📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

උපරිපණ්ණාස-අට්ඨකථා

1. දෙවදහවග්ගො

1. දෙවදහසුත්තවණ්ණනා

1. එවංමෙ සුතන්ති දෙවදහසුත්තං. තත්ථ දෙවදහං නාමාති දෙවා වුච්චන්ති රාජානො, තත්ථ ච සක්යරාජූනං මඞ්ගලපොක්ඛරණී අහොසි පාසාදිකා ආරක්ඛසම්පන්නා, සා දෙවානං දහත්තා ‘‘දෙවදහ’’න්ති පඤ්ඤායිත්ථ. තදුපාදාය සොපි නිගමො දෙවදහන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. භගවා තං නිගමං නිස්සාය ලුම්බිනිවනෙ විහරති. සබ්බං තං පුබ්බෙකතහෙතූති පුබ්බෙ කතකම්මපච්චයා. ඉමිනා කම්මවෙදනඤ්ච කිරියවෙදනඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා එකං විපාකවෙදනමෙව සම්පටිච්ඡන්තීති දස්සෙති. එවං වාදිනො, භික්ඛවෙ, නිගණ්ඨාති ඉමිනා පුබ්බෙ අනියමෙත්වා වුත්තං නියමෙත්වා දස්සෙති.

අහුවම්හෙවමයන්ති ඉදං භගවා තෙසං අජානනභාවං ජානන්තොව කෙවලං කලිසාසනං ආරොපෙතුකාමො පුච්ඡති. යෙ හි ‘‘මයං අහුවම්හා’’තිපි න ජානන්ති, තෙ කථං කම්මස්ස කතභාවං වා අකතභාවං වා ජානිස්සන්ති. උත්තරිපුච්ඡායපි එසෙව නයො.

2. එවං සන්තෙති චූළදුක්ඛක්ඛන්ධෙ (ම. නි. 1.179-180) මහානිගණ්ඨස්ස වචනෙ සච්චෙ සන්තෙති අත්ථො, ඉධ පන එත්තකස්ස ඨානස්ස තුම්හාකං අජානනභාවෙ සන්තෙති අත්ථො. න කල්ලන්ති න යුත්තං.

3. ගාළ්හූපලෙපනෙනාති බහලූපලෙපනෙන, පුනප්පුනං විසරඤ්ජිතෙන, න පන ඛලියා ලිත්තෙන විය. එසනියාති එසනිසලාකාය අන්තමසො නන්තකවට්ටියාපි. එසෙය්යාති ගම්භීරං වා උත්තානං වාති වීමංසෙය්ය. අගදඞ්ගාරන්ති ඣාමහරීතකස්ස වා ආමලකස්ස වා චුණ්ණං. ඔදහෙය්යාති පක්ඛිපෙය්ය. අරොගොතිආදි මාගණ්ඩියසුත්තෙ (ම. නි. 2.213) වුත්තමෙව.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං, සල්ලෙන විද්ධස්ස හි විද්ධකාලෙ වෙදනාය පාකටකාලො විය ඉමෙසං ‘‘මයං පුබ්බෙ අහුවම්හා වා නො වා, පාපකම්මං අකරම්හා වා නො වා, එවරූපං වා පාපං කරම්හා’’ති ජානනකාලො සියා. වණමුඛස්ස පරිකන්තනාදීසු චතූසු කාලෙසු වෙදනාය පාකටකාලො විය ‘‘එත්තකං වා නො දුක්ඛං නිජ්ජිණ්ණං, එත්තකෙ වා නිජ්ජිණ්ණෙ සබ්බමෙව දුක්ඛං නිජ්ජිණ්ණං භවිස්සති, සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨිතා නාම භවිස්සාමා’’ති ජානනකාලො සියා. අපරභාගෙ ඵාසුභාවජානනකාලො විය දිට්ඨෙව ධම්මෙ අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය ජානනකාලො සියා. එවමෙත්ථ එකාය උපමාය තයො අත්ථා, චතූහි උපමාහි එකො අත්ථො පරිදීපිතො.

4. ඉමෙ පන තතො එකම්පි න ජානන්ති, විරජ්ඣිත්වා ගතෙ සල්ලෙ අවිද්ධොව ‘‘විද්ධොසි මයා’’ති පච්චත්ථිකස්ස වචනප්පමාණෙනෙව ‘‘විද්ධොස්මී’’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා දුක්ඛප්පත්තපුරිසො විය කෙවලං මහානිගණ්ඨස්ස වචනප්පමාණෙන සබ්බමෙතං සද්දහන්තා එවං සල්ලොපමාය භගවතා නිග්ගහිතා පච්චාහරිතුං අසක්කොන්තා යථා නාම දුබ්බලො සුනඛො මිගං උට්ඨාපෙත්වා සාමිකස්ස අභිමුඛං කරිත්වා අත්තනා ඔසක්කති, එවං මහානිගණ්ඨස්ස මත්ථකෙ වාදං පක්ඛිපන්තා නිගණ්ඨො, ආවුසොතිආදීමාහංසු.

5. අථ නෙ භගවා සාචරියකෙ නිග්ගණ්හන්තො පඤ්ච ඛො ඉමෙතිආදිමාහ. තත්රායස්මන්තානන්ති තෙසු පඤ්චසු ධම්මෙසු ආයස්මන්තානං. කා අතීතංසෙ සත්ථරි සද්ධාති අතීතංසවාදිම්හි සත්ථරි කා සද්ධා. යා අතීතවාදං සද්දහන්තානං තුම්හාකං මහානිගණ්ඨස්ස සද්ධා, සා කතමා? කිං භූතත්ථා අභූතත්ථා, භූතවිපාකා අභූතවිපාකාති පුච්ඡති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සහධම්මිකන්ති සහෙතුකං සකාරණං. වාදපටිහාරන්ති පච්චාගමනකවාදං. එත්තාවතා තෙසං ‘‘අපනෙථ සද්ධං, සබ්බදුබ්බලා එසා’’ති සද්ධාඡෙදකවාදං නාම දස්සෙති.

6. අවිජ්ජා අඤ්ඤාණාති අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණෙන. සම්මොහාති සම්මොහෙන. විපච්චෙථාති විපරීතතො සද්දහථ, විපල්ලාසග්ගාහං වා ගණ්හථාති අත්ථො.

7. දිට්ඨධම්මවෙදනීයන්ති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකදායකං. උපක්කමෙනාති පයොගෙන. පධානෙනාති වීරියෙන. සම්පරායවෙදනීයන්ති දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ විපාකදායකං. සුඛවෙදනීයන්ති ඉට්ඨාරම්මණවිපාකදායකං කුසලකම්මං. විපරීතං දුක්ඛවෙදනීයං. පරිපක්කවෙදනීයන්ති පරිපක්කෙ නිප්ඵන්නෙ අත්තභාවෙ වෙදනීයං, දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්සෙවෙතං අධිවචනං. අපරිපක්කවෙදනීයන්ති අපරිපක්කෙ අත්තභාවෙ වෙදනීයං, සම්පරායවෙදනීයස්සෙවෙතං අධිවචනං. එවං සන්තෙපි අයමෙත්ථ විසෙසො – යං පඨමවයෙ කතං පඨමවයෙ වා මජ්ඣිමවයෙ වා පච්ඡිමවයෙ වා විපාකං දෙති, මජ්ඣිමවයෙ කතං මජ්ඣිමවයෙ වා පච්ඡිමවයෙ වා විපාකං දෙති, පච්ඡිමවයෙ කතං තත්ථෙව විපාකං දෙති, තං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං නාම. යං පන සත්තදිවසබ්භන්තරෙ විපාකං දෙති, තං පරිපක්කවෙදනීයං නාම. තං කුසලම්පි හොති අකුසලම්පි.

තත්රිමානි වත්ථූනි – පුණ්ණො නාම කිර දුග්ගතමනුස්සො රාජගහෙ සුමනසෙට්ඨිං නිස්සාය වසති. තමෙනං එකදිවසං නගරම්හි නක්ඛත්තෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ සෙට්ඨි ආහ – ‘‘සචෙ අජ්ජ කසිස්සසි, ද්වෙ ච ගොණෙ නඞ්ගලඤ්ච ලභිස්සසි. කිං නක්ඛත්තං කීළිස්සසි, කසිස්සසී’’ති. කිං මෙ නක්ඛත්තෙන, කසිස්සාමීති? තෙන හි යෙ ගොණෙ ඉච්ඡසි, තෙ ගහෙත්වා කසාහීති. සො කසිතුං ගතො. තං දිවසං සාරිපුත්තත්ථෙරො නිරොධා වුට්ඨාය ‘‘කස්ස සඞ්ගහං කරොමී’’ති? ආවජ්ජන්තො පුණ්ණං දිස්වා පත්තචීවරං ආදාය තස්ස කසනට්ඨානං ගතො. පුණ්ණො කසිං ඨපෙත්වා ථෙරස්ස දන්තකට්ඨං දත්වා මුඛොදකං අදාසි. ථෙරො සරීරං පටිජග්ගිත්වා කම්මන්තස්ස අවිදූරෙ නිසීදි භත්තාභිහාරං ඔලොකෙන්තො. අථස්ස භරියං භත්තං ආහරන්තිං දිස්වා අන්තරාමග්ගෙයෙව අත්තානං දස්සෙසි.

