📜
5. බ්රාහ්මණවග්ගො
1. බ්රහ්මායුසුත්තවණ්ණනා
383. ‘‘මහාසත්තො ¶ ¶ මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’තිආදීසු (මහාව. 38) උළාරතා විසයො, ‘‘මහාජනකායො සන්නිපතී’’තිආදීසු සම්බහුලභාවවිසයො, ඉධ පන තදුභයම්පිස්ස අත්ථොති ‘‘මහතාති ගුණමහත්තෙනපි මහතා’’තිආදි වුත්තං. අප්පිච්ඡතාදීති ආදි-සද්දෙන සන්තුට්ඨිසල්ලෙඛපවිවෙකඅසංසග්ගවීරියාරම්භාදීනං සඞ්ගහො. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතසඞ්ඛාතෙනාති එත්ථ ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො’’ (සං. නි. 2.41; 3.998, 1004) – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදිවචනතො දිට්ඨිසීලානං නියතසභාවත්තා සොතාපන්නාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතා, පගෙව සකදාගාමිආදයො. ‘‘තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.11; පරි. 274) තථාරූපෙහි සීලෙහි සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) වචනතො පුථුජ්ජනානම්පි දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවො ලබ්භතියෙව.
ඔට්ඨපහතකරණවසෙන අත්ථවිභාගවසෙන. සනිඝණ්ඩුකෙටුභානන්ති එත්ථ නිඝණ්ඩූති වචනීයවාචකභාවෙන අත්ථං සද්දඤ්ච ඛණ්ඩති විභජ්ජ දස්සෙතීති නිඛණ්ඩු. සො එව ඉධ ඛ-කාරස්ස ඝ-කාරං කත්වා ‘‘නිඝණ්ඩූ’’ති වුත්තො. කිටති ගමෙති කිරියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසපරියාදානතො ගමෙන්තො පූරෙතීති කෙටුභං. වෙවචනප්පකාසකන්ති පරියායසද්දදීපකං, එකෙකස්ස අත්ථස්ස අනෙකපරියායවචනවිභාවකන්ති අත්ථො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අනෙකෙසම්පි අත්ථානං එකසද්දවචනීයතාවිභාවනවසෙනපි තස්ස ගන්ථස්ස පවත්තත්තා. වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, සො පන වණ්ණපදසම්බන්ධපදත්ථවිභාගතො බහුවිකප්පොති ආහ ‘‘කිරියාකප්පවිකප්පො’’ති. ඉදඤ්ච මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සො හි ¶ සතසහස්සපරිමාණො නලචරියාදිපකරණං. ඨානකරණාදිවිභාගතො ¶ නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙහීති අක්ඛරප්පභෙදා, සික්ඛානිරුත්තියො. එතෙසන්ති වෙදානං. තෙ එව වෙදෙ පදසො කායතීති පදකො. තං තං සද්දං තදත්ථඤ්ච බ්යාකරොති බ්යාචික්ඛති එතෙනාති බ්යාකරණං, සද්දසත්ථං. ආයතිං හිතං තෙන ලොකො න යතති න ඊහතීති ලොකායතං. තඤ්හි ගන්ථං නිස්සාය සත්තා පුඤ්ඤකිරියාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙන්ති. වයතීති වයො, න වයො අවයො, න අවයො අනවයො, ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු කත්ථචි අපරිකිලන්තො අවිත්ථායන්තො තෙ ගන්ථෙ සන්ධාරෙති පූරෙතීති අත්ථො. ද්වෙ පටිසෙධා පකතිං ගමෙන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘අවයො න හොතී’’ති වත්වා තත්ථ අවයං දස්සෙතුං ‘‘අවයො…පෙ… න සක්කොතී’’ති වුත්තං.
384. ගරූති භාරියං අත්තානං තතො මොචෙත්වා ගමනං දුක්කරං හොති. අනත්ථොපි උප්පජ්ජති නින්දාබ්යාරොසඋපාරම්භාදි. අබ්භුග්ගතොති එත්ථ අභිසද්දයොගෙන ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං.
ලක්ඛණානීති ලක්ඛණදීපනානි මන්තපදානි. අන්තරධායන්තීති න කෙවලං ලක්ඛණමන්තානියෙව, අඤ්ඤානිපි බ්රාහ්මණානං ඤාණබලාභාවෙන අනුක්කමෙන අන්තරධායන්ති. තථා හි වදන්ති ‘‘එකසතං අද්ධරියං දිපඤ්ඤාසමත්තතො සාමා’’තිආදි. පණිධිමහතො සමාදානමහතොතිආදිනා පච්චෙකං මහ-සද්දො යොජෙතබ්බො. පණිධිමහන්තතාදි චස්ස බුද්ධවංසචරියාපිටකවණ්ණනාදිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. නිට්ඨාති නිප්ඵත්තියො. ජාතිසාමඤ්ඤතොති ලක්ඛණජාතියා ලක්ඛණභාවෙන සමානභාවතො. යථා හි බුද්ධානං ලක්ඛණානි සුවිසුද්ධානි සුපරිබ්යත්තානි පරිපුණ්ණානි ච හොන්ති, න එවං චක්කවත්තීනං. තෙනාහ ‘‘න තෙහෙව බුද්ධො හොතී’’ති.
අභිරූපතා දීඝායුකතා, අප්පාතඞ්කතා බ්රාහ්මණාදීනං පියමනාපතාති චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි. දානං පියවචනං අත්ථචරියා සමානත්තතාති ඉමෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි. රඤ්ජනතොති පීතිජනනතො. චක්කං චක්කරතනං වත්තෙති පවත්තෙතීති චක්කවත්තී, සම්පත්තිචක්කෙහි සයං වත්තෙති, තෙහි ච පරං සත්තනිකායං වත්තෙති පවත්තෙතීති චක්කවත්තී, පරහිතාවහො ඉරියාපථචක්කානං වත්තො වත්තනං එතස්ස අත්ථීති චක්කවත්තී, අප්පටිහතං වා ¶ ආණාසඞ්ඛාතං චක්කං වත්තෙතීති චක්කවතී, අප්පටිහතං වා ආණාසඞ්ඛාතං චක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී, ඛත්තියමණ්ඩලාදිසඤ්ඤිතං චක්කං සමූහං අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති චක්කවත්තී. ධම්මං චරතීති ධම්මිකො. ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මො රඤ්ජනත්ථෙන රාජාති ධම්මරාජා. කොපාදීති ආදි-සද්දෙන කාමලොභමානමදාදිකෙ ¶ සඞ්ගණ්හාති. විජිතාවීති විජිතවා. කෙනචි අකම්පියට්ඨෙන ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. දළ්හභත්තිභාවතො වා ජනපදො ථාවරියං පත්තො එත්ථාති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. චිත්තීකතභාවාදිනාපි (ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50) චක්කස්ස රතනට්ඨො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි. රතිනිමිත්තතාය වා චිත්තීකතාදිභාවස්ස රතිජනනට්ඨෙන එකසඞ්ගහතාය විසුං අග්ගහණං.
ඉමෙහි පන රතනෙහි රාජා චක්කවත්තී යං යමත්ථං පච්චනුභොති, තං තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං. අජිතං ජිනාති මහෙසක්ඛතාසංවත්තනියකම්මනිස්සන්දභාවතො. විජිතෙ යථාසුඛං අනුවිචරති හත්ථිරතනං අස්සරතනඤ්ච අභිරුහිත්වා තෙසං ආනුභාවෙන අන්තොපාතරාසෙයෙව සකලං පථවිං අනුසංයායිත්වා රාජධානියං පච්චාගමනතො. පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති තෙන තත්ථ තත්ථ කත්තබ්බකිච්චස්ස සංවිධානතො. සෙසෙහීති මණිරතනඉත්ථිරතනගහපතිරතනෙහි. තත්ථ මණිරතනෙන යොජනප්පමාණෙ දෙසෙ අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකදස්සනාදිනා සුඛමනුභවති, ඉත්ථිරතනෙන අතික්කන්තමානුසරූපසම්පත්තිදස්සනාදිවසෙන, ගහපතිරතනෙන ඉච්ඡිතිච්ඡිතමණිකනකරජතාදිධනප්පටිලාභවසෙන. උස්සාහසත්තියොගො යෙන කෙනචි අප්පටිහතාණාචක්කභාවසිද්ධිතො. හත්ථිඅස්සරතනාදීනං මහානුභාවත්තා කොසසම්පත්තියාපි පභාවසම්පත්තිසිද්ධිතො ‘‘හත්ථි…පෙ… යොගො’’ති වුත්තං. කොසො හි නාම සති උස්සාහසම්පත්තියං (උග්ගතෙජස්ස සුකුමාරපරක්කමස්ස පසන්නමුඛස්ස සම්මුඛෙ පාපුණාති). පච්ඡිමෙනාති පරිණායකරතනෙන. තඤ්හි සබ්බරාජකිච්චෙසු කුසලං අවිරජ්ඣනපයොගං. තෙනාහ ‘‘මන්තසත්තියොගො’’ති. තිවිධසත්තියොගඵලං පරිපුණ්ණං හොතීති සම්බන්ධො. සෙසෙහීති සෙසෙහි පඤ්චහි රතනෙහි. අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති අදොසසඞ්ඛාතෙන කුසලමූලෙන සහජාතාදිපච්චයවසෙන උප්පාදිතකම්මස්ස ¶ ආනුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති සොම්මතරරතනජාතිකත්තා. මජ්ඣිමානි මණිඉත්ථිගහපතිරතනානි. අලොභ…පෙ… කම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති උළාරධනස්ස උළාරධනපටිලාභකාරණස්ස ච පරිච්චාගසම්පදාහෙතුකත්තා. පච්ඡිමන්ති පරිණායකරතනං. තඤ්හි අමොහ…පෙ… කම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජති මහාපඤ්ඤෙනෙව චක්කවත්තිරාජකිච්චස්ස පරිණෙතබ්බත්තා.
සරණතො පටිපක්ඛවිධමනතො සූරා. තෙනාහ ‘‘අභීරුකජාතිකා’’ති. අසුරෙ විජිනිත්වා ඨිතත්තා වීරො, සක්කො දෙවානමින්දො, තස්ස අඞ්ගං දෙවපුත්තො සෙනඞ්ගභාවතොති වුත්තං ‘‘වීරඞ්ගරූපාති දෙවපුත්තසදිසකායා’’ති. සභාවොති සභාවභූතො අත්ථො. වීරකාරණන්ති වීරභාවකාරණං. වීරියමයසරීරා වියාති සවිග්ගහවීරියසදිසා සවිග්ගහඤ්චෙ වීරියං සියා, තංසදිසාති අත්ථො. ¶ නනු රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිසෙනා නාම නත්ථි, යමස්ස පුත්තා පමද්දෙය්යුං, අථ කස්මා ‘‘පරසෙනපමද්දනා’’ති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. තෙන පරසෙනා හොතු වා මා වා, තෙ පන එවං මහානුභාවාති දස්සෙති. ධම්මෙනාති කතූපචිතෙන අත්තනො පුඤ්ඤධම්මෙන. තෙන හි සඤ්චොදිතා පථවියං සබ්බරාජානො පච්චුග්ගන්ත්වා ‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජා’’තිආදිං වත්වා අත්තනො රජ්ජං රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස නිය්යාදෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සො ඉමං…පෙ… අජ්ඣාවසතී’’ති. අට්ඨකථායං පන තස්ස යථාවුත්තධම්මස්ස චිරතරං විපච්චිතුං පච්චයභූතං චක්කවත්තිවත්තසමුදාගතං පයොගසම්පත්තිසඞ්ඛාතං ධම්මං දස්සෙතුං ‘‘පාණො න හන්තබ්බොතිආදිනා පඤ්චසීලධම්මෙනා’’ති වුත්තං. එවඤ්හි ‘‘අදණ්ඩෙන අසත්ථෙනා’’ති ඉදං වචනං සුට්ඨුතරං සමත්ථිතං හොති, යස්මා රාගාදයො පාපධම්මා උප්පජ්ජමානා සත්තසන්තානං ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨන්ති, කුසලපවත්තිං නිවාරෙන්ති, තස්මා තෙ ‘‘ඡදනා, ඡදා’’ති ච වුත්තා.
විවට්ටෙත්වා පරිවත්තෙත්වා. පූජාරහතා වුත්තා ‘‘අරහතීති අරහ’’න්ති. තස්සාති පූජාරහතාය. යස්මා සම්මාසම්බුද්ධො, තස්මා අරහන්ති. බුද්ධත්තහෙතුභූතා විවට්ටච්ඡදතා වුත්තා සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානපුබ්බකත්තා බුද්ධභාවසිද්ධියා. අරහං වට්ටාභාවෙනාති ඵලෙන හෙතුඅනුමානදස්සනං. සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනාති හෙතුනා ඵලානුමානදස්සනං. හෙතුද්වයං වුත්තං ‘‘විවට්ටො විච්ඡදො චා’’ති. දුතියවෙසාරජ්ජෙනාති ‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150) ආගතෙන වෙසාරජ්ජෙන. පුරිමසිද්ධීති ¶ පුරිමස්ස පදස්ස අත්ථසිද්ධි. පඨමෙනාති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150) ආගතෙන වෙසාරජ්ජෙන. දුතියසිද්ධීති බුද්ධත්තසිද්ධි. තතියචතුත්ථෙහීති ‘‘යෙ ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150), ‘‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.150) ච ආගතෙහි තතියචතුත්ථෙහි වෙසාරජ්ජෙහි. තතියසිද්ධීති විවට්ටච්ඡදනතා සිද්ධි. යාථාවතො අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මාපදෙසෙන හි සත්ථු විවට්ටච්ඡදභාවො ලොකෙ පාකටො අහොසි. පුරිමං ධම්මචක්ඛුන්ති පුරිමපදං භගවතො ධම්මචක්ඛුං සාධෙති කිලෙසාරීනං සංසාරචක්කස්ස ච අරානං හතභාවදීපනතො. දුතියං පදං බුද්ධචක්ඛුං සාධෙති සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව තං සම්භවතො. තතියං පදං සමන්තචක්ඛුං සාධෙති සවාසනසබ්බකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති හි වත්වා ‘‘විවට්ටච්ඡදො’’ති වචනං බුද්ධභාවාවහමෙව සබ්බකිලෙසප්පහානං විභාවෙතීති. සූරභාවන්ති ලක්ඛණවිභාවනෙන විසදඤාණතං.
385. ගවෙසීති (දී. නි. ටී. 1.287) ඤාණෙන පරියෙසනං අකාසි. සමානයීති ඤාණෙන සඞ්කලෙන්තො සමානං ආනයි සමාහරි. න සක්කොති සංකුචිතෙ ඉරියාපථෙ යෙභුය්යෙන ¶ තෙසං දුබ්බිභාවනතො. කඞ්ඛතීති පදස්ස ආකඞ්ඛතීති අයමත්ථොති ආහ – ‘‘අහො වත පස්සෙය්යන්ති පත්ථනං උප්පාදෙතී’’ති. කිච්ඡතීති කිලමති. ‘‘කඞ්ඛතී’’ති පදස්ස පුබ්බෙ ආසීසනත්ථතං වත්වා ඉදානි තස්ස සංසයත්ථත්තමෙව විකප්පන්තරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘කඞ්ඛාය වා දුබ්බලා විමති වුත්තා’’තිආදි වුත්තං. තීහි ධම්මෙහි තිප්පකාරෙහි සංසයධම්මෙහි. කාලුස්සියභාවොති අප්පසන්නතාය හෙතුභූතො ආවිලභාවො. යස්මා භගවතො කොසොහිතං සබ්බබුද්ධාවෙණිකං වත්ථගුය්හං සුවිසුද්ධකඤ්චනමණ්ඩලසන්නිකාසං අත්තනො සණ්ඨානසන්නිවෙසසුන්දරතාය ආජානෙය්යගන්ධහත්ථිනො වරඞ්ගචාරුභාවං විකසමානතපනියාරවින්දසමුජ්ජලකෙසරාවත්තවිලාසං සඤ්ඣාපභානුරඤ්ජිතජලවනන්තරාභිලක්ඛිත-සම්පුණ්ණචන්දමණ්ඩලසොභඤ්ච අත්තනො සිරියා අභිභුය්ය විරාජති, යං බාහිරබ්භන්තරමලෙහි අනුපක්කිලිට්ඨතාය චිරකාලං සුපරිචිතබ්රහ්මචරියාධිකාරතාය සුසණ්ඨිතසණ්ඨානසම්පත්තියා ච කොපීනම්පි සන්තං අකොපීනමෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. පහූතභාවන්ති ¶ පුථුලභාවං. එත්ථෙව හි තස්ස සංසයො, තනුමුදුසුකුමාරතාදීසු පනස්ස ගුණෙසු තස්ස විචාරණා එව නාහොසි.
හිරිකරණොකාසන්ති හිරියිතබ්බට්ඨානං. ඡායන්ති පටිබිම්බං. කීදිසන්ති ආහ ‘‘ඉද්ධියා’’තිආදි. ඡායාරූපන්ති භගවතො පටිබිම්බරූපං. තඤ්ච ඛො බුද්ධසන්තානතො විනිමුත්තං රූපකමත්තං භගවතො සරීරවණ්ණසණ්ඨානාවයවං ඉද්ධිමයං බිම්බකමත්තං, තං පන දස්සෙන්තො භගවා යථා අත්තනො බුද්ධරූපං න දිස්සති, තථා කත්වා දස්සෙති. නීහරිත්වාති ඵරිත්වා.
කණ්ණසොතානං උපචිතතනුතම්බලොමතාය ධොතරජතපනාළිකාසදිසතා වුත්තා. මුඛපරියන්තෙති කෙසන්තෙ.
කිරියාකරණන්ති කිරියාය කායිකස්ස වාචසිකස්ස පටිපත්ති. තත්ථාති තෙසු කිච්චෙසු. ධම්මකථිකානං වත්තං දස්සෙතුං බීජනිග්ගහණං කතං. න හි අඤ්ඤථා සබ්බස්සපි ලොකස්ස අලඞ්කාරභූතං පරමුක්කංසගතං සික්ඛාසංයමානං බුද්ධානං මුඛචන්දමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතබ්බං හොති.
පත්ථරිතවිතානඔලම්බිතගන්ධදාමකුසුමදාමකෙ ගන්ධමණ්ඩලමාළෙ. පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්දිත්වාති ‘‘එත්තකං වෙලං සමාපත්තියා වීතිනාමෙස්සාමී’’ති එවං පවත්තෙන පුබ්බභාගෙන කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා. පච්චයදායකෙසු අනුරොධවසෙන පරිසං උස්සාදෙන්තො වා පග්ගණ්හන්තො, අදායකෙසු විරොධවසෙන පරිසං අපසාදෙන්තො වා.
