📜

3. පරිබ්බාජකවග්ගො

1. තෙවිජ්ජවච්ඡසුත්තවණ්ණනා

185. තත්ථාති එකපුණ්ඩරීකසඤ්ඤිතෙ පරිබ්බාජකාරාමෙ. අනාගතපුබ්බො ලොකියසමුදාහාරවසෙන ‘‘චිරස්සං ඛො, භන්තෙ’’තිආදිනා වුච්චති, අයං පනෙත්ථ ආගතපුබ්බතං උපාදාය තථා වුත්තො. භගවා හි කෙසඤ්චි විමුත්තිජනනත්ථං, කෙසඤ්චි ඉන්ද්රියපරිපාකත්ථං, කෙසඤ්චි විසෙසාධිගමත්ථං කදාචි තිත්ථියාරාමං උපගච්ඡති. අනනුඤ්ඤාය ඨත්වාති අනනුජානිතබ්බෙ ඨත්වා. අනුජානිතබ්බං සියා අනඤ්ඤාතස්ස ඤෙය්යස්ස අභාවතො. යාවතකඤ්හි ඤෙය්යං, තාවතකං භගවතො ඤාණං, යාවතකඤ්ච භගවතො ඤාණං තාවතකං ඤෙය්යං. තෙනෙවාහ – ‘‘න තස්ස අදිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බ’’න්තිආදි (මහානි. 156; චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32; පටි. ම. 1.121). සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන හි භගවා ආවජ්ජෙත්වා පජානාති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ආවජ්ජනපටිබද්ධං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණ’’න්ති (මි. ප. 4.1.2). යදි එවං ‘‘චරං සමාහිතො නාගො, තිට්ඨං නාගො සමාහිතො’’ති (අ. නි. 6.43) ඉදං සුත්තපදං කථන්ති? වික්ඛෙපාභාවදීපනපදමෙතං, න අනාවජ්ජනෙනපි ඤාණානං පවත්තිපරිදීපනං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා විත්ථාරතො වුත්තමෙව.

186. යාවදෙවාති ඉදං යථාරුචි පවත්ති විය අපරාපරුප්පත්තිපි ඉච්ඡිතබ්බාති තදභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සකිං ඛීණානං ආසවානං පුන ඛෙපෙතබ්බාභාවා’’ති. පච්චුප්පන්නජානනගුණන්ති ඉදං දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස පරිභණ්ඩඤාණං අනාගතංසඤාණං අනාදියිත්වා වුත්තං, තස්ස පන වසෙන අනාගතංසඤාණගුණං දස්සෙතීති වත්තබ්බං සියා.

ගිහිපරික්ඛාරෙසූති වත්ථාභරණාදිධනධඤ්ඤාදිගිහිපරික්ඛාරෙසු. ගිහිලිඞ්ගං පන අප්පමාණං, තස්මා ගිහිබන්ධනං ඡින්දිත්වා දුක්ඛස්සන්තකරා හොන්තියෙව. සති පන දුක්ඛස්සන්තකිරියාය ගිහිලිඞ්ගෙ තෙ න තිට්ඨන්තියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘යෙපී’’තිආදිමාහ. සුක්ඛාපෙත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා. අරහත්තං පත්තදිවසෙයෙව පබ්බජනං වා පරිනිබ්බානං වාති අයං නයො න සබ්බසාධාරණොති ආහ ‘‘භූමදෙවතා පන තිට්ඨන්තී’’ති. තත්ථ කාරණවචනං ‘‘නිලීයනොකාසස්ස අත්ථිතායා’’ති. අරඤ්ඤපබ්බතාදිපවිවෙකට්ඨානං නිලීයනොකාසො. සෙසකාමභවෙති කාමලොකෙ. ලළිතජනස්සාති ආභරණාලඞ්කාරනච්චගීතාදිවසෙන විලාසයුත්තජනස්ස.

සොපීති ‘‘සො අඤ්ඤත්ර එකෙනා’’ති වුත්තො සොපි. කරතො න කරීයති පාපන්ති එවං න කිරියං පටිබාහති. යදි අත්තානංයෙව ගහෙත්වා කථෙති, අථ කස්මා මහාසත්තො තදා ආජීවකපබ්බජ්ජං උපගච්ඡීති ආහ ‘‘තදා කිරා’’තිආදි. තස්සපීති න කෙවලං අඤ්ඤෙසං එව පාසණ්ඩානං, තස්සපි. වීරියං න හාපෙසීති තපොජිගුච්ඡවාදං සමාදියිත්වා ඨිතො විරාගත්ථාය තං සමාදිණ්ණවත්තං න පරිච්චජි, සත්ථුසාසනං න ඡඩ්ඩෙසි. තෙනාහ – ‘‘කිරියවාදී හුත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තතී’’ති.

තෙවිජ්ජවච්ඡසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. අග්ගිවච්ඡසුත්තවණ්ණනා

187. ලොකස්ස සස්සතතාපවත්තිපටික්ඛෙපවසෙන පවත්තො වාදො උච්ඡෙදවාදො එව හොතීති සස්සතග්ගාහාභාවෙ උච්ඡෙදග්ගාහභාවතො පුන පරිබ්බාජකෙන ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති වදන්තෙන උච්ඡෙදග්ගාහො පුච්ඡිතො, භගවතාපි සො එව පටික්ඛිත්තොති ආහ ‘‘දුතියෙ නාහං උච්ඡෙදදිට්ඨිකො’’ති. අන්තානන්තිකාදිවසෙනාති එත්ථ අන්තානන්තිකග්ගහණෙන අන්තවා ලොකො අනන්තවා ලොකොති ඉමං වාදද්වයමාහ. ආදි-සද්දෙන ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්තිආදිවාදචතුක්කං සඞ්ගණ්හාති, ඉතරං පන ද්වයං සරූපෙනෙව ගහිතන්ති. පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බොති ‘‘තතියෙ නාහං අන්තවාදිට්ඨිකො, චතුත්ථෙ නාහං අනන්තවාදිට්ඨිකො’’ති එවමාදිනා පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති අයම්පි සස්සතවාදො, සො ච ඛො අපරන්තකප්පිකවසෙන, ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති පන පුබ්බන්තකප්පිකවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති අයම්පි උච්ඡෙදවාදො, සො ච ඛො සත්තවසෙන, ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති පන සත්තසඞ්ඛාරවසෙනාති වදන්ති.

189. සප්පතිභයං උප්පජ්ජනතො සහ දුක්ඛෙනාති සදුක්ඛං. තෙනාහ ‘‘කිලෙසදුක්ඛෙනා’’තිආදි. තෙසංයෙවාති කිලෙසදුක්ඛවිපාකදුක්ඛානංයෙව. සඋපඝාතකන්ති සබාධං. සඋපායාසන්ති සපරිස්සමං සඋපතාපං සපීළං. සපරිළාහන්ති සදරථං.

කිඤ්චි දිට්ඨිගතන්ති ඉමා තාව අට්ඨ දිට්ඨියො මා හොන්තු, අත්ථි පන, භො ගොතම, යං කිඤ්චි දිට්ඨිගතං ගහිතං. න හි තාය දිට්ඨියා විනා කඤ්චි සමයං පවත්තෙතුං යුජ්ජතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති. අපවිද්ධන්ති සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන ඡඩ්ඩිතං. පඤ්ඤාය දිට්ඨන්ති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය භගවතා පටිවිද්ධං. යත්ථ උප්පජ්ජන්ති, තං සත්තං මථෙන්ති සම්මද්දන්තීති මථිතාති ආහ ‘‘මථිතානන්ති තෙසංයෙව වෙවචන’’න්ති. කඤ්චි ධම්මන්ති රූපධම්මං අරූපධම්මං වා. අනුපාදියිත්වාති අග්ගහෙත්වා.

190. න උපෙතීති සඞ්ඛං න ගච්ඡතීති අත්ථොති ආහ ‘‘න යුජ්ජතී’’ති. අනුජානිතබ්බං සියා අනුපාදාවිමුත්තස්ස කඤ්චිපි උප්පත්තියා අභාවතො. ‘‘එවං විමුත්තචිත්තො න උපපජ්ජතී’’ති කාමඤ්චෙතං සභාවපවෙදනං පරිනිබ්බානං, එකෙ පන උච්ඡෙදවාදිනො ‘‘මයම්පි ‘සත්තො ආයතිං න උපපජ්ජතී’ති වදාම, සමණො ගොතමොපි තථා වදතී’’ති උච්ඡෙදභාවෙයෙව පතිට්ඨහිස්සන්ති, තස්මා භගවා ‘‘න උපපජ්ජතීති ඛො වච්ඡ න උපෙතී’’ති ආහ. ‘‘උපපජ්ජතී’’ති පන වුත්තෙ සස්සතමෙව ගණ්හෙය්යාති යොජනා. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. අප්පතිට්ඨොති උච්ඡෙදවාදාදිවසෙන පතිට්ඨාරහිතො. අනාලම්බොති තෙසංයෙව වාදානං ඔලම්බාරම්මණස්ස අභාවෙන අනාලම්බො. සුඛපවෙසනට්ඨානන්ති තෙසඤ්ඤෙව වාදානං සුඛපවෙසනොකාසං මා ලභතූති. අනනුඤ්ඤාය ඨත්වාති ‘‘න උපපජ්ජතී’’තිආදිනා අනුජානිතබ්බාය පටිඤ්ඤාය ඨානහෙතු. අනුඤ්ඤම්පීති අනුජානිතබ්බම්පි දුතියපඤ්හං පටික්ඛිපි. පරියත්තො පන ධම්මො අත්ථතො පච්චයාකාරො එවාති ආහ ‘‘ධම්මොති පච්චයාකාරධම්මො’’ති. අඤ්ඤත්ථ පයොගෙනාති ඉමම්හා නිය්යානිකසාසනා අඤ්ඤස්මිං මිච්ඡාසමයෙ පවත්තප්පයොගෙන, අනිය්යානිකං විවිධං මිච්ඡාපටිපත්තිං පටිපජ්ජන්තෙනාති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤවාදියකෙනා’’තිපි පාඨො, පච්චයාකාරතො අඤ්ඤාකාරදීපකආචරියවාදං පග්ගය්හ තිට්ඨන්තෙනාති අත්ථො.

191. අප්පච්චයොති අනුපාදානො, නිරින්ධනොති අත්ථො.

192. යෙන රූපෙනාති යෙන භූතුපාදාදිභෙදෙන රූපධම්මෙන. තං රූපං තප්පටිබද්ධසංයොජනප්පහානෙන ඛීණාසව-තථාගතස්ස පහීනං අනුප්පත්තිධම්මතං ආපන්නං. තෙන වුත්තං පාළියං ‘‘අනුප්පාදධම්ම’’න්තිආදි. අඤ්ඤෙසං ජානනාය අභාවගුණතාය ගුණගම්භීරො. ‘‘එත්තකා ගුණා’’ති පමාණං ගණ්හිතුං න සක්කුණෙය්යො. ‘‘ඊදිසා එතස්ස ගුණා’’ති පරියොගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුප්පරියොගාළ්හොති. දුජ්ජානොති අගාධතාය ගම්භීරො ‘‘එත්තකානි උදකළ්හකසතානී’’තිආදිනා පමෙතුං න සක්කාති අප්පමෙය්යො, තතො එව දුජ්ජානො. එවමෙවාන්ති යථා මහාසමුද්දො ගම්භීරො අප්පමෙය්යො දුජ්ජානො, එවමෙව ඛීණාසවොපි ගුණවසෙන, තස්මා අයං රූපාදිං ගහෙත්වා රූපීතිආදිවොහාරො භවෙය්ය, පරිනිබ්බුතස්ස පන තදභාවා තථා පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා, තතො තං ආරබ්භ උපපජ්ජතීතිආදි න යුජ්ජෙය්ය. යථා පන විජ්ජමානො එව ජාතවෙදො බ්යත්තෙන පුරිසෙන නීයමානො පුරත්ථිමාදිදිසං ගතොති වුච්චෙය්ය, න නිබ්බුතො, එවං ඛීණාසවොපීති දස්සෙන්තො ‘‘එවමෙවා’’තිආදිමාහ.

අනිච්චතාති එත්ථ අනිච්චතාගහණං අසාරනිදස්සනං. තෙන යථා සො සාලරුක්ඛො සාඛාපලාසාදිඅසාරාපගමෙන සුද්ධො සාරෙ පතිට්ඨිතො, එවමයං ධම්මවිනයො සාසවසඞ්ඛාතඅසාරවිගමෙන ලොකුත්තරධම්මසාරෙ පතිට්ඨිතොති දස්සෙති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අග්ගිවච්ඡසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. මහාවච්ඡසුත්තවණ්ණනා

193. සහ කථා එතස්ස අත්ථීති සහකථී, ‘‘මයං පුච්ඡාවසෙන තුම්හෙ විස්සජ්ජනවසෙනා’’ති එවං සහපවත්තකථොති අත්ථො. එතස්සෙව කථිතානි, තත්ථ පඨමෙ විජ්ජාත්තයං දෙසිතං, දුතියෙ අග්ගිනා දස්සිතන්ති තෙවිජ්ජවච්ඡසුත්තං අග්ගිවච්ඡසුත්තන්ති නාමං විසෙසෙත්වා වුත්තං. සීඝං ලද්ධිං න විස්සජ්ජෙන්ති, යස්මා සඞ්ඛාරානං නියතොයං විනාසො අනඤ්ඤසමුප්පාදො, හෙතුසමුප්පන්නාපි න චිරෙන නිජ්ඣානං ඛමන්ති, න ලහුං. තෙනාහ ‘‘වසාතෙල…පෙ… සුජ්ඣන්තී’’ති. පච්ඡිමගමනං ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා. යට්ඨිං ආලම්බිත්වා උදකං තරිතුං ඔතරන්තො පුරිසො ‘‘යට්ඨිං ඔතරිත්වා උදකෙ පතමානො’’ති වුත්තො. කම්මපථවසෙන විත්ථාරදෙසනන්ති සංඛිත්තදෙසනං උපාදාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මූලවසෙන චෙත්ථා’’තිආදි. විත්ථාරසදිසාති කම්මපථවසෙන ඉධ දෙසිතදෙසනාව මූලවසෙන දෙසිතදෙසනං උපාදාය විත්ථාරසදිසා. විත්ථාරදෙසනා නාම නත්ථීති න කෙවලං අයමෙව, අථ ඛො සබ්බාපි බුද්ධානං නිප්පරියායෙන උජුකෙන නිරවසෙසතො විත්ථාරදෙසනා නාම නත්ථි දෙසනාඤාණස්ස මහාවිසයතාය කරණසම්පත්තියා ච තජ්ජාය මහානුභාවත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමඞ්ගිතාය හි අවසෙසපටිසම්භිදානුභාවිතාය අපරිමිතකාලසම්භතඤාණසම්භාරසමුදාගතාය කදාචිපි පරික්ඛයානරහාය අනඤ්ඤසාධාරණාය පටිභානපටිසම්භිදාය පහූතජිව්හාදිතදනුරූපරූපකායසම්පත්තිසම්පදාය විත්ථාරියමානා භගවතො දෙසනා කථං පරිමිතා පරිච්ඡින්නා භවෙය්ය, මහාකාරුණිකතාය පන භගවා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං තත්ථ තත්ථ පරිමිතං පරිච්ඡින්නං කත්වා නිට්ඨපෙති. අයඤ්ච අත්ථො මහාසීහනාදසුත්තෙන (ම. නි. 1.146 ආදයො) දීපෙතබ්බො. සබ්බං සංඛිත්තමෙව අත්තජ්ඣාසයවසෙන අකථෙත්වා බොධනෙය්යපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාය නිට්ඨාපිතත්තා. න චෙත්ථ ධම්මසාසනවිරොධො පරියායං අනිස්සාය යථාධම්මං ධම්මානං බොධිතත්තා සබ්බලහුත්තා චාති.

194. සත්ත ධම්මා කාමාවචරා සම්පත්තසමාදානවිරතීනං ඉධාධිප්පෙතත්තා.

අනියමෙත්වාති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො, සාවකො’’ති වා නියමං විසෙසෙන අකත්වා. අත්තානමෙව…පෙ… වෙදිතබ්බං, තථා හි පරිබ්බාජකො ‘‘තිට්ඨතු භවං ගොතමො’’ති ආහ.

195. සත්ථාවඅරහා හොති පටිපත්තියා පාරිපූරිභාවතො. තස්මිං බ්යාකතෙති තස්මිං ‘‘එකභික්ඛුපි සාවකො’’තිආදිනා සුට්ඨු පඤ්හෙ කථිතෙ.

196. සම්පාදකොති පටිපත්තිසම්පාදකො.

197. සෙඛායවිජ්ජායාති සෙඛලක්ඛණප්පත්තාය මග්ගපඤ්ඤාය සාතිසයං කත්වා කරණවසෙන වුත්තා, ඵලපඤ්ඤා පන තාය පත්තබ්බත්තා කම්මභාවෙන වුත්තා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨිමඵලත්තයං පත්තබ්බ’’න්ති. ඉමං පනෙත්ථ අවිපරීතමත්ථං පාළිතො එව විඤ්ඤායමානං අප්පටිවිජ්ඣනතො විතණ්ඩවාදී ‘‘යාවතකං සෙඛෙන පත්තබ්බං, අනුප්පත්තං තං මයා’’ති වචනලෙසං ගහෙත්වා ‘‘අරහත්තමග්ගොපි අනෙන පත්තොයෙවා’’ති වදති. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාය ගාථාය.

කිලෙසානි පහාය පඤ්චාති පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනසඞ්ඛාතෙ සංකිලෙසෙ පහාය පජහිත්වා, පහානහෙතු වා. පරිපුණ්ණසෙඛොති සබ්බසො වඩ්ඪිතසෙඛධම්මො. අපරිහානධම්මොති අපරිහානසභාවො. න හි යස්ස ඵාතිගතෙහි සීලාදිධම්මෙහි පරිහානි අත්ථි, සමාධිම්හි පරිපූරකාරිතාය චෙතොවසිප්පත්තො. තෙනාහ ‘‘සමාහිතින්ද්රියො’’ති. අපරිහානධම්මත්තාව ඨිතත්තො.