සා සාමිකස්ස ආහටභත්තං ථෙරස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා පුන ගන්ත්වා අඤ්ඤං භත්තං සම්පාදෙත්වා දිවා අගමාසි. පුණ්ණො එකවාරං කසිත්වා නිසීදි. සාපි භත්තං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තී ආහ – ‘‘සාමි පාතොව තෙ භත්තං ආහරියිත්ථ, අන්තරාමග්ගෙ පන සාරිපුත්තත්ථෙරං දිස්වා තං තස්ස දත්වා අඤ්ඤං පචිත්වා ආහරන්තියා මෙ උස්සූරො ජාතො, මා කුජ්ඣි සාමී’’ති. භද්දකං තෙ භද්දෙ කතං, මයා ථෙරස්ස පාතොව දන්තකට්ඨඤ්ච මුඛොදකඤ්ච දින්නං, අම්හාකංයෙවානෙන පිණ්ඩපාතොපි පරිභුත්තො, අජ්ජ ථෙරෙන කතසමණධම්මස්ස මයං භාගිනො ජාතාති චිත්තං පසාදෙසි. එකවාරං කසිතට්ඨානං සුවණ්ණමෙව අහොසි. සො භුඤ්ජිත්වා කසිතට්ඨානං ඔලොකෙන්තො විජ්ජොතමානං දිස්වා උට්ඨාය යට්ඨියා පහරිත්වා රත්තසුවණ්ණභාවං ජානිත්වා ‘‘රඤ්ඤො අකථෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න සක්කා’’ති ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං සබ්බං සකටෙහි ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ රාසිං කාරෙත්වා ‘‘කස්සිමස්මිං නගරෙ එත්තකං සුවණ්ණං අත්ථී’’ති පුච්ඡි. කස්සචි නත්ථීති ච වුත්තෙ සෙට්ඨිට්ඨානමස්ස අදාසි. සො පුණ්ණසෙට්ඨි නාම ජාතො.

අපරම්පි වත්ථු – තස්මිංයෙව රාජගහෙ කාළවෙළියො නාම දුග්ගතො අත්ථි. තස්ස භරියා පණ්ණම්බිලයාගුං පචි. මහාකස්සපත්ථෙරො නිරොධා වුට්ඨාය ‘‘කස්ස සඞ්ගහං කරොමී’’ති ආවජ්ජන්තො තං දිස්වා ගන්ත්වා ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සා පත්තං ගහෙත්වා සබ්බං තත්ථ පක්ඛිපිත්වා ථෙරස්ස අදාසි, ථෙරො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු උපනාමෙසි. සත්ථා අත්තනො යාපනමත්තං ගණ්හි, සෙසං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පහොසි. කාළවළියොපි තං ඨානං පත්තො චූළකං ලභි. මහාකස්සපො සත්ථාරං කාළවළියස්ස විපාකං පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ සෙට්ඨිච්ඡත්තං ලභිස්සතී’’ති ආහ. කාළවළියො තං කථං සුත්වා ගන්ත්වා භරියාය ආරොචෙසි.

තදා ච රාජා නගරං අනුසඤ්චරන්තො බහිනගරෙ ජීවසූලෙ නිසින්නං පුරිසං අද්දස. පුරිසො රාජානං දිස්වා උච්චාසද්දං අකාසි ‘‘තුම්හාකං මෙ භුඤ්ජනභත්තං පහිණථ දෙවා’’ති. රාජා ‘‘පෙසෙස්සාමී’’ති වත්වා සායමාසභත්තෙ උපනීතෙ සරිත්වා ‘‘ඉමං හරිතුං සමත්ථං ජානාථා’’ති ආහ, නගරෙ සහස්සභණ්ඩිකං චාරෙසුං. තතියවාරෙ කාළවළියස්ස භරියා අග්ගහෙසි . අථ නං රඤ්ඤො දස්සෙසුං, සා පුරිසවෙසං ගහෙත්වා පඤ්චාවුධසන්නද්ධා භත්තපාතිං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛමි. බහිනගරෙ තාලෙ අධිවත්ථො දීඝතාලො නාම යක්ඛො තං රුක්ඛමූලෙන ගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨ භක්ඛොසි මෙ’’ති ආහ. නාහං තව භක්ඛො, රාජදූතො අහන්ති. කත්ථ ගච්ඡසීති. ජීවසූලෙ නිසින්නස්ස පුරිසස්ස සන්තිකන්ති. මමපි එකං සාසනං හරිතුං සක්ඛිස්සසීති. ආම සක්ඛිස්සාමීති. ‘‘දීඝතාලස්ස භරියා සුමනදෙවරාජධීතා කාළී පුත්තං විජාතා’’ති ආරොචෙය්යාසි. ඉමස්මිං තාලමූලෙ සත්ත නිධිකුම්භියො අත්ථි, තා ත්වං ගණ්හෙය්යාසීති. සා ‘‘දීඝතාලස්ස භරියා සුමනදෙවරාජධීතා කාළී පුත්තං විජාතා’’ති උග්ඝොසෙන්තී අගමාසි.

සුමනදෙවො යක්ඛසමාගමෙ නිසින්නො සුත්වා ‘‘එකො මනුස්සො අම්හාකං පියපවත්තිං ආහරති, පක්කොසථ න’’න්ති සාසනං සුත්වා පසන්නො ‘‘ඉමස්ස රුක්ඛස්ස පරිමණ්ඩලච්ඡායාය ඵරණට්ඨානෙ නිධිකුම්භියො තුය්හං දම්මී’’ති ආහ. ජීවසූලෙ නිසින්නපුරිසො භත්තං භුඤ්ජිත්වා මුඛපුඤ්ඡනකාලෙ ඉත්ථිඵස්සොති ඤත්වා චූළාය ඩංසි, සා අසිනා අත්තනො චූළං ඡින්දිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකංයෙව ගතා. රාජා භත්තභොජිතභාවො කථං ජානිතබ්බොති? චූළසඤ්ඤායාති වත්වා රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වා තං ධනං ආහරාපෙසි. රාජා අඤ්ඤස්ස එත්තකං ධනං නාම අත්ථීති. නත්ථි දෙවාති. රාජා තස්සා පතිං තස්මිං නගරෙ ධනසෙට්ඨිං අකාසි. මල්ලිකායපි දෙවියා වත්ථු කථෙතබ්බං. ඉමානි තාව කුසලකම්මෙ වත්ථූනි.

නන්දමාණවකො පන උප්පලවණ්ණාය ථෙරියා විප්පටිපජ්ජි, තස්ස මඤ්චතො උට්ඨාය නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්තස්ස මහාපථවී භිජ්ජිත්වා ඔකාසමදාසි, තත්ථෙව මහානරකං පවිට්ඨො. නන්දොපි ගොඝාතකො පණ්ණාස වස්සානි ගොඝාතකකම්මං කත්වා එකදිවසං භොජනකාලෙ මංසං අලභන්තො එකස්ස ජීවමානකගොණස්ස ජිව්හං ඡින්දිත්වා අඞ්ගාරෙසු පචාපෙත්වා ඛාදිතුං ආරද්ධො. අථස්ස ජිව්හා මූලෙ ඡිජ්ජිත්වා භත්තපාතියංයෙව පතිතා, සො විරවන්තො කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්ති. නන්දොපි යක්ඛො අඤ්ඤෙන යක්ඛෙන සද්ධිං ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි රත්තිභාගෙ අබ්භොකාසෙ නිසින්නං දිස්වා සීසෙ පහරිතුකාමො ඉතරස්ස යක්ඛස්ස ආරොචෙත්වා තෙන වාරියමානොපි පහාරං දත්වා ඩය්හාමි ඩය්හාමීති විරවන්තො තස්මිංයෙව ඨානෙ භූමිං පවිසිත්වා මහානිරයෙ නිබ්බත්තොති ඉමානි අකුසලකම්මෙ වත්ථූනි.

යං පන අන්තමසො මරණසන්තිකෙපි කතං කම්මං භවන්තරෙ විපාකං දෙති, තං සබ්බං සම්පරායවෙදනීයං නාම. තත්ථ යො අපරිහීනස්ස ඣානස්ස විපාකො නිබ්බත්තිස්සති, සො ඉධ නිබ්බත්තිතවිපාකොති වුත්තො. තස්ස මූලභූතං කම්මං නෙව දිට්ඨධම්මවෙදනීයං න සම්පරායවෙදනීයන්ති, න විචාරිතං, කිඤ්චාපි න විචාරිතං, සම්පරායවෙදනීයමෙව පනෙතන්ති වෙදිතබ්බං. යො පඨමමග්ගාදීනං භවන්තරෙ ඵලසමාපත්තිවිපාකො, සො ඉධ නිබ්බත්තිතගුණොත්වෙව වුත්තො. කිඤ්චාපි එවං වුත්තො, මග්ගකම්මං පන පරිපක්කවෙදනීයන්ති වෙදිතබ්බං. මග්ගචෙතනායෙව හි සබ්බලහුං ඵලදායිකා අනන්තරඵලත්තාති.

8. බහුවෙදනීයන්ති සඤ්ඤාභවූපගං. අප්පවෙදනීයන්ති අසඤ්ඤාභවූපගං. සවෙදනීයන්ති සවිපාකං කම්මං. අවෙදනීයන්ති අවිපාකං කම්මං. එවං සන්තෙති ඉමෙසං දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීනං කම්මානං උපක්කමෙන සම්පරායවෙදනීයාදි භාවකාරණස්ස අලාභෙ සති. අඵලොති නිප්ඵලො නිරත්ථකොති. එත්තාවතා අනිය්යානිකසාසනෙ පයොගස්ස අඵලතං දස්සෙත්වා පධානච්ඡෙදකවාදො නාම දස්සිතොති වෙදිතබ්බො. සහධම්මිකා වාදානුවාදාති පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණා හුත්වා නිගණ්ඨානං වාදා ච අනුවාදා ච. ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡන්තීති විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බං කාරණං ආගච්ඡන්ති. ‘‘වාදානුප්පත්තා ගාරය්හට්ඨානා’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – පරෙහි වුත්තෙන කාරණෙන සකාරණා නිගණ්ඨානං වාදං අනුප්පත්තා තං වාදං සොසෙන්තා මිලාපෙන්තා දුක්කටකම්මකාරිනොතිආදයො දස ගාරය්හට්ඨානා ආගච්ඡන්ති.

9. සඞ්ගතිභාවහෙතූති නියතිභාවකාරණා. පාපසඞ්ගතිකාති පාපනියතිනො. අභිජාතිහෙතූති ඡළභිජාතිහෙතු.