යොගක්ඛෙමං ¶ අන්තරායාභාවං. සභාවගුණෙනෙවාති යථාවුත්තගුණෙනෙව. භොතො ගොතමස්ස ගුණං සවිග්ගහං චක්කවාළං අතිසම්බාධං විත්ථාරෙන සන්ධාරෙතුං අප්පහොන්තතො. භවග්ගං අතිනීචං උපරූපරි සන්ධාරෙතුං අප්පහොන්තතො.
386. ඨානගමනාදීසු (දී. නි. ටී. 2.35) භූමියං සුට්ඨු සමංපතිට්ඨිතා පාදා එතස්සාති සුප්පතිට්ඨිතපාදො. තං පන භගවතො සුප්පතිට්ඨිතපාදතං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අග්ගතලන්ති අග්ගපාදතලං. පණ්හීති පණ්හිතලං. පස්සන්ති පාදතලස්ස ද්වීසු පස්සෙසු එකෙකං, උභයමෙව වා පරියන්තං පස්සං. සුවණ්ණපාදුකතලං විය උජුකං නික්ඛිපියමානං. එකප්පහාරෙනෙවාති එකක්ඛණෙයෙව. සකලං පාදතලං භූමිං ඵුසති නික්ඛිපනෙ. එකප්පහාරෙනෙව සකලං පාදතලං භූමිතො උට්ඨහතීති යොජනා.
තත්රාති ¶ තාය සුප්පතිට්ඨිතපාදතාය අනුපුබ්බනින්නාව අච්ඡරියබ්භුතං ඉදං වුච්චමානං නිස්සන්දඵලං. වුත්තමෙවත්ථං සත්ථු තිදිවගමනෙන සුපාකටං කාතුං ‘‘තථා හී’’තිආදිං වත්වා ‘‘න හී’’තිආදිනා තං සමත්ථෙති. තෙන පඨමලක්ඛණතොපි දුතියලක්ඛණං මහානුභාවන්ති දස්සෙති. තථා හි වක්ඛති ‘‘අන්තමසො චක්කවත්තිරඤ්ඤො පරිසං උපාදාය සබ්බොපි චක්කලක්ඛණස්සෙව පරිවාරො’’ති. යුගන්ධරපබ්බතස්ස තාවතිංසභවනස්ස ච පකතිපදනික්ඛෙපට්ඨානුපසඞ්කමනෙ නෙව බුද්ධානං, න දෙවතානං ආනුභාවො, අථ ඛො බුද්ධානං ලක්ඛණානුභාවොති ඉමමත්ථං නිදස්සිතං. සීලතෙජෙන…පෙ… දසන්නං පාරමීනං ආනුභාවෙනාති ඉදම්පි ලක්ඛණනිබ්බත්තකම්මවිසෙසකිත්තනමෙවාති දට්ඨබ්බං. සබ්බාවන්තෙහීති සබ්බපදෙසවන්තෙහි.
නාභිපරිච්ඡින්නාති නාභියං පරිච්ඡින්නා පරිච්ඡෙදවසෙන ඨිතා. නාභිමුඛපරික්ඛෙපපට්ටොති පකතිචක්කස්ස අක්ඛබ්භාහතපරිහරණත්ථං නාභිමුඛෙ ඨපෙතබ්බපරික්ඛෙපපට්ටො. නෙමිමණිකාති නෙමියං ආවළිභාවෙන ඨිතමණිකාලෙඛා.
සම්බහුලවාරොති බහුවිධලෙඛඞ්ගවිභාවනවාරො. සත්තීති ආවුධසත්ති. සිරිවච්ඡොති සිරිමුඛං. නන්දීති දක්ඛිණාවට්ටං. සොවත්තිකොති සොවත්තිඅඞ්කො. වටංසකොති ආවෙළං. වඩ්ඪමානකන්ති පුරිසහාරි පුරිසඞ්ගං. මොරහත්ථකොති මොරපිඤ්ඡකලාපො, මොරපිඤ්ඡ පරිසිබ්බිතො වා බීජනිවිසෙසො. වාලබීජනීති චාමරිවාලං. සිද්ධත්ථාදි පුණ්ණඝටපුණ්ණපාතියො. ‘‘චක්කවාළො’’ති වත්වා තස්ස පධානාවයවෙ දස්සෙතුං ‘‘හිමවා සිනෙරු…පෙ… සහස්සානී’’ති වුත්තං.
ආයතපණ්හීති ¶ ඉදං අඤ්ඤෙසං පණ්හිතො දීඝතං සන්ධාය වුත්තං, න පන අතිදීඝතන්ති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණපණ්හී’’ති. යථා පන පණ්හිලක්ඛණං පරිපුණ්ණං නාම හොති, තං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. ආරග්ගෙනාති මණ්ඩලාය සිඛාය. වට්ටෙත්වාති යථා සුවට්ටං හොති, එවං වට්ටෙත්වා. රත්තකම්බලගෙණ්ඩුකසදිසාති රත්තකම්බලමයගෙණ්ඩුකසදිසා.
මක්කටස්සෙවාති වානරස්ස විය. දීඝභාවෙන සමතං සන්ධායෙතං වුත්තං. නිය්යාසතෙලෙනාති ඡදිකනිය්යාසාදිනිය්යාසසම්මිස්සෙන තෙලෙන.
තලුනාති ¶ සුකුමාරා.
චම්මෙනාති අඞ්ගුලන්තරවෙඨිතචම්මෙන. පටිබද්ධඅඞ්ගුලන්තරොති එකතො සම්බද්ධඅඞ්ගුලන්තරො. එකප්පමාණාති දීඝතො සමානප්පමාණා. යවලක්ඛණන්ති අබ්භන්තරතො අඞ්ගුලිපබ්බෙඨිතං යවලක්ඛණං. පටිවිජ්ඣිත්වාති තංතංපබ්බානං සමානදෙසතාය අඞ්ගුලීනං පසාරිතකාලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විජ්ඣිතානි විය ඵුසිත්වා තිට්ඨන්ති.
සඞ්ඛා වුච්චන්ති ගොප්ඵකා, උද්ධං සඞ්ඛා එතෙසන්ති උස්සඞ්ඛා, පාදා. පිට්ඨිපාදෙති පිට්ඨිපාදසමීපෙ. සුඛෙන පාදා පරිවත්තන්ති පාදනාමනාදීසු, තෙනෙව ගච්ඡන්තානං තෙසං හෙට්ඨා පාදතලානි දිස්සන්ති. තෙනාති ගොප්ඵකානං පිට්ඨිපාදතො උද්ධං පතිට්ඨිතත්තා. චතුරඞ්ගුලමත්තඤ්හි තානි උද්ධං ආරොහිත්වා පතිට්ඨහන්ති, නිගුළ්හානි ච හොන්ති, න අඤ්ඤෙසං විය පඤ්ඤායමානානි. සතිපි දෙසන්තරප්පවත්තියං නිච්චලොති දස්සනත්ථං නාභිග්ගහණං.
යස්මා එණීමිගස්ස සමන්තතො එකසදිසමංසා අනුක්කමෙන උද්ධං ථූලා ජඞ්ඝා හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘එණීමිගසදිසජඞ්ඝා’’ති. පරිපුණ්ණජඞ්ඝොති සමන්තතො මංසූපචයෙන පරිපුණ්ණජඞ්ඝො. තෙනාහ ‘‘න එකතො’’තිආදි.
එතෙනාති ‘‘අනොනමන්තො’’තිආදිවචනෙන, ජාණුඵාසුභාවදීපනෙනාති අත්ථො. අවසෙසජනාති ඉමිනා ලක්ඛණෙන රහිතා ජනා. ඛුජ්ජා වා හොන්ති හෙට්ඨිමකායතො උපරිමකායස්ස රස්සතාය. වාමනා වා උපරිමකායතො හෙට්ඨිමකායස්ස රස්සතාය. එතෙන ඨපෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධං චක්කවත්තිනඤ්ච ඉතරෙ සත්තා ඛුජ්ජා වාමනා චාති දස්සෙති.
ඔහිතන්ති ¶ සමොහිතං අන්තොගධං. තථාභූතං පන තං තෙන ඡන්නං හොතීති ආහ ‘‘පටිච්ඡන්න’’න්ති.
සුවණ්ණවණ්ණොති සුවණ්ණවණ්ණවණ්ණොති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘ජාතිහිඞ්ගුලකෙනා’’තිආදි. ස්වායමත්ථො ආවුත්තිඤායෙන ච වෙදිතබ්බො. සරීරපරියායො ඉධ වණ්ණසද්දොති අධිප්පායෙන පඨමවිකප්පං වත්වා තථාරූපාය පන රුළ්හියා අභාවං මනසි කත්වා වණ්ණධාතුපරියායමෙව වණ්ණසද්දං ගහෙත්වා දුතියවිකප්පො වුත්තො.
රජොති ¶ සුඛුමරජො. ජල්ලන්ති මලීනභාවාවහො රෙණුසඤ්චයො. තෙනාහ ‘‘මලං වා’’ති. යදි විවට්ටති, කථං න්හානාදීති ආහ ‘‘හත්ථධොවනා’’තිආදි.
ආවට්ටපරියොසානෙති පදක්ඛිණාවට්ටාය අන්තෙ.
බ්රහ්මුනො සරීරං පුරතො වා පච්ඡතො වා අනොනමිත්වා උජුකමෙව උග්ගතන්ති ආහ ‘‘බ්රහ්මා විය උජුගත්තො’’ති. පස්සවඞ්කාති දක්ඛිණපස්සෙන වා වාමපස්සෙන වා වඞ්කා.
හත්ථපිට්ඨිආදිවසෙන සත්ත උස්සදා එතස්සාති සත්තුස්සදො.
සීහස්ස පුබ්බද්ධං සීහපුබ්බද්ධං, පරිපුණ්ණාවයවතාය සීහපුබ්බද්ධං විය සකලො කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො. සීහස්සෙවාති සීහස්ස විය. සණ්ඨන්තීති සණ්ඨහන්ති. නානාචිත්තෙනාති විවිධචිත්තෙන. පුඤ්ඤචිත්තෙනාති පාරමිතාපුඤ්ඤචිත්තරූපෙන. චිත්තිතොති සඤ්ජාතචිත්තභාවො.
ද්වින්නං කොට්ටානමන්තරන්ති ද්වින්නං පිට්ඨිබාහානං වෙමජ්ඣං, පිට්ඨිමජ්ඣස්ස උපරිභාගො. චිතං පරිපුණ්ණන්ති අනින්නභාවෙන චිතං, ද්වීහි කොට්ටෙහි සමතලතාය පරිපුණ්ණං. උග්ගම්මාති උග්ගන්ත්වා.
නිග්රොධපරිමණ්ඩලො විය පරිමණ්ඩලො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො එකස්ස පරිමණ්ඩලසද්දස්ස ලොපං කත්වා. න හි සබ්බො නිග්රොධො මණ්ඩලො. තෙනාහ ‘‘සමක්ඛන්ධසාඛො නිග්රොධො’’ති. පරිමණ්ඩලසද්දසන්නිධානෙන වා පරිමණ්ඩලොව නිග්රොධො ගය්හතීති පරිමණ්ඩලසද්දස්ස ලොපෙන විනාපි ¶ අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලො’’ති. යාවතක්වස්සාති ඔ-කාරස්ස ව-කාරාදෙසං කත්වා වුත්තං.
සමවට්ටිතක්ඛන්ධොති සමං සුවට්ටිතක්ඛන්ධො. කොඤ්චා විය දීඝගලා, බකා විය වඞ්කගලා, වරාහා විය පුථුලගලාති යොජනා. සුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසොති සුවණ්ණමයඛුද්දකමුදිඞ්ගසදිසො.
රසග්ගසග්ගීති මධුරාදිභෙදං රසං ගසන්ති අන්තො පවෙසන්තීති රසග්ගසා, රසග්ගසානං අග්ගා රසග්ගසග්ගා, තා එතස්ස සන්තීති රසග්ගසග්ගී. තෙනාති ඔජාය අඵරණෙන, හීනධාතුකත්තා තෙ බහ්වාබාධා හොන්ති.
‘‘හනූ’’ති ¶ සන්නිස්සයදන්තාධාරස්ස සමඤ්ඤා, තං භගවතො සීහහනුසදිසං, තස්මා භගවා සීහහනු. තත්ථ යස්මා බුද්ධානං රූපකායස්ස ධම්මකායස්ස ච උපමා නාම නිහීනුපමාව, නත්ථි සමානුපමා, කුතො අධිකූපමා, තස්මා අයම්පි නිහීනුපමාති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තිභාගවසෙන මණ්ඩලතාය ද්වාදසියං පක්ඛස්ස චන්දසදිසානි.
දන්තානං උච්චනීචතා අබ්භන්තරබාහිරපස්සවසෙනපි වෙදිතබ්බා, න අග්ගවසෙනෙව. තෙනාහ ‘‘අයපට්ටඡින්නසඞ්ඛපටලං වියා’’ති. අයපට්ටන්ති ච කකචං අධිප්පෙතං. විසමාති විසමසණ්ඨානා.
විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පවත්තසරතාය ඡින්නස්සරාපි. අනෙකාකාරතාය භින්නස්සරාපි. කාකස්ස විය අමනුඤ්ඤසරතාය කාකස්සරාපි. අපලිබුද්ධත්තාති අනුපද්දුතවත්ථුකත්තා. වත්ථුන්ති ච අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානමාහ. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතොති එත්ථ අට්ඨඞ්ගානි පරතො ආගමිස්සන්ති. මඤ්ජුඝොසොති මධුරස්සරො.
කරවීකසද්දො යෙසං සත්තානං සොතපථං උපගච්ඡති, තෙ අත්තනො සරසම්පත්තියා පකතිං ජහාපෙත්වා අවසෙ කරොන්තො අත්තනො වසෙ වත්තෙති, එවං මධුරොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිද’’න්තිආදිමාහ. තං පීතින්ති තං බුද්ධගතං පීතිං. තෙනෙව නීහාරෙන පුනප්පුනං පවත්තන්තං අවිජහිත්වා වික්ඛම්භිතකිලෙසා ථෙරානං සන්තිකෙ ලද්ධධම්මස්සවනසප්පායා උපනිස්සයසම්පත්තියා පරිපක්කඤාණතාය ¶ ‘‘සත්තහි…පෙ… පතිට්ඨාසී’’ති. සත්තසතමත්තෙන ඔරොධජනෙන සද්ධිං පදසාව ථෙරානං සන්තිකං උපගතත්තා ‘‘සත්තහි ජඞ්ඝාසතෙහි සද්ධි’’න්ති වුත්තං.
අභිනීලනෙත්තොති අධිකනීලනෙත්තො. අධිකනීලතා ච සාතිසයං නීලභාවෙන වෙදිතබ්බා, න නෙත්තෙ නීලවණ්ණස්සෙව අධිකභාවතොති ආහ ‘‘න සකලනීලනෙත්තොවා’’තිආදි. පීතලොහිතවණ්ණා සෙතමණ්ඩලගතරාජිවසෙන, නීලසෙතකාළවණ්ණා පන තංතංමණ්ඩලවසෙනෙව වෙදිතබ්බා.
චක්ඛුභණ්ඩන්ති අක්ඛිදලන්ති කෙචි, අක්ඛිදලපත්තන්ති අඤ්ඤෙ. අක්ඛිදලෙහි පන සද්ධිං අක්ඛිබිම්බන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි විනිග්ගතගම්භීරජොතනාපි යුත්තා හොති.
උණ්ණාසද්දො ¶ ලොකෙ අවිසෙසතො ලොමපරියායො, ඉධ පන ලොමවිසෙසවාචකොති ආහ ‘‘උණ්ණලොම’’න්ති. නලාටමජ්ඣජාතාති නලාටමජ්ඣගතා. ඔදාතතාය උපමා, න මුදුතාය. රජතපුබ්බුළකාති රජතමයතාරකා.
ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච වුත්තන්ති යස්මා බුද්ධා චක්කවත්තිනො ච පරිපුණ්ණනලාටතාය පරිපුණ්ණසීසබිම්බතාය ච ‘‘උණ්හීසසීසා’’ති වුච්චන්ති, තස්මා තෙ ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච ‘‘උණ්හීසසීසො’’ති ඉදං වුත්තං. ඉදානි තං අත්ථද්වයං භගවති සුප්පතිට්ඨිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘තථාගතස්සහී’’තිආදි වුත්තං. සණ්හතමතාය සුවණ්ණවණ්ණතාය ච රඤ්ඤො බද්ධඋණ්හීසපට්ටො විය විරොචති. කප්පසීසාති ද්විධාභූතසීසා. ඵලසීසාති ඵලසදිසසීසා. අට්ඨිසීසාති මංසස්ස අභාවතො තචොපරියොනද්ධඅට්ඨිමත්තසීසා. තුම්බසීසාති ලාබුසදිසසීසා. පබ්භාරසීසාති පිට්ඨිභාගෙන ඔලම්බමානසීසා. පුරිමනයෙනාති පරිපුණ්ණනලාටතාපක්ඛෙන. උණ්හීසවෙඨිතසීසො වියාති උණ්හීසපට්ටෙන වෙඨිතසීසපදෙසො විය. උණ්හීසං වියාති ඡෙකෙන සිප්පිනා විරචිතඋණ්හීසමණ්ඩලං විය.
කම්මන්ති යෙන යෙන කම්මෙන යං යං ලක්ඛණං නිබ්බත්තං, තං තං කම්මං. කම්මසරික්ඛකන්ති තස්ස තස්ස ලක්ඛණස්ස තංකම්මානුරූපතා. ලක්ඛණන්ති තස්ස මහාපුරිසලක්ඛණස්ස අවිපරීතසභාවො. ලක්ඛණානිසංසන්ති තං ලක්ඛණපටිලාභෙන ලද්ධබ්බගුණො. ඉමානි කම්මාදීනීති ඉමානි අනන්තරං වුත්තානි කම්මකම්මසරික්ඛකාදීනි දස්සෙත්වා තං සරූපතො විභාවෙත්වා කථෙතබ්බානි සංවණ්ණකෙන.
රතනවිචිත්තසුවණ්ණතොරණං ¶ තස්මිං කාලෙ මනුස්සලොකෙ නත්ථීති වුත්තං ‘‘දෙවනගරෙ’’ති. සබ්බසො සුපුප්ඵිතසාලරුක්ඛො අසාධාරණසොභො මනුස්සූපචාරෙ න ලබ්භතීති ආහ ‘‘සෙලන්තරම්හී’’ති. කිරියාචාරන්ති කායිකවාචසිකකිරියාපවත්තිං.