අනාගාමිනා හි අසෙඛභාවාවහා ධම්මා පරිපූරෙතබ්බා, න සෙඛභාවාවහාති සො එකන්තපරිපුණ්ණෙ සෙඛො වුත්තො. එතං න බුද්ධවචනන්ති ‘‘මග්ගො බහුචිත්තක්ඛණිකො’’ති එතං වචනං න බුද්ධවචනං අනන්තරෙකන්තවිපාකදානතො, බහුක්ඛත්තුං පවත්තනෙ පයොජනාභාවතො ච ලොකුත්තරකුසලස්ස, ‘‘සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහු (ඛු. පා. 6.5; සු. නි. 228), න පාරං දිගුණං යන්තී’’ති (සු. නි. 719) එවමාදීනි සුත්තපදානි එතස්සත්ථසාධකානි. ඔරම්භාගියසංයොජනප්පහානෙන සෙක්ඛධම්මපරිපූරිභාවස්ස වුත්තතාය අත්ථො තව වචනෙන විරුජ්ඣතීති. අස්ස ආයස්මතො වච්ඡස්ස.

198. අභිඤ්ඤා වා කාරණන්ති යඤ්හි තං තත්ර තත්ර සක්ඛිභබ්බතාසඞ්ඛාතං ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදි, තස්ස අභිඤ්ඤා කාරණං. අථ ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදි අභිඤ්ඤා, එවං සති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං කාරණං. අවසානෙ ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය පන අරහත්තං. එත්ථ ච යස්මා පඨමසුත්තෙ ආසවක්ඛයො අධිප්පෙතො, ආසවා ඛීණා එව, න පුන ඛෙපෙතබ්බා, තස්මා තත්ථ ‘‘යාවදෙවා’’ති න වුත්තං. ඉධ ඵලසමාපත්ති අධිප්පෙතා, සා ච පුනප්පුනං සමාපජ්ජීයති, තස්මා ‘‘යාවදෙවා’’ති වුත්තං. තතො එව හි ‘‘අරහත්තං වා කාරණ’’න්ති වුත්තං. තඤ්හි ‘‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යදරියා එතරහි උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති (ම. නි. 1.465; 3.307) අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨපෙත්වා අභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙන්තස්ස කාරණං, තයිදං සබ්බසාධාරණං න හොතීති සාධාරණවසෙන නං දස්සෙන්තො ‘‘අරහත්තස්ස විපස්සනා වා’’ති ආහ.

200. පරිචරන්ති නාම විප්පකතබ්රහ්මචරියවාසත්තා. පරිචිණ්ණො හොති සාවකෙන නාම සත්ථු ධම්මෙ කත්තබ්බා පරිචරියා සම්මදෙව නිට්ඨාපිතත්තා. තෙනාහ ‘‘ඉති…පෙ… ථෙරො එවමාහා’’ති. තෙසං ගුණානන්ති තෙසං අසෙක්ඛගුණානං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාවච්ඡසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. දීඝනඛසුත්තවණ්ණනා

201. ඛනනං ඛතං, සූකරස්ස ඛතං එත්ථ අත්ථීති සූකරඛතා, සූකරස්ස වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ පඨමං ඛතං උපාදාය සූකරඛතා, තාය. එවංනාමකෙති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමකෙ. පංසුධොතෙති ධොතපංසුකෙ. ඔතරිත්වා අභිරුහිතබ්බන්ති පකතිභූමිතො අනෙකෙහි සොපානඵලකෙහි ඔතරිත්වා පුන ලෙණද්වාරං කතිපයෙහි අභිරුහිතබ්බං.

ඨිතකොවාති මාතුලස්ස ඨිතත්තා තත්ථ සගාරවසපතිස්සවසෙන ඨිතකොව. කිඤ්චාපි සබ්බ-සද්දො අවිසෙසතො අනවසෙසපරියාදායකො, වත්ථුඅධිප්පායානුරොධී පන සද්දප්පයොගොති තමත්ථං සන්ධාය පරිබ්බාජකො ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති ආහ. යා ලොකෙ මනුස්සඋපපත්තියොතිආදිකා උපපත්තියො, තා අනත්ථසමුදාගතා තත්ථ තත්ථෙව සත්තානං උච්ඡිජ්ජනතො, තස්මා සමයවාදීහි වුච්චමානා සබ්බා ආයතිං උප්පජ්ජනඋපපත්ති න හොති. ජලබුබ්බුළකා විය හි ඉමෙ සත්තා තත්ථ තත්ථ සමයෙ උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්ති, තෙසං තත්ථ පටිසන්ධි නත්ථීති අස්ස අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධියො’’තිආදි. අස්ස අධිප්පායං මුඤ්චිත්වාති යෙනාධිප්පායෙන පරිබ්බාජකො ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති ආහ, තං තස්ස අධිප්පායං ජානන්තොපි අජානන්තො විය හුත්වා තස්ස අක්ඛරෙ තාව දොසං දස්සෙන්තොති පදෙසසබ්බං සන්ධාය තෙන වුත්තං, සබ්බසබ්බවිසයං කත්වා තත්ථ දොසං ගණ්හන්තො. යථා ලොකෙ කෙනචි ‘‘සබ්බං වුත්තං, තං මුසා’’ති වුත්තෙ තස්ස වචනස්ස සබ්බන්තොගධත්තා මුසාභාවො ආපජ්ජෙය්ය, එවං ඉමස්සපි ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති වදතො තථා පවත්තා දිට්ඨිපි නක්ඛමතීති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘එසාපි තෙ දිට්ඨි නක්ඛමතී’’ති. යථා පන කෙනචි ‘‘සබ්බං වුත්තං මුසා’’ති වුත්තෙ අධිප්පායානුරොධිනී සද්දප්පවත්ති, තස්ස වචනං මුඤ්චිත්වා තදඤ්ඤෙසමෙව මුසාභාවො ඤායාගතො, එවමිධාපි ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති වචනතො යස්සා දිට්ඨියා වසෙන ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති තෙන වුත්තං, තං දිට්ඨිං මුඤ්චිත්වා තදඤ්ඤමෙව යථාධිප්පෙතං සබ්බං නක්ඛමතීති අයමත්ථො ඤායාගතො, භගවා පන වාදීවරො සුඛුමාය ආණියා ථූලං ආණිං නීහරන්තො විය උපායෙන තස්ස දිට්ඨිගතං නීහරිතුං තස්ස අධිප්පායෙන අවත්වා සද්දවසෙන තාව ලබ්භමානං දොසං දස්සෙන්තො ‘‘යාපි ඛො තෙ’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං – ‘‘අස්ස අධිප්පායං මුඤ්චිත්වා අක්ඛරෙ තාව දොසං දස්සෙන්තො’’ති.

පරිබ්බාජකො පන යං සන්ධාය ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති මයා වුත්තං, ‘‘අයං සො’’ති යථාවුත්තදොසපරිහරණත්ථං තස්මිං අත්ථෙ වුච්චමානෙ එස දොසො සබ්බො න හොති, එවම්පි සමණො ගොතමො මම වාදෙ දොසමෙව ආරොපෙය්යාති අත්තනො අජ්ඣාසයං නිගුහිත්වා යථාවුත්තදොසං පරිහරිතුකාමො ‘‘එසා මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ තම්පස්ස තාදිසමෙවාති යං ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති ගහිතං වත්ථු, තම්පි තාදිසමෙව භවෙය්යාති. අයඤ්ච සබ්බන්තොගධදිට්ඨි මය්හම්පි දිට්ඨිවත්ථු, තං මෙ ඛමෙය්යවාති. යස්මා පන ‘‘එසාපි දිට්ඨි තුය්හං නක්ඛමතී’’ති යාපි දිට්ඨි වුත්තා භවතා ගොතමෙන, සාපි මය්හං නක්ඛමති, තස්මා සබ්බං මෙ නක්ඛමතෙවාති පරිබ්බාජකස්ස අධිප්පායො. තෙනාහ – ‘‘තං පරිහරාමීති සඤ්ඤාය වදතී’’ති. තථා ච වක්ඛති ‘‘තස්මාපි උච්ඡෙදදිට්ඨි මය්හං නක්ඛමතී’’ති. ‘‘එසා මෙ දිට්ඨී’’ති යා ඨිතිභූතා දිට්ඨි, තාය ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති පනෙත්ථ සබ්බග්ගහණෙන ගහිතත්තා ආහ – ‘‘අත්ථතො පනස්ස එසා දිට්ඨි න මෙ ඛමතීති ආපජ්ජතී’’ති. අයං දොසොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. එසාති දිට්ඨි. රුචිතන්ති දිට්ඨිදස්සනෙන අභිනිවිසිත්වා රොචෙත්වා ගහිතං. තෙන හි දිට්ඨිඅක්ඛමෙන අරුචිතෙන භවිතබ්බන්ති සති දිට්ඨියා අක්ඛමභාවෙ තතො තාය ගහිතාය ඛමෙය්ය රුච්චෙය්ය යථා, එවං සබ්බස්ස අක්ඛමභාවෙති අපරභාගෙ සබ්බං ඛමති රුච්චතීති ආපජ්ජති. න පනෙස තං සම්පටිච්ඡතීති එස ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති එවං වදන්තො උච්ඡෙදවාදී තං වුත්තනයෙන සබ්බස්ස ඛමනං රුච්චනං න සම්පටිච්ඡති. ඤායෙන වුත්තමත්ථං කථං න සම්පටිච්ඡතීති ආහ ‘‘කෙවලං තස්සාපි උච්ඡෙදදිට්ඨියා උච්ඡෙදමෙව ගණ්හාතී’’ති. සබ්බෙසඤ්හි ධම්මානං ආයතිං උප්පාදං අරුච්චිත්වා තං සන්ධාය අයං ‘‘සබ්බං මෙ නක්ඛමතී’’ති වදති, උච්ඡෙදදිට්ඨිකෙසු ච උච්ඡින්නෙසු කුතො උච්ඡෙදදිට්ඨිසභාවොති.

තෙනාති තෙන කාරණෙන, යස්මා ඉධෙකච්චෙ සත්තා ඊදිසං දිට්ඨිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති, තස්මාති වුත්තං හොති. පජහනකෙන වා චිත්තෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා පජහනකෙහි අප්පජහනකෙ නිද්ධාරෙතුං භගවා ‘‘අතො…පෙ… බහුතරා’’ති අවොචාති ආහ – ‘‘පජහනකෙසු නිස්සක්ක’’න්ති යථා ‘‘පඤ්චසීලෙහි පභාවනා පඤ්ඤවන්තතරා’’ති. ‘‘බහූ’’ති වත්වා න කෙවලං බහූ, අථ ඛො අතිවිය බහූති දස්සෙන්තො ‘‘බහුතරා’’ති ආහ. ‘‘බහූ හී’’ති නයිදං නිස්සක්කවචනං, අථ ඛො පච්චත්තවචනං. කථං හි-සද්දොති ආහ ‘‘හි-කාරො නිපාතමත්ත’’න්ති. අනිස්සක්කවචනං තාව තස්ස පජහනකානං බහුභාවතො තෙපි පරතො ‘‘බහුතරා’’ති වුච්චීයන්ති. මූලදස්සනන්ති යෙ තාදිසං දස්සනං පඨමං උපාදියන්ති, තජ්ජාතිකමෙව පච්ඡා ගහිතදස්සනං. විජාතියඤ්හි පඨමං ගහිතදස්සනං අප්පහාය විජාතියස්ස ගහණං න සම්භවති විරුද්ධස්ස අභිනිවෙසස්ස සහ අනවට්ඨානතො . අවිරුද්ධං පන මූලදස්සනං අවිස්සජ්ජිත්වා විසයාදිභෙදභින්නං අපරදස්සනං ගහෙතුං ලබ්භති. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි.

තත්ථ කිඤ්චාපි එකච්චසස්සතවාදො සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසානං වසෙන යථාක්කමං සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහනජාතිකො, උච්ඡෙදග්ගාහෙන පන සස්සතාභිනිවෙසස්ස තංගාහෙන ච අසස්සතාභිනිවෙසස්ස විරුජ්ඣනතො උභයත්ථපි ‘‘එකච්චසස්සතං වා ගහෙතුං න සක්කා’’ති වුත්තං, තථා ‘‘සස්සතං වා උච්ඡෙදං වා න සක්කා ගහෙතු’’න්ති ච. මූලසස්සතඤ්හි පඨමං ගහිතං. ආයතනෙසුපි යොජෙතබ්බන්ති පඨමං චක්ඛායතනං සස්සතන්ති ගහෙත්වා අපරභාගෙ න කෙවලං චක්ඛායතනමෙව සස්සතං, සොතායතනම්පි සස්සතං, ඝානායතනාදිපි සස්සතන්ති ගණ්හාතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ආයතනෙසුපීති පි-සද්දෙන ධාතූනං ඉන්ද්රියානම්පි ගාහො දට්ඨබ්බො. ඉදං සන්ධායාති ‘‘මූලෙ සස්සත’’න්තිආදිනා වුත්තපඨමග්ගාහස්ස සමානජාතියං අපරග්ගාහං සන්ධාය.

දුතියවාරෙ පඨමවාරෙ වුත්තසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තත්ථ ආදීනවං දිස්වාති ‘‘යදි රූපං සස්සතං සියා, නයිදං ආබාධාය සංවත්තෙය්ය. යස්මා ච ඛො ඉදං රූපං අසස්සතං, තස්මා අභිණ්හපටිපීළනට්ඨෙන උදයවයවන්තතාය රූපං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, සස්සතාභිනිවෙසො මිච්ඡා’’තිආදිනා තත්ථ සස්සතවාදෙ ආදීනවං දොසං දිස්වා. ඔළාරිකන්ති තස්මා පටිපීළනට්ඨෙන අයාථාවග්ගාහතාය රූපං න සණ්හං ඔළාරිකමෙව. වෙදනාදීනම්පි අනිච්චාදිභාවදස්සනං රූපවෙදනාආදීනං සමානයොගක්ඛමත්තා. විස්සජ්ජෙතීති පජහති.

තිස්සො ලද්ධියොති සස්සතුච්ඡෙදඑකච්චසස්සතදිට්ඨියො. යස්මා සස්සතදිට්ඨිකා වට්ටෙ රජ්ජනස්ස ආසන්නා. තථා හි තෙ ඔලීයන්තීති වුච්චන්ති, භවාභවදිට්ඨීනං වසෙන ඉමෙසං සත්තානං සංසාරතො සීසුක්ඛිපනං නත්ථීති එතාව තිස්සො විසෙසතො ගහෙතබ්බා.

ඉධලොකං පරලොකඤ්ච අත්ථීති ජානාතීති එත්තාවතා සස්සතදස්සනස්ස අප්පසාවජ්ජතාකාරණමාහ, වට්ටං අස්සාදෙති, අභිනන්දතීති ඉමිනා දන්ධවිරාගතාය. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ඉධලොකං පරලොකඤ්ච අත්ථීති ජානාතීති ඉමිනා තාසු තාසු ගතීසු සත්තානං සංසරණං පටික්ඛිපතීති දස්සෙති, සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං අත්ථීති ජානාතීති ඉමිනා කම්මඵලං. කුසලං න කරොතීති ඉමිනා කම්මං, අකුසලං කරොන්තො න භායතීති ඉමිනා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි සභාවතො ජායන්තීති දස්සෙති. වට්ටං අස්සාදෙති අභිනන්දති තන්නින්නභාවතො . සීඝං ලද්ධිං ජහිතුං න සක්කොති වට්ටුපච්ඡෙදස්ස අරුච්චනතො. උච්ඡෙදවාදී හි තස්මිං භවෙ උච්ඡෙදං මඤ්ඤති. තතො පරං ඉධලොකං පරලොකඤ්ච අත්ථීති ජානාති සුකතදුක්කටානං ඵලං අත්ථීති ජානාති කම්මඵලවාදීභාවතො. යෙභුය්යෙන හි උච්ඡෙදවාදී සභාවනියතියදිච්ඡාභිනිවෙසෙසු අඤ්ඤත්රාභිනිවෙසො හොති. සීඝං දස්සනං පජහති වට්ටාභිරතියා අභාවතො. පාරමියො පූරෙතුං සක්කොන්තො පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා, ලොකවොහාරමත්තෙනෙව සො සම්මාසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බායතීති යොජනා. අසක්කොන්තොති බුද්ධො හොතුං අසක්කොන්තො. අභිනීහාරංකත්වා අග්ගසාවකාදිභාවස්ස අභිනීහාරං සම්පාදෙත්වා. සාවකො හුත්වාති අග්ගසාවකො මහාසාවකො හුත්වා, තත්ථාපි තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො පටිසම්භිදාප්පත්තො වා සුක්ඛවිපස්සකො එව වා බුද්ධසාවකො හුත්වා පරිනිබ්බායති. සබ්බමිදං උච්ඡෙදවාදිනො කල්යාණමිත්තනිස්සයෙන සම්මත්තනියාමොක්කමනෙ ඛිප්පවිරාගතාදස්සනත්ථං ආගතං. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

202. කඤ්ජියෙනෙවාති ආරනාළෙන. කඤ්ජියසදිසෙන උච්ඡෙදදස්සනෙන. පූරිතොති පරිපුණ්ණජ්ඣාසයො. සොති පරිබ්බාජකො. අප්පහායාති අභින්දිත්වා. විග්ගහොති කලහො ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධග්ගාහොති කත්වා. විවාදන්ති විරුද්ධවාදං. විඝාතන්ති විරොධහෙතුකං චිත්තවිඝාතං. විහෙසන්ති විග්ගහවිවාදනිමිත්තං කායිකං චෙතසිකඤ්ච කිලමථං. ආදීනවං දිස්වාති එතාසං දිට්ඨීනං එවරූපො ආදීනවො, අනිය්යානිකභාවතාය පන සම්පති ආයතිඤ්ච මහාදීනවොති එවං ආදීනවං දිස්වා.

205. ‘‘එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.241; සං. නි. 3.8) කායං අන්වෙතීති කායන්වයො, සොයෙව, තස්ස වා සමූහො කායන්වයතා, කායපටිබද්ධො කිලෙසො. තෙනාහ ‘‘කායං…පෙ… අත්ථො’’ති.