10. එවං නිගණ්ඨානං උපක්කමස්ස අඵලතං දස්සෙත්වා ඉදානි නිය්යානිකසාසනෙ උපක්කමස්ස වීරියස්ස ච සඵලතං දස්සෙතුං කථඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අනද්ධභූතන්ති අනධිභූතං. දුක්ඛෙන අනධිභූතො නාම මනුස්සත්තභාවො වුච්චති, න තං අද්ධභාවෙති නාභිභවතීති අත්ථො. තම්පි නානප්පකාරාය දුක්කරකාරිකාය පයොජෙන්තො දුක්ඛෙන අද්ධභාවෙති නාම. යෙ පන සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤකා වා හොන්ති රුක්ඛමූලිකාදයො වා, තෙ දුක්ඛෙන න අද්ධභාවෙන්ති නාම. නිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි වීරියං සම්මාවායාමො නාම හොති.

ථෙරො පනාහ – යො ඉස්සරකුලෙ නිබ්බත්තො සත්තවස්සිකො හුත්වා අලඞ්කතප්පටියත්තො පිතුඅඞ්කෙ නිසින්නො ඝරෙ භත්තකිච්චං කත්වා නිසින්නෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන අනුමොදනාය කරියමානාය තිස්සො සම්පත්තියො දස්සෙත්වා සච්චෙසු පකාසිතෙසු අරහත්තං පාපුණාති, මාතාපිතූහි වා ‘‘පබ්බජිස්සසි තාතා’’ති වුත්තො ‘‘ආම පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා විහාරං නීතො තචපඤ්චකං උග්ගණ්හිත්වා නිසින්නො කෙසෙසු ඔහාරියමානෙසු ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණාති, නවපබ්බජිතො වා පන මනොසිලාතෙලමක්ඛිතෙන සීසෙන පුනදිවසෙ මාතාපිතූහි පෙසිතං කාජභත්තං භුඤ්ජිත්වා විහාරෙ නිසින්නොව අරහත්තං පාපුණාති, අයං න දුක්ඛෙන අත්තානං අද්ධභාවෙති නාම. අයං පන උක්කට්ඨසක්කාරො. යො දාසිකුච්ඡියං නිබ්බත්තො අන්තමසො රජතමුද්දිකම්පි පිළන්ධිත්වා ගොරකපියඞ්ගුමත්තෙනාපි සරීරං විලිම්පෙත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ න’’න්ති නීතො ඛුරග්ගෙ වා පුනදිවසෙ වා අරහත්තං පාපුණාති, අයම්පි න අනද්ධභූතං අත්තානං දුක්ඛෙන අද්ධභාවෙති නාම.

ධම්මිකං සුඛං නාම සඞ්ඝතො වා ගණතො වා උප්පන්නං චතුපච්චයසුඛං. අනධිමුච්ඡිතොති තණ්හාමුච්ඡනාය අමුච්ඡිතො. ධම්මිකඤ්හි සුඛං න පරිච්චජාමීති න තත්ථ ගෙධො කාතබ්බො. සඞ්ඝතො හි උප්පන්නං සලාකභත්තං වා වස්සාවාසිකං වා ‘‘ඉදමත්ථං එත’’න්ති පරිච්ඡින්දිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ භික්ඛූනං අන්තරෙ පරිභුඤ්ජන්තො පත්තන්තරෙ පදුමං විය සීලසමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි වඩ්ඪති. ඉමස්සාති පච්චුප්පන්නානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං මූලභූතස්ස. දුක්ඛනිදානස්සාති තණ්හාය. සා හි පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛස්ස නිදානං. සඞ්ඛාරං පදහතොති සම්පයොගවීරියං කරොන්තස්ස. විරාගොහොතීති මග්ගෙන විරාගො හොති. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘සඞ්ඛාරපධානෙන මෙ ඉමස්ස දුක්ඛනිදානස්ස විරාගො හොතී’’ති එවං පජානාතීති ඉමිනා සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා කථිතා. දුතියවාරෙන තස්ස සම්පයොගවීරියස්ස මජ්ඣත්තතාකාරො කථිතො. සො යස්ස හි ඛ්වාස්සාති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – සො පුග්ගලො යස්ස දුක්ඛනිදානස්ස සඞ්ඛාරපධානෙන විරාගො හොති, සඞ්ඛාරං තත්ථ පදහති, මග්ගපධානෙන පදහති. යස්ස පන දුක්ඛනිදානස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛතො උපෙක්ඛං භාවෙන්තස්ස විරාගො හොති, උපෙක්ඛං තත්ථ භාවෙති, මග්ගභාවනාය භාවෙති. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස.

11. පටිබද්ධචිත්තොති ඡන්දරාගෙන බද්ධචිත්තො. තිබ්බච්ඡන්දොති බහලච්ඡන්දො. තිබ්බාපෙක්ඛොති බහලපත්ථනො. සන්තිට්ඨන්තින්ති එකතො තිට්ඨන්තිං. සඤ්ජග්ඝන්තින්ති මහාහසිතං හසමානං. සංහසන්තින්ති සිතං කුරුමානං.

එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙති එත්ථ ඉදං ඔපම්මවිභාවනං – එකො හි පුරිසො එකිස්සා ඉත්ථියා සාරත්තො ඝාසච්ඡාදනමාලාලඞ්කාරාදීනි දත්වා ඝරෙ වාසෙති. සා තං අතිචරිත්වා අඤ්ඤං සෙවති. සො ‘‘නූන අහං අස්සා අනුරූපං සක්කාරං න කරොමී’’ති සක්කාරං වඩ්ඪෙසි. සා භිය්යොසොමත්තාය අතිචරතියෙව. සො – ‘‘අයං සක්කරියමානාපි අතිචරතෙව, ඝරෙ මෙ වසමානා අනත්ථම්පි කරෙය්ය, නීහරාමි න’’න්ති පරිසමජ්ඣෙ අලංවචනීයං කත්වා ‘‘මා පුන ගෙහං පාවිසී’’ති විස්සජ්ජෙසි. සා කෙනචි උපායෙන තෙන සද්ධිං සන්ථවං කාතුං අසක්කොන්තී නටනච්චකාදීහි සද්ධිං විචරති. තස්ස පුරිසස්ස තං දිස්වා නෙව උප්පජ්ජති දොමනස්සං, සොමනස්සං පන උප්පජ්ජති.

තත්ථ පුරිසස්ස ඉත්ථියා සාරත්තකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො අත්තභාවෙ ආලයො. ඝාසච්ඡාදනාදීනි දත්වා ඝරෙ වසාපනකාලො විය අත්තභාවස්ස පටිජග්ගනකාලො. තස්සා අතිචරණකාලො විය ජග්ගියමානස්සෙව අත්තභාවස්ස පිත්තපකොපාදීනං වසෙන සාබාධතා. ‘‘අත්තනො අනුරූපං සක්කාරං අලභන්තී අතිචරතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා සක්කාරවඩ්ඪනං විය ‘‘භෙසජ්ජං අලභන්තො එවං හොතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා භෙසජ්ජකරණකාලො. සක්කාරෙ වඩ්ඪිතෙපි පුන අතිචරණං විය පිත්තාදීසු එකස්ස භෙසජ්ජෙ කරියමානෙ සෙසානං පකොපවසෙන පුන සාබාධතා. පරිසමජ්ඣෙ අලංවචනීයං කත්වා ගෙහා නික්කඩ්ඪනං විය ‘‘ඉදානි තෙ නාහං දාසො න කම්මකරො, අනමතග්ගෙ සංසාරෙ තංයෙව උපට්ඨහන්තො විචරිං, කො මෙ තයා අත්ථො, ඡිජ්ජ වා භිජ්ජ වා’’ති තස්මිං අනපෙක්ඛතං ආපජ්ජිත්වා වීරියං ථිරං කත්වා මග්ගෙන කිලෙසසමුග්ඝාතනං. නටනච්චකාදීහි නච්චමානං විචරන්තිං දිස්වා යථා තස්ස පුරිසස්ස දොමනස්සං න උප්පජ්ජති, සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති, එවමෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො අරහත්තං පත්තස්ස පිත්තපකොපාදීනං වසෙන ආබාධිකං අත්තභාවං දිස්වා දොමනස්සං න උප්පජ්ජති, ‘‘මුච්චිස්සාමි වත ඛන්ධපරිහාරදුක්ඛතො’’ති සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජතීති. අයං පන උපමා ‘‘පටිබද්ධචිත්තස්ස දොමනස්සං උප්පජ්ජති, අප්පටිබද්ධචිත්තස්ස නත්ථෙතන්ති ඤත්වා ඉත්ථියා ඡන්දරාගං පජහති, එවමයං භික්ඛු සඞ්ඛාරං වා පදහන්තස්ස උපෙක්ඛං වා භාවෙන්තස්ස දුක්ඛනිදානං පහීයති, නො අඤ්ඤථාති ඤත්වා තදුභයං සම්පාදෙන්තො දුක්ඛනිදානං පජහතී’’ති එතමත්ථං විභාවෙතුං ආගතාති වෙදිතබ්බා.