387. සතතපාටිහාරියන්ති සතතං චරිමභවෙ සබ්බකාලං ලක්ඛණනිබ්බත්තකකම්මානුභාවහෙතුකං බුද්ධාවෙණිකං පාටිහාරියං. බුද්ධානං අතිදූරෙ පාදං නික්ඛිපිතුකාමානම්පි නාතිදූරෙ එව නික්ඛිපනං හොතීති ‘‘න අතිදූරෙ ඨපෙස්සාමීති ¶ උද්ධරතී’’ති වුත්තං. පකතිසඤ්චරණවසෙනෙතං වුත්තං, තාදිසෙන පාදෙන අනෙකයොජනෙ ඨපෙස්සාමීති උද්ධරණම්පි හොතියෙව. අතිදූරං හීතිආදි පමාණාතික්කමෙ දොසදස්සනං. එවං සතීති එවං දක්ඛිණපාදවාමපාදානං යථාධිප්පෙතපතිට්ඨිතට්ඨානෙ සති. පදවිච්ඡෙදොති පදවාරවිච්ඡෙදො. යාදිසං පසාරෙන්තො වාමපාදස්ස උද්ධරණං පතිට්ඨානඤ්ච, දක්ඛිණපාදස්ස තාදිසමෙව, ඉති නෙසං උද්ධරණපතිට්ඨානානං සමානතො අඤ්ඤමඤ්ඤභාවෙන අනූනානධිකතාය වුත්තං ‘‘දක්ඛිණපාදකිච්චං වාමපාදෙන නියමිතං, වාමපාදකිච්චං දක්ඛිණපාදෙන නියමිත’’න්ති.
දිවාති උපකට්ඨාය වෙලාය. විහාරභත්තත්ථායාති විහාරෙ යථාවුද්ධං ගහෙතබ්බභත්තත්ථාය. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොති පකතිගමනෙන පච්ඡතො ආගච්ඡන්තො. ඔකාසං න ලභතීති පදනික්ඛෙපට්ඨානං න ලභති. ඌරුපරියායො ඉධ සත්ථි-සද්දොති ආහ ‘‘න ඌරුං උන්නාමෙතී’’ති. දණ්ඩඞ්කුසං වුච්චති දීඝදණ්ඩො අඞ්කුසො, තෙන රුක්ඛසාඛං ඡින්දතො පුරිසස්ස යථා පච්ඡාභාගෙන පාදානං ඔසක්කනං හොති, එවං භගවතො පාදා න ඔසක්කන්තීති ආහ ‘‘රුක්ඛසාඛාඡෙදන…පෙ… ඔසක්කාපෙතී’’ති. ඔබද්ධානාබද්ධට්ඨානෙහි පාදං කොට්ටෙන්තො වියාති ආබද්ධට්ඨානෙන අනාබද්ධට්ඨානෙන ච පාදඛණ්ඩං කොට්ටෙත්වා ථද්ධං කරොන්තො විය. න ඉතො චිතො ච චාලෙතීති අපරාපරං න චාලෙති. උස්සඞ්ඛපාදතාය සුඛෙනෙව පාදානං පරිවත්තනතො නාභිතො පට්ඨාය උපරිමකායො න ඉඤ්ජතීති හෙට්ඨිමකායොව ඉඤ්ජති. තෙනාහ ‘‘උපරිම…පෙ… නිච්චලො හොතී’’ති. න ජානාති අනිඤ්ජනතො. කායබලෙනාති ගමනපයොගසඞ්ඛාතෙන කායගතෙන විසෙසබලෙන. ජවගමනහෙතුභූතෙන වා කායබලෙන. තෙනාහ ‘‘බාහා ඛිපන්තො’’තිආදි. ජවෙන ගච්ඡන්තො හි බාහා ඛිපති, සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති. නාගාපලොකිතවසෙනාති නාගස්ස අපලොකනමිව සකලකායෙනෙව පරිවත්තෙත්වා අපලොකනවසෙන.
අනාවරණඤාණස්සාති අනාවරණඤාණබලෙන දස්සනස්ස. අනාවරණවාරො පන කායෙ පතිට්ඨිතරූපදස්සනම්පි අනාවරණමෙවාති දස්සනත්ථං වුත්තො. ඉන්දඛීලතො පට්ඨායාති නගරද්වාරෙ ඉන්දඛීලතො ¶ පට්ඨාය. පකතිඉරියාපථෙනෙවාති ¶ ඔනමනාදිං අකත්වා උජුකගමනාදිනා එව. යදි එවං කොට්ඨකද්වාරගෙහප්පවෙසෙ කථන්ති ආහ ‘‘දලිද්දමනුස්සාන’’න්තිආදි. පරිවත්තෙන්තෙනාති නිපජ්ජනත්ථං කායං පරිවත්තෙන්තෙන.
හත්ථෙහි ගහෙත්වාති උභොහි හත්ථෙහි උභොසු කටිප්පදෙසෙසු පරිග්ගහෙත්වා. පතති නිසීදනට්ඨානෙ නිපජ්ජනවසෙන පතති. ඔරිමං අඞ්ගං නිස්සාය නිසින්නොති පල්ලඞ්කමාභුජිත්වා උක්කුටිකනිසජ්ජාය උපරිමකායං හෙට්ඨිමකායෙ පතිට්ඨපෙන්තොයෙව භාරීකරණවසෙන ඔරිමඞ්ගං නිස්සාය නිසින්නො. ඝංසන්තොති ආනිසදදෙසෙන ආසනට්ඨානං ඝංසන්තො. පාරිමඞ්ගන්ති සත්ථිභාගසම්මද්දං ආනිසදපදෙසං. තථෙවාති ඝංසන්තො එව. ඔලම්බකං ධාරෙන්තො වියාති ඔලම්බකසුත්තං ඔතාරෙන්තො විය. තෙන උජුකමෙව නිසීදනමාහ. සරීරස්ස ගරුකභාවහෙතූනං දූරතො සමුපායිතභාවෙන සල්ලහුකභාවතො තූලපිචුං ඨපෙන්තො විය.
අප්පෙසක්ඛානං මහානුභාවගෙහප්පවෙසෙ සියා ඡම්භිතත්තං, චිත්තක්ඛොභො, දරථවසෙන නානප්පකාරකප්පනං, භයවසෙන තණ්හාවසෙන පරිතස්සනං, තං සබ්බං භගවතො නත්ථීති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘න ඡම්භතී’’තිආදි (ම. නි. 2.387) වුත්තන්ති ආහ ‘‘න ඡම්භතී’’තිආදි.
උදකං දීයති එතෙනාති උදකදානං, භිඞ්කාරාදි උදකභාජනං. බද්ධං කත්වාති හත්ථගතමත්තිකං විය අත්තනො වසෙ අවත්තන්තං කත්වා. පරිවත්තෙත්වාති කුජ්ජිත්වා. විඡඩ්ඩයමානො උදකස්ස වික්ඛිපනවසෙන ඡඩ්ඩයමානො.
තථා න ගණ්හාති, බ්යඤ්ජනමත්තාය එව ගණ්හන්තො. භත්තං වා අමනාපන්ති ආනෙත්වා යොජනා. බ්යඤ්ජනෙන ආලොපඅතිනාමනං, ආලොපෙන බ්යඤ්ජනඅතිනාමනන්ති ඉමෙසු පන ද්වීසු පඨමමෙව අසාරුප්පතාය අනිට්ඨං වජ්ජෙතබ්බන්ති පාළියං පටික්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බත්ථෙවාති සබ්බස්මිං ආහරිතබ්බවත්ථුස්මිං සුපණීතභාවෙන රසො පාකටො හොති ඤාණෙන පරිඤ්ඤාතත්තා. රසගෙධො පන නත්ථි සෙතුඝාතත්තා.
අස්සාති ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිපදස්ස. වුත්තමෙතන්ති ‘‘විසුද්ධිමග්ගෙ විනිච්ඡයො ආගතො’’ති සබ්බාසවසුත්තෙ (ම. නි. 1.23) සංවණ්ණයන්තෙන වුත්තමෙතං, තස්මා ¶ න එත්ථ තං වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො, තස්මා යො තස්මිං තස්මිං විනිච්ඡයෙ විසෙසවාදො ඉච්ඡිතබ්බො. සො පරමත්ථමඤ්ජූසාය විසුද්ධිමග්ගවණ්ණනාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පත්තස්ස ගහණට්ඨානන්ති හත්ථෙන පත්තස්ස ¶ ගහණපදෙසං. විනිවත්තිත්වාති පත්තෙ සබ්බං ආමිසගතං සද්ධිං භත්තෙන විනිවත්තිත්වා ගච්ඡති. පමාණාතික්කන්තන්ති කෙලායනවසෙන අතික්කන්තපමාණං ආරක්ඛං ඨපෙති. චීවරභොගන්තරන්ති චීවරපටලන්තරං. උදරෙන අක්කමිත්වාති උදරෙනෙව සන්නිරුම්භිත්වා.
අප්පත්තකාලං අභිමුඛං නාමෙති උපනාමෙතීති අතිනාමෙති, පත්තකාලං අතික්කාමෙන්තො නාමෙති අපනෙතීති අතිනාමෙති. උභයම්පි එකජ්ඣං ගහෙත්වා පාළියං ‘‘න ච අනුමොදනස්ස කාලමතිනාමෙතී’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ.
වෙගගමනෙන පටිසංමුඤ්චිත්වා ධාවිත්වා ගච්ඡති. අච්චුක්කට්ඨන්ති අතිවිය උද්ධං කත්වා කඩ්ඪිතපාරුතං. තෙනාහ ‘‘යො හි යාව හනුකට්ඨිතො…පෙ… හොතී’’ති. අච්චොක්කට්ඨන්ති අතිවිය හෙට්ඨා කත්වා කඩ්ඪිතපාරුතං. තෙනාහ ‘‘යාව ගොප්ඵකා ඔතාරෙත්වා’’ති. උභතො උක්ඛිපිත්වාති දක්ඛිණතො වාමතොති උභොසු පස්සෙසු උත්තරාසඞ්ගං උක්ඛිපිත්වා. ථනන්ති දක්ඛිණථනං.
විස්සට්ඨොති විමුත්තො. තෙනාහ ‘‘විස්සට්ඨත්තායෙව චෙස විඤ්ඤෙය්යො’’ති. යස්මා අමුත්තවාදිනො වචනං අවිස්සට්ඨතාය න සිනිය්හති, න එවං මුත්තවාදිනොති ආහ ‘‘සිනිද්ධො’’ති. විඤ්ඤෙය්යොති සුපරිබ්යත්තතාය අක්ඛරතො ච බ්යඤ්ජනතො ච විඤ්ඤාතුං සක්කුණෙය්යො. තෙනාහ ‘‘පාකටො’’ති. විඤ්ඤාපනියොති විජානිතබ්බො. බ්යඤ්ජනවසෙනෙව චෙත්ථ විඤ්ඤෙය්යතා වෙදිතබ්බා ඝොසස්ස අධිප්පෙතත්තා. මධුරොති පියො පෙමනීයො අපලිබුද්ධො. සවනමරහති, සවනස්ස සොතස්ස හිතොති වා සවනීයො. සම්පිණ්ඩිතොති සහිතො. භගවතො හි සද්දො උප්පත්තිට්ඨානකතාසඤ්චිතත්තා සහිතාකාරෙනෙව ආපාථමාගච්ඡති, න අයොසලාකාය පහටකංසථාලං විය විප්පකිණ්ණො. තෙනාහ ‘‘අවිසාරී’’ති. ගම්භීරොති යථා ගම්භීරවත්ථුපරිච්ඡින්දනෙන ඤාණස්ස ගම්භීරසමඤ්ඤා, එවං ගම්භීරට්ඨානසම්භවතො සද්දස්ස ගම්භීරසමඤ්ඤාති ආහ ‘‘ගම්භීරොති ගම්භීරසමුට්ඨිතො’’ති ¶ . නින්නාදවාති සවිසෙසං නින්නාදවා. ස්වායං විසෙසො ගම්භීරභාවසිද්ධොති ආහ ‘‘ගම්භීරත්තායෙව චෙස නින්නාදී’’ති. එවමෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි චතුරඞ්ගනිප්ඵාදීනි වෙදිතබ්බානි. අකාරණා මා නස්සීති බුද්ධානුභාවෙන විය සරස්ස පරිසපරියන්තතා වුත්තා, ධම්මතාවසෙනෙව පන සා වෙදිතබ්බා තස්ස මූලකාරණස්ස තථා අවට්ඨිතත්තා.
පච්චොසක්කිත්වාති පටිනිවත්තිත්වා. සමුස්සිතකඤ්චනපබ්බතං විය උපරි ඉන්දනීලරතනවිතතසිඛං ¶ විජ්ජුල්ලතාභූසිතං. මහාපථවීආදයො සත්ථුගුණපටිභාගතාය නිදස්සනං, කෙවලං මහන්තතාමත්තං උපාදාය නිදස්සිතා.
390. අප්පටිසංවිදිතොති අනාරොචිතො. ආගමනවසෙන චෙත්ථ පටිසංවෙදිතන්ති ආහ ‘‘අවිඤ්ඤාතආගමනො’’ති. උග්ගතභාවන්ති කුලභොගවිජ්ජාදීහි උළාරභාවං. අනුද්දයසම්පන්නාති කාරුණිකා.
391. සහසාව ඔකාසකරණෙන උච්චකුලීනතා දීපිතා හොතීති ආහ ‘‘වෙගෙන උට්ඨාය ද්විධා භිජ්ජිත්වා’’තිආදි.
නාරිසමානනාමන්ති ඉත්ථිඅත්ථජොතකනාමං. තෙනාහ ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්ති. අව්හාතබ්බාති කථෙතබ්බා.
394. එකනීහාරෙනෙව අට්ඨ පඤ්හෙ බ්යාකරොන්තො. ‘‘පුබ්බෙනිවාසං…පෙ… පවුච්චතී’’ති ඉමිනා පුබ්බෙනිවාසස්ස විදිතකාරණං වුත්තන්ති ආහ ‘‘තස්ස පුබ්බෙනිවාසො පාකටො’’ති. දිබ්බචක්ඛුඤාණං කථිතං තස්ස පරිභණ්ඩඤාණභාවතො යථාකම්මූපගඤාණස්ස. ‘‘ජාතික්ඛයං පත්තො, අභිඤ්ඤා වොසිතො’’ති ච වුත්තත්තා මුනීති අසෙක්ඛමුනි ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අරහත්තඤාණමොනෙය්යෙන සමන්නාගතො’’ති.
කිලෙසරාගෙහි කිලෙසවිවණ්ණතාහි. ජාතික්ඛයප්පත්තත්තා ‘‘අථො ජාතික්ඛයං පත්තො’’ති වුත්තත්තා. අභිජානිත්වාති අභිවිසිට්ඨතාය අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය ඤත්වා. ඉදානි පටිසම්භිදායං ආගතනයෙන පරිඤ්ඤාපහානභාවනාසච්ඡිකිරියාසමාපත්තීනං පාරගමනෙන පාරගූති අයමෙත්ථ අත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘පාරගූති වා’’තිආදි වුත්තං. අභිඤ්ඤෙය්යධම්මානං ජානනවසෙන අභිඤ්ඤාපාරගූ. තාදිසොති යාදිසො ‘‘පාරගූ සබ්බධම්මාන’’න්ති පදද්වයෙන ¶ වුත්තො, තාදිසො. ඡහි ආකාරෙහීති පජානනාදීහි යථාවුත්තෙහි ඡහි ආකාරෙහි.
කාමඤ්චෙත්ථ ද්වෙ එව පුච්ඡාගාථා ද්වෙ ච විස්සජ්ජනාගාථා, පුච්ඡාපටිපාටියා පන අසඞ්කරතො ච විස්සජ්ජනං පවත්තති, තං නිද්ධාරෙතුං කිං පනාතිආදි වුත්තං. වෙදෙහි ගතත්තාති වෙදෙහි මග්ගඤාණෙහි පාරඞ්ගතත්තා. පුබ්බෙනිවාසන්තිආදීහි විජ්ජානං අත්ථිතාය බොධිතත්තා. පාපධම්මානන්ති ඡත්තිංසපාපධම්මානං සොත්ථානං මග්ගං පාපනෙන නිස්සෙසතො සොධිතත්තා.
395. ධම්මො ¶ නාම අරහත්තමග්ගො කුසලධම්මෙසු උක්කංසපාරමිප්පත්තියා උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන. තස්ස අනුරූපධම්මභාවතො අනුධම්මො නාම හෙට්ඨිමමග්ගඵලධම්මා. යො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා යථානුසිට්ඨං න පටිපජ්ජති, සො තථාගතං ධම්මාධිකරණං විහෙඨෙති නාම. යො පන පටිපජ්ජන්තො ච දන්ධාභිඤ්ඤතාය කම්මට්ඨානසොධනත්ථං අන්තරන්තරා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අනෙකවාරං කථාපෙති, සො එත්තාවතා ධම්මාධිකරණං තථාගතං විහෙඨෙතීති න වත්තබ්බො. න හි භගවතො ධම්මදෙසනාය පරිස්සමො අත්ථි, අයඤ්ච අත්ථො මහාසුදස්සනසුත්තාදීහි (දී. නි. 2.241 ආදයො) දීපෙතබ්බො, තස්මා – ‘‘සච්චධම්මස්ස අනුධම්ම’’න්ති වත්තබ්බෙ වුත්තමෙව බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙතුං ‘‘න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ පරිනිබ්බායීති පරකාලෙ චෙත්ථ පරිනිබ්බානම්පි සඞ්ගය්හති, තං පන ඉමස්මිං ගහිතමෙව හොතීති ආහ ‘‘දෙසනාය අරහත්තෙනෙව කූටං ගහිත’’න්ති.
බ්රහ්මායුසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
2. සෙලසුත්තවණ්ණනා
396. කෙණියොති ¶ තස්ස නාමං, පුබ්බෙ කෙණියා ජීවිකාකප්පනතොති වදන්ති. ජටිලොති ජටාධරො. බ්රාහ්මණජාතිකත්තා කොටිසාරතාය ච බ්රාහ්මණමහාසාලො. පයොජෙත්වා නිස්සයො හුත්වා වසති, රත්තිං කාමසම්පත්තිං අනුභවතීති වා යොජනා. සුසඞ්ඛතන්ති සප්පිමධුසක්කරාදීහි චෙව මරිචසිඞ්ගීවෙරාදීහි ච සුට්ඨු අභිසඞ්ඛතං.
පටික්ඛෙපපසන්නතායාති ¶ අහොවතායං අප්පිච්ඡො, යො නිමන්තියමානොපි න සාදියතීති උපනිමන්තියමානස්ස පටික්ඛෙපෙ තිත්ථියානං පසන්නභාවතොති. තං කථං? විරුද්ධමෙතන්ති ‘‘අකාරණමෙත’’න්ති පටික්ඛිපති.
398. කප්පසහස්සෙහිපි…පෙ… අහොසීති ඉදං නානුස්සවසිද්ධං අනුමානග්ගහණං සන්ධායාහ. පදෙති උත්තරපදලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පදප්පමාණෙ’’ති. පජ්ජති නික්ඛිපති එත්ථාති වා පදං පකතියා පාදනික්ඛිපට්ඨානං, තස්මිං පදෙ. කීළාපසුතතාදිනා පමාදං ආපජ්ජති. බොධිසත්තචාරිකන්ති දුක්කරචරියං සන්ධාය වදති.