අසම්මිස්සභාවන්ති අසඞ්කරතො වවත්ථිතභාවං. තෙන තාසං යථාසකං පච්චයානං උප්පජ්ජිත්වා විගමං දස්සෙති. එවඤ්හි තාසං කදාචිපි සඞ්කරො නත්ථි. තෙනාහ ‘‘තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො’’තිආදි. සරූපං අග්ගහෙත්වා ‘‘අඤ්ඤා වෙදනා’’ති අනියමෙන වුත්තත්තා තමෙව විගමං දස්සෙන්තො ‘‘අනුප්පන්නාව හොන්ති අන්තරහිතා වා’’ති ආහ. සරූපතො නියමෙත්වා වුච්චමානෙ කාචි අනුප්පන්නා වා හොති, කාචි අන්තරහිතා වාති. චුණ්ණවිචුණ්ණභාවදස්සනත්ථන්ති ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජමානභාවදස්සනත්ථං.

න කෙනචිසංවදතීති කෙනචි පුග්ගලෙන සද්ධිං දිට්ඨිරාගවසෙන සංකිලිට්ඨචිත්තො න වදති. තෙනාහ ‘‘සස්සතං ගහෙත්වා’’තිආදි. න විවදතීති විරුද්ධභාවො හුත්වා න විවදති. පරිවත්තෙත්වාති උච්ඡෙදං ගහෙත්වා එකච්චසස්සතං ගහෙත්වා එවං වුත්තනයෙන තයොපි වාදා පරිවත්තෙත්වා යොජෙතබ්බා . තෙන වොහරතීති තෙන ලොකවොහාරෙන ලොකසමඤ්ඤං අනතිධාවන්තො සත්තො පුරිසො පුග්ගලොතිආදිනා වොහරති, න පන ඉතො බාහිරකා විය අභිනිවිසති. තෙනාහ ‘‘අපරාමසන්තො’’ති. කඤ්චි ධම්මන්ති රූපාදීසු එකං ධම්මම්පි. පරාමාසග්ගාහෙන අග්ගණ්හන්තොති ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා, ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා ච ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරතො ආමසිත්වා ගහණෙන අග්ගණ්හන්තො.

කතාවීති කතකිච්චො. සො වදෙය්යාති ඛීණාසවො භික්ඛු අහඞ්කාරමමඞ්කාරෙසු සබ්බසො සමුච්ඡින්නෙසුපි අහං වදාමීති වදෙය්ය. තත්ථ අහන්ති නියකජ්ඣත්තසන්තානෙ. මමන්ති තස්ස සන්තකභූතෙ වත්ථුස්මිං ලොකනිරුළ්හෙ. සමඤ්ඤන්ති තත්ථ සුකුසලතාය ලොකෙ සමඤ්ඤා කුසලො විදිත්වා. වොහාරමත්තෙනාති කෙවලං පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා මහාබොධිපාරමියො පූරෙතුං අසක්කොන්තො සාවකො හුත්වා දෙසවොහාරමත්තෙන න අප්පහීනතණ්හො විය අන්ධපුථුජ්ජනො අභිනිවෙසනවසෙන.

206. සස්සතාදීසූති සස්සතාභිනිවෙසාදීසු. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. සස්සතං අභිඤ්ඤායාති සස්සතදිට්ඨිං සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො නිස්සරණතො අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිත්වා. පහානන්ති අච්චන්තප්පහානං සමුච්ඡෙදං. රූපස්ස පහානන්ති රූපස්ස තප්පටිබද්ධසඤ්ඤොජනප්පහානෙන පහානං. අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුද්ධෙහි ආසවෙහි අග්ගහෙත්වාව චිත්තං විමුච්චි. ‘‘ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චී’’ති එත්ථ කිඤ්චිපි අග්ගහෙත්වා අසෙසෙත්වා. සොළස පඤ්ඤාති මහාපඤ්ඤාදිකා සොළස පඤ්ඤා. චතුරඞ්ගසමන්නාගතොති පුණ්ණඋපොසථදිවසතා, කෙනචි අනාමන්තිතමෙව අනෙකසතානංයෙව අනෙකසහස්සානං වා භික්ඛූනං සන්නිපතිතතා, සබ්බෙසං එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පන්නතා, ඡළභිඤ්ඤතා චාති. තෙනාහ ‘‘තත්රිමානි අඞ්ගානී’’තිආදි. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දීඝනඛසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. මාගණ්ඩියසුත්තවණ්ණනා

207. ද්වෙමාගණ්ඩියාති ද්වෙ මාගණ්ඩියනාමකා. දෙවගබ්භසදිසන්ති දෙවානං වසනඔවරකසදිසං. එතං වුත්තන්ති ‘‘භාරද්වාජගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අග්යාගාරෙ තිණසන්ථාරකෙ’’ති එතං වුත්තං. න කෙවලං තං දිවසමෙවාති යං දිවසං මාගණ්ඩියො පරිබ්බාජකො තිණසන්ථාරකං පඤ්ඤත්තං, න කෙවලං තං දිවසමෙව භගවා යෙනඤ්ඤතරො වනසණ්ඩො, තෙනුපසඞ්කමීති යොජනා. ගාමූපචාරෙති ගාමසමීපෙ. සඤ්ඤාණං කත්වාති සඤ්ඤාණං කත්වා විය. න හි භගවතො තස්ස සඤ්ඤාණකරණෙ පයොජනං අත්ථි.

සමණසෙය්යානුරූපන්ති සමණස්ස අනුච්ඡවිකා සෙය්යා. පාසංසත්ථො හි අයං රූප-සද්දො. තෙනාහ ‘‘ඉමං තිණසන්ථාරක’’න්තිආදි. අනාකිණ්ණොති විලුළිතො අඝට්ටිතො. හත්ථපාදසීසෙහි තත්ථ තත්ථ පහටෙන න චලිතො අභින්නො, අචලිතත්තා එව අභින්නං අත්ථරණං. පරිච්ඡින්දිත්වා පඤ්ඤත්තො වියාති අයං ඡෙකෙන චිත්තකාරෙන චින්තෙත්වා තුලිකාය පරිච්ඡින්නලෙඛාය පරිච්ඡින්දිත්වා ලිඛිතා චිත්තකතසෙය්යා විය. භූනං වුච්චති වඩ්ඪිතං, තං හන්තීති භූනහුනො. තෙනාහ ‘‘හතවඩ්ඪිනො’’ති. තං පනායං චක්ඛාදීසු සංවරවිධානං වඩ්ඪිහනනං මඤ්ඤති. තෙනාහ ‘‘මරියාදකාරකස්සා’’ති. බ්රූහෙතබ්බන්ති උළාරවිසයූපහාරෙන වඩ්ඪෙතබ්බං පීණෙතබ්බං. තං පන අනනුභූතානුභවනෙන හොතීති ආහ ‘‘අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බ’’න්ති. අනුභූතං පන අපණීතං හොතීති වුත්තං ‘‘දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බ’’න්ති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී කිරෙස පරිබ්බාජකො, තස්මා එවං ඡසු ද්වාරෙසු වඩ්ඪිං පඤ්ඤපෙති. යස්මා යං ඡන්නම්පි චක්ඛාදීනං යථාසකං විසයග්ගහණං පටික්ඛිපන්තො ලොකස්ස අවඩ්ඪිතං විනාසමෙව පඤ්ඤපෙති, තස්මා සො සයම්පි වඩ්ඪිහතො හතවඩ්ඪිතො.

සංකිලෙසතො ආරකත්තා අරියො නිය්යානිකධම්මභාවතො ඤායො ධම්මො. වජ්ජලෙසස්සපි අභාවතො කුසලො. තෙනාහ ‘‘පරිසුද්ධෙ කාරණධම්මෙ අනවජ්ජෙ’’ති. උග්ගතස්සාති උච්චකුලීනතාදිනා උළාරස්ස. මුඛෙ ආරක්ඛං ඨපෙත්වාති මුඛෙන සංයතො හුත්වා. අම්බජම්බූආදීනි ගහෙත්වා විය අපූරයමානොති අම්බජම්බූආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසානි විය පූරණකථානයෙන යං කිඤ්චි අකථෙත්වා. තෙනාහ ‘‘මයා කථිතනියාමෙනා’’ති.

208. ඵලසමාපත්තියාවුට්ඨිතොති දිවාවිහාරතො වුට්ඨිතොති අත්ථො. දිවාවිහාරොපි හි ‘‘පටිසල්ලාන’’න්ති වුච්චති ‘‘රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදී’’තිආදීසු (පාරා. 18). භගවා හි ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨානුත්තරකාලං තෙසං කථාසල්ලාපං සුත්වා දිවාවිහාරතො වුට්ඨාය තත්ථ ගතො. සංවෙගො නාම සහොත්තප්පඤාණං, තං නිබ්බින්දනවසෙනපි හොති, සංවෙගනිස්සිතං සන්ධායාහ ‘‘පීතිසංවෙගෙන සංවිග්ගො’’ති. සො පන යස්මා පුරිමාවත්ථාය චලනං හොති චිත්තස්ස, තස්මා ආහ ‘‘චලිතො කම්පිතො’’ති. තිඛිණසොතෙන පුරිසෙනාති භගවන්තං සන්ධායාහ.

209. ධම්මදෙසනං ආරභි යථා විනෙය්යදමනකුසලො වසනට්ඨානට්ඨෙනාති ඉදං ආරමිතබ්බභාවස්ස භාවලක්ඛණවචනං. ආරමති එත්ථාති ආරාමො, රූපං ආරාමො එතස්සාති රූපාරාමං, තතො එව තන්නින්නභාවෙන රූපෙ රතන්ති රූපරතං, තෙන සම්මො දුප්පත්තියා රූපෙන සම්මුදිතන්ති රූපසම්මුදිතං, තදෙතං තදභිහතජවනකිච්චං තත්ථ ආරොපෙත්වා වුත්තං. දන්තන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. දන්තං දමිතං. නිබ්බිසෙවනන්ති විගතවිසුකායිකං. ගුත්තන්ති සතියා ගුත්තං. රක්ඛිතන්ති තස්සෙව වෙවචනං. සංවුතන්ති අපනීතං පවෙසනිවාරණෙන. තෙනාහ ‘‘පිහිත’’න්ති.

210. උප්පජ්ජනපරිළාහන්ති උප්පජ්ජනකිලෙසපරිළාහං. කිං වචනං වත්තබ්බං අස්සාති රූපාරම්මණං අනුභවිත්වා සමුදයාදිපහානං පරිග්ගණ්හිත්වා පරිනිබ්බින්දිත්වා විරජ්ජිත්වා යො විමුත්තො, තත්ථ කිං වුද්ධිහතපරියායො අවස්සං ලභති න ලභතීති පුච්ඡති. පරිබ්බාජකො තාදිසෙ සාරබද්ධවිමුත්තිකෙ වුද්ධිහතොති න වදෙය්යාති ආහ ‘‘න කිඤ්චි, භො, ගොතමා’’ති.

211. තෙති තයා, අයමෙව වා පාඨො. වස්සං වාසො වස්සං උත්තරපදලොපෙන, වස්සිතුං අරහතීති වස්සිකො, වස්සකාලෙ නිවාසානුච්ඡවිකොති අත්ථො.

නාතිඋච්චො හොති නාතිනීචොති ගිම්හිකො විය උච්චො, හෙමන්තිකො විය නීචො න හොති, අථ ඛො තදුභයවෙමජ්ඣලක්ඛණතාය නාතිඋච්චො හොති නාතිනීචො. නාතිතනූනීති හෙමන්තිකස්ස විය න ඛුද්දකානි. නාතිබහූනීති ගිම්හිකස්ස විය න අතිබහූනි. මිස්සකානෙවාති හෙමන්තිකගිම්හිකෙසු වුත්තලක්ඛණවොමිස්සකානි. උණ්හපවෙසනත්ථායාති නියූහෙසු පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තඤ්ච පතිතසූරියොභාසවසෙන උණ්හස්ස අබ්භන්තරපවෙසනත්ථාය. භිත්තිනියූහානි නීහරීයන්තීති දක්ඛිණපස්සෙ භිත්තීසු නියූහානි නීහරිත්වා කරීයන්ති. විපුලජාලානීති පුථුලඡිද්දානි. උදකයන්තානීති උදකවාහකයන්තානි.

නීලුප්පලගච්ඡකෙ කත්වාති විකසිතෙහි නීලුප්පලෙහි ගච්ඡකෙ නළිනිකෙ කත්වා. ගන්ධකලලන්ති ගන්ධමිස්සකකද්දමං. යමකභිත්තීති යුගළභිත්ති, තස්සා අන්තරෙ නාළි, යතො උදකං අභිරුහති. ලොහනාළින්ති ලොහමයයන්තනාළිං. ජාලන්ති තම්බලොහමයං ජාලං. හෙට්ඨා යන්තං පරිවත්තෙන්තීති හෙට්ඨාභාගෙ උදකයන්තං ගමෙන්ති. උදකඵුසිතෙ තෙමෙන්තෙ විවණ්ණතා මාහොසීති නීලපටං නිවාසෙති. දිවාකාලෙති දිවසවෙලාය. අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො විහරාමීති එතෙන අත්තනො ඵලසමාපත්තිවිහාරො භගවතා දස්සිතොති ආහ – ‘‘තාය රතියා රමමානොති ඉදං චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්තිරතිං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති.

212. මහාච නෙසං පපඤ්චොති නෙසං රාජූනං මහාපපඤ්චො රාජිද්ධිවසෙන සබ්බදා සම්පත්තිවිසයො ච, අනුභවිතුං න ලභන්තීති අධිප්පායො. මන්තෙ ගවෙසන්තා විචරන්ති, න භොගසුඛං. ගණනා නාම අච්ඡින්නගණනා, න විගණගණනා න පණගණනා. ආවට්ටොති යථාධිගතෙ දිබ්බෙ කාමෙ පහාය කාමහෙතු ආවට්ටො නිවත්තො පරිවත්තිතො භවෙය්ය. එවං මානුසකා කාමාති යථා කොචි කුසග්ගෙන උදකං ගහෙත්වා මහාසමුද්දෙ උදකං මිනෙය්ය. තත්ථ මහාසමුද්දෙ උදකමෙව මහන්තං විපුලං පණීතඤ්ච, එවං දිබ්බානං කාමානං සමීපෙ උපනිධාය මානුසකා කාමා අප්පමත්තකා ඔරමත්තකා නිහීනා, දිබ්බාව කාමා මහන්තා විපුලා උළාරා පණීතා. සමධිගය්හාති සම්මා අධිගමනවසෙන නිග්ගය්හ දිබ්බම්පි සුඛං හීනං කත්වා තිට්ඨති.

213. ආරොග්යහෙතුකං සුඛං අස්ස අත්ථීති සුඛී, තං පනස්ස රොගවිගමතොවාති ආහ ‘‘පඨමං දුක්ඛිතො පච්ඡා සුඛිතො’’ති. සෙරී නාම අත්තාධීනවුත්තීති ආහ ‘‘සෙරී එකකො භවෙය්යා’’ති. අත්තනො වසො සයංවසො, සො එතස්ස අත්ථීති සයංවසී. අඞ්ගාරකපල්ලං විය කාමවත්ථුපරිළාහහෙතුතො. තච්ඡෙත්වාති ඝට්ටෙත්වා, කණ්ඩූයිත්වාති අත්ථො.

214. යෙන කායො මධුරකජාතො හොති, තං කිර කුට්ඨං ඡවිං විනාසෙති, චම්මං ඡිද්දජාතං විය හොති. තෙනෙවාහ ‘‘උපහතකායප්පසාදො’’ති. පච්චලත්ථාති පටිලභි. අවිජ්ජාභිභූතතාය විරොධිපච්චයසමායොගෙන පඤ්ඤින්ද්රියස්ස උපහතත්තා. ආයතිං දුක්ඛඵලතාය එතරහි ච කිලෙසදුක්ඛබහුලතාය කාමානං දුක්ඛසම්ඵස්සතා, තදුභයසංයුත්තෙසු තෙසු ච තං අසල්ලක්ඛිත්වා එකන්තසුඛාභිනිවෙසො විපරීතසඤ්ඤාය, න කෙවලාය සුඛවෙදනාය සුඛාති පවත්තසඤ්ඤී.

215. තානීති කුට්ඨසරීරෙ වණමුඛානි. අසුචීනීති අසුභානි. දුග්ගන්ධානීති විස්සගන්ධානි. පූතීනීති කුණපභූතානි. ඉදානීති එතරහි. නඛෙහි විප්පතච්ඡනඅග්ගිපරිතාපනෙහි අතිනිප්පීළනකාලෙ පාණකා…පෙ… පග්ඝරන්ති, තෙන වෙදනා තනුකා හොති. එවන්ති වුත්තනයෙන වෙදනාය තනුකභාවතො.

ආරොග්යභාවෙ ධනලාභාදිලාභුප්පත්තිතො, අසති ච ආරොග්යෙ ලාභස්ස නිරත්ථකභාවතො, දිට්ඨධම්මිකාදිසබ්බසම්පත්තීනං ලාභස්ස නිමිත්තභාවතො ච ආරොග්යපරමා ලාභා. නිබ්බානෙ සුඛුප්පත්තිතො, අසති ච නිබ්බානාධිගමෙ තාදිසස්ස සුඛස්ස අනුපලබ්භනතො, සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තත්තා ච සබ්බසො ච සංසාරදුක්ඛාභාවතො, අධිගතෙ ච තස්මිං සකලවට්ටදුක්ඛාභාවතො ච නිබ්බානං පරමං සුඛං. පුබ්බභාගමග්ගානන්ති කායානුපස්සනාදිභෙදභින්නානං අරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගියානං මග්ගානං. තෙසඤ්ච අමතගාමිතා නාම තන්නින්නතාවසෙනෙව සච්ඡිකිරියාවසෙනාති ආහ ‘‘පුබ්බභාගගමනෙනෙව අමතගාමින’’න්ති. අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො ඛෙමො සබ්බපරිස්සයසමුග්ඝාතනෙන අනුපද්දුතත්තා, තංසමඞ්ගීනං සබ්බසො අනුපද්දුතත්තා තංසමඞ්ගීනං සබ්බසො අනුපද්දවහෙතුතො ච. ලද්ධිවසෙන ගහිතාති සස්සතවාදාදීහි කෙවලං තෙසං ලද්ධිවසෙන තථා ගහිතා. ඛෙමඅමතගාමිනන්ති ඉමිනා හි ‘‘ඛෙමංඅමතගාමින’’න්ති විභත්තිඅලොපෙන නිද්දෙසො, අත්ථො පන විභත්තිලොපෙන දට්ඨබ්බොති දස්සෙති.