12. යථා සුඛං ඛො මෙ විහරතොති යෙන සුඛෙන විහරිතුං ඉච්ඡාමි තෙන, මෙ විහරතො. පදහතොති පෙසෙන්තස්ස. එත්ථ ච යස්ස සුඛා පටිපදා අසප්පායා, සුඛුමචීවරානි ධාරෙන්තස්ස පාසාදිකෙ සෙනාසනෙ වසන්තස්ස චිත්තං වික්ඛිපති, දුක්ඛා පටිපදා සප්පායා, ඡින්නභින්නානි ථූලචීවරානි ධාරෙන්තස්ස සුසානරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං, උසුකාරො විය හි ජාතිජරාමරණභීතො යොගී දට්ඨබ්බො, වඞ්කකුටිලජිම්හතෙජනං විය වඞ්කකුටිලජිම්හචිත්තං, ද්වෙ අලාතා විය කායිකචෙතසිකවීරියං, තෙජනං උජුං කරොන්තස්ස කඤ්ජිකතෙලං විය සද්ධා, නමනදණ්ඩකො විය ලොකුත්තරමග්ගො, උස්සුකාරස්ස වඞ්කකුටිලජිම්හතෙජනං කඤ්ජිකතෙලෙන සිනෙහෙත්වා අලාතෙසු තාපෙත්වා නමනදණ්ඩකෙන උජුකරණං විය ඉමස්ස භික්ඛුනො වඞ්කකුටිලජිම්හචිත්තං සද්ධාය සිනෙහෙත්වා කායිකචෙතසිකවීරියෙන තාපෙත්වා ලොකුත්තරමග්ගෙන උජුකරණං, උසුකාරස්සෙව එවං උජුකතෙන තෙජනෙන සපත්තං විජ්ඣිත්වා සම්පත්තිඅනුභවනං විය ඉමස්ස යොගිනො තථා උජුකතෙන චිත්තෙන කිලෙසගණං විජ්ඣිත්වා පාසාදිකෙ සෙනාසනෙ නිරොධවරතලගතස්ස ඵලසමාපත්තිසුඛානුභවනං දට්ඨබ්බං. ඉධ තථාගතො සුඛාපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤභික්ඛුනො, දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤභික්ඛුනො ච පටිපත්තියො කථිතා, ඉතරෙසං ද්වින්නං න කථිතා, තා කථෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. ඉමාසු වා ද්වීසු කථිතාසු ඉතරාපි කථිතාව හොන්ති, ආගමනීයපටිපදා පන න කථිතා, තං කථෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. සහාගමනීයාපි වා පටිපදා කථිතාව, අදස්සිතං පන එකං බුද්ධුප්පාදං දස්සෙත්වා එකස්ස කුලපුත්තස්ස නික්ඛමනදෙසනං අරහත්තෙන විනිවට්ටෙස්සාමීති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

දෙවදහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පඤ්චත්තයසුත්තවණ්ණනා

21. එවංමෙ සුතන්ති පඤ්චත්තයසුත්තං. තත්ථ එකෙති එකච්චෙ. සමණබ්රාහ්මණාති පරිබ්බජුපගතභාවෙන සමණා ජාතියා බ්රාහ්මණා, ලොකෙන වා සමණාති ච බ්රාහ්මණාති ච එවං සම්මතා. අපරන්තං කප්පෙත්වා විකප්පෙත්වා ගණ්හන්තීති අපරන්තකප්පිකා. අපරන්තකප්පො වා එතෙසං අත්ථීතිපි අපරන්තකප්පිකා. එත්ථ ච අන්තොති ‘‘සක්කායො ඛො, ආවුසො, එකො අන්තො’’තිආදීසු (අ. නි. 6.61) විය ඉධ කොට්ඨාසො අධිප්පෙතො. කප්පොති තණ්හාදිට්ඨියො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘කප්පොති උද්දානතො ද්වෙ කප්පා තණ්හාකප්පො ච දිට්ඨිකප්පො චා’’ති. තස්මා තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අනාගතං ඛන්ධකොට්ඨාසං කප්පෙත්වා ඨිතාති අපරන්තකප්පිකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙසං එවං අපරන්තං කප්පෙත්වා ඨිතානං පුනප්පුනං උප්පජ්ජනවසෙන අපරන්තමෙව අනුගතා දිට්ඨීති අපරන්තානුදිට්ඨිනො. තෙ එවංදිට්ඨිනො තං අපරන්තං ආරබ්භ ආගම්ම පටිච්ච අඤ්ඤම්පි ජනං දිට්ඨිගතිකං කරොන්තා අනෙකවිහිතානි අධිවුත්තිපදානි අභිවදන්ති. අනෙකවිහිතානීති අනෙකවිධානි. අධිවුත්තිපදානීති අධිවචනපදානි. අථ වා භූතමත්ථං අධිභවිත්වා යථාසභාවතො අග්ගහෙත්වා වත්තනතො අධිවුත්තියොති දිට්ඨියො වුච්චන්ති, අධිවුත්තීනං පදානි අධිවුත්තිපදානි, දිට්ඨිදීපකානි වචනානීති අත්ථො.

සඤ්ඤීති සඤ්ඤාසමඞ්ගී. අරොගොති නිච්චො. ඉත්ථෙකෙති ඉත්ථං එකෙ, එවමෙකෙති අත්ථො. ඉමිනා සොළස සඤ්ඤීවාදා කථිතා, අසඤ්ඤීති ඉමිනා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීති ඉමිනා අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සතො වා පන සත්තස්සාති ඉමිනා සත්ත උච්ඡෙදවාදා. තත්ථ සතොති විජ්ජමානස්ස. උච්ඡෙදන්ති උපච්ඡෙදං. විනාසන්ති අදස්සනං. විභවන්ති භවවිගමං. සබ්බානෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. දිට්ඨධම්මනිබ්බානංවාති ඉමිනා පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා කථිතා. තත්ථ දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො වුච්චති, තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධඅත්තභාවස්සෙතං අධිවචනං. දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛවූපසමන්ති අත්ථො. සන්තං වාති සඤ්ඤීතිආදිවසෙන තීහාකාරෙහි සන්තං. තීණි හොන්තීති සඤ්ඤී අත්තාතිආදීනි සන්තඅත්තවසෙන එකං, ඉතරානි ද්වෙති එවං තීණි.

22. රූපිංවාති කරජරූපෙන වා කසිණරූපෙන වා රූපිං. තත්ථ ලාභී කසිණරූපං අත්තාති ගණ්හාති, තක්කී උභොපි රූපානි ගණ්හාතියෙව. අරූපින්ති අරූපසමාපත්තිනිමිත්තං වා, ඨපෙත්වා සඤ්ඤාක්ඛන්ධං සෙසඅරූපධම්මෙ වා අත්තාති පඤ්ඤපෙන්තා ලාභිනොපි තක්කිකාපි එවං පඤ්ඤපෙන්ති. තතියදිට්ඨි පන මිස්සකගාහවසෙන පවත්තා, චතුත්ථා තක්කගාහෙනෙව. දුතියචතුක්කෙ පඨමදිට්ඨි සමාපන්නකවාරෙන කථිතා, දුතියදිට්ඨි අසමාපන්නකවාරෙන, තතියදිට්ඨි සුප්පමත්තෙන වා සරාවමත්තෙන වා කසිණපරිකම්මවසෙන, චතුත්ථදිට්ඨි විපුලකසිණවසෙන කථිතාති වෙදිතබ්බා.

එතං වා පනෙකෙසං උපාතිවත්තතන්ති සඤ්ඤීතිපදෙන සඞ්ඛෙපතො වුත්තං සඤ්ඤාසත්තකං අතික්කන්තානන්ති අත්ථො. අපරෙ අට්ඨකන්ති වදන්ති. තදුභයං පරතො ආවිභවිස්සති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කෙචි හි එතා සත්ත වා අට්ඨ වා සඤ්ඤා සමතික්කමිතුං සක්කොන්ති, කෙචි පන න සක්කොන්ති. තත්ථ යෙ සක්කොන්ති, තෙව ගහිතා. තෙසං පන එකෙසං උපාතිවත්තතං අතික්කමිතුං සක්කොන්තානං යථාපි නාම ගඞ්ගං උත්තිණ්ණෙසු මනුස්සෙසු එකො දීඝවාපිං ගන්ත්වා තිට්ඨෙය්ය, එකො තතො පරං මහාගාමං; එවමෙව එකෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අප්පමාණං ආනෙඤ්ජන්ති වත්වා තිට්ඨන්ති, එකෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. තත්ථ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං තාව දස්සෙතුං විඤ්ඤාණකසිණමෙකෙති වුත්තං. පරතො ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙකෙ’’ති වක්ඛති. තයිදන්ති තං ඉදං දිට්ඨිගතඤ්ච දිට්ඨිපච්චයඤ්ච දිට්ඨාරම්මණඤ්ච. තථාගතො අභිජානාතීති. ඉමිනා පච්චයෙන ඉදං නාම දස්සනං ගහිතන්ති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාති.

ඉදානි තදෙව විත්ථාරෙන්තො යෙ ඛො තෙ භොන්තොතිආදිමාහ. යා වා පන එතාසං සඤ්ඤානන්ති යා වා පන එතාසං ‘‘යදි රූපසඤ්ඤාන’’න්ති එවං වුත්තසඤ්ඤානං. පරිසුද්ධාති නිරුපක්කිලෙසා. පරමාති උත්තමා. අග්ගාති සෙට්ඨා. අනුත්තරියා අක්ඛායතීති අසදිසා කථීයති. යදි රූපසඤ්ඤානන්ති ඉමිනා චතස්සො රූපාවචරසඤ්ඤා කථිතා. යදි අරූපසඤ්ඤානන්ති ඉමිනා ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤා. ඉතරෙහි පන ද්වීහි පදෙහි සමාපන්නකවාරො ච අසමාපන්නකවාරො ච කථිතොති එවමෙතා කොට්ඨාසතො අට්ඨ, අත්ථතො පන සත්ත සඤ්ඤා හොන්ති. සමාපන්නකවාරො හි පුරිමාහි ඡහිසඞ්ගහිතොයෙව. තයිදං සඞ්ඛතන්ති තං ඉදං සබ්බම්පි සඤ්ඤාගතං සද්ධිං දිට්ඨිගතෙන සඞ්ඛතං පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතං. ඔළාරිකන්ති සඞ්ඛතත්තාව ඔළාරිකං. අත්ථි ඛො පන සඞ්ඛාරානං නිරොධොති එතෙසං පන සඞ්ඛතන්ති වුත්තානං සඞ්ඛාරානං නිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං නාම අත්ථි. අත්ථෙතන්ති ඉති විදිත්වාති තං ඛො පන නිබ්බානං ‘‘අත්ථි එත’’න්ති එවං ජානිත්වා. තස්ස නිස්සරණදස්සාවීති තස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණදස්සී නිබ්බානදස්සී. තථාගතො තදුපාතිවත්තොති තං සඞ්ඛතං අතික්කන්තො සමතික්කන්තොති අත්ථො.