399. පරිපුණ්ණතායාති අනූනතාය. අහීනඞ්ගතායාති අවෙකල්ලභාවතො. රොචතීති රුචි, දෙහප්පභා, සොභණා රුචි එතස්සාති සුරුචි. ආරොහසම්පත්ති කායස්ස පමාණයුත්තඋච්චතා. පරිණාහසම්පත්ති කිසථූලභාවවජ්ජිතපරිණාහතා. සණ්ඨානසම්පත්ති අවයවානං සුසණ්ඨිතතා. චාරුදස්සනොති පියදස්සනො තෙනාහ ‘‘සුචිරම්පී’’තිආදි. සුවණ්ණසදිසවණ්ණොති ජාතිහිඞ්ගුලකෙන මද්දිත්වා සිලානිඝංසෙනෙව පරිකම්මං කත්වා ඨපිතඝනසුවණ්ණරූපවණ්ණො. මහාපුරිසභාවං බ්යඤ්ජෙන්ති පකාසෙන්තීති බ්යඤ්ජනානි, මහාපුරිසලක්ඛණානීති ආහ ‘‘පඨමං වුත්තබ්යඤ්ජනානෙවා’’ති.
පුබ්බෙ වුත්තන්ති ‘‘සුරුචී’’ති පුබ්බෙ වුත්තං, ‘‘ආදිච්චොව විරොචසී’’ති පුන වුත්තං. ‘‘චාරුදස්සනො සුවණ්ණවණ්ණොසී’’ති පුබ්බෙ වුත්තං, ‘‘කල්යාණදස්සනො භික්ඛු කඤ්චනාභත්තචො’’ති පුන වුත්තන්ති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘උත්තරගාථායපි එසෙව නයො’’ති. සාතිසයං උත්තමවණ්ණෙ වණ්ණෙත්වා උත්තමවණ්ණිනොති පදෙන සන්තං පකාසෙතීති ආහ ‘‘උත්තමවණ්ණසම්පන්නස්සා’’ති. උත්තමසාරථීති ¶ සෙට්ඨපුරිසසාරථි. තත්ථ තත්ථ ජම්බුවනසණ්ඩමණ්ඩිතතාය ජම්බුදීපො ‘‘ජම්බුසණ්ඩො’’ති වුච්චති. ඉස්සරියන්ති චක්කවත්තිස්සරියං.
ජාතිඛත්තියාති ජාතිමන්තො ඛත්තියා. රාජාභිරාජාති එත්ථ අභි-සද්දො පූජත්ථොති ආහ ‘‘රාජූනං පූජනීයො’’ති.
අප්පමාණාති අපරිමාණා ලොකධාතුයො. ‘‘යාවතා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) හි වුත්තං. ධම්මරාජා අනුත්තරොති එත්ථ වුත්තඅනුත්තරභාවං ‘‘යාවතා ¶ හී’’තිආදිනා පාකටතරං කත්වා ධම්මරාජභාවං විභාවෙතුං ‘‘ස්වාහ’’න්තිආදි වුත්තං. ධම්මෙනාති පටිවෙධධම්මෙන. තෙනාහ ‘‘අනුත්තරෙනෙවා’’ති. අනුත්තරෙනාති විසිට්ඨෙන උත්තමෙන. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ධම්මෙනාති පටිපත්තිධම්මෙනාතිපි සඞ්ගය්හති. පරියත්තිධම්මෙනාති දෙසනාධම්මෙන ආණාචක්කං පවත්තෙමීති යොජනා. දෙසනාඤාණපටිවෙධඤාණවිභාගං ධම්මචක්කමෙව වා. අප්පටිවත්තියන්ති පටිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යං.
තථාගතෙන ජාතොති තථාගතෙන හෙතුනා අරියාය ජාතියා ජාතො. හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං. අනුජාතොති ච වුත්තෙ අනු-සද්දස්ස වසෙන තථාගතන්ති ච උපයොගවචනමෙව හොති, සො ච අනු-සද්දො හෙතුඅත්ථජොතකොති ආහ ‘‘තථාගතං හෙතුං අනුජාතො’’ති. අවඤ්ඤාතබ්බභාවෙන ජාතොති අවජාතො දුප්පටිපන්නත්තා. තෙනාහ ‘‘දුස්සීලො’’ති. තථා හි වුත්තං කොකාලිකං ආරබ්භ ‘‘පුරිසන්තකලි අවජාතො’’ති. පුත්තො නාම න හොති තස්ස ඔවාදානුසාසනියං අට්ඨිතත්තා. එවමාහාති ‘‘අනුජාතො තථාගත’’න්ති එවමාහ.
විජ්ජාති මග්ගවිජ්ජා. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන විමුත්තීති ඵලවිමුත්ති. නනු ච මග්ගො භාවෙතබ්බෙන ගහිතොති? සච්චං ගහිතො, සබ්බෙ ච පන සත්ත ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති විජ්ජාය අභිඤ්ඤෙය්යභාවො වුත්තො. ඉමිනා වා නයෙන සබ්බෙසම්පි අභිඤ්ඤෙය්යභාවො වුත්තො එවාති වෙදිතබ්බො. ඵලෙන විනා හෙතුභාවස්සෙව අභාවතො හෙතුවචනෙන ඵලසිද්ධි, නිරොධස්ස ච සම්පාපනෙන මග්ගස්ස හෙතුභාවො. දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තනෙන තණ්හාය සමුදයභාවොති ඉමමත්ථං සඞ්ගහිතමෙව අත්ථතො ආපන්නත්තා. යුත්තහෙතුනාති යුත්තියුත්තෙන හෙතුනා බුද්ධභාවං සාධෙති සච්චවිනිමුත්තස්ස බුජ්ඣිතබ්බස්ස අභාවතො සච්චසම්බොධනෙනෙව ච තස්ස අනවසෙසතො බුද්ධත්තා. අත්ථවචනඤ්චෙතං, පයොගවචනානි පන – බ්රාහ්මණ, අහං සම්මාසම්බුද්ධො සබ්බථා අවිපරීතධම්මදෙසනො, සම්මාසම්බුද්ධත්තා සබ්බත්ථ අවිපරීතමාචික්ඛති යථාහං සබ්බමග්ගදෙසකොති ¶ . කිං පන භගවා සයමෙව අත්තනො සම්මාසම්බුද්ධභාවං ආරොචෙතීති? මහාකරුණාය අඤ්ඤෙසං මහාවිසයතො. තත්ථ ‘‘එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බාභිභූ සබ්බවිදූහමස්මී’’තිආදීනි (මහාව. 11; ම. නි. 1.285; 2.341; කථා. 405) සුත්තපදානි ඉදමෙව ච සුත්තපදං එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං.
සල්ලකන්තනොති ¶ සල්ලානං සමුච්ඡින්නත්තා. රොගස්සාති කිලෙසරොගස්ස. තස්මාති අපුනපවත්තිපාදනෙන තිකිච්ඡනතො. බ්රහ්මං වා සෙට්ඨං සම්මාසම්බොධිං පත්තොති බ්රහ්මභූතො. එවං ආගතායාති ඉමිනා –
‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;
තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.
ථිනමිද්ධං තෙපඤ්චමං ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;
සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මක්ඛො ථම්භො තෙ අට්ඨමො.
ලාභො සිලොකො සක්කාරො, මිච්ඡාලද්ධො ච යො යසො;
යො චත්තානං සමුක්කංසෙ, පරෙ ච අවජානති;
එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී’’ති. (සු. නි. 438-441);
එවං වුත්තං නවවිධං සෙනං සඞ්ගය්හති. වසෙ වත්තෙත්වාති සමුච්ඡින්දනෙන අනුප්පාදතාපාදනෙන වසෙ වත්තෙත්වා. කුතොචි අභයො නිබ්භයො.
සයමෙව දට්ඨබ්බන්ති යෙන යෙන අධිගතො, තෙන තෙන පරසද්ධාය ගන්තබ්බං හිත්වා අසම්මොහතො පච්චවෙක්ඛණාඤාණෙනෙව සාමං දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘පච්චක්ඛ’’න්ති. පසට්ඨා දිට්ඨි සන්දිට්ඨි. යථා රථෙන ජයතීති රථිකො, එවං ඉදං මග්ගබ්රහ්මචරියං සන්දිට්ඨියා ජයතීති සන්දිට්ඨිකං. අථ වා දිට්ඨන්ති දස්සනං වුච්චති, දිට්ඨමෙව සන්දිට්ඨං, සන්දස්සනන්ති අත්ථො. සන්දිට්ඨං අරහතීති සන්දිට්ඨිකො යථා වත්ථයුගං අරහතීති වත්ථයුගිකො. සන්දිට්ඨිකං ඵලදානං සන්ධාය නාස්ස කාලොති අකාලං, අකාලමෙව අකාලිකං, න කාලන්තරං ඛෙපෙත්වා ඵලං දෙති, අත්තනො පන පවත්තිසමනන්තරමෙව ඵලං දෙතීති අත්ථො. අථ වා අත්තනො ඵලප්පදානෙ පකට්ඨො කාලො පත්තො අස්සාති කාලිකො, ලොකියො කුසලධම්මො, ඉදං පන සමනන්තරඵලත්තා න කාලිකං.
400. ‘‘මහායඤ්ඤං ¶ පවත්තයී’’තිආදීසු කෙවලං දානධම්මාදීසු යඤ්ඤපරියායසම්භවතො ‘‘බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤාභාවතො’’ති වුත්තං. බ්රාහ්මණා හි ‘‘අග්ගිමුඛා දෙවා’’ති අග්ගිජුහනපුබ්බකං යඤ්ඤං විදහන්ති. තෙනාහ ‘‘අග්ගිජුහනප්පධානාති අත්ථො’’ති ‘‘භූර්භුව? ස්ව?’’ ඉති සාවිත්තී පුබ්බකත්තා මුඛං පුබ්බඞ්ගමං ¶ . ‘‘මුඛමිව මුඛ’’න්තිආදීසු විය ඉධාපි පධානපරියායො මුඛසද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘මනුස්සානං සෙට්ඨතො රාජා ‘මුඛ’න්ති වුත්තො’’ති ආහ. ආධාරතොති ඔගාහන්තීනං නදීනං ආධාරභාවතො පටිසරණතො ගන්තබ්බට්ඨානභාවතො. සඤ්ඤාණතොති චන්දයොගවසෙන අජ්ජ අසුකනක්ඛත්තන්ති පඤ්ඤායනතො. ආලොකකරණතොති නක්ඛත්තානි අභිභවිත්වා ආලොකකරණතො. සොම්මභාවතොති සීතහිමවාසීතවාතූපක්ඛරභාවතො. තපන්තානන්ති දීපසිඛා අග්ගිජාලා අසනිවිචක්කන්ති එවමාදීනං විජ්ජලන්තානං. ආයමුඛං අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවෙන.
දිබ්බචක්ඛු ධම්මචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛු බුද්ධචක්ඛු සමන්තචක්ඛූති ඉමෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි. තෙ සරණස්සාති තෙ සරණස්ස ච, තෙ සරණභාවමූලකත්තා ඉතරද්වයස්ස ච, යථාවුත්ත තෙ-පදෙන වුත්තත්ථතො පරස්ස චාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තෙ තුය්හං, ඉතරස්ස ච සරණස්ස අහො ආනුභාවො’’ති. ආවුත්තිවසෙන වා තෙ සරණස්සාති එත්ථ අත්ථො විභාවෙතබ්බො – තුය්හං සරණභූතස්ස ච ඉතරසරණස්ස ච ආනුභාවොති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
සෙලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
3. අස්සලායනසුත්තවණ්ණනා
401. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨත්තා ¶ විසදිසං රජ්ජං විරජ්ජං, විරජ්ජතො ආගතා, තත්ථ ජාතාති වා වෙරජ්ජකා, එවං ජාතා ඛො පන තෙ, යස්මා වත්ථාභරණාදිවිභාගෙන නානප්පකාරා හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘නානාවෙරජ්ජකාන’’න්ති. අට්ඨකථායං පන වෙරජ්ජස්සෙව වසෙන නානප්පකාරතා වුත්තා. යඤ්ඤුපාසනාදිනාති යඤ්ඤානුභවනමන්තජ්ඣෙනදක්ඛිණපරියෙසනාදිනා. චතුවණ්ණසාධාරණන්ති ඛත්තියාදීනං චතුන්නං වණ්ණානං සාධාරණං සංසාරසුද්ධිපාපතස්සනං. න්හානසුද්ධියාති තිත්ථසමුද්දඛාතෙසු මන්තජප්පනපුබ්බකං සායංතතියඋදකොරොහනාදින්හානසුද්ධියා. භාවනාසුද්ධියාති පරමජොතිභූතාය පුරිසභාවනාසඞ්ඛාතාය සුද්ධියා. වාපිතසිරොති ඔරොපිතකෙසො. තමෙව හි සිරො වාපිතන්ති වුච්චති.
සභාවවාදීති ¶ යථාභූතවාදී. පබ්බජන්තාති බ්රාහ්මණපබ්බජ්ජං උපගච්ඡන්තා, තස්මා බ්රාහ්මණානං පබ්බජ්ජාවිධානං සික්ඛන්තෙන භොතා ‘‘බ්රාහ්මණාව සුජ්ඣන්ති, නො අබ්රාහ්මණා’’ති අයං විධි සහෙතුකො සඋපාදානො සක්කච්චං උග්ගහිතො, තස්මා තුය්හං පරාජයො නත්ථි…පෙ… එවමාහංසු.
402. ලද්ධිභින්දනත්ථන්ති ‘‘බ්රාහ්මණාව බ්රහ්මුනො පුත්තා ඔරසා මුඛතො ජාතා බ්රහ්මජා’’ති එවං පවත්තලද්ධියා විනිවෙඨනත්ථං. පුත්තපටිලාභත්ථායාති ‘‘එවං මයං පෙත්තිකං ඉණධාරං සොධෙය්යාමා’’ති ලද්ධියං ඨත්වා පුත්තපටිලාභත්ථාය. අයඤ්හෙත්ථ අධම්මිකානං බ්රාහ්මණානං අජ්ඣාසයො. නෙසන්ති බ්රාහ්මණානං. සච්චවචනං සියාති ‘‘බ්රහ්මුනො පුත්තා’’තිආදිවචනං සච්චං යදි සියා බ්රාහ්මණීනං…පෙ… භවෙය්ය, න චෙතං අත්ථි. මහාබ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතොති වාදච්ඡෙදකවාදො මුඛතොජාතච්ඡෙකවාදො. අස්සලායනොවිඤ්ඤූ ජාතිකො ‘‘නිරක්ඛෙපං සමණෙන ගොතමෙන වුත්ත’’න්ති ජානන්තොපි සහගතානං බ්රාහ්මණානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං ‘‘කිඤ්චාපි භවං ගොතමො’’තිආදිමාහ.
403. ඉදානි බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණොති වාදං භින්දිතුං ‘‘සුතං තෙ යොනකකම්බොජෙසූ’’තිආදි ආරද්ධං. යදි බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො වණ්ණො, සබ්බත්ථ බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො භවෙය්ය, අථ කස්මා යොනකකම්බොජාදිජනපදෙසු බ්රාහ්මණානං සෙට්ඨභාවො නත්ථි? එවඤ්හි තත්ථ වණ්ණා ¶ , තස්මා ‘‘බ්රාහ්මණොව සෙට්ඨො’’ති ලද්ධිමත්තමෙතං. තෙසු හි ජනපදෙසු ජනා එකජ්ඣං සන්නිපතිත්වා සම්මන්තයිත්වා කතිකං අකංසු, දාසං සාමිකං කත්වා ඉතරෙ සබ්බෙ තං පූජෙත්වා තස්ස වසෙ වත්තන්ති, යො තෙසං අය්යො හොති ඉතරෙ සබ්බෙ තස්ස දාසා හොන්ති, තෙ කතිපයසංවච්ඡරාතික්කමෙන තස්ස කිඤ්චි දොසං දිස්වා තං තතො ඨානතො අපනෙත්වා අඤ්ඤං ඨපෙන්ති, ඉති සො අය්යො හුත්වා දාසො හොති, ඉතරො දාසො හුත්වා අය්යො හොති, එවං තාව කෙචි ‘‘අය්යො හුත්වා දාසො හොති, දාසො හුත්වා අය්යො හොතී’’ති එත්ථ අත්ථං වදන්ති. අට්ඨකථායං පන පුරිමවසෙනෙව තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘බ්රාහ්මණො සභරියො’’තිආදි වුත්තං. වයප්පත්තෙ පුත්තෙ අසතීති ඉදං වක්ඛමානස්ස දාරකස්ස දායජ්ජසාමිකභාවස්ස තාව දස්සනං. මාතිතො සුද්ධොති එත්ථ ¶ යො මාතිතො සුද්ධත්තා අය්යො, පිතිතො අසුද්ධත්තා දාසො හොති, සො එව පිතිතො අසුද්ධත්තා දාසො හුත්වා මාතිතො අය්යො හොතීති ජාතිං සම්භෙදෙති. සොව සබ්බෙන සබ්බං හොතීති න සක්කා වත්තුන්ති අපරෙ. කො ථාමොති මහන්තෙ ලොකසන්නිවාසෙ අනමතග්ගෙ අතීතෙ කාලෙ ඉත්ථීනං වා චිත්තෙ අනවට්ඨිතෙ දාසා දාසා එව හොන්ති, අය්යා අය්යා එව හොන්තීති එත්ථ කො එකන්තිකො සහෙතුකො අවස්සයො, තස්ස සාධකො සිද්ධන්තො, කිං නිදස්සනන්ති අත්ථො.
404. සුක්කච්ඡෙදකවාදො නාමාති ‘‘බ්රාහ්මණොව සුක්කො වණ්ණො’’ති එවං වුත්තො සුක්කච්ඡෙදකවාරො නාම.
408. සබ්බස්මිං අග්ගිකිච්චං කරොන්තෙති එතෙන යථා යතො කුතොචි නිස්සයතො උප්පන්නො අග්ගිඋපාදානසම්පන්නො අග්ගිකිච්චං කරොති, එවං යස්මිං කස්මිඤ්චි දාසකුලෙ ජාතො උපනිස්සයසම්පන්නො සම්මාපටිපජ්ජමානො සංසාරතො සුජ්ඣති එවාති දස්සෙති.
409. පාදසිකවණ්ණොති අන්තරාළවණ්ණො. එතෙසන්ති ඛත්තියකුමාරෙන බ්රාහ්මණකඤ්ඤාය උප්පන්නපුත්තො, බ්රාහ්මණකුමාරෙන ඛත්තියකඤ්ඤාය උප්පන්නපුත්තොති එතෙසං ද්වින්නං මාණවකානං. මතකභත්තෙති මතෙ උද්දිස්ස කතභත්තෙ. ථාලිපාකෙති කතමඞ්ගලභත්තෙ.
410. තුම්හෙති ජාතිසාමඤ්ඤතො මාණවං බ්රාහ්මණෙහි සද්ධිං එකජ්ඣං සඞ්ගණ්හන්තො ආහ. කො නු ඛොති අවංසිරො ඉසිවාදො, තෙසං බ්රාහ්මණීසීනං අසාමත්ථියදස්සනෙන ජාතියා අප්පමාණතං විභාවෙතුං ගාමදාරකවෙසෙන උපගච්ඡි. තෙන වුත්තං ‘‘ගාමණ්ඩලරූපො වියා’’ති. කොණ්ඩදමකොති අදන්තදමකො.