216. අනොමජ්ජතීති අනු අනු ඔමජ්ජති. අපරාපරං හත්ථං හෙට්ඨා ඔතාරෙන්තො මජ්ජති.

217. ඡෙකන්ති ඝනභාවෙන වීතං. ඝනමට්ඨභාවෙන සුන්දරං හොතීති ආහ ‘‘සම්පන්න’’න්ති. සාධූහි පරමප්පිච්ඡසන්තුට්ඨෙහි ලාතො ගහිතොති සාහුළි. සඞ්කාරචොළකං නිච්චකාළකං.

218. තත්ථ තත්ථ රුජනට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන රොගොව භූතො. විපස්සනාඤාණෙනපි සිඛාප්පත්තෙන ආරොග්යං එකදෙසෙන පස්සති, නිබ්බානඤ්ච වට්ටපටිපක්ඛතොති ආහ ‘‘විපස්සනාඤාණඤ්චෙවා’’ති.

219. අන්තරාති පඨමුප්පත්ති ජරාමරණානං වෙමජ්ඣෙ. උපහතොති පිත්තසෙම්හාදිදොසෙහි දූසිතභාවෙන කථිතො. පිත්තාදිදොසෙ පන භෙසජ්ජසෙවනාය නිවත්තෙන්තො උපහතං පටිපාකතිකං කරොන්තො චක්ඛූනි උප්පාදෙති නාම. විනට්ඨානීති අනුප්පත්තිධම්මතං ආපන්නානි.

220. පුබ්බෙ වුත්තෙ සාහුළියචීරෙ. වට්ටෙ අනුගතචිත්තෙනාති අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ අනාදීනවදස්සිතාය අනුගාමිචිත්තෙන.

221. ධම්මස්සාති නිබ්බානස්ස. අනුධම්මන්ති අනුරූපං නිය්යානධම්මං. තෙනාහ ‘‘අනුච්ඡවිකං පටිපද’’න්ති. පඤ්චක්ඛන්ධෙති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ දස්සෙති. ‘‘දීඝරත්තං වත, භො’’තිආදිනා පාළියං විවට්ටං දස්සිතං. තෙනාහ ‘‘උපාදානනිරොධාති විවට්ටං දස්සෙන්තො’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මාගණ්ඩියසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. සන්දකසුත්තවණ්ණනා

223. දෙවෙන වස්සෙන කතො සොබ්භො දෙවකතසොබ්භො. තෙනාහ ‘‘වස්සො…පෙ… රහදො’’ති. ගුහාති පංසුගුහා පාසාණගුහා මිස්සකගුහාති තිස්සො ගුහා. තත්ථ පංසුගුහා උදකමුත්තට්ඨානෙ අහොසි නින්නට්ඨානං පන උදකෙන අජ්ඣොත්ථතං. උමඞ්ගං කත්වාති හෙට්ඨා සුදුග්ගං කත්වා. අනමතග්ගියංපච්චවෙක්ඛිත්වාති ‘‘න ඛො සො සත්තාවාසො සුලභරූපො, යො ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා අනාවුට්ඨපුබ්බො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.160) ඉදඤ්ච තළාකං මයා වුත්ථපුබ්බං භවිස්සති, තම්පි ඨානං සො ච අත්තභාවො අපඤ්ඤත්තිකභාවං ගතොති එවං අනමතග්ගියං පච්චවෙක්ඛිත්වා තාදිසං ඨානං ගන්තුං වට්ටති. ඉමිනා නයෙන සමුද්දපබ්බතදස්සනාදීසුපි පච්චවෙක්ඛණාවිධි වෙදිතබ්බො.

උච්චං නදමානායාති උච්චං කත්වා සද්දං කරොන්තියා කාමස්සාදභවස්සාදාදිවත්ථුන්ති ‘‘අයඤ්ච අයඤ්ච කාමො ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, අසුකො භවො ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, එවමයං ලොකො පියෙහි පියතරො’’ති එවං කාමස්සාදභවස්සාදලොකස්සාදාදිසඞ්ඛාතං වත්ථුං. දුග්ගතිතො සංසාරතො ච නිය්යාති එතෙනාති නිය්යානං, සග්ගමග්ගො මොක්ඛමග්ගො ච, තං නිය්යානං අරහති, නිය්යානෙ වා නියුත්තාති නිය්යානිකා, නිය්යානං වා ඵලං එතිස්සා අත්ථීති නිය්යානිකා, වචීදුච්චරිතාදිසංකිලෙසතො නිය්යාතීති වා නිය්යානීයා, ඊ-කාරස්ස රස්සත්තං ය-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා නිය්යානිකා, චෙතනාය සද්ධිං සම්ඵප්පලාපා වෙරමණි. තප්පටිපක්ඛතො අනිය්යානිකා, තස්සා භාවො අනිය්යානිකත්තං, තස්මා අනිය්යානිකත්තා. තිරච්ඡානභූතාති තිරොකරණභූතා. ගෙහස්සිතකථාති කාමපටිසංයුත්තකථා. කම්මට්ඨානභාවෙති අනිච්චතාපටිසංයුත්තචතුසච්චකම්මට්ඨානභාවෙ. සහ අත්ථෙනාති සාත්ථකං, හිතපටිසංයුත්තන්ති අත්ථො. විසිඛාති ඝරසන්නිවෙසො, විසිඛාගහණෙන ච තන්නිවාසිනො ගහිතා ‘‘ගාමො ආගතො’’තිආදීසු (සාරත්ථ. ටී. 1.ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනා) විය. තෙනෙවාහ ‘‘සූරා සමත්ථා’’ති ‘‘සද්ධා පසන්නා’’ති ච. කුම්භට්ඨානප්පදෙසෙන කුම්භදාසියො වුත්තාති ආහ ‘‘කුම්භදාසිකථා වා’’ති.

228. වොහාරො විය තෙසං තථා වොහාරමත්තං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘බ්රහ්මචරියවාසෙ’’ති. අකතාති සමෙන, විසමෙන වා කෙනචි හෙතුනා න කතා න විහිතා. කතවිධො කරණවිධි නත්ථි එතෙසන්ති අකටවිධා. පදද්වයෙනපි ලොකෙ කෙනචි හෙතුපච්චයෙන නෙසං අනිබ්බත්තතං දස්සෙති. ඉද්ධියාපි න නිම්මිතාති කස්සචි ඉද්ධිමතො චෙතොවසිප්පත්තස්ස දෙවස්ස, ඉස්සරාදිනො වා ඉද්ධියාපි න නිම්මිතා. අනිම්මාතාති කස්සචි අනිම්මාපිතා. රූපාදිජනකභාවන්ති රූපසද්දාදීනං පච්චයභාවං, රූපාදයොපි පථවියාදීහි අප්පටිබද්ධවුත්තිකාති තස්ස අධිප්පායො. යථා පබ්බතකූටං කෙනචි අනිබ්බත්තිතං කස්සචි ච අනිබ්බත්තනකං, එවමෙතෙපීති ආහ ‘‘පබ්බතකූටා විය ඨිතාති කූටට්ඨා’’ති. යමිදං බීජතො අඞ්කුරාදි ජායතීති වුච්චති, තං විජ්ජමානමෙව තතො නික්ඛමති නාවිජ්ජමානං, අඤ්ඤථා අඤ්ඤතොපි අඤ්ඤස්ස උපලද්ධි සියාති අධිප්පායො. එවං ඨිතාති එවං නිබ්බිකාරා ඨිතා. උභයෙනපීති අත්ථද්වයෙනපීති වදන්ති. ‘‘කූටට්ඨා එසිකට්ඨායිට්ඨිතා’’ති පදද්වයෙනපි. තෙසං සත්තන්නං කායානං. ඨිතත්තාති නිබ්බිකාරාභාවෙන ඨිතත්තා. න චලන්තීති විකාරං නාපජ්ජන්ති. විකාරාභාවතො හි තෙසං සත්තන්නං කායානං එසිකට්ඨායිට්ඨිතතා. අනිඤ්ජනඤ්ච අත්ථතො පකතියා අවට්ඨානමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘න විපරිණාමෙන්තී’’ති වුත්තං. තථා අවිපරිණාමධම්මත්තා එව තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං න බ්යාබාධෙන්ති. සති හි විකාරං ආපාදෙතබ්බතාය බ්යාබාධකතාපි සියා, තථා අනුග්ගහෙතබ්බතාය අනුග්ගාහකතාති තදභාවං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘නාල’’න්තිආදි වුත්තං.

පථවී එව කායෙකදෙසත්තා පථවීකායො. හන්තුං වා ඝාතෙතුං වා සමත්ථො නාම නත්ථි ජීවසත්තමානං කායානං නිච්චතාය නිබ්බිකාරභාවතො, එතෙනෙව නෙසමහන්තබ්බතා අඝාතෙතබ්බතා අත්ථතො වුත්තායෙවාති දට්ඨබ්බා. තථා හි වුත්තං ‘‘සත්තන්නංත්වෙව කායාන’’න්තිආදි. සොතුං වා සාවෙතුං වා සමත්ථො නාම නත්ථීති පච්චෙකං නෙසං සවනෙසු අසමත්ථත්තා තදෙකදෙසාදීසුපි අසමත්ථතං දීපෙති. යදි කොචි හන්තා නත්ථි, කථං සත්ථප්පහාරොති ආහ ‘‘යථා මුග්ගරාසිආදීසූ’’තිආදි. කෙවලං සඤ්ඤාමත්තමෙව හොති, හනනඝාතනාදි පන පරමත්ථතො නත්ථෙව කායානං අවිකොපනීයභාවතොති අධිප්පායො. කෙවලං තක්කමත්තෙන නිරත්ථකං දිට්ඨිං දීපෙතීති එතෙන යස්මා තක්කිකා නිරඞ්කුසතාය පරිකප්පනස්ස යං කිඤ්චි අත්තනා පරිකප්පිතං සාරතො මඤ්ඤමානා තථෙව අභිනිවිස්ස තක්කදිට්ඨිග්ගාහං ගණ්හන්ති, තස්මා න තෙසං දිට්ඨිවත්ථුස්මිං විඤ්ඤූහි විචාරණා කත්තබ්බාති දස්සෙති. කෙචීති සාරසමාසාචරියා. පඤ්චින්ද්රියවසෙනාති පඤ්චරූපින්ද්රියවසෙන. කම්මන්ති ලද්ධි කම්මභාවෙන සුපාකටත්තා. අවඞ්කකථාතාරණාදිකා ද්වාසට්ඨි පටිපදා. එකස්මිං කප්පෙති එකස්මිං මහාකප්පෙ.

පුරිසභූමියොති පධානපුග්ගලෙන නිද්දෙසො, ඉත්ථීනම්පෙතා භූමියො ඉච්ඡන්තෙව. භික්ඛු ච පන්නකොතිආදි තෙසං පාළියෙව. තත්ථ පන්නකොති භික්ඛාය විචරණකොති වදන්ති, තෙසං වා පටිපත්තිං පටිපන්නකො. ජිනොති ජිණ්ණො, ජරාවසෙන නිහීනධාතුකොති වදන්ති, අත්තනො වා පටිපත්තියා පටිපක්ඛං ජිනිත්වා ඨිතො. සො කිර තථාභූතො කස්සචිපි ධම්මං න කථෙති, තෙනාහ ‘‘න කිඤ්චි ආහා’’ති. අලාභින්ති ‘‘සො න කුම්භිමුඛා පටිග්ගණ්හතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.394) නයෙන වුත්තඅලාභහෙතුසමායොගෙන අලාභිං. තතො එව ජිඝච්ඡාදුබ්බලපරෙතතාය සයනපරායණං සමණං පන්නභූමීති වදති.

ආජීවවුත්තිසතානීති සත්තානං ආජීවභූතානි ජීවිකාවුත්තිසතානි. පසුග්ගහණෙන එළකජාති ගහිතා, මිගග්ගහණෙන රුරුගවයාදිසබ්බමිගජාති. බහූ දෙවාති චාතුමහාරාජිකාදිබ්රහ්මකායිකාදිවසෙන නෙසං අන්තරභෙදවසෙන බහූ දෙවා. තත්ථ චාතුමහාරාජිකානං එකච්චො අන්තරභෙදො ‘‘මහාසමයසුත්තෙන’’ (දී. නි. 2.331 ආදයො) දීපෙතබ්බො. මානුසාපි අනන්තාති දීපදෙසකුලවංසාජීවාදිවිභාගවසෙන මානුසාපි අනන්තභෙදා. පිසාචා එව පෙසාචා, තෙ අපරපෙතාදයො මහන්තා වෙදිතබ්බා.

ඡද්දන්තදහමන්දාකිනියො කුළීරමුචලින්දනාමෙන වදති. ගණ්ඨිකාති පබ්බගණ්ඨිකා. පණ්ඩිතොපි…පෙ… උද්ධං න ගච්ඡති, කස්මා? සත්තානං සංසරණකාලස්ස නියතභාවතො.

අපරිපක්කං සංසරණනිමිත්තං සීලාදිනා පරිපාචෙති නාම සීඝංයෙව විසුද්ධිප්පත්තියා. පරිපක්කං ඵුස්ස ඵුස්ස පත්වා පත්වා පරිපක්කභාවාපාදනෙන බ්යන්තිං කරොති නාම. සුත්තගුළෙති සුත්තවට්ටියං. නිබ්බෙඨියමානමෙව පලෙතීති උපමාය සත්තානං සංසාරො අනුක්කමෙන ඛීයතෙව, න තස්ස වද්ධීති දස්සෙති පරිච්ඡින්නරූපත්තා.

229. නියතිවාදෙ පක්ඛිපන්තොති සබ්බඤ්ඤුතං පටිජානිත්වාපි පදෙසඤ්ඤුතාය අසම්පායමානො තත්ථ අත්තනො අඤ්ඤාණකිරියං පරිහරිතුං අසක්කොන්තො ච ‘‘එවමෙසා නියතී’’ති නියතිවාදෙ පක්ඛිපන්තො.

230. ධම්මකථාය අපස්සයභූතො අනුස්සවො එතස්ස අත්ථීති අනුස්සවී, තෙනෙවස්ස අපස්සයවාදං දස්සෙතුං ‘‘අනුස්සවනිස්සිතො’’ති ආහ. සවනං සච්චතොති යං කිඤ්චි අනුස්සවං, තං සවනං සච්චන්ති ගහෙත්වා ඨිතො. පිටකසම්පදායාති ගන්ථසම්පාදනෙන, තාදිසං ගන්ථං පගුණං වාචුග්ගතං කත්වා තං නිස්සාය ධම්මං කථෙති. තෙනාහ ‘‘වග්ගපණ්ණාසකායා’’තිආදි.

232. මන්දපඤ්ඤොති පරිත්තපඤ්ඤො. මොමූහොති සම්මුය්හකො. ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා විවිධො නානප්පකාරො ඛෙපො වාචාය පරවාදානං ඛීපනං වාචාවික්ඛෙපො, තං වාචාවික්ඛෙපං, න මරති න පච්ඡිජ්ජති යථාවුත්තො වාදවික්ඛෙපො එතායාති අමරා, තත්ථ පවත්තා දිට්ඨි අමරාවික්ඛෙපො, තං අමරාවික්ඛෙපං. අපරියන්තවික්ඛෙපන්ති ‘‘එවම්පි මෙ නො’’තිආදිනා පුච්ඡිතස්ස අපරියොසාපනවසෙන වික්ඛෙපං. ඉතො චිතො ච සන්ධාවති එකස්මිං සභාවෙ අනවට්ඨානතො. ගාහං න උපගච්ඡතීති මිච්ඡාගාහතාය උත්තරවිධානාය පුරිමපක්ඛං ඨපෙත්වා ගාහං න උපගච්ඡති. අමරාසදිසාය අමරාය වික්ඛෙපොති අමරාවික්ඛෙපො.

ඉදං කුසලන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො, ඉමිනා පකාරෙනාති අත්ථො. අමරාවික්ඛෙපිකො යථා කුසලෙ, එවං අඤ්ඤස්මිං යං කිඤ්චි කෙනචි පුච්ඡිතං අත්ථං අත්තනො අරුච්චනතාය ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ වික්ඛෙපඤ්ඤෙව ආපජ්ජති, තස්මා ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදි තත්ථ තත්ථ පුච්ඡිතාකාරපටිසෙධනවසෙන වික්ඛිපනාකාරදස්සනං. නනු චෙත්ථ වික්ඛෙපවාදිනො වික්ඛෙපපක්ඛස්ස අනනුජානනං වික්ඛෙපපක්ඛෙ අවට්ඨානං යුත්තන්ති? න, තත්ථාපි තස්ස සම්මූළ්හස්ස පටික්ඛෙපවසෙනෙව වික්ඛෙපවාදස්ස පවත්තනතො. තෙන වුත්තං ‘‘නො’’ති. තථා හි සඤ්චයො බෙලට්ඨපුත්තො රඤ්ඤා අජාතසත්තුනා සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං පුට්ඨො පරලොකත්තිකාදීනං පටිසෙධනමුඛෙන වික්ඛෙපං බ්යාකාසි.