23. තත්රාති තෙසු අට්ඨසු අසඤ්ඤීවාදෙසු. රූපිං වාතිආදීනි සඤ්ඤීවාදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අයඤ්ච යස්මා අසඤ්ඤීවාදො, තස්මා ඉධ දුතියචතුක්කං න වුත්තං. පටික්කොසන්තීති පටිබාහන්ති පටිසෙධෙන්ති. සඤ්ඤාරොගොතිආදීසු ආබාධට්ඨෙන රොගො, සදොසට්ඨෙන ගණ්ඩො, අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සල්ලං. ආගතිං වා ගතිං වාතිආදීසු පටිසන්ධිවසෙන ආගතිං, චුතිවසෙන ගතිං, චවනවසෙන චුතිං, උපපජ්ජනවසෙන උපපත්තිං, පුනප්පුනං උප්පජ්ජිත්වා අපරාපරං වඩ්ඪනවසෙන වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං. කාමඤ්ච චතුවොකාරභවෙ රූපං විනාපි විඤ්ඤාණස්ස පවත්ති අත්ථි, සෙසෙ පන තයො ඛන්ධෙ විනා නත්ථි. අයං පන පඤ්හො පඤ්චවොකාරභවවසෙන කථිතො. පඤ්චවොකාරෙ හි එත්තකෙ ඛන්ධෙ විනා විඤ්ඤාණස්ස පවත්ති නාම නත්ථි. විතණ්ඩවාදී පනෙත්ථ ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපාතිආදිවචනතො අරූපභවෙපි රූපං, අසඤ්ඤාභවෙ ච විඤ්ඤාණං අත්ථි, තථා නිරොධසමාපන්නස්සා’’ති වදති. සො වත්තබ්බො – බ්යඤ්ජනච්ඡායාය චෙ අත්ථං පටිබාහසි, ආගතිං වාතිආදිවචනතො තං විඤ්ඤාණං පක්ඛිද්විපදචතුප්පදා විය උප්පතිත්වාපි ගච්ඡති, පදසාපි ගච්ඡති, ගොවිසාණවල්ලිආදීනි විය ච වඩ්ඪතීති ආපජ්ජති. යෙ ච භගවතා අනෙකසතෙසු සුත්තෙසු තයො භවා වුත්තා, තෙ අරූපභවස්ස අභාවා ද්වෙව ආපජ්ජන්ති. තස්මා මා එවං අවච, යථා වුත්තමත්ථං ධාරෙහීති.

24. තත්රාති අට්ඨසු නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදෙසු භුම්මං. ඉධාපි රූපිං වාතිආදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අසඤ්ඤා සම්මොහොති නිස්සඤ්ඤභාවො නාමෙස සම්මොහට්ඨානං. යො හි කිඤ්චි න ජානාති, තං අසඤ්ඤී එසොති වදන්ති. දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බසඞ්ඛාරමත්තෙනාති දිට්ඨවිඤ්ඤාතබ්බමත්තෙන සුතවිඤ්ඤාතබ්බමත්තෙන මුතවිඤ්ඤාතබ්බමත්තෙන. එත්ථ ච විජානාතීති විඤ්ඤාතබ්බං, දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බමත්තෙන පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤාපවත්තිමත්තෙනාති අයඤ්හි එත්ථ අත්ථො. සඞ්ඛාරමත්තෙනාති ඔළාරිකසඞ්ඛාරපවත්තිමත්තෙනාති අත්ථො. එතස්සආයතනස්සාති එතස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස . උපසම්පදන්ති පටිලාභං. බ්යසනං හෙතන්ති විනාසො හෙස, වුට්ඨානං හෙතන්ති අත්ථො. පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤාපවත්තඤ්හි ඔළාරිකසඞ්ඛාරපවත්තං වා අප්පවත්තං කත්වා තං සමාපජ්ජිතබ්බං. තස්ස පන පවත්තෙන තතො වුට්ඨානං හොතීති දස්සෙති. සඞ්ඛාරසමාපත්තිපත්තබ්බමක්ඛායතීති ඔළාරිකසඞ්ඛාරපවත්තියා පත්තබ්බන්ති න අක්ඛායති. සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිපත්තබ්බන්ති සඞ්ඛාරානංයෙව අවසෙසා භාවනාවසෙන සබ්බසුඛුමභාවං පත්තා සඞ්ඛාරා, තෙසං පවත්තියා එතං පත්තබ්බන්ති අත්ථො. එවරූපෙසු හි සඞ්ඛාරෙසු පවත්තෙසු එතං පත්තබ්බං නාම හොති. තයිදන්ති තං ඉදං එතං සුඛුමම්පි සමානං සඞ්ඛතං සඞ්ඛතත්තා ච ඔළාරිකං.

25. තත්රාති සත්තසු උච්ඡෙදවාදෙසු භුම්මං. උද්ධං සරන්ති උද්ධං වුච්චති අනාගතසංසාරවාදො, අනාගතං සංසාරවාදං සරන්තීති අත්ථො. ආසත්තිංයෙව අභිවදන්ති ලග්ගනකංයෙව වදන්ති. ‘‘ආසත්ත’’න්තිපි පාඨො, තණ්හංයෙව වදන්තීති අත්ථො. ඉති පෙච්ච භවිස්සාමාති එවං පෙච්ච භවිස්සාම. ඛත්තියා භවිස්සාම, බ්රාහ්මණා භවිස්සාමාති එවමෙත්ථ නයො නෙතබ්බො. වාණිජූපමාමඤ්ඤෙති වාණිජූපමා විය වාණිජපටිභාගා වාණිජසදිසා මය්හං උපට්ඨහන්ති. සක්කායභයාති සක්කායස්ස භයා. තෙ හි යථෙව ‘‘චත්තාරො ඛො, මහාරාජ, අභයස්ස භායන්ති. කතමෙ චත්තාරො? ගණ්ඩුප්පාදො ඛො, මහාරාජ, භයා පථවිං න ඛාදති ‘මා පථවී ඛියී’ති, කොන්තො ඛො, මහාරාජ, එකපාදෙන තිට්ඨති ‘මා පථවී ඔසීදී’ති, කිකී ඛො, මහාරාජ, උත්තානා සෙති ‘මා අම්භා උන්ද්රියී’ති, බ්රාහ්මණධම්මිකො ඛො, මහාරාජ, බ්රහ්මචරියං න චරති ‘මා ලොකො උච්ඡිජ්ජී’ති ඉමෙ චත්තාරො අභයස්ස භායන්ති, එවං සක්කායස්ස භායන්ති’’. සක්කායපරිජෙගුච්ඡාති තමෙව තෙභූමකසඞ්ඛාතං සක්කායං පරිජිගුච්ඡමානා. සා ගද්දුලබද්ධොති දණ්ඩකෙ රජ්ජුං පවෙසෙත්වා බද්ධසුනඛො. එවමෙවිමෙති එත්ථ දළ්හත්ථම්භො විය ඛීලො විය ච තෙභූමකධම්මසඞ්ඛාතො සක්කායො දට්ඨබ්බො, සා විය දිට්ඨිගතිකො, දණ්ඩකො විය දිට්ඨි, රජ්ජු විය තණ්හා, ගද්දුලෙන බන්ධිත්වා ථම්භෙ වා ඛීලෙ වා උපනිබද්ධසුනඛස්ස අත්තනො ධම්මතාය ඡින්දිත්වා ගන්තුං අසමත්ථස්ස අනුපරිධාවනං විය දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨිදණ්ඩකෙ පවෙසිතාය තණ්හාරජ්ජුයා බන්ධිත්වා සක්කායෙ උපනිබද්ධස්ස අනුපරිධාවනං වෙදිතබ්බං.

26. ඉමානෙව පඤ්චායතනානීති ඉමානෙව පඤ්ච කාරණානි. ඉති මාතිකං ඨපෙන්තෙනපි පඤ්චෙව ඨපිතානි, නිගමෙන්තෙනපි පඤ්චෙව නිගමිතානි, භාජෙන්තෙන පන චත්තාරි භාජිතානි. දිට්ඨධම්මනිබ්බානං කුහිං පවිට්ඨන්ති. එකත්තනානත්තවසෙන ද්වීසු පදෙසු පවිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

27. එවඤ්ච චතුචත්තාලීස අපරන්තකප්පිකෙ දස්සෙත්වා ඉදානි අට්ඨාරස පුබ්බන්තකප්පිකෙ දස්සෙතුං සන්ති, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අතීතකොට්ඨාසසඞ්ඛාතං පුබ්බන්තං කප්පෙත්වා විකප්පෙත්වා ගණ්හන්තීති පුබ්බන්තකප්පිකා. පුබ්බන්තකප්පො වා එතෙසං අත්ථීති පුබ්බන්තකප්පිකා. එවං සෙසම්පි පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තාති ච ලොකොති ච ගහෙත්වා සස්සතො අමරො නිච්චො ධුවොති අභිවදන්ති. යථාහ ‘‘රූපං අත්තා චෙව ලොකො ච සස්සතො චාති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්තී’’ති විත්ථාරො. අසස්සතාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච පඨමවාදෙන චත්තාරො සස්සතවාදා වුත්තා, දුතියවාදෙන සත්ත උච්ඡෙදවාදා.