411. ජනෙතීති ¶ ජනිකා ජනෙත්ති. ජනකො පිතාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගන්ධබ්බපඤ්හන්ති ගන්ධබ්බස්ස මාතුකුච්ඡියං උප්පජ්ජනකසත්තස්ස ඛත්තියභාවාදිපුච්ඡං. දබ්බිගහණසිප්පම්පි එකා විජ්ජා වෙදිතබ්බා. තත්ථ කිර කුසලො යං කිඤ්චි ආහාරූපගපණ්ණපුප්ඵඵලබීජං අන්තමසො එලාලුකම්පි ගහෙත්වා භෙසජ්ජෙහි යොජෙත්වා පචන්තො සප්පිමධුඵාණිතෙහි සමානරසං කත්වා සම්පාදෙතුං ¶ සක්කොති, පුණ්ණොපි තාදිසො, තෙන ඤාතං ත්වං දබ්බිගහණසිප්පමත්තම්පි න ජානාසීති සම්බන්ධො. සද්ධොති කම්මඵලසද්ධාය සද්ධො, පොථුජ්ජනිකෙනෙව රතනත්තයපසාදෙන පසන්නො. තෙනෙවාහ – ‘‘උපාසකං මං භවං…පෙ… සරණං ගත’’න්ති.
අස්සලායනසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
4. ඝොටමුඛසුත්තවණ්ණනා
412. ඛෙමියා ¶ නාම රඤ්ඤො දෙවියා රොපිතත්තා තං අම්බවනං ඛෙමියම්බවනන්ති වුච්චතීති වදන්ති. ධම්මිකොති ධම්මයුත්තො සබ්බසොව අධම්මං පහාය ධම්මෙ ඨිතො. පරිබ්බජති පබ්බජති එතෙනාති පරිබ්බජො, ඝරාවාසතො නික්ඛමනපුබ්බකං ලිඞ්ගග්ගහණවසෙන සීලසමාදානං. එත්ථාති එතස්මිං පරිබ්බජෙ. සභාවොති තං පරිබ්බාජනියං, තෙහි තෙහි පරිබ්බාජකෙහි අනුට්ඨාතබ්බො පටිපත්තිධම්මසඞ්ඛාතො සභාවො. ධම්මොව පමාණන්ති එතෙන මයං අහිරිමනා චිත්තස්ස යථාඋපට්ඨිතං කථෙම, තස්මා තං අප්පමාණං, යො පනෙත්ථ අවිතථො ධම්මො, තදෙව පමාණං. අධිගතපටිපත්තිසඞ්ඛාතො සභාවො අත්ථි, තස්ස තුම්හෙහි තුම්හෙහි බහුනා නානාසන්දස්සනාදි කම්මෙන ඉධ භවිතබ්බං, බහුදෙවෙත්ථ වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො.
414. සාරත්තරත්තාති සාරජ්ජනවසෙන රත්තා, බහුලරාගවසෙන අභිරත්තාති අත්ථො. අත්තනා ඤාපෙතබ්බමත්ථං අනුග්ගහාපෙති බොධෙතීති අනුග්ගහො, ඤාපිතකාරණං, සහ අනුග්ගහෙනාති සානුග්ගහා. තෙනාහ ‘‘සකාරණා’’ති. කිං පන තං කාරණං? ඉමස්සාධිප්පායො ‘‘නත්ථි ධම්මිකො පරිබ්බජො’’ති මයා වුත්තො, අද්ධා පනායස්මා උදෙනො යාථාවතො ධම්මිකං පරිබ්බජං මෙ ආචික්ඛතීති. තෙනාහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි.
421. සබ්බමිදං ථාවරජඞ්ගමං පුරිසකතං, තස්මා යං කිඤ්චි කත්වා අත්තා පොසෙතබ්බො රක්ඛිතබ්බොති ලොකායතනිස්සිතො නීතිමග්ගො ඝොටමුඛකන්තො, තස්මා ආහ ‘‘එතස්ස කිර ජානනසිප්පෙ’’තිආදි. සග්ගෙ ¶ නිබ්බත්තො නාම නත්ථි අකත්තබ්බමෙව කරණතො. දෙවලොකපරියාපන්නධනං මනුස්සානං උපකප්පපුඤ්ඤාභාවතො පුබ්බෙ අත්තනා නිහිතධනං ‘‘අසුකෙ චා’’ති ආචික්ඛිත්වා ගතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
ඝොටමුඛසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
5. චඞ්කීසුත්තවණ්ණනා
422. තස්මින්ති ¶ සාලවනෙ. උත්තරෙන ඔපාසාදන්ති ඔපාසාදගාමස්ස උත්තරදිසායං. උත්තරෙනාති එන-සද්දයොගෙන හි ඔපාසාදන්ති උපයොගවචනං. අජ්ඣාවසතීති එත්ථ අධි-ආ-සද්දානං අනත්ථන්තරතං හදයෙ කත්වා ආහ ‘‘වසතී’’ති. ඉදානි තෙසං අත්ථවිසෙසභාවිතං දස්සෙන්තො ‘‘අභිභවිත්වා වා ආවසතී’’තිආදිමාහ. එත්ථාති ඔපාසාදපදෙ. සත්තුස්සදන්තිආදීසු පන කථන්ති ආහ – ‘‘තස්ස අනුප්පයොගත්තාව සෙසපදෙසූ’’ති. උප-අනු-අධි-ඉති-එවං-පුබ්බකෙ වසනකිරියයාට්ඨානෙ උපයොගවචනමෙව පාපුණාතීති සද්දවිදූ ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘ලක්ඛණං සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බ’’න්ති. තථා හි වුත්තං ‘‘උපසග්ගවසෙන පනෙත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං වෙදිතබ්බ’’න්ති. උස්සදතා නාමෙත්ථ බහුලතාති තං බහුලතං දස්සෙතුං ‘‘බහුජන’’න්තිආදි වුත්තං. ආවජ්ජිත්වාති පරික්ඛිපිත්වා.
රඤ්ඤා විය භුඤ්ජිතබ්බන්ති වා රාජභොග්ගං. රඤ්ඤො දායභූතන්ති කුලපරම්පරාය භොග්ගභාවෙන රඤ්ඤා ලද්ධදායභූතං. තෙනාහ ‘‘දායජ්ජන්ති අත්ථො’’ති. රාජනීහාරෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බතො උද්ධං පරිභොගලාභස්ස සෙට්ඨදෙය්යතා නාම නත්ථීති ආහ – ‘‘ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රාජසඞ්ඛෙපෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. තිත්ථපබ්බතාදීසූති නදීතිත්ථපබ්බතපාදගාමද්වාරඅටවීමුඛාදීසු. නිස්සට්ඨපරිච්චත්තන්ති මුත්තචාගවසෙන පරිච්චත්තං කත්වා. එතෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං.
423. ති සන්නිපතිතා. යො කොචි විඤ්ඤූනං ඉච්ඡිතො පඤ්හො, තස්ස පුච්ඡිතස්ස යාථාවතො කථනසමත්ථො පුච්ඡිතපඤ්හබ්යාකරණසමත්ථො.කුලාපදෙසාදිනා මහතී මත්තා එතස්සාති මහාමත්තො.
424. තෙති ¶ ‘‘නානාවෙරජ්ජකා’’ති වුත්තබ්රාහ්මණා. ‘‘උභතො සුජාතො’’ති (දී. නි. ටී. 1.303; අ. නි. ටී. 3.5.134) එත්තකෙ වුත්තෙ යෙහි කෙහිචි ද්වීහි භාගෙහි සුජාතතා විඤ්ඤායෙය්ය, සුජාතසද්දො ච ‘‘සුජාතො චාරුදස්සනො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.399; සු. නි. 553; ථෙරගා. 818) ආරොහපරිණාහසම්පත්තිපරියායොති ජාතිවසෙනෙව සුජාතතං විභාවෙතුං ‘‘මාතිතො ච පිතිතො චා’’ති වුත්තං. අනොරසපුත්තවසෙනපි ලොකෙ මාතුපිතුසමඤ්ඤා දිස්සති, ඉධ පනස්ස ඔරසපුත්තවසෙනෙව ඉච්ඡීයතීති දස්සෙතුං ‘‘සංසුද්ධගහණීකො’’ති ¶ වුත්තං. පිතා ච මාතා ච පිතරො, පිතූනං පිතරො පිතාමහා, තෙසං යුගො පිතාමහයුගො, තස්මා යාව සත්තමා පිතාමහයුගාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යුගසද්දො චෙත්ථ එකසෙසනයෙන දට්ඨබ්බො ‘‘යුගො ච යුගො ච යුගා’’ති. එවඤ්හි තත්ථ තත්ථ ද්වින්නං ගහිතමෙව හොති. තෙනාහ – ‘‘තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහග්ගහණෙනෙව ගහිතා’’ති. පුරිසග්ගහණඤ්චෙත්ථ උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්හි ‘‘මාතිතො’’ති පාළිවචනං සමත්ථිතං හොති. අක්ඛිත්තොති අප්පත්තඛෙපො. අනවක්ඛිත්තොති සද්ධථාලිපාකාදීසු න අවක්ඛිත්තො. ජාතිවාදෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘කෙන කාරණෙනා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ ච උභතො…පෙ… පිතාමහයුගාති එතෙන බ්රාහ්මණස්ස යොනිදොසාභාවො දස්සිතො සංසුද්ධගහණිකභාවකිත්තනතො. අක්ඛිත්තොති ඉමිනා කිරියාපරාධාභාවො. කිරියාපරාධෙන හි සත්තා ඛෙපං පාපුණන්ති. අනුපකුට්ඨොති ඉමිනා අයුත්තසංසග්ගාභාවො. අයුත්තසංසග්ගම්පි හි පටිච්ච සත්තා අක්කොසං ලභන්ති.
ඉස්සරොති අධිපතෙය්යසංවත්තනියකම්මඵලෙන ඊසනසීලො. සා පනස්ස ඉස්සරතා විභවසම්පත්තිපච්චයා පාකටා ජාතාති අඩ්ඪතාපරියායභාවෙන වදන්තො ‘‘අඩ්ඪොති ඉස්සරො’’ති ආහ. මහන්තං ධනමස්ස භූමිගතඤ්චෙව වෙහාසට්ඨඤ්චාති මහද්ධනො. තස්සාති තස්ස තස්ස. වදන්ති ‘‘අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච අනුපසඞ්කමනකාරණං කිත්තෙමා’’ති.
අධිකරූපොති විසිට්ඨරූපො උත්තමසරීරො. දස්සනං අරහතීති දස්සනීයො. තෙනාහ ‘‘දස්සනයොග්ගො’’ති. පසාදං ආවහතීති පාසාදිකො. තෙනාහ ‘‘චිත්තපසාදජනනතො’’ති. වණ්ණස්සාති වණ්ණධාතුයා ¶ . සරීරන්ති සන්නිවෙසවිසිට්ඨො කරචරණගීවාසීසාදි අවයවසමුදායො, සො ච සණ්ඨානමුඛෙන ගය්හතීති ‘‘පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතායාති පරමාය…පෙ… සම්පත්තියා චා’’ති වුත්තං. සබ්බවණ්ණෙසු සුවණ්ණවණ්ණොව උත්තමොති වුත්තං ‘‘සෙට්ඨෙන සුවණ්ණවණ්ණෙන සමන්නාගතො’’ති. තථා හි බුද්ධා චක්කවත්තිනො ච සුවණ්ණවණ්ණාව හොන්ති. බ්රහ්මවච්ඡසීති උත්තමසරීරාභො සුවණ්ණාභොති අත්ථො. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධායාහ ‘‘මහාබ්රහ්මුනො සරීරසදිසෙන සරීරෙන සමන්නාගතො’’ති. න බ්රහ්මුජුගත්තතං. අඛුද්දාවකාසො දස්සනායාති ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා අවයවපාරිපූරියා ච දස්සනාය ඔකාසො න ඛුද්දකො. තෙනාහ ‘‘සබ්බානෙවා’’තිආදි.
යමනියමලක්ඛණං සීලමස්ස අත්ථීති සීලවා, තං පනස්ස රත්තඤ්ඤුතාය වුද්ධං වඩ්ඪිතං සීලං අස්ස අත්ථීති වුද්ධසීලී, තෙන ච සබ්බදා සමායොගතො වුඩ්ඪසීලෙන සමන්නාගතො. පඤ්චසීලමත්තමෙව සන්ධාය වදන්ති තතො පරං සීලස්ස තත්ථ අභාවතො තෙසඤ්ච අජානනතො.
ඨානකරණසම්පත්තියා ¶ සික්ඛාසම්පත්තියා ච කත්ථචිපි අනූනතාය පරිමණ්ඩලපදානි බ්යඤ්ජනානි අක්ඛරානි එතිස්සාති පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා. අථ වා පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං, නාමාදි, යථාධිප්පෙතමත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං වාක්යං, තෙසං පරිපුණ්ණතාය පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා. අත්ථඤාපනසාධනතාය වාචාව කරණන්ති වාක්කරණං, උදාහරණඝොසො. ගුණපරිපුණ්ණභාවෙන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස, තෙන වා භාසිතබ්බඅත්ථස්ස. පූරෙ පුණ්ණභාවෙ. පූරෙති ච පුරිමස්මිං අත්ථෙ ආධාරෙ භුම්මං, දුතියස්මිං විසයෙ. සුඛුමාලත්තනෙනාති ඉමිනා තස්සා වාචාය මුදුසණ්හභාවමාහ. අපලිබුද්ධාය පිත්තසෙම්හාදීහි. සන්දිට්ඨං සබ්බං දස්සෙත්වා විය එකදෙසකථනං. විලම්බිතං සණිකං චිරායිත්වා කථනං. ‘‘සන්දිද්ධවිලම්බිතාදී’’ති වා පාඨො. තත්ථ සන්දිද්ධං සන්දෙහජනකං. ආදි-සද්දෙන ඛලිතානුකඩ්ඪිතාදිං සඞ්ගණ්හාති. ආදිමජ්ඣපරියොසානං පාකටං කත්වාති ඉමිනා චස්ස වාචාය අත්ථපාරිපූරිං වදන්ති.
425. සදිසාති එකදෙසෙන සදිසා. න හි බුද්ධානං ගුණෙහි සබ්බථා සදිසා කෙචිපි ගුණා අඤ්ඤෙසු ලබ්භන්ති. ඉතරෙති අත්තනො ගුණෙහි අසදිසගුණෙ. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං. ගොපදකන්ති ගාවියා පදෙ ඨිතඋදකං. කුලපරියායෙනාති කුලානුක්කමෙන.
තත්ථාති ¶ මඤ්චකෙ. සීහසෙය්යං කප්පෙසීති යථා රාහු අසුරින්දො ආයාමතො විත්ථාරතො උබ්බෙධතො ච භගවතො රූපකායස්ස පරිච්ඡෙදං ගහෙතුං න සක්කොති, තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොන්තො සීහසෙය්යං කප්පෙසි.
පරිසුද්ධට්ඨෙන අරියන්ති ආහ ‘‘අරියං උත්තමං පරිසුද්ධ’’න්ති. අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං, න සුඛවිපාකට්ඨෙන. කත්ථචි චතුරාසීති පාණසහස්සානි කත්ථචි අපරිමාණාපි දෙවමනුස්සා යස්මා චතුවීසතියා ඨානෙසු අසඞ්ඛ්යෙය්යා අපරිමෙය්යා මග්ගඵලාමතං පිවන්ති. කොටිසතසහස්සාදිපරිමාණෙනපි බහූ එව. තස්මා අනුත්තරාචාරසික්ඛාපනවසෙනෙව භගවා බහූනං ආචරියො. තෙති කාමරාගතො අඤ්ඤෙ භගවතා පහීනකිලෙසෙ.
අපාපපුරෙක්ඛාරොති අපාපෙහි පුරක්ඛරීයති, න වා පාපං පුරතො කරොතීතිපි අපාපපුරෙක්ඛාරොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපාපෙ නව ලොකුත්තරධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අපාපෙති පාපපපටිපක්ඛෙ පාපරහිතෙ ච. බ්රහ්මනි භවා, බ්රහ්මුනො වා හිතා ගරුකරණාදිනා, බ්රහ්මානං වා මග්ගං ජානාතීති බ්රහ්මඤ්ඤා, තස්සා බ්රහ්මඤ්ඤාය පජාය.
තිරොරට්ඨා ¶ තිරොජනපදාති එත්ථ රජ්ජං රට්ඨං රාජන්ති රාජානො එතෙනාති කත්වා. තදෙකදෙසභූතා පදෙසා පන ජනපදො ජනා පජ්ජන්ති එත්ථ සුඛජීවිකං පාපුණන්තීති කත්වා. පුච්ඡාය දොසං සල්ලක්ඛෙත්වාති සම්බන්ධො. භගවා විස්සජ්ජෙති තෙසං උපනිස්සයසම්පත්තිං චින්තෙත්වාති අධිප්පායො. නවකාති ආගන්තුකභාවෙන අම්හාකං අභිනවා.
426. ඔපාතෙති නිප්පාතෙතීති අත්ථො. තථාභූතො ච තත්ථ පෙසිතා හොතීති වුත්තං ‘‘පවෙසෙතී’’ති. සංපුරක්ඛරොන්තීති සක්කච්චං පුබ්බඞ්ගමං කරොන්ති. තෙනාහ ‘‘පුරතො කත්වා විචරන්තී’’ති.
