්ඤාය පච්චක්ඛතො උස්සාමීති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දො ජායති. උස්සහතීති ඡන්දො උප්පාදමත්තෙ අට්ඨත්වා තතො භාවනාරම්භවසෙන උස්සහති. තුලයතිති සම්මසනවසෙන සඞ්ඛාරෙ. තීරණවිපස්සනාය තුලයන්තොති තීරණපරිඤ්ඤාය ජානිත්වා උපරි පහානපරිඤ්ඤාය වසෙන පරිතුලයන්තො පටිජානන්තො. මග්ගපධානං පදහතීති මග්ගලක්ඛණං පධානිකං මග්ගං පදහති. පෙසිතචිත්තොති නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තො. නාමකායෙනාති මග්ගප්පටිපාටියා තංතංමග්ගසම්පයුත්තනාමකායෙන. න පන කිඤ්චි ආහාති දූරතාය සමානං න කිඤ්චි වචනං භගවා ආහ තෙ දළ්හතරං නිග්ගණ්හිතුං.
184. පණෙන වොහාරෙන බ්යාකරණං පණවියා, පණවියා අභාවෙන ඔපණවියා, න උපෙතීති න යුජ්ජති. තන්ති ඉදං ඉධ අධිප්පෙතං පණො පණවියං දස්සෙතුං. තයිදං සබ්බං භගවා ‘‘මයං ඛො, ආවුසො, සායඤ්චෙව භුඤ්ජාමා’’ති අස්සජිපුනබ්බසුකෙහි වුත්තං සික්ඛාය අවත්තනභාවදීපනවචනං සන්ධාය වදති.
උක්ඛිපිත්වාති ¶ සීසෙන ගහෙත්වා විය සමාදාය. අනුධම්මොති අනුරූපො සභාවො, සාවකභාවස්ස අනුච්ඡවිකා පටිපත්ති. රොහනීයන්ති විරුළ්හිභාවං. සිනිය්හති එත්ථ, එතෙන වාති සිනෙහො, කාරණං. තං එත්ථ අත්ථීති සිනෙහවන්තං, පාදකන්ති අත්ථො. තචො එකං අඞ්ගන්ති තචො වීරපක්ඛභාවෙ එකමඞ්ගං. පධානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස හි තචෙ පලුජ්ජමානෙපි තංනිමිත්තං අවොසානං අනාපජ්ජනකස්සෙව වීරියස්ස එකං අඞ්ගං එකං කාරණං. එවං සෙසෙසු වත්තබ්බං. තෙනාහ – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා න වුට්ඨහිස්සාමීති එවං පටිපජ්ජතී’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
කීටාගිරිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
නිට්ඨිතා ච භික්ඛුවග්ගවණ්ණනා.