නනු චෙතෙ හෙට්ඨා ආගතා, ඉධ කස්මා පුන ගහිතාති. හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ මතො තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජතීති දස්සනත්ථං ආගතා. ඉධ පන පුබ්බෙනිවාසලාභී දිට්ඨිගතිකො අතීතං පස්සති, න අනාගතං, තස්ස එවං හොති ‘‘පුබ්බන්තතො ආගතො අත්තා ඉධෙව උච්ඡිජ්ජති, ඉතො පරං න ගච්ඡතී’’ති ඉමස්සත්ථස්ස දස්සනත්ථං ගහිතා. තතියවාදෙන චත්තාරො එකච්චසස්සතවාදා වුත්තා, චතුත්ථවාදෙන චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා වුත්තා. අන්තවාති සපරියන්තො පරිච්ඡින්නො පරිවටුමො. අවඩ්ඪිතකසිණස්ස තං කසිණං අත්තාති ච ලොකොති ච ගහෙත්වා එවං හොති. දුතියවාදො වඩ්ඪිතකසිණස්ස වසෙන වුත්තො, තතියවාදො තිරියං වඩ්ඪෙත්වා උද්ධමධො අවඩ්ඪිතකසිණස්ස, චතුත්ථවාදො තක්කිවසෙන වුත්තො. අනන්තරචතුක්කං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

එකන්තසුඛීති නිරන්තරසුඛී. අයං දිට්ඨි ලාභීජාතිස්සරතක්කීනං වසෙන උප්පජ්ජති. ලාභිනො හි පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන ඛත්තියාදිකුලෙ එකන්තසුඛමෙව අත්තනො ජාතිං අනුස්සරන්තස්ස එවං දිට්ඨි උප්පජ්ජති. තථා ජාතිස්සරස්ස පච්චුප්පන්නං සුඛමනුභවතො අතීතාසු සත්තසු ජාතීසු තාදිසමෙව අත්තභාවං අනුස්සරන්තස්ස. තක්කිස්ස පන ඉධ සුඛසමඞ්ගිනො ‘‘අතීතෙපාහං එවමෙව අහොසි’’න්ති තක්කෙනෙව උප්පජ්ජති.

එකන්තදුක්ඛීති අයං දිට්ඨි ලාභිනො නුප්පජ්ජති. සො හි එකන්තෙනෙව ඉධ ඣානසුඛෙන සුඛී හොති. ඉධ දුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස පන ජාතිස්සරස්ස තක්කිස්සෙව ච සා උප්පජ්ජති. තතියා ඉධ වොකිණ්ණසුඛදුක්ඛානං සබ්බෙසම්පි තෙසං උප්පජ්ජති, තථා චතුත්ථා දිට්ඨි. ලාභිනො හි ඉදානි චතුත්ථජ්ඣානවසෙන අදුක්ඛමසුඛස්ස, පුබ්බෙ චතුත්ථජ්ඣානිකමෙව බ්රහ්මලොකං අනුස්සරන්තස්ස . ජාතිස්සරස්සාපි පච්චුප්පන්නෙ මජ්ඣත්තස්ස, අනුස්සරන්තස්සාපි මජ්ඣත්තභූතට්ඨානමෙව අනුස්සරන්තස්ස, තක්කිනොපි පච්චුප්පන්නෙ මජ්ඣත්තස්ස, අතීතෙපි එවං භවිස්සතීති තක්කෙනෙව ගණ්හන්තස්ස එසා දිට්ඨි උප්පජ්ජති. එත්තාවතා චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා , ද්වෙ අධිච්ච-සමුප්පන්නිකාති අට්ඨාරසපි පුබ්බන්තකප්පිකා කථිතා හොන්ති.

28. ඉදානි දිට්ඨුද්ධාරං උද්ධරන්තො තත්ර, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ පච්චත්තංයෙව ඤාණන්ති පච්චක්ඛඤාණං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. පරියොදාතන්ති පභස්සරං. සබ්බපදෙහි විපස්සනාඤාණංයෙව කථිතං. සද්ධාදයො හි පඤ්ච ධම්මා බාහිරසමයස්මිම්පි හොන්ති, විපස්සනාඤාණං සාසනස්මිංයෙව. තත්ථ ඤාණභාගමත්තමෙව පරියොදපෙන්තීති මයමිදං ජානාමාති එවං තත්ථ ඤාණකොට්ඨාසං ඔතාරෙන්තියෙව. උපාදානමක්ඛායතීති න තං ඤාණං, මිච්ඡාදස්සනං නාමෙතං, තස්මා තදපි තෙසං භවන්තානං දිට්ඨුපාදානං අක්ඛායතීති අත්ථො. අථාපි තං ජානනමත්තලක්ඛණත්තා ඤාණභාගමත්තමෙව, තථාපි තස්ස දස්සනස්ස අනුපාතිවත්තනතො උපාදානපච්චයතො ච උපාදානමෙව. තදුපාතිවත්තොති තං දිට්ඨිං අතික්කන්තො. එත්තාවතා චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති බ්රහ්මජාලෙ ආගතා ද්වාසට්ඨිපි දිට්ඨියො කථිතා හොන්ති. බ්රහ්මජාලෙ පන කථිතෙ ඉදං සුත්තං අකථිතමෙව හොති. කස්මා? ඉධ තතො අතිරෙකාය සක්කායදිට්ඨියා ආගතත්තා. ඉමස්මිං පන කථිතෙ බ්රහ්මජාලං කථිතමෙව හොති.

30. ඉදානි ඉමා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො උප්පජ්ජමානා සක්කායදිට්ඨිපමුඛෙනෙව උප්පජ්ජන්තීති දස්සෙතුං ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චොතිආදිමාහ. තත්ථ පටිනිස්සග්ගාති පරිච්චාගෙන. කාමසංයොජනානංඅනධිට්ඨානාති පඤ්චකාමගුණතණ්හානං නිස්සට්ඨත්තා. පවිවෙකං පීතින්ති සප්පීතිකජ්ඣානද්වයපීතිං. නිරුජ්ඣතීති ඣානනිරොධෙන නිරුජ්ඣති. සමාපත්තිතො පන වුට්ඨිතස්ස නිරුද්ධා නාම හොති. යථෙව හි ‘‘අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය නිරොධා උප්පජ්ජති නිරාමිසං සුඛං, නිරාමිසසුඛස්ස නිරොධා උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති එත්ථ න අයමත්ථො හොති – චතුත්ථජ්ඣානනිරොධා තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨාය තතියං ඣානං සමාපජ්ජති, තතියජ්ඣානා වුට්ඨාය චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජතීති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. උප්පජ්ජති දොමනස්සන්ති හීනජ්ඣානපරියාදානකදොමනස්සං. සමාපත්තිතො වුට්ඨිතචිත්තස්ස පන කම්මනීයභාවො කථිතො.

පවිවෙකා පීතීති සා එව ඣානද්වයපීති. යං ඡායා ජහතීති යං ඨානං ඡායා ජහති. කිං වුත්තං හොති? යස්මිං ඨානෙ ඡායා අත්ථි, තස්මිං ආතපො නත්ථි. යස්මිං ආතපො අත්ථි, තස්මිං ඡායා නත්ථීති.

31. නිරාමිසං සුඛන්ති තතියජ්ඣානසුඛං.

32. අදුක්ඛමසුඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානවෙදනං.

33. අනුපාදානොහමස්මීති නිග්ගහණො අහමස්මි. නිබ්බානසප්පායන්ති නිබ්බානස්ස සප්පායං උපකාරභූතං . නනු ච මග්ගදස්සනං නාම සබ්බත්ථ නිකන්තියා සුක්ඛාපිතාය උප්පජ්ජති, කථමෙතං නිබ්බානස්ස උපකාරපටිපදා නාම ජාතන්ති, සබ්බත්ථ අනුපාදියනවසෙන අග්ගණ්හනවසෙන උපකාරපටිපදා නාම ජාතං. අභිවදතීති අභිමානෙන උපවදති. පුබ්බන්තානුදිට්ඨින්ති අට්ඨාරසවිධම්පි පුබ්බන්තානුදිට්ඨිං. අපරන්තානුදිට්ඨින්ති චතුචත්තාරීසවිධම්පි අපරන්තානුදිට්ඨිං. උපාදානමක්ඛායතීති අහමස්මීති ගහණස්ස සක්කායදිට්ඨිපරියාපන්නත්තා දිට්ඨුපාදානං අක්ඛායති.

සන්තිවරපදන්ති වූපසන්තකිලෙසත්තා සන්තං උත්තමපදං. ඡන්නං ඵස්සායතනානන්ති භගවතා ‘‘යත්ථ චක්ඛු ච නිරුජ්ඣති රූපසඤ්ඤා ච නිරුජ්ඣති සො ආයතනො වෙදිතබ්බො’’ති එත්ථ ද්වින්නං ආයතනානං පටික්ඛෙපෙන නිබ්බානං දස්සිතං.

‘‘යත්ථ ආපො ච පථවී, තෙජො වායො න ගාධති;

අතො සරා නිවත්තන්ති, එත්ථ වට්ටං න වත්තති;

එත්ථ නාමඤ්ච රූපඤ්ච, අසෙසං උපරුජ්ඣතී’’ති. (සං. නි. 1.27) –

එත්ථ පන සඞ්ඛාරපටික්ඛෙපෙන නිබ්බානං දස්සිතං.

‘‘කත්ථ ආපො ච පථවී, තෙජො වායො න ගාධති;

කත්ථ දීඝඤ්ච රස්සඤ්ච, අණුං ථූලං සුභාසුභං;

කත්ථ නාමඤ්ච රූපඤ්ච, අසෙසං උපරුජ්ඣතී’’ති. (දී. නි. 1.498);

තත්ර වෙය්යාකරණං භවති –

‘‘විඤ්ඤාණං අනිදස්සනං, අනන්තං සබ්බතො පභ’’න්ති –

එත්ථ සඞ්ඛාරපටික්ඛෙපෙන නිබ්බානං දස්සිතං. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඡආයතනපටික්ඛෙපෙන දස්සිතං. අඤ්ඤත්ථ ච අනුපාදාවිමොක්ඛොති නිබ්බානමෙව දස්සිතං, ඉධ පන අරහත්තඵලසමාපත්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පඤ්චත්තයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. කින්තිසුත්තවණ්ණනා

34. එවංමෙ සුතන්ති කින්තිසුත්තං. තත්ථ පිසිනාරායන්ති එවංනාමකෙ මණ්ඩලපදෙසෙ. බලිහරණෙති තස්මිං වනසණ්ඩෙ භූතානං බලිං ආහරන්ති, තස්මා සො බලිහරණන්ති වුත්තො. චීවරහෙතූති චීවරකාරණා, චීවරං පච්චාසීසමානොති අත්ථො. ඉතිභවාභවහෙතූති එවං ඉමං දෙසනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුං නිස්සාය තස්මිං තස්මිං භවෙ සුඛං වෙදිස්සාමීති ධම්මං දෙසෙතීති කිං තුම්හාකං එවං හොතීති අත්ථො.

35. චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදයො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකියලොකුත්තරාව කථිතා. තත්ථාති තෙසු සත්තතිංසාය ධම්මෙසු. සියංසූති භවෙය්යුං. අභිධම්මෙති විසිට්ඨෙ ධම්මෙ, ඉමෙසු සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙසූති අත්ථො. තත්ර චෙති ඉදම්පි බොධිපක්ඛියධම්මෙස්වෙව භුම්මං. අත්ථතො චෙව නානං බ්යඤ්ජනතො චාති එත්ථ ‘‘කායොව සතිපට්ඨානං වෙදනාව සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තෙ අත්ථතො නානං හොති , ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති වුත්තෙ පන බ්යඤ්ජනතො නානං නාම හොති. තදමිනාපීති තං තුම්හෙ ඉමිනාපි කාරණෙන ජානාථාති අත්ථඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච සමානෙත්වා අථස්ස ච අඤ්ඤථා ගහිතභාවො බ්යඤ්ජනස්ස ච මිච්ඡා රොපිතභාවො දස්සෙතබ්බො. යො ධම්මො යො විනයොති එත්ථ අත්ථඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච විඤ්ඤාපනකාරණමෙව ධම්මො ච විනයො ච.

37. අත්ථතො හි ඛො සමෙතීති සතියෙව සතිපට්ඨානන්ති ගහිතා. බ්යඤ්ජනතො නානන්ති කෙවලං බ්යඤ්ජනමෙව සතිපට්ඨානොති වා සතිපට්ඨානාති වා මිච්ඡා රොපෙථ. අප්පමත්තකං ඛොති සුත්තන්තං පත්වා බ්යඤ්ජනං අප්පමත්තකං නාම හොති. පරිත්තමත්තං ධනිතං කත්වා රොපිතෙපි හි නිබ්බුතිං පත්තුං සක්කා හොති.

තත්රිදං වත්ථු – විජයාරාමවිහාරවාසී කිරෙකො ඛීණාසවත්ථෙරො ද්වින්නං භික්ඛූනං සුත්තං ආහරිත්වා කම්මට්ඨානං කථෙන්තො – ‘‘සමුද්ධො සමුද්ධොති, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො භාසතී’’ති ධනිතං කත්වා ආහ. එකො භික්ඛු ‘‘සමුද්ධො නාම, භන්තෙ’’ති ආහ. ආවුසො, සමුද්ධොති වුත්තෙපි සමුද්දොති වුත්තෙපි මයං ලොණසාගරමෙව ජානාම, තුම්හෙ පන නො අත්ථගවෙසකා, බ්යඤ්ජනගවෙසකා, ගච්ඡථ මහාවිහාරෙ පගුණබ්යඤ්ජනානං භික්ඛූනං සන්තිකෙ බ්යඤ්ජනං සොධාපෙථාති කම්මට්ඨානං අකථෙත්වාව උට්ඨාපෙසි. සො අපරභාගෙ මහාවිහාරෙ භෙරිං පහරාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චතූසු මග්ගෙසු පඤ්හං කථෙත්වාව පරිනිබ්බුතො. එවං සුත්තන්තං පත්වා බ්යඤ්ජනං අප්පමත්තකං නාම හොති.

විනයං පන පත්වා නො අප්පමත්තකං. සාමණෙරපබ්බජ්ජාපි හි උභතොසුද්ධිතො වට්ටති, උපසම්පදාදිකම්මානිපි සිථිලාදීනං ධනිතාදිකරණමත්තෙනෙව කුප්පන්ති. ඉධ පන සුත්තන්තබ්යඤ්ජනං සන්ධායෙතං වුත්තං.

38. අථ චතුත්ථවාරෙ විවාදො කස්මා? සඤ්ඤාය විවාදො. ‘‘අහං සතිමෙව සතිපට්ඨානං වදාමි, අයං ‘කායො සතිපට්ඨාන’න්ති වදතී’’ති හි නෙසං සඤ්ඤා හොති. බ්යඤ්ජනෙපි එසෙව නයො.

39. නචොදනාය තරිතබ්බන්ති න චොදනත්ථාය වෙගායිතබ්බං. එකච්චො හි පුග්ගලො ‘‘නලාටෙ තෙ සාසපමත්තා පිළකා’’ති වුත්තො ‘‘මය්හං නලාටෙ සාසපමත්තං පිළකං පස්සසි, අත්තනො නලාටෙ තාලපක්කමත්තං මහාගණ්ඩං න පස්සසී’’ති වදති. තස්මා පුග්ගලො උපපරික්ඛිතබ්බො. අදළ්හදිට්ඨීති අනාදානදිට්ඨී සුංසුමාරං හදයෙ පක්ඛිපන්තො විය දළ්හං න ගණ්හාති.

උපඝාතොති චණ්ඩභාවෙන වණඝට්ටිතස්ස විය දුක්ඛුප්පත්ති. සුප්පටිනිස්සග්ගීති ‘‘කිං නාම අහං ආපන්නො, කදා ආපන්නො’’ති වා ‘‘ත්වං ආපන්නො, තව උපජ්ඣායො ආපන්නො’’ති වා එකං ද්වෙ වාරෙ වත්වාපි ‘‘අසුකං නාම අසුකදිවසෙ නාම, භන්තෙ, ආපන්නත්ථ, සණිකං අනුස්සරථා’’ති සරිත්වා තාවදෙව විස්සජ්ජෙති. විහෙසාති බහුං අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච ආහරන්තස්ස කායචිත්තකිලමථො. සක්කොමීති එවරූපො හි පුග්ගලො ඔකාසං කාරෙත්වා ‘‘ආපත්තිං ආපන්නත්ථ, භන්තෙ’’ති වුත්තො ‘‘කදා කිස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති වත්වා ‘‘අසුකදිවසෙ අසුකස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සරාමි, ආවුසො’’ති වදති, තතො ‘‘සණිකං, භන්තෙ, සරථා’’ති බහුං වත්වා සාරිතො සරිත්වා විස්සජ්ජෙති. තෙනාහ ‘‘සක්කොමී’’ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

උපෙක්ඛා නාතිමඤ්ඤිතබ්බාති උපෙක්ඛා න අතික්කමිතබ්බා, කත්තබ්බා ජනෙතබ්බාති අත්ථො. යො හි එවරූපං පුග්ගලං ඨිතකංයෙව පස්සාවං කරොන්තං දිස්වාපි ‘‘නනු, ආවුසො, නිසීදිතබ්බ’’න්ති වදති, සො උපෙක්ඛං අතිමඤ්ඤති නාම.

40. වචීසංහාරොති වචනසඤ්චාරො. ඉමෙහි කථිතං අමූසං අන්තරං පවෙසෙය්ය, තුම්හෙ ඉමෙහි ඉදඤ්චිදඤ්ච වුත්තාති අමූහි කථිතං ඉමෙසං අන්තරං පවෙසෙය්යාති අත්ථො. දිට්ඨිපළාසොතිආදීහි චිත්තස්ස අනාරාධනියභාවො කථිතො. තං ජානමානො සමානො ගරහෙය්යාති තං සත්ථා ජානමානො සමානො නින්දෙය්ය අම්හෙති. එතංපනාවුසො, ධම්මන්ති එතං කලහභණ්ඩනධම්මං.

තඤ්චෙති තං සඤ්ඤත්තිකාරකං භික්ඛුං. එවං බ්යාකරෙය්යාති මයා එතෙ සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපිතාති අවත්වා යෙන කාරණෙන සඤ්ඤත්ති කතා, තදෙව දස්සෙන්තො එවං බ්යාකරෙය්ය. තාහං ධම්මං සුත්වාති එත්ථ ධම්මොති සාරණීයධම්මො අධිප්පෙතො. න චෙව අත්තානන්තිආදීසු ‘‘බ්රහ්මලොකප්පමාණො හෙස අග්ගි උට්ඨාසි, කො එතමඤ්ඤත්ර මයා නිබ්බාපෙතුං සමත්ථො’’ති හි වදන්තො අත්තානං උක්කංසෙති නාම. ‘‘එත්තකා ජනා විචරන්ති, ඔකාසො ලද්ධුං න සක්කා, එකොපි එත්තකමත්තං නිබ්බාපෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති වදමානො පරං වම්භෙති නාම. තදුභයම්පෙස න කරොති. ධම්මො පනෙත්ථ සම්මාසම්බුද්ධස්ස බ්යාකරණං, තෙසං භික්ඛූනං සඤ්ඤත්තිකරණං අනුධම්මො, තදෙව බ්යාකරොති නාම. න ච කොචි සහධම්මිකොති අඤ්ඤො චස්ස කොචි සහෙතුකො පරෙහි වුත්තො වාදො වා අනුවාදො වා ගරහිතබ්බභාවං ආගච්ඡන්තො නාම නත්ථි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

කින්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සාමගාමසුත්තවණ්ණනා

41. එවංමෙ සුතන්ති සාමගාමසුත්තං. තත්ථ සාමගාමෙති සාමාකානං උස්සන්නත්තා එවංලද්ධනාමෙ ගාමෙ. අධුනා කාලඞ්කතොති සම්පති කාලං කතො. ද්වෙධිකජාතාති ද්වෙජ්ඣජාතා ද්වෙභාගජාතා. භණ්ඩනාදීසු භණ්ඩනං පුබ්බභාගකලහො, තං දණ්ඩාදානාදිවසෙන පණ්ණත්තිවීතික්කමවසෙන ච වද්ධිතං කලහො, ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසී’’තිආදිකං විරුද්ධවචනං විවාදො. විතුදන්තාති විතුජ්ජන්තා. සහිතං මෙති මම වචනං අත්ථසංහිතං. අධිචිණ්ණං තෙ විපරාවත්තන්ති යං තව අධිචිණ්ණං චිරකාලසෙවනවසෙන පගුණං, තං මම වාදං ආගම්ම නිවත්තං. ආරොපිතො තෙ වාදොති තුය්හං උපරි මයා දොසො ආරොපිතො. චර වාදප්පමොක්ඛායාති භත්තපුටං ආදාය තං තං උපසඞ්කමිත්වා වාදප්පමොක්ඛත්ථාය උත්තරි පරියෙසමානො චර. නිබ්බෙඨෙහි වාති අථ මයා ආරොපිතවාදතො අත්තානං මොචෙහි. සචෙ පහොසීති සචෙ සක්කොසි. වධොයෙවාති මරණමෙව.