427. සුද්දෙ බහි කත්වා රහො සාසිතබ්බට්ඨෙන මන්තා එව තංතංඅත්ථපටිපත්තිහෙතුතාය පදන්ති මන්තපදං වෙදං. තෙනාහ ‘‘වෙදො’’ති. එවං කිරාති පරම්පරභාවෙන ආභතන්ති ආචරියපරම්පරාය ආභතං. පාවචනසඞ්ඛාතසම්පත්තියාති ¶ පමුඛවචනම්හි උදත්තාදිසම්පත්තියා. සාවිත්තිආදීහි ඡන්දබන්ධෙහි වග්ගබන්ධෙහි චාති ගායත්තීආදීහි අජ්ඣායානුවාකාදීහි ඡන්දබන්ධෙහි ච වග්ගබන්ධෙහි ච. සම්පාදෙත්වාති පදසම්පත්තිං අහාපෙත්වා. පවත්තාරොති වා පාවචනවසෙන වත්තාරො. සජ්ඣායිතන්ති ගායනවසෙන සජ්ඣායිතං, තං පන පදෙනෙව ඉච්ඡිතන්ති ආහ ‘‘පදසම්පත්තිවසෙනා’’ති. අඤ්ඤෙසං වුත්තන්ති පාවචනවසෙන අඤ්ඤෙසං වුත්තං. රාසිකතන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාදිවසෙන, තත්ථාපි පච්චෙකං මන්තබ්රහ්මාදිවසෙන අජ්ඣායානුවාකාදිවසෙන රාසිකතං. දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාති දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩෙන යථාකම්මූපගඤාණෙන සත්තානං කම්මස්සකතං, පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන දිබ්බචක්ඛුසදිසෙන පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතකප්පෙ බ්රාහ්මණානං මන්තජ්ඣෙනවිධිඤ්ච ඔලොකෙත්වා. පාවචනෙන සහ සංසන්දෙත්වාති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස යං වචනං වට්ටසන්නිස්සිතං, තෙන සහ අවිරුද්ධං කත්වා. න හි තෙසං විවට්ටසන්නිස්සිතො අත්ථො පච්චක්ඛො හොති. අපරාපරෙති අට්ඨකාදීහි අපරාපරෙ, පච්ඡිමා ඔක්කාකරාජකාලාදීසු උප්පන්නා. පක්ඛිපිත්වාති අට්ඨකාදීහි ගන්ථිතමන්තපදෙසු කිලෙසසන්නිස්සිතපදානං තත්ථ තත්ථ පදෙ පක්ඛිපනං කත්වා. විරුද්ධෙ අකංසූති බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තාදීසු (ඛු. නි. බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තං) ආගතනයෙනෙව සංකිලෙසිකත්ථදීපනතො පච්චනීකභූතෙ අකංසු.
428. පටිපාටියා ඝටිතාති පටිපාටියා සම්බද්ධා. පරම්පරසංසත්තාති ආදානියාය යට්ඨියා සංසත්තා. තෙනාහ ‘‘යට්ඨිග්ගාහකෙන චක්ඛුමතා’’ති. පුරිමස්සාති මණ්ඩලාකාරෙන ඨිතාය අන්ධවෙණියා සබ්බපුරිමස්ස හත්ථෙන සබ්බපච්ඡිමස්ස කච්ඡං ගණ්හාපෙත්වා. දිවසම්පීති අනෙකදිවසම්පි ¶ . චක්ඛුස්ස අනාගතභවං ඤත්වා යථාඅක්කන්තට්ඨානෙයෙව අනුපතිත්වා අක්කමනංව සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘කහං චක්ඛුමා කහං මග්ගො’’ති පරිවෙදිත්වා.
පාළිආගතෙසු ද්වීසූති සද්ධා අනුස්සවොති ඉමෙසු ද්වීසු. එවරූපෙති යථා සද්ධානුස්සවා, එවරූපෙ එව පච්චක්ඛගාහිනොති අත්ථො. තයොති රුචිආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියො. භූතවිපාකාති භූතත්ථනිට්ඨායකා අධිප්පෙතත්ථසාධකා, වුත්තවිපරියායෙන අභූතත්ථවිපාකා වෙදිතබ්බා ¶ . එත්ථාති එතෙසු සද්ධායිතාදිවත්ථූසු. එකංසෙනෙව නිට්ඨං ගන්තුං නාලං අනෙකන්තිකත්තා සද්ධාදිග්ගාහස්ස. උපරි පුච්ඡාය මග්ගං විවරිත්වා ඨපෙසි සච්චානුරක්ඛාය ඤාතුකාමතාය උප්පාදිතත්තා. පස්සති හි භගවා – මයා ‘‘සච්චමනුරක්ඛතා…පෙ… නිට්ඨං ගන්තු’’න්ති වුත්තෙ සච්චානුරක්ඛණං ඤාතුකාමො මාණවො ‘‘කිත්තාවතා’’තිආදිනා පුච්ඡිස්සති, තස්ස තං විස්සජ්ජෙත්වා සච්චානුබොධෙ පුච්ඡාය අවසරං දත්වා තස්ස උපනිස්සයෙ උපකාරධම්මෙ කථෙස්සාමීති. තෙන වුත්තං – ‘‘උපරි පුච්ඡාය මග්ගං විවරිත්වා ඨපෙසී’’ති.
430. අත්තානඤ්ඤෙව සන්ධාය වදති, යතො වුත්තං පාළියං – ‘‘යං ඛො පනායමායස්මා ධම්මං දෙසෙති, ගම්භීරො සො ධම්මො දුද්දසො දුරනුබොධො’’තිආදි. ලුබ්භන්තීති ලොභනීයා යථා ‘‘අපායගමනීයා’’ති ආහ ‘‘ලොභනීයෙසු ධම්මෙසූති ලොභධම්මෙසූ’’ති. යථා වා රූපාදිධම්මා ලොභනීයා, එවං ලොභොති ආහ ‘‘ලොභනීයෙසු ධම්මෙසූති ලොභධම්මෙසූ’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’ති (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203). එසෙ නයො සෙසපදද්වයෙපි.
432. නිවෙසෙතීති ඨපෙති පට්ඨපෙති. පයිරුපාසතීති උපට්ඨානවසෙන උපගන්ත්වා නිසීදති. සුය්යති එතෙනාති සොතන්ති ආහ ‘‘පසාදසොත’’න්ති. තඤ්හි සවනාය ඔදහිතබ්බන්ති. ධාරෙති සන්ධාරෙති තත්ථෙව මනං ඨපෙති. අත්ථතොති යථාවුත්තස්ස ධම්මස්ස අත්ථතො. කාරණතොති යුත්තිතො හෙතුදාහරණෙහි උපපත්තිතො. ඔලොකනන්ති එවමෙතන්ති යථාසභාවතො පඤ්ඤාචක්ඛුනා දට්ඨබ්බතං ඛමන්ති, තඤ්ච මහන්තස්ස මණිනො පජ්ජලන්තස්ස විය ආවිකත්වා අත්ථස්ස චිත්තෙ උපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘ඉධා’’තිආදි. කත්තුකම්යතාඡන්දොති කත්තුකාමතාසඞ්ඛාතො කුසලච්ඡන්දො. වායමතීතිආදිතො චතුන්නම්පි වීරියානං වසෙන වායාමං පරක්කමං කරොති. මග්ගපධානං පදහතීති මග්ගාවහං මග්ගපරියාපන්නඤ්ච සම්මප්පධානං පදහති, පදහනවසෙන තං පරිපූරෙති. පරමසච්චන්ති අමොඝධම්මත්තා පරමත්ථසච්චං. සහජාතනාමකායෙනාති මග්ගපඤ්ඤාසහජාතනාමකායෙන ¶ . තදෙවාති තදෙව පරමසච්චං නිබ්බානං. තෙනෙවාහ – ‘‘සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන විභූතං පාකටං කරොන්තො පස්සතී’’ති.
433-4. මග්ගානුබොධොති ¶ මග්ගපටිපාටියා බොධො බුජ්ඣනං, යෙසං කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනවසෙන මග්ගප්පටිවෙධො, තෙසං පටිපස්සම්භනවසෙන පවත්තමානං සාමඤ්ඤඵලං, මග්ගෙන පටිවිද්ධානි සච්චානි, පරමත්ථසච්චමෙව වා අනුරූපබුජ්ඣනන්ති අධිප්පායො. ‘‘සච්චානුප්පත්තීති ඵලසච්ඡිකිරියා’’ති වුත්තං. එවඤ්හි සති හෙට්ඨා වුත්තා සද්ධාපටිලාභාදයො ද්වාදස ධම්මා සච්චානුප්පත්තියා උපකාරා හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘තෙසංයෙවාති හෙට්ඨා වුත්තානං ද්වාදසන්න’’න්ති. නායං ‘‘තෙසංයෙවා’’ති පදස්ස අත්ථො. සතිපි කුසලවිපාකාදිභාවෙන නානත්තෙ වත්ථාරම්මණභූමිකිච්චාදිවසෙන පන සදිසාති උපායතොව මග්ගධම්මා ආසෙවිතා බහුලීකතා ඵලභූතාති වත්තබ්බතං අරහතීති තංසදිසෙ තබ්බොහාරං කත්වා ‘‘තෙසං මග්ගසම්පයුත්තධම්මාන’’න්ති වුත්තං. එවඤ්හි ආසෙවනාගහණං සමත්ථිතං, න අඤ්ඤථා. න හි එකචිත්තක්ඛණිකානං මග්ගධම්මානං ආසෙවනා, බහුලීකම්මං වා අත්ථීති. තුලනාති විපස්සනා. සා හි වුට්ඨානගාමිනිභූතා මග්ගප්පධානස්ස බහුකාරා තස්ස අභාවෙ මග්ගප්පධානස්සෙව අභාවතො, එවං උස්සාහො තුලනාය ඡන්දො උස්සාහස්ස බහුකාරොතිආදිනා හෙට්ඨිමස්ස උපරිමූපකාරතං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති ආහ – ‘‘ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
චඞ්කීසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
6. එසුකාරීසුත්තවණ්ණනා
437. කොට්ඨාසන්ති ¶ මංසභාගං. ලග්ගාපෙය්යුන්ති න්හාරුනා වා වාකෙන වා බන්ධිත්වා පුරිසස්ස හත්ථෙ වා වසනගෙහෙ වා ඔලම්බනවසෙන බන්ධෙය්යුං. සත්ථධම්මන්ති සත්ථිකෙසු සත්ථවාහෙන පණෙතබ්බං ආණාධම්මං. තස්ස නික්ඛමනත්ථන්ති තං මූලං සත්ථිකෙහි නිත්ථරණත්ථං. පාපං අස්සාති පරිචරන්තස්ස පාරිචරියාය අහිතංව අස්ස. තෙනාහ ‘‘න සෙය්යො’’ති. උච්චකුලීනාදයො දුතියවාරාදීහි වුච්චන්ති, ඉධ උපධිවිපත්තිසම්පත්තියො පාපියාදිපදෙහි වුත්තාති අධිප්පායො. තෙනාහ – ‘‘පාපියොති පාපකො ලාමකො අත්තභාවො අස්සා’’ති. සෙය්යංසොති හිතකොට්ඨාසො, හිතසභාවොති අත්ථො. උච්චකුලීනතාති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘උච්චාකුලීනත්තෙනා’’ති. ‘‘වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 1.305; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. 1.නිදානකථා; 2.පකිණ්ණකකථා; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.2.1; අ. නි. ටී. 1.1.1; වජිර. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; නෙත්ති. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.1) විය වණ්ණසද්දො ඉධ පසංසාපරියායොති ආහ ‘‘වෙස්සොපි හි උළාරවණ්ණො හොතී’’ති.
440. ‘‘නිරවො පදසද්දො සොළාරගොත්තස්ස අකිණ්ණමත්තිකාපත්තො තිට්ඨෙය්ය අසඞ්ගචාරී’’ති වුත්තත්තා භික්ඛා චරිතබ්බාව, අයං තෙසං කුලධම්මොති අධිප්පායො. හරිත්වාති අපනෙත්වා. සත්තජීවො සත්තවාණිජකො. ගොපෙති රක්ඛතීති ගොපො, ආරක්ඛාධිකාරෙ නියුත්තො. අසන්ති ලූනන්ති තෙනාති අසිතං, ලවිත්තං. විවිධං භාරං ආභඤ්ජන්ති ඔලම්බන්ති එත්ථාති බ්යාභඞ්ගී, කාජං.
441. අනුස්සරතොති අනුස්සරණහෙතු කුලවංසානුස්සරණක්ඛණෙ ඛත්තියොතිආදිනා සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘පොරාණෙ…පෙ… අනුස්සරියමානෙ’’ති. උච්චනීචත්තජානනත්ථඤ්ච කුලවවත්ථානං කතං හොතීති ඛත්තියාදිකුලකම්මුනා තෙසං චතුන්නං වණ්ණානං සන්ධනං ජීවිකං පඤ්ඤපෙන්ති බ්රාහ්මණා, තථාගතො පන ලොකුත්තරධම්මමෙව පුරිසස්ස සන්ධනං පඤ්ඤපෙති තෙන සත්තස්ස ලොකග්ගභාවසිද්ධිතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
එසුකාරීසුත්තවණ්ණනා ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
7. ධනඤ්ජානිසුත්තවණ්ණනා
445. රාජගහං ¶ පරික්ඛිපිත්වා ඨිතපබ්බතස්සාති පණ්ඩවපබ්බතං සන්ධායාහ. රාජගහනගරස්ස දක්ඛිණදිසාභාගෙ පබ්බතස්ස සමීපෙ ඨිතො ජනපදො දක්ඛිණාගිරි. තණ්ඩුලපුටකානං පාලි එත්ථාති තණ්ඩුලපාලි. තස්ස ¶ කිර ද්වාරසමීපෙ තණ්ඩුලවාණිජා තණ්ඩුලපසිබ්බකෙ විවරිත්වා පටිපාටියා ඨපෙත්වා නිසීදන්ති, තෙනස්ස ‘‘තණ්ඩුලපාලිද්වාර’’න්ති සමඤ්ඤා අහොසි. සබ්බමෙව සස්සං ගණ්හාතීති දලිද්දකස්සකානං දිවසපරිබ්බයමත්තමෙව විස්සජ්ජෙත්වා සබ්බමෙව ආයතො නිප්ඵන්නං ධඤ්ඤං ගණ්හාති. මන්දසස්සානීති මන්දනිප්ඵත්තිකානි සස්සානි.
446. ඉමිනා නයෙනාති දාසකම්මකරස්ස නිවාසනභත්තවෙත්තනානුප්පදානෙන මඞ්ගලදිවසෙසු ධනවත්ථාලඞ්කාරානුප්පදානාදිනා ච පොසෙතබ්බො. මිත්තාමච්චානං පියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාදි මිත්තාමච්චකරණීයං කත්තබ්බං, තථා ඤාතිසාලොහිතානං. තත්ථ ආවාහවිවාහසම්බද්ධෙන ‘‘අම්හාකං ඉමෙ’’ති ඤායන්තීති ඤාතී, මාතාපිතාදිසම්බද්ධතාය සමානලොහිතාති සාලොහිතා. සම්මා දදන්තෙසුපි අසජ්ජනතො නත්ථි එතෙසං තිථීති අතිථි, තෙසං අත්තනා සමානපරිභොගවසෙන අතිථිකරණීයං කාතබ්බං, අතිථිබලීති අත්ථො. ඤාතකභූතපුබ්බා පෙත්තිවිසයං උපගතා පුබ්බපෙතා, දක්ඛිණෙය්යෙසු කාලෙන කාලං දානං දත්වා තෙසං උද්දිසනං පුබ්බපෙතකරණීයං, පෙතබලීති අත්ථො. ගන්ධපුප්ඵවිලෙපනජාලාභත්තෙහි කාලෙන කාලං දෙවතානං පූජා දෙවතාකරණීයං, දෙවතාබලීති අත්ථො, රාජකිච්චකරණං උපට්ඨානං රාජකරණීයං. අයම්පි කායොති අත්තනො කායං සන්ධාය වදති. ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති.
447. පඤ්ච දුස්සීල්යකම්මානීති නිච්චසීලපටිපක්ඛධම්මා. දස අකුසලකම්මපථධම්මා දස දුස්සීල්යකම්මානි. අධම්මචාරී එව විසමචාරී කායවිසමාදිචරණතොති විසමචාරීපදස්ස අත්ථො විසුං න වුත්තො.
448-453. ඔසරන්ති ¶ අපසක්කන්ති, ඛීයන්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරිහායන්තී’’ති. අභිසරන්තීති අභිවඩ්ඪනවසෙන පවත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘වඩ්ඪන්තී’’ති. තත්රාති බ්රහ්මලොකෙ. අස්සාති බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නස්ස ධනඤ්ජානිස්ස. තතො පට්ඨායාති යදා භගවතා ‘‘එසො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො’’තිආදි වුත්තං, තතො පට්ඨාය. චතුසච්චවිනිමුත්තන්ති නිද්ධාරෙත්වා විභජිත්වා වුච්චමානෙහි සච්චෙහි විමුත්තං. අත්ථතො පන තතො පුබ්බෙපි සච්චවිමුත්තං කථං න කථෙසියෙව සච්චවිමුත්තස්ස නිය්යානස්ස අභාවතො.
ධනඤ්ජානිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
8. වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනා
454. ජාතිං ¶ ¶ සොධෙතුකාමා හොන්තීති සහවාසීනං බ්රාහ්මණානං කිරියා පරාධෙන වා අසාරුප්පත්තෙන වා ජාතියා උපක්කිලෙසං ආසඞ්කාය තං සොධෙතුකාමා හොන්ති. මන්තෙ සොධෙතුකාමා හොන්තීති මන්තවචනෙ ආචරියමතිචොදනාය අඤ්ඤෙන වාක්යෙන කෙනචි කාරණෙන සංසයෙ උප්පන්නෙ තං සොධෙතුකාමා හොන්ති. අන්තරාති වෙමජ්ඣෙ, අඤ්ඤත්ථෙවා අන්තරාසද්දොති තස්ස අඤ්ඤා කථාති වචනං අවගන්තබ්බං. ඛන්තීමෙත්තානුද්දයාදිගුණසම්පන්නො එව ‘‘සීලවාති ගුණවා’’තිආහ. තෙහි සීලස්ස විස්සජ්ජනකාලෙපි ‘‘සීලවා’’ති වුච්චති. සම්පන්නසීලත්තා වා තෙහි සමන්නාගතො එව හොතීති ආහ ‘‘සීලවාති ගුණවා’’ති. ආචාරසම්පන්නොති සාධු ආචාරවත්තො.
455. සික්ඛිතාති තෙවිජ්ජානං සික්ඛිතා තුම්හෙ, න දානි තුම්හෙහි කිඤ්චි කත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. පටිඤ්ඤාතාති පටිජානිත්වා ඨිතා.
වෙදත්තයසඞ්ඛාතා තිස්සො විජ්ජා අජ්ඣයන්තීති තෙවිජ්ජා. තෙනාහ ‘‘තිවෙදාන’’න්ති. තයො වෙදෙ අණන්ති අජ්ඣයන්තීති බ්රාහ්මණා, තෙසං. යං එකං පදම්පි අක්ඛාතං, තං අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච කෙවලිනො අධියිනො අප්පපයොගෙන. නිට්ඨාගතම්හාති නිප්ඵත්තිං ගතා අම්හා තෙවිජ්ජාය සකසමයස්ස කථනෙ.
මනොකම්මතො හි වත්තසම්පදාතිකාරණූපචාරෙනායමත්ථො වුත්තොති ආහ – ‘‘තෙන සමන්නාගතො හි ආචාරසම්පන්නො හොතී’’ති.
ඛයාතීතන්ති වඩ්ඪිපක්ඛෙ ඨිතන්ති අත්ථො. සුක්කපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය හි චන්දො වඩ්ඪතීති වුච්චති, න ඛීයතීති. වන්දමානා ජනා නමක්කාරං කරොන්ති.
අත්ථදස්සනෙනාති විවරණෙන දස්සනපරිණායකට්ඨෙන ලොකස්ස චක්ඛු හුත්වා සමුප්පන්නං.