එත්ථාහ – ‘‘නනු චායං සබ්බොපි අමරාවික්ඛෙපිකො කුසලාදයො ධම්මෙ පරලොකත්තිකාදීනි ච යථාභූතං අනවබුජ්ඣමානො තත්ථ තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො සමානො පුච්ඡාය වික්ඛෙපමත්තං ආපජ්ජති, තස්ස කථං දිට්ඨිගතභාවො. න හි අවත්තුකාමස්ස විය පුච්ඡිතමත්ථං අජානන්තස්ස වික්ඛෙපකරණමත්තෙන තස්ස දිට්ඨිගතිකතා යුත්තා’’ති? වුච්චතෙ – න හෙව ඛො පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණමත්තෙන තස්ස දිට්ඨිගතිකතා, අථ ඛො මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන. සස්සතාභිනිවෙසෙන මිච්ඡාභිනිවිට්ඨොයෙව හි පුග්ගලො මන්දබුද්ධිතාය කුසලාදිධම්මෙ පරලොකත්තිකාදීනි ච යාථාවතො අප්පටිපජ්ජමානො අත්තනා අවිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස පරං විඤ්ඤාපෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය මුසාවාදභයෙන ච වික්ඛෙපං ආපජ්ජතීති. අථ වා පුඤ්ඤපාපානං තබ්බිපාකානඤ්ච අනවබොධෙන අසද්දහනෙන ච තබ්බිසයාය පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණංයෙව සුන්දරන්ති ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අභිනිවිසන්තස්ස උප්පන්නා විසුංයෙව සා එකා දිට්ඨි සත්තභඞ්ගදිට්ඨි වියාති දට්ඨබ්බා, ඉන්ද්රියබද්ධතො ච තතියට්ඨානභාවෙ දස්සිතො.

234. සන්නිධිකාරකංකාමෙති එත්ථ අනින්ද්රියබද්ධානි අධිප්පෙතානීති තිලතණ්ඩුලාදිග්ගහණං, තස්ස ලොකස්ස අප්පසාදපරිහාරත්ථං කදාචි තණ්ඩුලනාළිආදිසඞ්ගහණකරණං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තිලතණ්ඩුලාදයො පඤ්ඤායන්තී’’ති.

236. ආජීවකා මතා නාමාති ඉමෙ ආජීවකා සබ්බසො සම්මාපටිපත්තිරහිතා මිච්ඡා එව ච පටිපජ්ජමානා අධිසීලසඞ්ඛාතස්ස සීලජීවිතස්ස අභාවෙන මතා නාම. පුත්තමතාති මතපුත්තා. සමණෙ ගොතමෙ බ්රහ්මචරියවාසො අත්ථීති සමණං එව ගොතමං පරිසුද්ධො සුපරිපුණ්ණො තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාවහො බ්රහ්මචරියවාසො අත්ථි. එතෙනෙත්ථ ධම්මසුධම්මතාදිදීපනෙන බුද්ධසුබුද්ධතඤ්ච දීපෙති, අඤ්ඤත්ථ නත්ථීති ඉමිනා බාහිරකෙසු තස්ස අභාවං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සන්දකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. මහාසකුලුදායිසුත්තවණ්ණනා

237. අභිඤ්ඤාතාති එදිසො එදිසො චාති අභිලක්ඛණවසෙන ඤාතා. අප්පසද්දස්ස විනීතො, අප්පසද්දතාය මන්දභාණිතාය විනීතොති ච අප්පසද්දවිනීතොති වුච්චමානෙ අඤ්ඤෙන විනීතභාවො දීපිතො හොති, භගවා පන සයම්භුඤාණෙන සයමෙව විනීතො. තස්මා පාළියං ‘‘අප්පසද්දවිනීතො’’ති න වුත්තං. තෙනාහ ‘‘න හි භගවා අඤ්ඤෙන විනීතො’’ති.

238. හිය්යොදිවසංඋපාදාය තතො ආසන්නානි කතිපයානි දිවසානි පුරිමානි නාම හොන්ති, පුරිමානීති ච පුබ්බකානි, අතීතානීති අත්ථො. තතො පරන්ති යථා වුත්තඅතීතදිවසතො අනන්තරං පරං පුරිමතරං අතිසයෙන පුරිමත්තා. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු පවත්තිතො යථාක්කමං පුරිමපුරිමතරභාවො, එවං සන්තෙපි යදෙත්ථ ‘‘පුරිමතර’’න්ති වුත්තං, තතො පභුති යං යං ඔරං, තං තං පරං, යං යං පරං, තං තං ‘‘පුරිමතර’’න්ති වුත්තං හොති. කුතූහලයුත්තා සාලා කුතූහලසාලා යථා ‘‘ආජඤ්ඤරථො’’ති. ඉමෙ දස්සනාදයො.

අයථාභූතගුණෙහීති අයථාභූතං මිච්ඡාදීපිතඅත්ථමත්තෙනෙව උග්ඝොසිතගුණෙහි සමුග්ගතො ඝොසිතො. තරන්ති අතික්කමන්ති එතෙනාති තිත්ථං, අග්ගමග්ගො. දිට්ඨිගතිකමග්ගො පන අයථාභූතොපි තෙසං තථා විතරණං උපාදාය තිත්ථන්ති වොහරීයතීති තං කරොන්තා තිත්ථකරා. ඔසරතීති පවිසති.

239. සහිතන්ති පුබ්බාපරාවිරුද්ධං. න කිඤ්චි ජාතන්ති පටිඤ්ඤාදොසහෙතුදොසඋදාහරණදොසදුට්ඨදොසතාය න කිඤ්චි ජාතං. තෙනාහ ‘‘ආරොපිතො තෙ වාදො’’ති. වදන්ති තෙන පරිභාසන්තීති වාදො දොසො. සභාවක්කොසෙනාති සභාවතො පවත්තකොට්ඨාසෙන.

240. පීළෙය්යාති මධුභණ්ඩෙන සහ භාජනෙ පීළෙත්වා දදෙය්ය. සබ්රහ්මචාරීහි සම්පයොජෙත්වාති සහධම්මිකෙහි විහෙඨනපයොගං කත්වා, තෙනාහ ‘‘විවාදං කත්වා’’ති.

241. ඉතරීතරෙනාති පණීතතො ඉතරෙන. තෙනාහ ‘‘ලාමකලාමකෙනා’’ති.

242. භත්තකොසකෙනාති කොසකභත්තෙන, ඛුද්දකසරාවභත්තකෙනාති අත්ථො. බෙලුවමත්තභත්තාහාරාති බිල්ලපමාණභත්තභොජනා. ඔට්ඨවට්ටියාති මුඛවට්ටියා. සබ්බාකාරෙනෙවාති සබ්බප්පකාරෙනෙව. අනප්පාහාරොති න වත්තබ්බො කදාචි අප්පාහාරොති කත්වා. තත්ථ අතිවිය අඤ්ඤෙහි අවිසය්හං අප්පාහාරතං භගවතො දස්සෙතුං ‘‘පධානභූමිය’’න්තිආදි වුත්තං. මයාති නිස්සක්කවචනං. විසෙසතරාති තෙන ධම්මෙන විසෙසවන්තතරා.

වතසමාදානවසෙනෙව පංසුකූලං ධාරෙන්තීති පංසුකූලිකාති ආහ – ‘‘සමාදින්නපංසුකූලිකඞ්ගා’’ති, සද්දත්ථො පන ‘‘විසුද්ධිමග්ගෙ’’ (විසුද්ධි. 1.24) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. පිණ්ඩපාතිකා සපදානචාරිනොතිආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ තත්ථ සත්ථෙන ඡින්දිතත්තා සත්ථලූඛානි. යං යං සප්පායං, තස්සෙව ගහණං උච්චිනන්ති ආහ ‘‘උච්චිනිත්වා…පෙ… ථිරට්ඨානමෙව ගහෙත්වා’’ති. අලාබුලොමසානීති අලාබුලොමානි විය සුඛුමතරානි චීවරසුත්තංසූනි එතෙසං සන්තීති අලාබුලොමසානි. පාතිතසාණපංසුකූලන්ති කළෙවරෙන සද්ධිං ඡඩ්ඩිතසාණමයං පංසුකූලං, යං තුම්බමත්තෙ පුළවෙ ඔධුනිත්වා සත්ථා ගණ්හි.

‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 49) වුත්තං මධුකරභික්ඛාචාරවතං ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සාය පබ්බජ්ජා’’ති (මහාව. 73, 128) වචනතො භික්ඛූනං පකතිභූතං වතන්ති වුත්තං ‘‘උඤ්ඡාසකෙ වතෙ රතා’’ති. වත-සද්දො චෙත්ථ පකතිවතසඞ්ඛාතං සකවතං වදති. තෙනාහ ‘‘උඤ්ඡාචරියසඞ්ඛාතෙ භික්ඛූනං පකතිවතෙ’’ති. උච්චනීචඝරද්වාරට්ඨායිනොති මහන්තඛුද්දකගෙහානං බහිද්වාරකොට්ඨකට්ඨායිනො. කබරමිස්සකං භත්තං සංහරිත්වාති කණාජකමිස්සකං භත්තං සම්පිණ්ඩිත්වා. උම්මාරතො පට්ඨායාති ඝරුම්මාරතො පට්ඨාය.

චීවරානුග්ගහත්ථන්ති චීවරානුරක්ඛණත්ථං. එත්ථ ච යස්මා බුද්ධා නාම සදෙවකෙ ලොකෙ අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං, සා චස්ස පුඤ්ඤක්ඛෙත්තතා පරමුක්කංසගතා, තස්මා සත්තානං තාදිසං උපකාරං ආචික්ඛිත්වා තෙ ච අනුග්ගණ්හන්තා ගහපතිචීවරං සාදියන්ති, චතුපච්චයසන්තොසෙ පන නෙ පරමුක්කංසගතා එවාති දට්ඨබ්බං.

244. සප්පච්චයන්ති සහෙතුකං සකාරණං හුත්වා ධම්මං දෙසෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. චොදකො පන අධිප්පායං අජානන්තො ‘‘කිං පනා’’තිආදිමාහ. ඉතරො ‘‘නො න දෙසෙතී’’තිආදිනා අධිප්පායං විවරති. නිදානන්ති චෙත්ථ ඤාපකං උප්පත්තිකාරණං අධිප්පෙතං, තඤ්ච තස්ස තස්ස අනුප්පත්තියුත්තස්ස අත්ථස්ස පටිපක්ඛහරණතො ‘‘සප්පාටිහාරිය’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘පුරිමස්සෙවෙතංවෙවචන’’න්ති. රාගාදීනං වා පටිහරණං පටිහාරියං, තදෙව පාටිහාරියං, සහ පාටිහාරියෙනාති සප්පාටිහාරියං. රාගාදිපටිසෙධවසෙනෙව හි සත්ථා ධම්මං දෙසෙති.

245. තස්සතස්ස පඤ්හස්සාති යං යං පඤ්හං පරො අභිසඞ්ඛරිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡති, තස්ස තස්ස පඤ්හස්ස. උපරි ආගමනවාදපථන්ති විස්සජ්ජනෙ කතෙ තතො උපරි ආගච්ඡනකං වාදමග්ගං. විසෙසෙත්වා වදන්තොති වත්තති, ‘‘භො ගොතම, වත්තුමරහතී’’ති අත්තනො වාදභෙදනත්ථං ආහතං කාරණං අත්තනො මාරණත්ථං ආවුධං නිදස්සෙන්තො විය විසෙසෙත්වා වදන්තො පහාරකෙන වචනෙන. අන්තරන්තරෙති මයා වුච්චමානකථාපබන්ධස්ස අන්තරන්තරෙ. දදෙය්ය වදෙය්ය. එවරූපෙසු ඨානෙසූති පරවාදීහි සද්ධිං වාදපටිවාදට්ඨානෙසු. තෙ නිග්ගහෙතුං මයා දෙසිතං සුත්තපදං ආනෙත්වා මමයෙව අනුසාසනිං ඔවාදං පච්චාසීසන්ති.

246. සම්පාදෙමීති මනොරථං සම්පාදෙමි. පරිපූරෙමීති අජ්ඣාසයං පරිපූරෙමි. අධිසීලෙති අධිකෙ උත්තමසීලෙ. සාවකසීලතො ච පච්චෙකබුද්ධසීලතො ච බුද්ධානං සීලං අධිකං උක්කට්ඨං පරමුක්කංසතො අනඤ්ඤසාධාරණභාවතො. තෙනාහ ‘‘බුද්ධසීලං නාම කථිත’’න්ති. ඨානුප්පත්තිකපඤ්ඤාති තත්ථ තත්ථ ඨානසො උප්පන්නපඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. අවසෙසා පඤ්ඤාති ඉධ පාළියං ආගතා අනාගතා ච යථාවුත්තඤාණද්වයවිනිමුත්තා පඤ්ඤා.

247. විසෙසාධිගමානන්ති සතිපට්ඨානාදීනං අධිගන්ධබ්බවිසෙසානං. අභිඤ්ඤා නාම ඡ අභිඤ්ඤා, තාසු උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ඡළභිඤ්ඤාරහතොව අග්ගමග්ගපඤ්ඤා ඉධ අභිඤ්ඤාති අධිප්පෙතා, තස්ස වොසානං පරියොසානං පාරමී පරමුක්කංසාති අවකංසාති ච අග්ගඵලං වුච්චතීති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤා…පෙ… අරහත්තං පත්තා’’ති.

උපායපධානෙති අරියඵලාධිගමනස්ස උපායභූතෙ පධානෙ. ‘‘අනුප්පන්නපාපකානුප්පාදාදිඅත්ථා’’ති ගහිතා තථෙව හොන්ති, තං අත්ථං සාධෙන්තියෙවාති එතස්ස අත්ථස්ස දීපකො සම්මා-සද්දොති යථාඅධිප්පෙතත්ථස්ස අනුප්පන්නපාපකානුප්පාදාදිනො උපායභූතෙ, පධානඋපායභූතෙති අත්ථො. සම්මා-සද්දස්ස වා යොනිසො අත්ථදීපකතං සන්ධාය ‘‘යොනිසො පධානෙ’’ති වුත්තං. ඡන්දං ජනෙතීති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දං උප්පාදෙති පවත්තෙති වා. වායමතීති පයොගපරක්කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකචෙතසිකවීරියං කරොති. චිත්තං උක්ඛිපතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන කොසජ්ජපක්ඛතො චිත්තං උක්ඛිපති. පදහතීති සම්මප්පධානභූතං වීරියං පවත්තෙති. පටිපාටියා පනෙතානි චත්තාරි පදානි ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මසාතච්චකිරියාහි යොජෙතබ්බානි. ‘‘පදහතී’’ති වා ඉමිනා ආසෙවනාදීහි සද්ධිං සිඛාපත්තං උස්සොළ්හිවීරියං යොජෙතබ්බං. වඩ්ඪියා පරිපූරණත්ථන්ති යාවතා භාවනාපාරිපූරියා පරිපූරණත්ථං. යා ඨිතීති යා කුසලානං ධම්මානං පටිපක්ඛවිගමෙන අවට්ඨිති. සො අසම්මොසොති සො අවිනාසො. යං වෙපුල්ලන්ති යො සබ්බසො විපුලභාවො මහන්තතා. භාවනාපාරිපූරීති භාවනාය පරිපූරිතා. අත්ථොතිපි වෙදිතබ්බං පුරිමපච්ඡිමපදානං සමානත්ථභාවතො.

පුබ්බභාගපටිපදා කථිතාතංතංවිසෙසාධිගමස්ස පටිපදාවිභාවනාය ආරද්ධත්තා. අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පජ්ජනෙන අනත්ථාවහතා නාම නත්ථීති වුත්තං – ‘‘උප්පජ්ජමානා’’ති වචනං උප්පන්නානං රාසන්තරභාවෙන ගහිතත්තා. තථා කුසලානං ධම්මානං උප්පජ්ජනෙනාති වුත්තං – අනුප්පජ්ජමානාති වචනං උප්පන්නානං රාසන්තරභාවෙන ගහිතත්තා. නිරුජ්ඣමානාති පටිපක්ඛසමායොගෙන විනස්සමානා, න ඛණනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣමානා.

ලොභාදයො වෙදිතබ්බා, යෙ ආරද්ධවිපස්සකානං උප්පජ්ජනාරහා. සකිං උප්පජ්ජිත්වාති සභාවකථනමත්තමෙතං. එකවාරමෙව හි මග්ගො උප්පජ්ජති. නිරුජ්ඣමානොති සරසෙනෙව නිරුජ්ඣමානො. න හි තස්ස පටිපක්ඛසමායොගො නාම අත්ථි. ඵලස්සාති අනන්තරකාලෙව උප්පජ්ජනකඵලස්ස. පච්චයං දත්වාව නිරුජ්ඣතීති ඉමිනා මග්ගො සම්පති ආයතිඤ්ච එකන්තෙනෙව අත්ථාවහොති දස්සෙති. පුරිමස්මිම්පීති ‘‘අනුප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා අනුප්පජ්ජමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’’න්ති එතස්මිං තතියවාරෙපි. ‘‘සමථවිපස්සනා ගහෙතබ්බා’’ති වුත්තං අට්ඨකථායං, තං පන මග්ගස්ස අනුප්පන්නතාය සබ්භාවතො, අනුප්පජ්ජමානෙ ච තස්මිං වට්ටානත්ථසබ්භාවතොති මග්ගස්සපි සාධාරණභාවතො න යුත්තන්ති පටික්ඛිපති. යදි සමථවිපස්සනානම්පි අනුප්පත්ති අනත්ථාවහා, මග්ගස්ස අනුප්පත්තියා වත්තබ්බං නත්ථීති.

මහන්තං, ගාරවං හොති, තස්මා ‘‘සඞ්ඝගාරවෙන යථාරුචි වන්දිතුං න ලභාමී’’ති සඞ්ඝෙන සහ න නික්ඛමි. එත්තකං ධාතූනං නිධානං නාම අඤ්ඤත්ර නත්ථි, මහාධාතුනිධානතො හි නීහරිත්වා කතිපයා ධාතුයො තත්ථ තත්ථ චෙතියෙ උපනීතා, ඉධ පන රාමගාමථූපෙ විනට්ඨෙ නාගභවනං පවිට්ඨා දොණමත්තා ධාතුයො උපනීතා. අතිමන්දානි නොති නනු අතිවිය මන්දානි.

සංවිජ්ජිත්වාති ‘‘කථඤ්හි නාම මාදිසො ඊදිසං අනත්ථං පාපුණිස්සතී’’ති සංවෙගං ජනෙත්වා. ඊදිසං නාම මාදිසං ආරබ්භ වත්තබ්බන්ති කිං වදතීති තං වචනං අනාදියන්තො.