456. තිට්ඨතු තාව බ්රාහ්මණචින්තාති – ‘‘කිං ජාතියා බ්රාහ්මණො හොති උදාහු භවති කම්මුනා’’ති අයං බ්රාහ්මණවිචාරො තාව තිට්ඨතු ¶ . ජාතිදස්සනත්ථං තිණරුක්ඛකීටපටඞ්ගතො පට්ඨාය ලොකෙ ¶ ජාතිවිභඞ්ගං විත්ථාරතො කථෙස්සාමීති තෙසං චිත්තසම්පහංසනත්ථං දෙසෙතබ්බමත්ථං පටිජානාති. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියොති ඉදං කාරණවචනං, යස්මා ඉමා ජාතියො නාම අඤ්ඤමඤ්ඤං විසිට්ඨා, තස්මා ජාතිවිභඞ්ගං බ්යාකරිස්සාමීති.
යස්මා ඉධ උපාදින්නකජාති බ්යාකාතබ්බභාවෙන ආගතා, තස්සා පන නිදස්සනභාවෙන ඉතරා, තස්මා ‘‘ජාතිවිභඞ්ගං පාණාන’’න්ති පාළියං වුත්තං. තෙසං තෙසං පාණානං ජාතියොති අත්ථො. එවන්ති නිදස්සනං කථෙත්වා නිදස්සිතබ්බෙ කථියමානෙ. තස්සාති වාසෙට්ඨස්ස. කාමං ‘‘තෙසං වොහං බ්යක්ඛිස්ස’’න්ති උභොපි මාණවෙ නිස්සාය දෙසනා ආගතා, තථාපි තත්ථ තත්ථ ‘‘එවං, වාසෙට්ඨ, ජානාහී’’තිආදිනා වාසෙට්ඨමෙව ආලපන්තො භගවා තමෙව ඉමිනා නියාමෙන පමුඛං අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘තස්සාති වාසෙට්ඨස්සා’’ති. ජාතිභෙදො ජාතිවිසෙසො, ජාතියා භෙදො පාකටො භවිස්සති නිදස්සනෙන විභූතභාවං ආපාදිතෙන පටිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස විභූතභාවාපත්තිතො. ආම න වට්ටතීති කම්මනානතාය එව උපාදින්නනානතාය පටික්ඛෙපපදමෙතං, න බීජනානතාය අනුපාදින්නනානතාය පටික්ඛෙපපදන්ති දස්සෙතුං ‘‘කම්මං හී’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – තංතංයොනිඛිපනමත්තං කම්මස්ස සාමත්ථියං, තංතංයොනිනියතා පන යෙ වණ්ණවිසෙසා, තෙ තංතංයොනිසිද්ධියාව සිද්ධා හොන්තීති තං පන යොනිඛිපනකම්මං තංතංයොනිවිසිට්ඨ-විසෙසාභිභූතාය පයොගනිප්ඵත්තියා, අසංමුච්ඡිතාය එව වා පච්චයභූතාය භවපත්ථනාය අභිසඞ්ඛතමෙවාති විඤ්ඤාතබ්බපච්චයවිසෙසෙන විනා ඵලවිසෙසාභාවතො එතං සමීහිතකම්මං පත්ථනාදීහි ච භින්නසත්තිතං විසිට්ඨසාමත්ථියං වා ආපජ්ජිත්වා චක්ඛුන්ද්රියාදිවිසිට්ඨඵලනිබ්බත්තකං ජායති, එවං යොනිඛිපනතංයොනිනියතවිසෙසාවහතා හොතීති. ථෙරෙන හි බීජනානතා විය කම්මනානතාපි උපාදින්නකනානතාය සියා නු ඛො පච්චයොති චොදනං පටික්ඛිපිත්වා පච්චයවිසෙසවිසිට්ඨා කම්මනානතා පන පච්චයොති නිච්ඡිතන්ති දට්ඨබ්බං.
නානාවණ්ණාති නානප්පකාරවණ්ණා. තාලනාළිකෙරාදීනං ලොකෙ අභිඤ්ඤාතතිණජාතිභාවතො විසෙසෙන ගය්හති අභිඤ්ඤාතසොතනයෙන. ජාතියා බ්රාහ්මණොවාති අට්ඨානපයුත්තො එව-සද්දො, ජාතියාව ¶ බ්රාහ්මණො භවෙය්යාති යොජනා. න ච ගය්හතීති තිණරුක්ඛාදීසු විය බ්රාහ්මණෙසු ජාතිනියතස්ස ලිඞ්ගස්ස අනුපලබ්භනතො, පිවනභුඤ්ජනකථනහසනාදිකිරියාය බ්රාහ්මණභාවෙන එකන්තිකලිඞ්ගනියතාය මන්තජ්ඣෙනාදිං විනා අනුපලබ්භනතො ච. වචීභෙදෙනෙවාති ආහච්චවචනෙනෙව.
කීටෙ පටඞ්ගෙතිආදීසු ජාතිනානතා ලබ්භති අඤ්ඤමඤ්ඤලිඞ්ගවිසිට්ඨතාදස්සනා. කුන්ථා කීටකා ¶ , ඛජ්ජඛාදකා කිපිල්ලිකා. උප්පතිත්වාති උඩ්ඩෙත්වා උඩ්ඩෙත්වා. පටභාවං ගච්ඡන්තීති වා පටඞ්ගා, න ඛුද්දකපාණකා කීටා නාම. තෙසම්පි කීටකානං.
කාළකාදයොති කලන්දකාදයො.
උදරංයෙව නෙසං පාදා උදරෙනෙව සම්පජ්ජනතො.
සඤ්ඤාපුබ්බකො විධි අනිච්චොති දස්සෙන්තො ‘‘උදකෙ’’ති ආහ යථා ‘‘වීරස්ස භාවො වීරිය’’න්ති.
පත්තසමුදායෙ පක්ඛසද්දොති ‘‘පත්තෙහි යන්තී’’ති වුත්තං. න හි අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායො අත්ථි.
සඞ්ඛෙපෙන වුත්තො ‘‘ජාතිවසෙන නානා’’තිආදිනා. එත්ථ පදත්ථෙ දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං නත්ථීති සම්බන්ධමත්තං දස්සෙතුං ‘‘තත්රායං යොජනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘න හි බ්රාහ්මණානං එදිසං සීසං හොති, ඛත්තියානං එදිසන්ති නියමො අත්ථි යථා හත්ථිඅස්සමිගාදීන’’න්ති ඉදමෙව වාක්යං සබ්බත්ථ නෙතබ්බං. තං සංඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා නයෙන සබ්බං යොජෙතබ්බ’’න්ති ආහ.
තස්සාති යථාවුත්තනිගමනවචනස්ස අයං යොජනා ඉදානි වුච්චමානා යොජනා වෙදිතබ්බා.
457. වොකාරන්ති වොකරණං, යෙන විසිට්ඨතාය න වොකරීයති ජාතිභෙදොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නානත්ත’’න්ති.
ගොරක්ඛාදිඋපජීවනෙන ආජීවවිපන්නො, හිංසාදිනා සීලවිපන්නො, නික්ඛිත්තවත්තතාදිනා ආචාරවිපන්නොති. සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ නිවිට්ඨා හොතීති ආහ ‘‘ගොරක්ඛන්ති ඛෙත්තරක්ඛ’’න්ති. ‘‘ගොති හි පථවියා නාම’’න්ති. තෙහි තෙහි උපායෙහි සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සිප්පං, තත්ථ කොසල්ලං. පරෙසං ¶ ඊසනට්ඨෙන හිංසනට්ඨෙන ඉස්සො, සො අස්ස අත්ථීති ඉස්සො යොධාජීවිකො, ඉස්සස්ස කම්මං පහරණං, උසුං සත්තිඤ්ච නිස්සාය පවත්තා ජීවිකා ඉස්සත්තං. තෙනාහ ‘‘ආවුධජීවික’’න්ති. යං නිස්සාය අස්ස ජීවිකා, තදෙව දස්සෙතුං ‘‘උසුඤ්ච සත්තිඤ්චා’’ති වුත්තං.
බ්රහ්මං ¶ වුච්චති වෙදො, තං අණති ජානාතීති බ්රාහ්මණො, ජානනඤ්ච පොරාණෙහි බ්රාහ්මණෙහි විහිතනියාමෙන බ්රාහ්මණෙහි කතොපසමෙන අනුට්ඨානතපෙන යථා ‘‘ආජීවසීලාචාරවිපන්නො නත්ථී’’ති බ්රාහ්මණධම්මිකෙහි ලොකියපණ්ඩිතෙහි ච සම්පටිච්ඡිතො, තථා පටිපජ්ජනමෙවාති ආහ ‘‘එවං බ්රාහ්මණසමයෙන…පෙ… සාධෙත්වා’’ති. එවං සන්තෙති එවං ආජීවසීලාචාරවිපන්නස්ස අබ්රාහ්මණභාවෙ සති න ජාතියා බ්රාහ්මණො හොති, ගුණෙහි පන ආජීවසීලාචාරසම්පත්තිසඞ්ඛාතෙහි බ්රාහ්මණො හොති, තස්මා ගුණානංයෙව බ්රාහ්මණභාවකරණතො චතුවණ්ණවිභාගෙ යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතො යො සීලාදිගුණසම්පන්නතාය ගුණවා, සො වුත්තලක්ඛණෙන නිප්පරියායතො බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණොති අයමෙත්ථ බ්රාහ්මණභාවෙ ඤායොති, එවං ඤායං අත්ථතො ආපන්නං කත්වා. නන්ති තමෙව යථාවුත්තං ඤායං. යො බ්රාහ්මණස්ස සංවණ්ණිතායාති මාතුයා උභතොසුජාතතාදිකුලවණ්ණෙන සංවණ්ණිතාය පසත්ථාය යථාරූපාය බ්රාහ්මණස්ස මාතා භවිතුං යුත්තා, තථාරූපාය මාතරිසම්භූතො. එතෙන චතුන්නං යොනීනං යත්ථ කත්ථචි විසෙසනිට්ඨා කතා. තෙනාහ ‘‘තත්රාපි විසෙසෙනා’’ති. එවං සාමඤ්ඤතො විසෙසනිට්ඨාවසෙන ‘‘යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති පදස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි සාමඤ්ඤජොතනං අනාදියිත්වා විසෙසජොතනාවසෙනෙව අත්ථං වත්තුං ‘‘යාචාය’’න්තිආදි වුත්තං. පරිසුද්ධඋප්පත්තිමග්ගසඞ්ඛාතා යොනි වුත්තාති අනුපක්කුට්ඨභාවෙන පරිසුද්ධඋප්පත්තිමග්ගසඞ්ඛාතා යා චායං යොනි වුත්තාති සම්බන්ධො. තතොපි ජාතසම්භූතත්තාති තතො යොනිතො ජාතත්තා මාතාපෙත්තිසම්පත්තිතො සම්භූතත්තා.
විසිට්ඨත්තාති සමුදායභූතා මනුස්සා රාගාදිනා විසිට්ඨත්තා. රාගාදිනා සහ කිඤ්චනෙනාති සකිඤ්චනො. තථෙව රාගාදිසඞ්ඛාතෙන පලිබොධනට්ඨෙන සහ පලිබොධෙනාති සපලිබොධො. සබ්බගහණපටිනිස්සග්ගෙනාති උපාදානසඞ්ඛාතස්ස සබ්බස්ස ගහණස්ස පටිනිස්සජ්ජනෙන. යස්මා බාහිතපාපො අත්තනො සන්තානතො බහිකතපාපො, තස්මා තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණන්ති ¶ අත්ථො වත්තබ්බො. එවරූපො එතිස්සා කථාය උපදෙසො නානප්පකාරතො විභත්තො, තස්මා තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
458. ගහිතදණ්ඩෙසූති පරෙසං දණ්ඩෙන විහෙඨනං අනිධාය ආදින්නදණ්ඩෙසු.
459. කිඤ්චි ගහණන්ති තණ්හාගාහාදීසු කිඤ්චි ගාහං.
යෙන කාමභවෙන මානුසකෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි යුඤ්ජති, තං මානුසකං යොගං. ‘‘මානුසකං ¶ යොග’’න්ති එත්ථ ච එකදෙසං ගහෙත්වා වුත්තං, එස නයො ‘‘දිබ්බයොග’’න්ති එත්ථාපි. සබ්බයොගවිසංයුත්තන්ති පදද්වයෙන වුත්තෙහි සබ්බකිලෙසයොගෙහි විප්පයුත්තං.
රතින්ති අභිරතිං ආසත්තිං. කුසලභාවනායාති කායභාවනාදි කුසලධම්මභාවනාය උක්කණ්ඨිතං. වීරියවන්තන්ති වීරියසබ්භාවෙන වීරං නිද්දිසති, වීරභාවො හි වීරියන්ති.
සුන්දරං ඨානන්ති නිබ්බානං. සුන්දරාය පටිපත්තියා අරියපටිපත්තියා.
නිබ්බත්තින්ති පරියොසානං. අතීතෙති අතීතකොට්ඨාසෙ. කිඤ්චනකාරකොති පලිබොධහෙතුභූතො.
අසෙක්ඛෙ සීලක්ඛන්ධාදිකෙ මහන්තෙ ගුණෙ. පඤ්චන්නං මාරානං විජිතත්තා විජිතවිජයං.
460. ඉදං අජානන්තාති ‘‘ජාතියා බ්රාහ්මණො’’ති ඉදං ලොකසමඤ්ඤාමත්තන්ති අජානන්තා. යෙ බ්රාහ්මණෙසු නාමගොත්තං නාම තතියං දිට්ඨාභිනිවෙසං ජනෙන්ති, සාව නෙසං දිට්ඨි. කතං අභිසඞ්ඛතන්ති පරිකප්පනවසෙනෙව කතං ඨපිතං තදුපචිතං, න හෙතුපච්චයසමායොගෙන. සමුච්චාති සම්මුතියා. කා පන සා සම්මුතීති ආහ ‘‘සමඤ්ඤායා’’ති, ලොකසමඤ්ඤාතෙනාති අත්ථො. සම්මා පන පරමත්ථතො අජානන්තානං නාමගොත්තං එවං කප්පෙතීති ආහ ‘‘නො චෙ’’තිආදි. තං පන අසන්තම්පි පරමත්ථතො සන්තතායෙව අභිනිවිසන්ති, තෙසමයං දොසොති දස්සෙතුං ‘‘එවං පකප්පිත’’න්තිආදි වුත්තං. තෙනාහ භගවා – ‘‘ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවෙසෙය්යා’’ති ¶ (ම. නි. 3.331). අජානන්තා නොති එත්ථ නො-සද්දො අවධාරණත්ථො – ‘‘න නො සමං අත්ථි තථාගතෙනා’’තිආදීසු (ඛු. පා. 6.3) වියාති ආහ ‘‘අජානන්තාව එවං වදන්තී’’ති.
නිප්පරියායන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, නිප්පරියායෙන උජුකමෙවාති අත්ථො, න පුබ්බෙ විය ‘‘යො හි කොචී’’ති පරියායවසෙන. ‘‘න ජච්චා’’ති ගාථාය පුබ්බද්ධෙන ජාතිවාදං පටික්ඛිපන්තො පච්ඡිමද්ධෙන කම්මවාදං පතිට්ඨපෙන්තො. තත්ථාති තිස්සං ගාථායං. උපඩ්ඪගාථාය විත්ථාරණත්ථන්ති උපඩ්ඪගාථාය අත්ථං විත්ථාරෙතුං ‘‘කස්සකො කම්මුනා’’ති වුත්තං. තත්ථ පුරිමාය චතූහි පාදෙහි, පච්ඡිමෙ ද්වීහි ද්වින්නම්පි සාධාරණතො අත්ථො විත්ථාරිතො. තත්ථ කසිකම්මාදීති ආදි-සද්දෙන සිප්පකම්මවාණිජාදි සඞ්ගහො.
පටිච්චසමුප්පාදපධානවචනවිඤ්ඤෙය්යො ¶ පච්චයො පටිච්චසමුප්පාදසද්දස්ස අත්ථො පච්චයුප්පන්නාපෙක්ඛාය හොතීති ආහ – ‘‘ඉමිනා පච්චයෙන එතං හොතී’’ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.570) තංසංවණ්ණනායඤ්ච (විසුද්ධි. මහාටී. 2.570) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. සම්මානාවමානාරහකුලෙති සම්මානාරහෙ ඛත්තියාදිකුලෙ, අවමානාරහෙ චණ්ඩාලාදිකුලෙ කම්මවසෙන උපපත්ති හොති කම්මස්ස විපච්චමානොකාසකරතාය විනා තාදිසාය උච්චනීචකුලනිබ්බත්තියා අභාවතො. අඩ්ඪදලිද්දතාදි අඤ්ඤාපි හීනපණීතතා.
කම්මුනාති චෙත්ථ යථා ලොකපජාසත්තසද්දෙහි එකො එවත්ථො වුත්තො, එවං සෙසසද්දෙහිපි, අධිප්පායවිසෙසො පන තත්ථ අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘පුරිමපදෙන චෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. නායං ලොකො බ්රහ්මනිම්මිතො කම්මෙන උප්පජ්ජනතො. න හි සන්නිහිතකාරණානං ඵලානං අඤ්ඤෙන උප්පත්තිදිට්ඨි යුජ්ජති. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨියා පටිසෙධො වෙදිතබ්බො’’ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාදීසුවුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. තථා ලොකස්ස පඨමුප්පත්ති න බ්රහ්මුනාති ‘‘කම්මුනා හි තාසු තාසූ’’තිආදි වුත්තං. තතියෙන ‘‘අයං ලොකො ආදිතො පභුති පභවකම්මුනා වත්තතී’’ති වුත්තමත්ථං නිගමෙති.වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සූචනඤ්හි නිගමනං. තං පන නියමත්ථං හොතීති ආහ ‘‘කම්මෙනෙව බද්ධා හුත්වා පවත්තන්ති, න අඤ්ඤථා’’ති ¶ . චතුත්ථෙන පදෙන. යායතොති ගච්ඡතො. නිබ්බත්තතොති නිබ්බත්තන්තස්ස. පවත්තතොති පවත්තන්තස්ස.
ධුතධම්මා විසෙසතො තණ්හාය සන්තත්තවසෙන වත්තන්තීති ආහ ‘‘තපෙනාති ධුතඞ්ගතපෙනා’’ති. මෙථුනවිරති විසෙසතො බ්රාහ්මණානං බ්රහ්මචරියන්ති සා ඉධ බ්රහ්මචරියෙනාති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘බ්රහ්මචරියෙනාති මෙථුනවිරතියා’’ති. එතෙනාති ඉමිනා ‘‘තපෙනා’’තිආදීහි චතූහි පදෙහි වුත්තෙන. සෙට්ඨෙනාති උත්තමෙන. සංකිලෙසවිසුද්ධියා පරිසුද්ධෙන. බ්රහ්මන්ති බ්රහ්මභාවං සෙට්ඨභාවං. සො පනෙත්ථ අත්ථතො බ්රාහ්මණභාවොති ආහ ‘‘බ්රාහ්මණභාවං ආවහතී’’ති.