සන්තසමාපත්තිතො අඤ්ඤං සන්ථම්භනකාරණං බලවං නත්ථීති තතො පරිහීනො සම්මාපටිපත්තියං පතිට්ඨා කථං භවිස්සතීති ආහ ‘‘සන්තාය…පෙ… න සක්කොතී’’ති. න හි මහාරජ්ජුයා ඡින්නාය සුත්තතන්තූ සන්ථම්භෙතුං සක්කොන්තීති. සමථෙ දස්සෙත්වා තෙන සමානගතිකා ඉමස්මිං විසයෙ විපස්සනාපීති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘එවං උප්පන්නා සමථවිපස්සනා…පෙ… සංවත්තන්තී’’ති.

කාසාවන්ති කාසාවවත්ථං. කච්ඡං පීළෙත්වා නිවත්ථන්ති පච්ඡිමං ඔවට්ටිකං පීළෙන්තො විය දළ්හං කත්වා නිවත්ථං අද්දසංසූති යොජනා.

වුත්තනයෙනාති (අ. නි. ටී. 1.1.394) ‘‘කාමා නාමෙතෙ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’තිආදිනා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු ආදීනවදස්සනපුබ්බකනෙක්ඛම්මපටිපත්තියා ඡන්දරාගං වික්ඛම්භයතො සමුච්ඡින්දන්තස්ස ච ‘‘අනුප්පන්නො ච කාමාසවො න උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා හෙට්ඨා සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනාදීසු (ම. නි. 1.15 ආදයො; ම. නි. අට්ඨ. 1.15 ආදයො) වුත්තනයෙන. ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධවිපාකොති තදාරම්මණමාහ. අනුභවිත්වා භවිත්වා ච විගතං භූතවිගතං. අනුභූතභූතා හි භූතතාසාමඤ්ඤෙන භූත-සද්දෙන වුත්තා. සාමඤ්ඤමෙව හි උපසග්ගෙන විසෙසීයතීති. අනුභූතසද්දො ච කම්මවචනිච්ඡාය අභාවතො අනුභවකවාචකො දට්ඨබ්බො. විපාකො ආරම්මණෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධො භුත්වාවිගතොති වත්තබ්බතං අරහති, විකප්පගාහවසෙන රාගාදීහි තබ්බිපක්ඛෙහි ච අකුසලං කුසලඤ්ච කම්මං ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා විගතන්ති වත්තබ්බතං අරහති. යථාවුත්තො පන විපාකො කෙවලං ආරම්මණරසානුභවනවසෙනෙව පවත්තතීති අනුභවිත්වා විගතත්තා නිප්පරියායෙනෙව වුත්තො, තස්ස ච තථා වුත්තත්තා කම්මං භවිත්වා විගතපරියායෙන, යං ‘‘උප්පන්නානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය, උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා’’ති එත්ථ ‘‘උප්පන්න’’න්ති ගහෙත්වා තංසදිසානං පහානං, වුද්ධි ච වුත්තා. විපච්චිතුං ඔකාසකරණවසෙන උප්පතිතං අතීතකම්මඤ්ච තතො උප්පජ්ජිතුං ආරද්ධො අනාගතො විපාකො ච ‘‘ඔකාසකතුප්පන්නො’’ති වුත්තො. යං උප්පන්නසද්දෙන විනාපි විඤ්ඤායමානං උප්පන්නං සන්ධාය ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, සඤ්චෙතනිකාන’’න්තිආදි (අ. නි. 10.217, 219) වුත්තං.

තෙසූති විපස්සනාය භූමිභූතෙසු ඛන්ධෙසු. අනුසයිතකිලෙසාති අනුසයවසෙන පවත්තා අප්පහීනා මග්ගෙන පහාතබ්බා කිලෙසා අධිප්පෙතා. තෙනාහ ‘‘අතීතා…පෙ… න වත්තබ්බා’’ති. තෙසඤ්හි අම්බරුක්ඛොපමාය වත්තමානාදිතා න වත්තබ්බා මග්ගෙන පහාතබ්බානං තාදිසස්ස විභාගස්ස අනුප්පජ්ජනතො. අප්පහීනාව හොන්තීති ඉමිනා අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයට්ඨොති දස්සෙති. ඉදංභූමිලද්ධුප්පන්නං නාමාති ඉදං තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තිරහකිලෙසජාතං තාය එව උප්පත්තිරහතාය භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම, තෙභූමකභූමිලද්ධා නාම හොතීති අත්ථො. තාසු තාසු භූමීසූති මනුස්සදෙවාදිඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. තස්මිං තස්මිං සන්තානෙ අනුප්පත්තිඅනාපාදිතතාය අසමුග්ඝාතිතා. එත්ථ ච ලද්ධභූමිකං භූමිලද්ධන්ති වුත්තං අග්ගිආහිතො විය.

ඔකාසකතුප්පන්න-සද්දෙපි ච ඔකාසො කතො එතෙනාති ඔකාසො කතො එතස්සාති ච අත්ථද්වයෙපි කත-සද්දස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො. ආහතඛීරරුක්ඛො විය නිමිත්තග්ගාහවසෙන අධිග්ගහිතං ආරම්මණං, අනාහතඛීරරුක්ඛො විය අවික්ඛම්භිතතාය අන්තොගධකිලෙසං ආරම්මණං. නිමිත්තග්ගාහකාවික්ඛම්භිතකිලෙසා වා පුග්ගලා ආහතානාහතඛීරරුක්ඛසදිසා. පුරිමනයෙනෙවාති අවික්ඛම්භිතුප්පන්නෙ විය ‘‘ඉමස්මිං නාම ඨානෙ නුප්පජ්ජිස්සන්තීති න වත්තබ්බා. කස්මා? අසමුග්ඝාතිතත්තා’’ති යොජෙත්වා විත්ථාරෙතබ්බං.

වුත්තං පටිසම්භිදාමග්ගෙ. තත්ථ ච මග්ගෙන පහීනකිලෙසානමෙව තිධා නවත්තබ්බතං අපාකටං සුපාකටං කාතුං අජාතඵලරුක්ඛො උපමාභාවෙන ආගතො. අතීතාදීනං අප්පහීනතා දස්සනත්ථම්පි ‘‘ජාතඵලරුක්ඛෙන දීපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යථා අච්ඡින්නෙ රුක්ඛෙ නිබ්බත්තාරහානි ඵලානි ඡින්නෙ අනුප්පජ්ජමානානි න කදාචි සසභාවානි අහෙසුං හොන්ති භවිස්සන්ති චාති තානි අතීතාදිභාවෙන න වත්තබ්බානි, එවං මග්ගෙන පහීනකිලෙසා ච දට්ඨබ්බා. යථා ඡෙදෙ අසති ඵලානි උප්පජ්ජිස්සන්ති, සති ච නුප්පජ්ජිස්සන්තීති ඡෙදස්ස සාත්ථකතා, එවං මග්ගභාවනාය ච සාත්ථකතා යොජෙතබ්බා.

තෙපි පජහතියෙව කිලෙසප්පහානෙනෙව තෙසම්පි අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනතො. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්සාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස. උපාදින්නඅනුපාදින්නතොති උපාදින්නඛන්ධතො චෙව කිලෙසතො ච. උපපත්තිවසෙන වුට්ඨානං දස්සෙතුමාහ – ‘‘භවවසෙන පනා’’තිආදි. යෙ සොතාපන්නස්ස සත්ත භවා අප්පහීනා, තතො පඤ්ච ඨපෙත්වා ඉතරෙ ද්වෙ ‘‘සුගතිභවෙකදෙසා’’ති අධිප්පෙතා. සුගතිකාමභවතොති සුගතිභවෙකදෙසභූතකාමභවතො. අරහත්තමග්ගො රූපාරූපභවතො වුට්ඨාති උද්ධම්භාගියසංයොජනසමුග්ඝාතභාවතො. යදි අරහත්තමග්ගො එව අරියමග්ගො සියා, සො එව සබ්බකිලෙසෙ පජහෙය්ය, සබ්බභවෙහිපි වුට්ඨහෙය්ය. යස්මා පන ඔධිසොව කිලෙසා පහීයන්ති, තස්මා හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමමග්ගෙහි පහීනාවසෙසෙ කිලෙසෙ සො පජහති, ඉති ඉමං සාමත්ථියං සන්ධාය ‘‘සබ්බභවෙහි වුට්ඨාතියෙවාතිපි වදන්තී’’ති වුත්තං. තථා හි සො එව ‘‘වජිරූපමො’’ති වුත්තො.

හොතු තාව වුත්තනයෙන අනුප්පන්නානං අකුසලානං අනුප්පාදාය, උප්පන්නානං උප්පන්නසදිසානං පහානාය අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනාය මග්ගභාවනා, අථ මග්ගක්ඛණෙ කථං අනුප්පන්නානං කුසලානං උප්පාදාය උප්පන්නානඤ්ච ඨිතියා භාවනා හොති එකචිත්තක්ඛණිකත්තා තස්සාති චොදෙති, ඉතරො ‘‘මග්ගප්පවත්තියායෙවා’’ති පරිහාරමාහ. මග්ගො හි කාමඤ්චෙකචිත්තක්ඛණිකො, තථාරූපො පනස්ස පවත්තිවිසෙසො, යං අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මා සාතිසයං උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච සවිසෙසං පාරිපූරිං පාපුණන්ති. තෙනාහ ‘‘මග්ගො හී’’තිආදි. කිඤ්චාපි අරියමග්ගො වත්තමානක්ඛණෙ අනුප්පන්නො නාම න හොති, අනුප්පන්නපුබ්බතං උපාදාය උපචාරවසෙන තථා වුච්චතීති දස්සෙතුං ‘‘අනාගතපුබ්බං හී’’තිආදි වුත්තං. අයමෙවාති අයං මග්ගස්ස යථාපච්චයපවත්ති එව ඨිති නාමාති, මග්ගසමඞ්ගී පුග්ගලො මග්ගම්පි භාවෙන්තො එව තස්ස ඨිතියා භාවෙතීති වත්තුං වට්ටති.

උපසමමානං ගච්ඡතීති වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ උපසමෙන්තං වත්තති. පුබ්බභාගින්ද්රියානි එව වා අධිප්පෙතානි. තෙනෙවාහ ‘‘කිලෙසූපසමත්ථං වා ගච්ඡතී’’ති.

248. අධිමුච්චනට්ඨෙනාති (දී. නි. ටී. 2.129; අ. නි. ටී. 3.8.66) අධිකං සවිසෙසං මුච්චනට්ඨෙන, තෙනාහ ‘‘සුට්ඨු මුච්චනට්ඨො’’ති. එතෙන සතිපි සබ්බස්සපි රූපාවචරජ්ඣානස්ස වික්ඛම්භනවසෙන පටිපක්ඛතො විමුත්තභාවෙ යෙන භාවනාවිසෙසෙන තං ඣානං සාතිසයං පටිපක්ඛතො විමුච්චිත්වා පවත්තති, සො භාවනාවිසෙසො දීපිතො. භවති හි සමානජාතියුත්තොපි භාවනාවිසෙසෙන පවත්තිආකාරවිසෙසො. යථා තං සද්ධාවිමුත්තතො දිට්ඨිප්පත්තස්ස, තථා පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තතාය එව අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය අභිරතිවසෙන සුට්ඨු අධිමුච්චනට්ඨෙනපි විමොක්ඛො. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණෙ චා’’තිආදි. අයං පනත්ථොති අයං අධිමුච්චනත්ථො පච්ඡිමවිමොක්ඛෙ නිරොධෙ නත්ථි. කෙවලො විමුත්තත්ථො එව තත්ථ ලබ්භති, තං සයමෙව පරතො වක්ඛති.

රූපීති යෙනායං සසන්තතිපරියාපන්නෙන රූපෙන සමන්නාගතො, තං යස්ස ඣානස්ස හෙතුභාවෙන විසිට්ඨං රූපං හොති. යෙන විසිට්ඨෙන රූපෙන ‘‘රූපී’’ති වුච්චෙය්ය රූපී-සද්දස්ස අතිසයත්ථදීපනතො, තදෙව සසන්තතිපරියාපන්නරූපනිමිත්තං ඣානමිව පරමත්ථතො රූපීභාවසාධකන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්තිආදි. රූපජ්ඣානං රූපං උත්තරපදලොපෙන. රූපානීති පනෙත්ථ පුරිමපදලොපො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘නීලකසිණාදීනි රූපානී’’ති.

අන්තොඅප්පනායං සුභන්ති ආභොගො නත්ථීති ඉමිනා පුබ්බාභොගවසෙන අධිමුත්ති සියාති දස්සෙති. එවඤ්හෙත්ථ තථාවත්තබ්බතාපත්තිචොදනා අනවකාසා හොති. යස්මා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු තත්ථ කතාධිකාරානං අභිරතිවසෙන සුට්ඨු අධිමුත්ති සියා, තස්මා අට්ඨකථායං තථා තතියො විමොක්ඛො සංවණ්ණිතො. යස්මා පන මෙත්තාදිවසෙන පවත්තමානා භාවනා සත්තෙ අප්පටිකූලතො දහති, තෙ සුභතො අධිමුච්චිත්වාව පවත්තති, තස්මා පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.212) බ්රහ්මවිහාරභාවනා ‘‘සුභවිමොක්ඛො’’ති වුත්තා, තයිදං උභයම්පි තෙන තෙන පරියායෙන වුත්තත්තා න විරුජ්ඣතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බසොති අනවසෙසතො. න හි චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං එකදෙසොපි තත්ථ අවසිට්ඨොති. විස්සට්ඨත්තාති යථාපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ නිරොධිතත්තා. උත්තමො විමොක්ඛො නාම අරියෙහෙව සමාපජ්ජිතබ්බතො, අරියඵලපරියොසානත්තා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තිභාවතො ච.

249. අභිභවතීති අභිභු (දී. නි. ටී. 2.173; අ. නි. ටී. 3.6.61-65) පරිකම්මං, ඤාණං වා. අභිභු ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. අභිභවිතබ්බං වා ආරම්මණසඞ්ඛාතං ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. ආරම්මණාභිභවනතො අභිභු ච තං ආයතනඤ්ච යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො මනායතනධම්මායතනභාවතො චාතිපි සසම්පයුත්තං ඣානං අභිභායතනං. තෙනාහ ‘‘අභිභවනකාරණානී’’තිආදි. තානීති අභිභායතනසඤ්ඤිතානි ඣානානි. සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ආභොගො පුබ්බභාගභාවනාවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තං අභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තොති දට්ඨබ්බො. පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී, න අප්පනාවසෙන. න හි පටිභාගනිමිත්තාරම්මණා අප්පනා අජ්ඣත්තවිසයා සම්භවති. තං පන අජ්ඣත්ත පරිකම්මවසෙන ලද්ධං කසිණනිමිත්තං අසුවිසුද්ධමෙව හොති, න බහිද්ධා පරිකම්මවසෙන ලද්ධං විය විසුද්ධං.

පරිත්තානීති යථාලද්ධානි සුප්පසරාවමත්තානි. තෙනාහ ‘‘අවඩ්ඪිතානී’’ති. පරිත්තවසෙනෙවාති වණ්ණවසෙන ආභොගෙ විජ්ජමානෙපි පරිත්තවසෙනෙව ඉදමභිභායතනං වුත්තං. පරිත්තතා හෙත්ථ අභිභවනස්ස කාරණං. වණ්ණාභොගෙ සතිපි අසතිපි අභිභායතනභාවනා නාම තික්ඛපඤ්ඤස්සෙව සම්භවති, න ඉතරස්සාති ‘‘ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො’’ති. අභිභවිත්වා සමාපජ්ජතීති එත්ථ අභිභවනං සමාපජ්ජනඤ්ච උපචාරජ්ඣානාධිගමසමනන්තරමෙව අප්පනාඣානුප්පාදනන්ති ආහ ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනාති ච අප්පනාපරිවාසාභාවස්ස ලක්ඛණවචනමෙතං. යො ‘‘ඛිප්පාභිඤ්ඤො’’ති වුච්චති , තතොපි ඤාණුත්තරස්සෙව අභිභායතනභාවනා. එත්ථාති එතස්මිං නිමිත්තෙ. අප්පනං පාපෙතීති භාවනා අප්පනං නෙති.

එත්ථ ච කෙචි ‘‘උප්පන්නෙ උපචාරජ්ඣානෙ තං ආරබ්භ යෙ හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වෙ තයො ජවනවාරා පවත්තන්ති, තෙ උපචාරජ්ඣාන පක්ඛිකා එව, තදනන්තරඤ්ච භවඞ්ගපරිවාසෙන උපචාරාසෙවනාය ච විනා අප්පනා හොති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙව අප්පනං පාපෙතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි පාරිවාසිකපරිකම්මෙන අප්පනාවාරො ඉච්ඡිතො, නාපි මහග්ගතප්පමාණජ්ඣානෙසු විය උපචාරජ්ඣානෙ එකන්තතො පච්චවෙක්ඛණා ඉච්ඡිතබ්බා, තස්මා උපචාරජ්ඣානාධිගමතො පරං කතිපයභවඞ්ගචිත්තාවසානෙ අප්පනං පාපුණන්තො ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති වුත්තො. ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනා’’ති ච අධිප්පායිකමිදං වචනං, න නීතත්ථං, අධිප්පායො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

න අන්තොසමාපත්තියං තදා තථාරූපස්ස ආභොගස්ස අසම්භවතො, සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ආභොගො පුබ්බභාගභාවනාවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තං අභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තොති දට්ඨබ්බං. අභිධම්මට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 204) පන ‘‘ඉමිනා පනස්ස පුබ්බභාගො කථිතො’’ති වුත්තං. අන්තොසමාපත්තියං තථා ආභොගාභාවෙ කස්මා ‘‘ඣානසඤ්ඤායපී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අභිභව…පෙ… අත්ථී’’ති.

වඩ්ඪිතප්පමාණානීති විපුලප්පමාණානීති අත්ථො, න එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාදිවසෙන වඩ්ඪිතප්පමාණානීති තථා වඩ්ඪනස්සෙවෙත්ථ අසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘මහන්තානී’’ති.

රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, සා අස්ස අත්ථීති රූපසඤ්ඤී, න රූපසඤ්ඤී අරූපසඤ්ඤී. සඤ්ඤාසීසෙන ඣානං වදති. රූපසඤ්ඤාය අනුප්පාදනමෙවෙත්ථ අලාභිතා. බහිද්ධාව උප්පන්නන්ති බහිද්ධාවත්ථුස්මිංයෙව උප්පන්නං. අභිධම්මෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති එවං චතුන්නං අභිභායතනානං ආගතත්තා අභිධම්මට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 204) ‘‘කස්මා පන යථා සුත්තන්තෙ – ‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානී’තිආදි වුත්තං, එවං අවත්වා ඉධ චතූසුපි අභිභායතනෙසු අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාව වුත්තා’’ති චොදනං කත්වා ‘‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’’ති කාරණං වත්වා ‘‘තත්ථ වා හි ඉධ වා බහිද්ධාරූපානෙව අභිභවිතබ්බානි, තස්මා තානි නියමතො වත්තබ්බානීති තත්රාපි ඉධාපි වුත්තානි. ‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී’ති ඉදං පන සත්ථු දෙසනාවිලාසමත්තමෙවා’’ති වුත්තං.

එත්ථ ච වණ්ණාභොගරහිතානි සහිතානි ච සබ්බානි ‘‘පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වුත්තානි, තථා ‘‘අප්පමාණානී’’ති දට්ඨබ්බානි. අත්ථි හි එසො පරියායො ‘‘පරිත්තානි අභිභුය්ය තානි චෙ කදාචි වණ්ණවසෙන ආභුජිතානි හොන්ති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යා’’ති. පරියායකථා හි සුත්තන්තදෙසනාති. අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා වණ්ණාභොගරහිතානි විසුං වුත්තානි, තථා සහිතානි. අත්ථි හි උභයත්ථ අභිභවනපරියායොති ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’තිආදිනා පඨමදුතියඅභිභායතනෙසු පඨමවිමොක්ඛො, තතියචතුත්ථාභිභායතනෙසු දුතියවිමොක්ඛො, වණ්ණාභිභායතනෙසු තතියවිමොක්ඛො ච අභිභවනප්පවත්තිතො සඞ්ගහිතො, අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛාභිභායතනානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං විමොක්ඛෙ වජ්ජෙත්වා අභිභායතනානි කථිතානි, සබ්බානි ච විමොක්ඛකිච්චානි ඣානානි විමොක්ඛදෙසනායං වුත්තානි. තදෙතං ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ආගතස්ස අභිභායතනද්වයස්ස අභිධම්මෙ අභිභායතනෙසු අවචනතො ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනඤ්ච සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො වවත්ථානං කතන්ති විඤ්ඤායති.

‘‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’’ති ඉදං අභිධම්මෙ කත්ථචිපි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපානි පස්සතී’’ති අවත්වා සබ්බත්ථ යං වුත්තං ‘‘බහිද්ධාරූපානි පස්සතී’’ති, තස්ස කාරණවචනං. තෙන යං අඤ්ඤහෙතුකං, තං තෙන හෙතුනා වුත්තං, යං පන දෙසනාවිලාසහෙතුකං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාය එව අභිධම්මෙ වචනං, න තස්ස අඤ්ඤං කාරණං මග්ගිතබ්බන්ති දස්සෙති. අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතා ච තෙසං බහිද්ධාරූපානං විය අවිභූතත්තා, දෙසනාවිලාසො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙන වෙදිතබ්බො, වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන විජ්ජමානපරියායකථනභාවතො. ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති එතෙනෙව සිද්ධත්තා නීලාදිඅභිභායතනානි න වත්තබ්බානීති චෙ? න, නීලාදීසු කතාධිකාරානං නීලාදිභාවස්සෙව අභිභවනකාරණත්තා. න හි තෙසං පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානං පරිත්තතා තදප්පමාණතා වා අභිභවනකාරණං, අථ ඛො නීලාදිභාවො එවාති. එතෙසු ච පරිත්තාදිකසිණරූපෙසු යං චරිතස්ස ඉමානි අභිභායතනානි ඉජ්ඣන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනාති සකලනීලවණ්ණනීලනිදස්සනනීලනිභාසානං සාධාරණවසෙන. වණ්ණවසෙනාති සභාවවණ්ණවසෙන. නිදස්සනවසෙනාති පස්සිතබ්බතාවසෙන. ඔභාසවසෙනාති සප්පභාසතාය අවභාසනවසෙන. උමාපුප්ඵන්ති අතසිපුප්ඵං. නීලමෙව හොති වණ්ණසඞ්කරාභාවතො. බාරාණසියං භවන්ති බාරාණසියං සමුට්ඨිතං.

තෙ ධම්මෙති තෙ සතිපට්ඨානාදිධම්මෙ චෙව අට්ඨවිමොක්ඛධම්මෙ ච. චිණ්ණවසීභාවායෙව තත්ථ අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය පරියොසානුත්තරං සතං ගතා අභිඤ්ඤාවොසානපාරමිප්පත්තා.

250. සකලට්ඨෙනාති (දී. නි. ටී. 3.346; අ. නි. ටී. 3.10.25) සකලභාවෙන, අසුභනිමිත්තාදීසු විය එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසතො ගහෙතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. යථා ඛෙත්තං සස්සානං උප්පත්තිට්ඨානං වඩ්ඪිට්ඨානඤ්ච, එවමෙව තංතංසම්පයුත්තධම්මානන්ති ආහ ‘‘ඛෙත්තට්ඨෙනා’’ති. පරිච්ඡින්දිත්වාති ඉදං උද්ධං අධො තිරියන්ති යොජෙතබ්බං. පරිච්ඡින්දිත්වා එව හි සබ්බත්ථ කසිණං වඩ්ඪෙතබ්බං. තෙන තෙන කාරණෙනාති උපරිආදීසු තෙන තෙන කසිණෙන. යථා කින්ති ආහ – ‘‘ආලොකමිව රූපදස්සනකාමො’’ති, යථා දිබ්බචක්ඛුනා උද්ධං චෙ රූපං දට්ඨුකාමො, උද්ධං ආලොකං පසාරෙති, අධො චෙ, අධො, සමන්තතො චෙ රූපං දට්ඨුකාමො, සමන්තතො ආලොකං පසාරෙති, එවං සබ්බකසිණන්ති අත්ථො. එකස්සාති පථවීකසිණාදීසු එකෙකස්ස. අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථන්ති අඤ්ඤකසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං, අඤ්ඤස්ස වා කසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං. න හි අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණං තතො අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණභාවං උපගච්ඡති, එවම්පි නෙසං අඤ්ඤකසිණසම්භෙදාභාවො වෙදිතබ්බො. න අඤ්ඤං පථවීආදි. න හි උදකෙන ඨිතට්ඨානෙ සසම්භාරපථවී අත්ථි. අඤ්ඤකසිණසම්භෙදොති ආපොකසිණාදිනා සඞ්කරො . සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සෙසකසිණෙසු. එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසඵරණං පමාණස්ස අග්ගහණතො අප්පමාණං. තෙනෙව හි නෙසං කසිණසමඤ්ඤා. තථා හි ‘‘තඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ චෙතසා ඵරන්තොති භාවනාචිත්තෙන ආරම්මණං කරොන්තො. භාවනාචිත්තඤ්හි කසිණං පරිත්තං වා විපුලං වා සකලමෙව මනසි කරොති.

කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තං විඤ්ඤාණං ඵරණඅප්පමාණවසෙන ‘‘විඤ්ඤාණකසිණ’’න්ති වුත්තං. තථා හි තං ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. කසිණවසෙනාති උග්ඝාටිතකසිණවසෙන කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා. යත්තකඤ්හි ඨානං කසිණං පසාරිතං, තත්තකං ආකාසභාවනාවසෙන ආකාසං හොතීති. එවං යත්තකං ඨානං ආකාසං හුත්වා උපට්ඨිතං, තත්තකං ආකාසමෙව හුත්වා විඤ්ඤාණස්ස පවත්තනතො ආගමනවසෙන විඤ්ඤාණකසිණෙපි උද්ධංඅධොතිරියතා වුත්තාති ‘‘කසිණුග්ඝාටිමාකාසවසෙන තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා’’ති ආහ.

252. වුත්තොයෙව වම්මිකසුත්තෙ. නිස්සිතඤ්ච ඡවත්ථුනිස්සිතත්තා විපස්සනාඤාණස්ස. පටිබද්ධඤ්ච තෙන විනා අප්පවත්තනතො කායසඤ්ඤිතානං රූපධම්මානං ආරම්මණකරණතො ච. සුට්ඨු භාති ඔභාසතීති වා සුභො. කුරුවින්දජාතිආදිජාතිවිසෙසොපි මණි ආකරපාරිසුද්ධිමූලකො එවාති ආහ ‘‘සුපරිසුද්ධආකරසමුට්ඨිතො’’ති. දොසනීහරණවසෙන පරිකම්මනිප්ඵත්තීති ආහ ‘‘සුට්ඨු කතපරිකම්මො අපනීතපාසාණසක්ඛරො’’ති. ධොවනවෙධනාදීහීති චතූසු පාසාණෙසු ධොවනෙන චෙව කාළකාදිඅපහරණත්ථාය සුත්තෙන ආවුනනත්ථාය ච විජ්ඣනෙන. තාපසණ්හකරණාදීනං සඞ්ගහො ආදි-සද්දෙන. වණ්ණසම්පත්තින්ති සුත්තස්ස වණ්ණසම්පත්තිං.

මණි විය කරජකායො පච්චවෙක්ඛිතබ්බතො. ආවුතසුත්තං විය විපස්සනාඤාණං අනුපවිසිත්වා ඨිතත්තා. චක්ඛුමා පුරිසො විය විපස්සනාලාභී භික්ඛු සම්මදෙව තස්ස දස්සනතො. තදාරම්මණානන්ති රූපධම්මාරම්මණානං. ඵස්සපඤ්චමකචිත්තචෙතසිකග්ගහණෙන ගහිතධම්මාපි විපස්සනාචිත්තුප්පාදපරියාපන්නා එවාති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි තෙසං විපස්සනාඤාණගතිකත්තා ‘‘ආවුතසුත්තං විය විපස්සනාඤාණ’’න්ති වචනං අවිරොධිතං හොති.

ඤාණස්සාති පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස. යදි එවං ඤාණස්ස වසෙන වත්තබ්බං, න පුග්ගලස්සාති ආහ ‘‘තස්ස පනා’’තිආදි. මග්ගස්ස අනන්තරං, තස්මා ලොකියාභිඤ්ඤානං පරතො ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය පුරතො වත්තබ්බං විපස්සනාඤාණං. එවං සන්තෙපීති යදිපායං ඤාණානුපුබ්බට්ඨිති, එවං සන්තෙපි එතස්ස අන්තරා වාරො නත්ථීති පඤ්චසු ලොකියාභිඤ්ඤාසු කථිතාසු ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.64 ආදයො) විය ඡට්ඨාභිඤ්ඤා කථෙතබ්බාති එතස්ස අනභිඤ්ඤාලක්ඛණස්ස විපස්සනාඤාණස්ස තාසං අන්තරා වාරො න හොති, තස්මා තත්ථ අවසරාභාවතො ඉධෙව රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානානන්තරමෙව දස්සිතං විපස්සනාඤාණං. යස්මා චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන න කෙවලං තදෙව, අථ ඛො ඉදම්පි කාරණං විපස්සනාඤාණස්ස ඉධෙව දස්සනෙති ඉමමත්ථං දීපෙති. දිබ්බෙන චක්ඛුනා භෙරවරූපං පස්සතොති එත්ථ ඉද්ධිවිධඤාණෙන භෙරවං රූපං නිම්මිනිත්වා චක්ඛුනා පස්සතොති වත්තබ්බං, එවම්පි අභිඤ්ඤාලාභිනො අපරිඤ්ඤාණවත්ථුකස්ස භයසන්තාසො උප්පජ්ජති උච්චවාලිකවාසීමහානාගත්ථෙරස්ස විය. ඉධාපීති ඉමස්මිං විපස්සනාඤාණෙපි, න සතිපට්ඨානාදීසු එවාති අධිප්පායො.

253. මනොමයිද්ධියං චිණ්ණවසිතාය අභිඤ්ඤා වොසානපාරමිප්පත්තතා වෙදිතබ්බාති යොජනා. මනෙන නිබ්බත්තන්ති අභිඤ්ඤාමනෙන නිබ්බත්තිතං. තං සදිසභාවදස්සනත්ථමෙවාති සණ්ඨානතොපි වණ්ණතොපි අවයවවිසෙසතොපි සදිසභාවදස්සනත්ථමෙව. සජාතියං ඨිතො, න නාගිද්ධියා අඤ්ඤජාතිරූපො. සුපරිකම්මකතමත්තිකාදයො විය ඉද්ධිවිධඤාණං විකුබ්බනකිරියාය නිස්සයභාවතො.

255. අප්පකසිරෙනෙවාති අකිච්ඡෙනෙව.

256. මන්දො උත්තානසෙය්යකදාරකොපි ‘‘දහරො’’ති වුච්චතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘යුවා’’ති වුත්තං. යුවාපි කොචි අනිච්ඡනතො අමණ්ඩනසීලො හොතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘මණ්ඩනකජාතිකො’’ති වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘යුවාපී’’තිආදි. කාළතිලප්පමාණා බින්දවො කාළතිලකානි. නාතිකම්මාසතිලප්පමාණා බින්දවො තිලකානි. වඞ්කං නාම පියඞ්ගං. යොබ්බනපීළකාදයො මුඛදූසිපීළකා. මුඛගතො දොසො මුඛදොසො, ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං මුඛෙ අදොසස්සපි පාකටභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා . යථා වා මුඛෙ දොසො, එවං මුඛෙ අදොසොපි මුඛදොසො සරලොපෙන, මුඛදොසො ච මුඛදොසො ච මුඛදොසොති එකසෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි පරෙසං සොළසවිධං චිත්තං පාකටං හොතීති වචනං සමත්ථිතං හොති.

259. පටිපදාවසෙනාති යථාරහං සමථවිපස්සනාමග්ගපටිපදාවසෙන. අට්ඨසු කොට්ඨාසෙසූති සතිපට්ඨානාදීසු බොධිපක්ඛියධම්මකොට්ඨාසෙසු, විමොක්ඛකොට්ඨාසෙසු වාති ඉමෙසු අට්ඨසු කොට්ඨාසෙසු. සෙසෙසූති වුත්තාවසෙසෙසු අභිභායතනකොට්ඨාසාදීසු. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාසකුලුදායිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. සමණමුණ්ඩිකාපුත්තසුත්තවණ්ණනා

260. උග්ගහිතුන්ති සික්ඛිතුං. උග්ගාහෙතුන්ති සික්ඛාපෙතුං, පාඨතො අත්තනා යථාඋග්ගහිතමත්ථං තබ්බිභාවනත්ථාය උච්චාරණවසෙන පරෙසං ගාහෙතුන්ති අත්ථො. සමයන්ති දිට්ඨිං. සා හි සංයොජනභාවතො සමෙති සම්බන්ධා එති පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයොති වුච්චති. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සූරියස්ස උග්ගමනතො අත්ථඞ්ගමා අයං එත්තකො කාලො රත්තන්ධකාරවිධමනතො දිවා නාම, තස්ස පන මජ්ඣිමපහාරසඤ්ඤිතො කාලො සමුජ්ජලිතපභාතෙජදහනභාවෙන දිවා නාම. තෙනාහ ‘‘දිවසස්සපි දිවාභූතෙ’’ති. පටිසංහරිත්වාති නිවත්තෙත්වා. එවං චිත්තස්ස පටිසංහරණං නාම ගොචරක්ඛෙත්තෙ ඨපනන්ති ආහ ‘‘ඣානරතිසෙවනවසෙන එකීභාවං ගතො’’ති. එතෙන කායවිවෙකපුබ්බකං චිත්තවිවෙකමාහ. සීලාදිගුණවිසෙසයොගතො මනසා සම්භාවනීයා, තෙ පන යස්මා අත්තනො සීලාදිගුණෙහි විඤ්ඤූනං මනාපා හොන්ති (කිලෙසඅනිග්ගහස්ස පඤ්චපසාදායත්තත්තා,) තස්මා ආහ ‘‘මනවඩ්ඪනකාන’’න්තිආදි. තත්ථ උන්නමතීති උදග්ගං හොති. වඩ්ඪතීති සද්ධාවසෙන වඩ්ඪති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අනුස්සරණම්පහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහූපකාරං වදාමී’’ති (ඉතිවු. 104; සං. නි. 5.184).

261. පඤ්ඤපෙමීති පජානනභාවෙන ඤාපෙමි තථා වවත්ථපෙමි. තෙනාහ ‘‘දස්සෙමි ඨපෙමී’’ති. පරිපුණ්ණකුසලන්ති සබ්බසො පුණ්ණකුසලධම්මං, උත්තමකුසලන්ති උත්තමභාවං සෙට්ඨභාවං පත්තකුසලධම්මං. අයොජ්ඣන්ති වාදයුද්ධෙන අයොධනීයං, වාදයුද්ධං හොතු, තෙන පරාජයො න හොතීති දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘වාදයුද්ධෙනා’’තිආදි. සංවරප්පහානන්ති පඤ්චසු සංවරෙසු යෙන කෙනචි සංවරෙන සංවරලක්ඛණං පහානං. පටිසෙවනප්පහානං වාති වා-සද්දෙන පරිවජ්ජනප්පහානාදිං සඞ්ගණ්හාති. සෙසපදෙසූති ‘‘න භාසතී’’තිආදීසු පදෙසු. එසෙව නයොති ඉමිනා ‘‘අභාසනමත්තමෙව වදතී’’ති එවමාදිං අතිදිසති.

නාභිනන්දීති න සම්පටිච්ඡි. සාසනෙ තිණ්ණං දුච්චරිතානං මිච්ඡාජීවස්ස විවජ්ජනං වණ්ණීයති, අයඤ්ච එවං කථෙති, තස්මා සාසනස්ස අනුලොමං විය වදති, වදන්තො ච සම්මාසම්බුද්ධෙ ධම්මෙ චස්ස අප්පසාදං න දස්සෙති, තස්මා පසන්නකාරම්පි වදතීති මඤ්ඤමානො තස්ස වාදං න පටිසෙධෙති.

262. යථාතස්ස වචනං, එවං සන්තෙති යථා තස්ස පරිබ්බාජකස්ස වචනං, එවං සමණභාවෙ සන්තෙ ලබ්භමානෙ. මයං පන එවං න වදාමාති එතෙන සමණභාවො නාම එවං න හොතීති දස්සෙති. යො හි ධම්මො යාදිසො, තථෙව තං බුද්ධා දීපෙන්ති. විසෙසඤාණං න හොතීති කායවිසෙසවිසයඤාණං තස්ස තදා නත්ථි, යතො පරකායෙ උපක්කමං කරෙය්යාති දස්සෙති, තස්ස පන තත්ථ විසෙසඤාණම්පි නත්ථෙවාති. යස්මා කායපටිබද්ධං කායකම්මං, තස්මා තං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර ඵන්දිතමත්තා’’ති. කිලෙසසහගතචිත්තෙනෙවාති දුක්ඛසම්ඵස්සස්ස අසහනනිමිත්තෙන දොමනස්සසහගතචිත්තෙනෙව. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො. ජිඝච්ඡාපිපාසදුක්ඛස්ස අසහනනිමිත්තෙන දොමනස්සෙනෙව. විකූජිතමත්තාති එත්ථ විරූපං කූජිතං විකූජිතං පුබ්බෙනිවාසසන්නිස්සයං උපයං, තං පනෙත්ථ රොදනහසනසමුට්ඨාපකචිත්තසහගතන්ති දොසසහගතං ලොභසහගතඤ්චාති දට්ඨබ්බං. චිත්තන්ති කුසලචිත්තං. අකුසලචිත්තං පන අතීතාරම්මණං පවත්තතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථි. සරිත්වාති යාව න සතිසණ්ඨාපනා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තාව සුපිනන්තෙ අනුභූතං විය දුක්ඛං සරිත්වා රොදන්ති. හසන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. අයඤ්ච නයො යෙ ලද්ධසුඛාරම්මණා හුත්වා ගහිතපටිසන්ධිකා මාතුකුච්ඡිතොපි සුඛෙනෙව නික්ඛමන්ති, තෙසං වසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො. පායන්තියාති අත්තනො ජනපදදෙසරූපෙන පායන්තියා. අයම්පීති ආජීවොපි මාතු අඤ්ඤවිහිතකාලෙ ච ලොකස්සාදවසෙන කිලෙසසහගතචිත්තෙනෙව හොති.

263. සමධිගය්හාති සම්මා අධිගතභාවෙන ගහෙත්වා අභිභවිත්වා විසෙසෙත්වා විසිට්ඨො හුත්වා. ඛීණාසවං සන්ධායාති බ්යතිරෙකවසෙන ඛීණාසවං සන්ධාය. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ඛීණාසවම්පි සොතාපන්නකුසලං පඤ්ඤපෙති සෙක්ඛභූමියං ඨිතත්තා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

තීණි පදානි නිස්සායාති න කායෙන පාපකං කම්මං කරොති, න පාපකං වාචං භාසති, න පාපකං ආජීවං ආජීවතීති ඉමානි තීණි පදානි නිස්සාය කුසලසීලමූලකා ච අකුසලසීලමූලකා චාති ද්වෙ පඨමචතුක්කා ඨපිතා. එකං පදං නිස්සායාති න පාපකං සඞ්කප්පං සඞ්කප්පෙතීති ඉමං එකපදං නිස්සාය කුසලසඞ්කප්පමූලකා අකුසලසඞ්කප්පමූලකා චාති ඉමෙ ද්වෙ පච්ඡිමචතුක්කා ඨපිතා.

264. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතචිත්තද්වයම්පි වට්ටති බලවතා මොහෙන සමන්නාගතත්තා. තථා හි තානි ‘‘මොමූහචිත්තානී’’ති වුච්චන්ති.

කුහින්ති කිංනිමිත්තං. කතරංඨානං පාපුණිත්වාති කිං කාරණං ආගම්ම. එත්ථෙතෙති එත්ථාති කායවචීමනොසුචරිතභාවනාසාජීවනිප්ඵත්තියං . සා පන හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපත්තිඵලෙන දීපෙතබ්බාති ආහ ‘‘සොතාපත්තිඵලෙ භුම්ම’’න්ති. යස්මා ආජීවට්ඨමකං අවසිට්ඨඤ්ච සීලං පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස ච පාරිසුද්ධිපාතිමොක්ඛාධිගමෙන සොතාපත්තිඵලප්පත්තියා සිද්ධො හොතීති ආහ – ‘‘පාතිමොක්ඛ…පෙ… නිරුජ්ඣතී’’ති. ‘‘සුඛසීලො දුක්ඛසීලො’’තිආදීසු විය පකතිඅත්ථසීලසද්දං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘අකුසලසීල’’න්තිආදි.

265. කාමාවචරකුසලචිත්තමෙව වුත්තං සම්පත්තසමාදානවිරතිපුබ්බකස්ස සීලස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ – ‘‘එතෙන හි කුසලසීලං සමුට්ඨාතී’’ති.

සීලවාති එත්ථ වා-සද්දො පාසංසත්ථොව වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘සීලසම්පන්නො හොතී’’ති. යො සීලමත්තෙ පතිට්ඨිතො, න සමාධිපඤ්ඤාසු, සො සීලමයධම්මපූරිතතාය සීලමයො. තෙනාහ ‘‘අලමෙත්තාවතා’’තිආදි. යත්ථාති යස්සං චෙතොවිමුත්තියං පඤ්ඤාවිමුත්තියඤ්ච. තදුභයඤ්ච යස්මා අරහත්තඵලෙ සඞ්ගහිතං, තස්මා වුත්තං ‘‘අරහත්තඵලෙ භුම්ම’’න්ති. අසෙසං නිරුජ්ඣති සුඛවිපාකභාවස්ස සබ්බසො පටිප්පස්සම්භනතො.

266. කාමපටිසංයුත්තා සඤ්ඤා කාමසඤ්ඤා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඉතරා ද්වෙති බ්යාපාදවිහිංසාසඤ්ඤා.

අනාගාමිඵලපඨමජ්ඣානන්ති අනාගාමිඵලසහගතං පඨමජ්ඣානං. එත්ථාති යථාවුත්තෙ පඨමජ්ඣානෙ. එත්ථ ච උජුවිපච්චනීකෙන පටිපක්ඛප්පහානං සාතිසයන්ති පඨමජ්ඣානග්ගහණං. තෙනාහ ‘‘අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තී’’ති. නෙක්ඛම්මසඤ්ඤානං කාමාවචරචිත්තසහගතතා තස්ස සීලස්ස සමුට්ඨානතා ච සම්පයුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

267. කුසලසඞ්කප්පනිරොධදුතියජ්ඣානිකඅරහත්තඵලඅකුසලසඞ්කප්පනිරොධ- පඨමජ්ඣානිකඅනාගාමිඵලග්ගහණෙන සමණො දස්සිතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සමණමුණ්ඩිකාපුත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. චූළසකුලුදායිසුත්තවණ්ණනා

271. පඤ්හොති ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො, තදෙව ධම්මදෙසනාය නිමිත්තභාවතො කාරණං. උපට්ඨාතූති ඤාණස්ස ගොචරභාවං උපගච්ඡතු. යෙන කාරණෙනාති යෙන තුය්හං උපට්ඨිතෙන කාරණෙන ධම්මදෙසනා උපට්ඨහෙය්ය, තං පන පරිබ්බාජකස්ස අජ්ඣාසයවසෙන තථා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘එතෙන හි…පෙ… දීපෙතී’’ති. එකඞ්ගණානීති පිධානාභාවෙන එකඞ්ගණසදිසානි. තෙනාහ ‘‘පාකටානී’’ති.

ජානන්තොති අත්තනො තථාභාවං සයං ජානන්තො. සක්කච්චං සුස්සූසතීති ‘‘තථාභූතංයෙව මං තථා අවොචා’’ති සාදරං සුස්සූසති. තස්මාති දිබ්බචක්ඛුලාභිනො අනාගතංසඤාණලාභතො. එවමාහාති ‘‘යො ඛො, උදායි, දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’ති ආරභිත්වා ‘‘සො වා මං අපරන්තං ආරබ්භ පඤ්හං පුච්ඡෙය්යා’’ති එවං අවොච.

ඉතරන්ති අවසිට්ඨං ඉමස්මිං ඨානෙ වත්තබ්බං. වුත්තනයමෙවාති ‘‘යො හි ලාභී’’තිආදිනා වුත්තනයමෙව. අතීතෙති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස විසයභූතෙ අත්ථෙ. අනාගතෙති අනාගතංසඤාණස්ස විසයභූතෙ අනාගතෙ අත්ථෙ.

පංසුපදෙසෙ නිබ්බත්තනතො පංසුසමොකිණ්ණසරීරතාය පංසුපිසාචකං. එකං මූලං ගහෙත්වාති දීඝසො හෙට්ඨිමන්තෙන චතුරඞ්ගුලං, උපරිමන්තෙන විදත්ථිකං රුක්ඛගච්ඡලතාදීසු යස්ස කස්සචි එකං මූලං ගහෙත්වා අඤ්ඤජාතිකානං අදිස්සමානකායො හොති. අයං කිර නෙසං ජාතිසිද්ධා ධම්මතා. තත්රාති තස්ස මූලවසෙන අදිස්සමානකතාය. න දිස්සති ඤාණෙන න පස්සති.

272. න ච අත්ථං දීපෙය්යාති අධිප්පෙතමත්ථං සා වාචා සරූපතො න ච දීපෙය්ය, කෙවලං වාචාමත්තමෙවාති අධිප්පායො. පටිහරිතබ්බට්ඨෙන පරසන්තානෙ නෙතබ්බට්ඨෙන පටිහාරිය-සද්දද්වාරෙන විඤ්ඤාතබ්බො භාවත්ථො, සොව පාටිහීරකො නිරුත්තිනයෙන, නත්ථි එතස්ස පාටිහීරකන්ති අප්පාටිහීරකතං, ත-සද්දෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා තථා වුත්තං, අනිය්යානං. තෙනාහ ‘‘නිරත්ථකං සම්පජ්ජතී’’ති. සුභකිණ්හදෙවලොකෙ ඛන්ධා විය ජොතෙතීති ඉමිනා – ‘‘දිබ්බො රූපී මනොමයො සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගී අහීනින්ද්රියො අත්තා’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

273. සඋපසග්ගපදස්ස අත්ථො උපසග්ගෙන විනාපි විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘විද්ධෙති උබ්බිද්ධෙ’’ති. සා චස්ස උබ්බිද්ධතා උපක්කිලෙසවිගමෙන සුචිභාවෙන උපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූතෙ’’ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බති ජොතෙතීති දෙවො, ආකාසො. ‘‘අඩ්ඪරත්තසමයෙ’’ති වත්තබ්බෙ භුම්මත්ථෙ විහිතවචනානං අච්චන්තසංයොගාභාවා උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං. පුණ්ණමාසියඤ්හි ගගනමජ්ඣස්ස පුරතො වා පච්ඡතො වා අන්තෙ ඨිතෙ අඩ්ඪරත්තෙ සමයො භින්නො නාම හොති, මජ්ඣෙ එව පන ඨිතො අභින්නො නාම. තෙනාහ ‘‘අභින්නෙ අඩ්ඪරත්තසමයෙ’’ති.

යෙ අනුභොන්තීති යෙ දෙවා චන්දිමසූරියානං ආභා අනුභොන්ති විනිභුඤ්ජන්ති වළඤ්ජන්ති ච තෙහි දෙවෙහි බහූ චෙව බහුතරා ච චන්දිමසූරියානං ආභා අනනුභොන්තො. තෙනාහ – ‘‘අත්තනො සරීරොභාසෙනෙව ආලොකං ඵරිත්වා විහරන්තී’’ති.

274. පුච්ඡාමූළ්හො පන ජාතො ‘‘අයං පරමො වණ්ණො’’ති ගහිතපදස්ස විධමනෙන. අචෙලකපාළින්ති ‘‘අචෙලකො හොති මුත්තාචාරො’’තිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 1.394) අචෙලකපටිපත්තිදීපකගන්ථං, ගන්ථසීසෙනෙව තෙන පකාසිතවාදානි වදති. සුරාමෙරයපානමනුයුත්තපුග්ගලස්ස සුරාපානතො විරති තස්ස කායං චිත්තඤ්ච තාපෙන්තී සංවත්තතීති සුරාපානවිරති (තපො, සොයෙව ගුණො. තෙනාහ ‘‘සුරාපානවිරතීති අත්ථො’’ති).

275. එකන්තං අච්චන්තමෙව සුඛං අස්සාති එකන්තසුඛං. පඤ්චසු ධම්මෙසූති ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතී’’තිආදීසු පඤ්චසු සීලාචාරධම්මෙසු. න ජානිංසූති සම්මොසෙන අනුපට්ඨහන්ති තදත්ථං න බුජ්ඣන්ති. බුද්ධුප්පාදෙන කිර විහතතෙජානි මහානුභාවානි මන්තපදානි විය බාහිරකානං යොගාවචරගන්ථෙන සද්ධිං යොගාවචරපටිපදා නස්සති. උග්ගණ්හිංසූති ‘‘පඤ්ච පුබ්බභාගධම්මෙ’’තිආදිවචනමත්තං උග්ගණ්හිංසු. තතියජ්ඣානතොති කාරණොපචාරෙන ඵලං වදති, ඵලභූතතො තතියජ්ඣානතො.

276. එකන්තසුඛස්ස ලොකස්ස පටිලාභෙන පත්තියා තත්ථ නිබ්බත්ති පටිලාභසච්ඡිකිරියා. එකන්තසුඛෙ ලොකෙ අනභිනිබ්බත්තිත්වා එව ඉද්ධියා තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස සත්තලොකස්ස භාජනලොකස්ස ච පච්චක්ඛතො දස්සනං පච්චක්ඛසච්ඡිකිරියා. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි.

277. උදඤ්චනිකොති උදඤ්චනො. විඤ්ඣුපබ්බතපස්සෙ ගාමානං අනිවිට්ඨත්තා තිංසයොජනමත්තං ඨානං අටවී නාම, තත්ථ සෙනාසනං, තස්මිං අටවිසෙනාසනෙ පධානකම්මිකානං භික්ඛූනං බහූනං තත්ථ නිවාසෙන එකං පධානඝරං අහොසි.

චූළසකුලුදායිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. වෙඛනසසුත්තවණ්ණනා

280. සහ වත්ථුකාමෙන කිලෙසකාමො ගරු ගරුකාතබ්බො එතස්සාති කාමගරු. තෙස්වෙව කාමෙසු නින්නපොණපබ්භාරජ්ඣාසයොති කාමාධිමුත්තො. පබ්බජ්ජාපඨමජ්ඣානාදිකං නෙක්ඛම්මං ගරු ගරුකාතබ්බං එතස්සාති නෙක්ඛම්මගරු. තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරජ්ඣාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො ස්වායමත්ථො යථා එකච්චෙ ගහට්ඨෙ ලබ්භති, එවං එකච්චෙ අනගාරෙපීති ආහ ‘‘පබ්බජිතොපී’’තිආදි. අයං පන වෙඛනසො පරිබ්බාජකො. සො හි වෙඛනසතාපසපබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා වෙඛනසෙන ඉමිනා දිට්ඨිමාදාය සමාදියිත්වා ඨිතත්තා ‘‘වෙඛනසො’’ති වුච්චති. යථා ලොකො සයං එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තොපි සමානො පච්චක්ඛතො අනුභවියමානං සාලාකිකං අග්ගිසන්තාපං විය අනාදිකාලානුගතසම්මාකවචරසන්තාපං ආදිත්තතාය න සල්ලක්ඛෙති, සම්මාසම්බුද්ධෙන පන මහාකරුණාසමුස්සාහිතමානසෙන ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්ත’’න්ති ආදිත්තපරියායෙ (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) දෙසියමානෙ සල්ලක්ඛෙති, එවං අයම්පි අනාදිකාලපරිභාවිතං අත්තඅජ්ඣාසයෙ අවට්ඨිතං කාමාධිමුත්තං සරසෙන අනුපධාරෙන්තො සත්ථාරා – ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමෙ, කච්චාන, කාමගුණා’’තිආදිනා කාමගුණෙසු කාමසුඛෙ භාසියමානෙ ‘‘කාමාධිමුත්තං වත පබ්බජිතස්ස චිත්ත’’න්ති උපධාරෙස්සතීති ආහ – ‘‘ඉමාය කථාය කථියමානාය අත්තනො කාමාධිමුත්තතං සල්ලක්ඛෙස්සතී’’ති. කාමග්ගසුඛන්ති කාමෙතබ්බවත්ථූහි අග්ගභූතං සුඛං. සබ්බෙ හි තෙභූමකධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා, තෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනසුඛතො නිබ්බානසුඛමෙව අග්ගභූතං සුඛං. යථාහ – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) – ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ම. නි. 2.215, 217; ධ. ප. 203) ච. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බානං අධිප්පෙත’’න්ති.

281. පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභිනො පුබ්බන්තං ආරබ්භ වුච්චමානකථා අනුච්ඡවිකා තදත්ථස්ස පච්චක්ඛභාවතො, තදභාවතො වෙඛනසස්ස අනනුච්ඡවිකාති ආහ ‘‘යස්මා…පෙ… නත්ථී’’ති. අනාගතකථාය…පෙ… නත්ථීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආරක්ඛත්ථායාති දෙවතාහි මන්තපදෙහි සහ ඨිතා තත්ථ ආරක්ඛත්ථාය. අවිජ්ජායාති ඉදං ලක්ඛණවචනං, තංමූලකත්තා වා සබ්බකිලෙසධම්මානං අවිජ්ජාව ගහිතා. ජානනං පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණඤාණෙන. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

වෙඛනසසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච පරිබ්බාජකවග්ගවණ්ණනා.