බ්රහ්මා ච සක්කො චාති සක්කගරුකානං සක්කො සක්කෙනපි ගරුකාතබ්බතො, බ්රහ්මගරුකානං බ්රහ්මා බ්රහ්මුනාපි ගරුකාතබ්බතො. විජානතන්ති පරමත්ථබ්රාහ්මණස්ස විසෙසං ජානන්තානං විඤ්ඤූනං. අවිඤ්ඤුනො හි අප්පමාණං. තෙනාහ – ‘‘පණ්ඩිතාන’’න්ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
9. සුභසුත්තවණ්ණනා
462. තුදිසඤ්ඤාතො ¶ ගාමො නිගමො එතස්සාති තොදෙය්යො, තස්ස අත්තජො තොදෙය්යපුත්තොති ආහ ‘‘තුදිගාමා’’තිආදි. ආරාධකොති සංරාධකො. ධම්මනිසන්ති යස්මා සම්පාදනෙන පරිපූරණෙන ඉච්ඡිතා, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පාදකො පරිපූරකො’’ති. ඤායති නිච්ඡයෙන ගමෙති නිබ්බානං, තං වා ඤායති පටිවිජ්ඣීයති එතෙනාති ඤායො, තතො එතස්ස සම්පාදකහෙතුභාවතො ඤායො ධම්මො අරියමග්ගො තං ඤායං ධම්මං. තෙනාහ ‘‘කාරණධම්ම’’න්ති. අනවජ්ජන්ති අවජ්ජපටිපක්ඛං.
463. වට්ටචාරකතො නිය්යාතීති නිය්යානිකං ඊකාරස්ස රස්සත්තං ය-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා. නිය්යානෙ වා නියුත්තං, නිය්යානං සීලන්ති වා නිය්යානිකං, තප්පටිපක්ඛතො අනිය්යානිකං. සා පන අත්ථතො අකුසලකිරියාති ආහ ‘‘අකුසලපටිපද’’න්ති.
බහුභාවවාචකො ¶ ඉධ මහාසද්දො ‘‘මහාජනො’’තිආදීසුවියාති ආහ ‘‘මහන්තෙහි බහූහී’’ති. අත්ථොති පයොජනං. මහන්තානීති බහුලානි. කිච්චානීති කාතබ්බානි. අධිකරණානීති අධිකාරජීවිකාරූපානි. ඝරාවාසකම්මමෙව පඤ්චබලිකරණදසඅත්ථට්ඨානභාවතො ලොකයාත්රාය ච සම්පවත්තිට්ඨානභාවතො ජීවිතවුත්තියා වා හෙතුභාවතො ඝරාවාසකම්මට්ඨානං.
‘‘අප්පකෙනපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;
සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4);
ගාථාය වුත්තනයෙන චූළන්තෙවාසිකස්ස විය.
464. අයොනිසො පවත්තිතං වාණිජ්ජකම්මං විය අපායභූතං කසිකම්මං නිදස්සනභාවෙ ඨපෙත්වා අයොනිසොමනසිකරණවසෙන පවත්තං ඝරාවාසකිච්චං සන්ධායාහ – ‘‘යථා කසි…පෙ… එවං ඝරාවාසකම්මට්ඨානම්පී’’ති. බ්රාහ්මණභත්තො අහොසීති සො කිර බහූ බ්රාහ්මණෙ ධනං දත්වා යඤ්ඤං කාරෙසි. උපරීති ‘‘උපරි උපට්ඨාතීති වදෙහී’’ති බ්රාහ්මණෙහි අත්තනො සමයෙන ආචික්ඛාපිතොපි යථා උපට්ඨිතමෙව කථෙත්වා කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තො, අථ බ්රාහ්මණා – ‘‘ඉමිනා ¶ අම්හාකං යඤ්ඤෙ දොසො දින්නො’’ති කුජ්ඣිත්වා තස්ස කළෙවරං සුසානං නෙතුං නාදංසු. අථස්ස ඤාතකෙහි සහස්සෙ දින්නෙ තං සහස්සං ගහෙත්වා ගෙහතො නීහරිතුං අදංසු. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ඡත්තිංස ඉත්ථියො ‘‘එකා වත්ථං අදාසි, එකා ගන්ධං, එකා සුමනමාල’’න්තිආදිනා තං තං දානමයං පුඤ්ඤං කත්වා ආයුපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්තිංසු සහස්සඅච්ඡරාපරිවාරිකා, සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො වෙජයන්තරථං පෙසෙත්වා පක්කොසාපිතෙන ගුත්තිලාචරියභූතෙන මහාබොධිසත්තෙන පුච්ඡිතා තං තං අත්තනා කතං පුඤ්ඤං බ්යාකරිංසු. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සකලාය ගුත්තිලවිමානකථාය දීපෙතබ්බ’’න්ති. වණිජ්ජකම්මට්ඨානං විපජ්ජමානන්ති එත්ථ තස්ස විපජ්ජමානාකාරො හෙට්ඨා වුත්තො. එවං පබ්බජ්ජකම්මට්ඨානම්පි විපජ්ජමානං අප්පඵලං හොතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. සීලෙසු අපරිපූරකාරිනොතිආදි තස්ස විපජ්ජනාකාරදස්සනං. ඣානාදිසුඛන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අභිඤ්ඤාවිපස්සනාදිසුඛස්ස විය සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සීලසම්පදාදිසුඛස්ස ¶ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අරහත්තම්පි පාපුණාති පගෙව සෙක්ඛපුථුජ්ජනසම්පත්තියොති අධිප්පායො.
චාගසීසෙනාති පධානභූතෙන චාගෙන දානෙන තං අවස්සයං කත්වා. එත්ථ තෙ න කොචි අඵාසුකභාවොති. උජුකං කත්වා අවිරුද්ධං කත්වා, සම්පයොජෙත්වාති අත්ථො. තපචරියන්ති අග්ගිපරිචරණං, තපචරියඤ්ච බ්රහ්මචරියග්ගහණා දුට්ඨුල්ලභාවතො.
466. අජානනභාවන්ති අසබ්බඤ්ඤුභාවං. භගවතො පන සබ්බඤ්ඤුභාවො සදෙවකෙ ලොකෙ ජලතලෙ පක්ඛිත්තතෙලං විය පත්ථරිත්වා ඨිතො, න මෙ ඉදං පතිරූපං, තතො පරිවත්තිස්සාමීති ‘‘බ්රාහ්මණො, භො, ගොතමා’’තිආදිමාහ. පච්චාහරිතුං පටිපක්ඛෙන අපහරිතුං. සෙතපොක්ඛරසදිසොති පුණ්ඩරීකපත්තසදිසවණ්ණො. සුවට්ටිතාති වට්ටභාවයුත්තට්ඨානෙ සුවට්ටා. නාමකංයෙවාති නාමමත්තමෙව වචනමත්තමෙව. තථාභූතානං භාවස්සපි අභාවෙන නිහීනං නාම හොති, නාම-සද්දො නිහීනපරියායො. තෙනාහ – ‘‘ලාමකංයෙවා’’ති.
467. කතමා වාචා තෙසං සෙය්යොති තෙසං චඞ්කියාදීනං බ්රාහ්මණමහාසාලානං වුච්චමානවිභාගාසු වාචාසු කතමා වාචා සෙය්යොති. ‘‘සෙය්යා’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. සම්මුතියාති අවිලඞ්ඝිතසාධුමරියාදාය ලොකසම්මුතියා. තෙනාහ ‘‘ලොකවොහාරෙනා’’ති. මන්තාති මන්තාසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය මන්තෙත්වා ජානිත්වා. තෙනාහ ‘‘තුලයිත්වා’’ති. අත්ථසංහිතන්ති හෙතුසඤ්හිතං. තං පන එකංසතො යුත්තියුත්තං හොතීති ආහ – ‘‘කාරණනිස්සිත’’න්ති. ආවුතොතිආදීසු ආදිතො අභිමුඛං ඤාණගතියා විබන්ධනෙන ආවුතො, ආවරියෙන විසෙසතො ඤාණගතියා ¶ නිබන්ධනෙන නිවුතො, එවං ඔඵුටො පලිගුණ්ඨිතො. පරියොනද්ධොති සමන්තතො ඔනද්ධො ඡාදිතො. තෙනාහ ‘‘පලිවෙඨිතො’’ති.
468. සචෙ එතං කාරණමත්ථීති ‘‘නිස්සට්ඨතිණකට්ඨුපාදානො අග්ගි ජලතී’’ති එතං කාරණං සචෙ අත්ථි යදි සියා, සො අපරො තිණකට්ඨුපාදානො අග්ගි යදි භවෙය්ය. සදොසො සාදීනවො සපරික්කිලෙසො. පරිසුද්ධොති උපක්කිලෙසාභාවෙන සබ්බසො සුද්ධො. ජාති ආදීනං අභාවෙනාති ජාතිපච්චයානං කම්මකිලෙසානං නිග්ගමෙන.
469. න ¶ නිච්චලා තිට්ඨන්තීති තත්ථ පක්ඛිපිතබ්බස්ස ලබ්භමානත්තා යථාපඤ්ඤත්තං හුත්වා නිච්චලා අකම්පියා න තිට්ඨන්ති. තං දොසං තං ඌනතාදොසං.
අඤ්ඤස්මිං අසතීති අත්ථභඤ්ජකමුසාවාදෙ අසති. සො හි අත්තනො සන්තකස්ස අදාතුකාමතාදිවසෙන පවත්තස්ස අකම්මපථප්පත්තස්ස මුසාවාදභාවස්ස විපරීතො අඤ්ඤො ඉධ අධිප්පෙතො. තථා හි ඉතරො යෙභුය්යෙන වළඤ්ජිතබ්බතො වොහරිතබ්බතො වළඤ්ජකමුසාවාදොති ආහ. න කදාචි මුසාවාදීති ද්වෙ කථා න කථෙන්ති. බාහිරකානං අනවජ්ජතපසම්මතායපි නිස්සිතොති වත්තුං ආහ ‘‘සීලවා තපනිස්සිතකො හොති’’ති. විවටමුඛා මන්තජ්ඣෙනමණ්ඩිතා සබ්බසො සජ්ඣායා හොන්ති, න ඉතරෙති ආහ ‘‘පබ්බජිතා නිච්චං සජ්ඣායන්තී’’ති.
470. චිරං නික්ඛන්තොති නිග්ගතො හුත්වා චිරකාලෙ. න සබ්බසො පච්චක්ඛා හොන්ති සතිසම්මොහතො මග්ගානඤ්ච අඤ්ඤථා කරණතො. චිරායිතත්තන්ති ‘‘අයං මග්ගො’’ති කථනස්ස චිරායනං. විත්ථායිතත්තන්ති අසප්පටිභානං. තං පන සඋපමාහ දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං.
බලසම්පන්නොති කායබලෙන සමන්නාගතො. පමාණකතං කම්මං නාම පමාණකරානං රාගාදිකිලෙසානං අවික්ඛම්භිතත්තා ‘‘පමාණකතං කම්මං නාම කාමාවචර’’න්ති ආහ, තෙසං පන වික්ඛම්භිතත්තා වුත්තං ‘‘අප්පමාණකතං කම්මං නාම රූපාරූපාවචර’’න්ති. තත්ථාපි විසෙසතො අප්පමඤ්ඤාභාවනා සම්භවතීති ආහ ‘‘තෙසුපී’’තිආදි. නිරීහකත්තා යථා අප්පමාණසමඤ්ඤා ලබ්භති, තං දස්සෙතුං ‘‘පමාණං…පෙ… වුච්චතී’’ති ආහ. න ඔහීයති න තිට්ඨතීති කතූපචිතම්පි කාමාවචරකම්මං යථාධිගතෙ මහග්ගතජ්ඣානෙ අපරිහීනෙ තං අභිභවිත්වා ආසීදෙත්වා පස්සෙ ඔහීයකං කත්වා පටිසන්ධිං දාතුං සමත්ථභාවෙන න තිට්ඨති. ලග්ගිතුන්ති ආවරිතුං ¶ . ඨාතුන්ති පතිට්ඨාතුං. ඵරිත්වාති පටිප්ඵරිත්වා. පරියාදියිත්වාති තස්ස සාමත්ථියං ඛෙපෙත්වා. කම්මස්ස පරියාදියනං නාම විපාකුප්පාදබන්ධනමෙවාති ආහ – ‘‘තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
සුභසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
10. සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා
473. අභිප්පසන්නාති ¶ ¶ අභිසමෙච්ච පසන්නා. තෙනාහ – ‘‘අවෙච්චප්පසාදවසෙන පසන්නා’’ති. බ්රාහ්මණී විගතමලමච්ඡෙරතාය ‘‘තුය්හං දෙය්යධම්මං රුච්චනකට්ඨානෙ දෙහී’’ති ආහ. මග්ගෙනෙව හිස්සා මච්ඡරියස්ස පහීනත්තා බුද්ධපක්ඛබ්රාහ්මණපක්ඛවසෙන උභතොපක්ඛිකා.
කිංසූති කින්ති පුච්ඡාවචනං. ඡෙත්වා අනාදියිත්වා විනාසෙත්වා. සුඛං සෙතීති චිත්තසන්තාපාභාවෙන සුඛෙන සුපති. න සොචතීති තතො එව සොකං නාම විනාසෙති. කොධන්ති කුජ්ඣනලක්ඛණං කොධං. ඡෙත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා. සුඛං සෙතීති කොධපරිළාහෙන අපරිඩය්හමානත්තා සුඛං සුපති. කොධවිනාසෙන විනට්ඨදොමනස්සත්තා න සොචති. විසමූලස්සාති දුක්ඛවිපාකස්ස. මධුරග්ගස්සාති අක්කොසකස්ස පච්චක්කොසනෙන, පහාරකස්ස පටිප්පහරණෙන යං සුඛං උප්පජ්ජති, තං සන්ධායෙව ‘‘මධුරග්ගො’’ති වුත්තො. ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ පරියොසානං ‘‘අග්ග’’න්ති වුත්තං. අරියාති බුද්ධාදයො අරියා.
පඤ්හං කථෙසීති බ්රාහ්මණො කිර චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො ලොකපූජිතො, න සක්කා යං වා තං වා වත්වා සන්තජ්ජෙතුං, එකං සණ්හපඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො එකං පුච්ඡාගාථං අභිසඞ්ඛරිත්වා ‘‘සචෙ අසුකස්ස නාම වධං රොචෙමීති වක්ඛති, යෙ තුය්හං න රුච්චන්ති, තෙ මාරෙතුකාමොසි, ලොකවධාය උප්පන්නො කිං තුය්හං සමණභාවෙනාති නිග්ගහෙස්සාමි. සචෙ න කස්සචි වධං රොචෙමීති වක්ඛති, අථ නං ත්වං රාගාදීනම්පි වධං න ඉච්ඡසි, තස්මා සමණො හුත්වා ආහිණ්ඩසීති නිග්ගණ්හිස්සාමීති ඉමං උභතොකොටිකං පඤ්හං පුට්ඨො සමණො ගොතමො නෙව ගිලිතුං න උග්ගිලිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති එවං චින්තෙත්වා ඉමං පය්හං පුච්ඡි. තස්ස භගවා අජ්ඣාසයානුරූපං කථෙසි. සො පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරාධිතචිත්තො පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා තං පබ්බාජෙසි, සො පබ්බජ්ජාකිච්චං මත්ථකං පාපෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො’’ති.
අවභූතාති අධොභූතා. අධොභාවො සත්තානං අවඩ්ඪි අවමඞ්ගලන්ති ආහ – ‘‘අවඩ්ඪිභූතා අවමඞ්ගලභූතායෙවා’’ති. පරිභූතාති පරිභවප්පත්තා. විජ්ජමානානන්ති පාළියං අනාදරෙ සාමිවචනන්ති තදත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විජ්ජමානෙසූ’’තිආහ. පකට්ඨං, පවඩ්ඪං වා ඤාණන්ති පඤ්ඤාණන්ති භගවතො ඤාණං විසෙසෙත්වා වුත්තං.
474. අභිජානිත්වාති ¶ ¶ අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානිත්වා. වොසිතවොසානාති කතකරණීයතාය සබ්බසො පරිසොසිතනිට්ඨා. පාරමිසඞ්ඛාතන්ති පරමුක්කංසභාවතො පාරමීති සඞ්ඛාතං. තෙනාහ ‘‘සබ්බධම්මානං පාරභූත’’න්ති. බ්රහ්මචරියස්සාති සාසනබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතං. තෙනාහ ‘‘උප්පාදකා ජනකා’’ති. ‘‘ඉදමෙවං භවිස්සති ඉදමෙව’’න්ති තක්කනං තක්කො, සො එතස්ස අත්ථීති තක්කී. යස්මා සො තං තං වත්ථුං තථා තථා තක්කිත්වා ගණ්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘තක්කගාහී’’ති. වීමංසනසීලො වීමංසී පච්චක්ඛභූතමත්ථං වීමංසනභූතාය පඤ්ඤාය කෙවලං වීමංසනතො. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤාචාරං චරාපෙත්වා එවංවාදී’’ති. යථාවුත්තතක්කීවීමංසීභාවෙන තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං එවමෙතන්ති වත්වා.
485. අට්ඨිතපධානවතන්ති අඤ්ඤත්ථ කිස්මිඤ්චි පුග්ගලෙ අට්ඨිතපධානවතං අනඤ්ඤසාධාරණං භොතො ගොතමස්ස පධානං අහොසි. සප්පුරිසපධානවතං අහොසි සප්පුරිසපධානවතාධිගතානං එතාදිසානං අරහතං අච්ඡරියපුග්ගලානංයෙව ආවෙණිකපධානවතං අහොසි. අජානන්තොව පකාසෙතීති අයං පුච්ඡිතමත්ථං සයං පච්චක්ඛතො අජානන්තො එව කෙවලං සද්දං උප්පාදෙත්වාව පකාසෙසීති සඤ්ඤාය ආහ. අජානනභාවෙ සන්තෙති ඉමෙ අධිදෙවාති පච්චක්ඛතො ජානනෙ අසති. පණ්ඩිතෙන මනුස්සෙනාති ලොකවොහාරකුසලෙන මනුස්සෙන, ත්වං පන ලොකවොහාරෙපි අකුසලො. වචනත්ථඤ්හි අජානන්තො යං කිඤ්චි වදති. උච්චෙන සම්මතන්ති උච්චං සුපාකටං සබ්බසො තරුණදාරකෙහිපි සම්මතං. ඤාතමෙතං යදිදං අත්ථි දෙවාති. තෙනාහ ‘‘සුසුදාරකාපී’’තිආදි. දෙවාති උපපත්තිදෙවා. අධිදෙවා නාම සම්මුතිදෙවෙහි අධිකදෙවාති කත්වා, තදඤ්ඤෙ ච මනුස්සෙ අධිකභාවෙ කිමෙව වත්තබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.
නිට්ඨිතා ච බ්රාහ්මණවග්ගවණ්ණනා.
මජ්ඣිමපණ්ණාසටීකා සමත්තා.