නාටපුත්තියෙසූති නාටපුත්තස්ස අන්තෙවාසිකෙසු. නිබ්බින්නරූපාති උක්කණ්ඨිතසභාවා, අභිවාදනාදීනි න කරොන්ති. විරත්තරූපාති විගතපෙමා. පටිවානරූපාති තෙසං නිපච්චකිරියතො නිවත්තසභාවා. යථා තන්ති යථා ච දුරක්ඛාතාදිසභාවෙ ධම්මවිනයෙ නිබ්බින්නවිරත්තපටිවානරූපෙහි භවිතබ්බං, තථෙව ජාතාති අත්ථො. දුරක්ඛාතෙති දුක්කථිතෙ. දුප්පවෙදිතෙති දුවිඤ්ඤාපිතෙ. අනුපසමසංවත්තනිකෙති රාගාදීනං උපසමං කාතුං අසමත්ථො. භින්නථූපෙති භින්නපතිට්ඨෙ. එත්ථ හි නාටපුත්තොව නෙසං පතිට්ඨෙන ථූපො, සො පන භින්නො මතො. තෙන වුත්තං ‘‘භින්නථූපෙ’’ති. අප්පටිසරණෙති තස්සෙව අභාවෙන පටිසරණවිරහිතෙ.

නනු චායං නාටපුත්තො නාළන්දවාසිකො, සො කස්මා පාවායං කාලංකතොති. සො කිර උපාලිනා ගහපතිනා පටිවිද්ධසච්චෙන දසහි ගාථාහි භාසිතෙ බුද්ධගුණෙ සුත්වා උණ්හං ලොහිතං ඡඩ්ඩෙසි. අථ නං අඵාසුකං ගහෙත්වා පාවං අගමංසු, සො තත්ථ කාලමකාසි. කාලං කුරුමානො ච ‘‘මම ලද්ධි අනිය්යානිකා සාරරහිතා, මයං තාව නට්ඨා, අවසෙසජනො මා අපායපූරකො අහොසි . සචෙ පනාහං ‘මම සාසනං අනිය්යානික’න්ති වක්ඛාමි, න සද්දහිස්සන්ති. යංනූනාහං ද්වෙපි ජනෙ න එකනීහාරෙන උග්ගණ්හාපෙය්යං, තෙ මමච්චයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විවදිස්සන්ති. සත්ථා තං විවාදං පටිච්ච එකං ධම්මකථං කථෙස්සති, තතො තෙ සාසනස්ස මහන්තභාවං ජාතිස්සන්තී’’ති.

අථ නං එකො අන්තෙවාසිකො උපසඞ්කමිත්වා ආහ ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ දුබ්බලා, මය්හං ඉමස්මිං ධම්මෙ සාරං ආචික්ඛථ ආචරියප්පමාණ’’න්ති. ආවුසො, ත්වං මමච්චයෙන සස්සතන්ති ගණ්හෙය්යාසීති. අපරොපි තං උපසඞ්කමි, තං උච්ඡෙදං ගණ්හාපෙසි. එවං ද්වෙපි ජනෙ එකලද්ධිකෙ අකත්වා බහූ නානානීහාරෙන උග්ගණ්හාපෙත්වා කාලමකාසි. තෙ තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡිංසු ‘‘කස්සාවුසො, ආචරියො සාරමාචික්ඛී’’ති? එකො උට්ඨහිත්වා මය්හන්ති ආහ. කිං ආචික්ඛීති? සස්සතන්ති. අපරො තං පටිබාහිත්වා මය්හං සාරං ආචික්ඛීති ආහ. එවං සබ්බෙ ‘‘මය්හං සාරං ආචික්ඛි, අහං ජෙට්ඨකො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදං වඩ්ඪෙත්වා අක්කොසෙ චෙව පරිභාසෙ ච හත්ථපාදපහාරාදීනි ච පවත්තෙත්වා එකමග්ගෙන ද්වෙ අගච්ඡන්තා නානාදිසාසු පක්කමිංසු, එකච්චෙ ගිහී අහෙසුං.

භගවතො පන ධරමානකාලෙපි භික්ඛුසඞ්ඝෙ විවාදො න උප්පජ්ජි. සත්ථා හි තෙසං විවාදකාරණෙ උප්පන්නමත්තෙයෙව සයං වා ගන්ත්වා තෙ වා භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා ඛන්ති මෙත්තා පටිසඞ්ඛා අවිහිංසා සාරණීයධම්මෙසු එකං කාරණං කථෙත්වා විවාදං වූපසමෙති. එවං ධරමානොපි සඞ්ඝස්ස පතිට්ඨාව අහොසි. පරිනිබ්බායමානොපි අවිවාදකාරණං කත්වාව පරිනිබ්බායි. භගවතා හි සුත්තෙ දෙසිතා චත්තාරො මහාපදෙසා (අ. නි. 4.180; දී. නි. 2.187) යාවජ්ජදිවසා භික්ඛූනං පතිට්ඨා ච අවස්සයො ච. තථා ඛන්ධකෙ දෙසිතා චත්තාරො මහාපදෙසා (මහාව. 305) සුත්තෙ වුත්තානි චත්තාරි පඤ්හබ්යාකරණානි (අ. නි. 4.42) ච. තෙනෙවාහ – ‘‘යො වො මයා, ආනන්ද, ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216).

42. අථඛො චුන්දො සමණුද්දෙසොති අයං ථෙරො ධම්මසෙනාපතිස්ස කනිට්ඨභාතිකො. තං භික්ඛූ අනුපසම්පන්නකාලෙ චුන්දො සමණුද්දෙසොති සමුදාචරිත්වා ථෙරකාලෙපි තථෙව සමුදාචරිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘චුන්දො සමණුද්දෙසො’’ති. උපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? නාටපුත්තෙ කිර කාලංකතෙ ජම්බුදීපෙ මනුස්සා තත්ථ තත්ථ කථං පවත්තයිංසු – ‘‘නිගණ්ඨො නාටපුත්තො එකො සත්ථාති පඤ්ඤායිත්ථ, තස්ස කාලකිරියාය සාවකානං එවරූපො විවාදො ජාතො, සමණො පන ගොතමො ජම්බුදීපෙ චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටොයෙව, කීදිසො නු ඛො සමණෙ ගොතමෙ පරිනිබ්බුතෙ සාවකානං විවාදො භවිස්සතී’’ති. ථෙරො තං කථං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමං කථං ගහෙත්වා දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමි, සත්ථා ච එතං අත්ථුප්පත්තිං කත්වා එකං දෙසනං කථෙස්සතී’’ති. සො නික්ඛමිත්වා යෙන සාමගාමො, යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි. උජුමෙව භගවතො සන්තිකං අගන්ත්වා යෙනස්ස උපජ්ඣායො ආයස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමීති අත්ථො. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘උපජ්ඣායො මෙ මහාපඤ්ඤො, සො ඉමං සාසනං සත්ථු ආරොචෙස්සති, අථ සත්ථා තදනුරූපං ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති. කථාපාභතන්ති කථාමූලං, මූලඤ්හි පාභතන්ති වුච්චති. යථාහ –

‘‘අප්පකෙනපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 2.1.4);

දස්සනායාති දස්සනත්ථාය. කිං පනිමිනා භගවා න දිට්ඨපුබ්බොති? නො න දිට්ඨපුබ්බො, අයඤ්හි ආයස්මා දිවා නව වාරෙ රත්තිං නව වාරෙති එකාහං අට්ඨාරස වාරෙ උපට්ඨානමෙව ගච්ඡති. දිවසස්ස පන සතක්ඛත්තුං වා සහස්සක්ඛත්තුං වා ගන්තුකාමො සමානොපි න අකාරණා ගච්ඡති, එකං පඤ්හුද්ධාරං ගහෙත්වාව ගච්ඡති. සො තංදිවසං තෙන ගන්තුකාමො එවමාහ.

අහිතාය දුක්ඛාය දෙවමනුස්සානන්ති එකස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ උප්පන්නො විවාදො කථං දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තති? කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 451) විය හි ද්වීසු භික්ඛූසු විවාදං ආපන්නෙසු තස්මිං විහාරෙ තෙසං අන්තෙවාසිකා විවදන්ති, තෙසං ඔවාදං ගණ්හන්තො භික්ඛුනිසඞ්ඝො විවදති, තතො තෙසං උපට්ඨාකා විවදන්ති, අථ මනුස්සානං ආරක්ඛදෙවතා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. තත්ථ ධම්මවාදීනං ආරක්ඛදෙවතා ධම්මවාදිනියො හොන්ති, අධම්මවාදීනං අධම්මවාදිනියො හොන්ති. තතො තාසං ආරක්ඛදෙවතානං මිත්තා භුම්මදෙවතා භිජ්ජන්ති. එවං පරම්පරාය යාව බ්රහ්මලොකා ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. ධම්මවාදීහි පන අධම්මවාදිනොව බහුතරා හොන්ති, තතො යං බහූහි ගහිතං, තං ගණ්හන්ති. ධම්මං විස්සජ්ජෙත්වා බහුතරාව අධම්මං ගණ්හන්ති. තෙ අධම්මං පූරෙත්වා විහරන්තා අපායෙ නිබ්බත්තන්ති. එවං එකස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ උප්පන්නො විවාදො බහූනං අහිතාය දුක්ඛාය හොති.

43. අභිඤ්ඤා දෙසිතාති මහාබොධිමූලෙ නිසින්නෙන පච්චක්ඛං කත්වා පවෙදිතා. පතිස්සයමානරූපා විහරන්තීති උපනිස්සාය විහරන්ති. භගවතොඅච්චයෙනාති එතරහි භගවන්තං ජෙට්ඨකං කත්වා සගාරවා විහරන්ති, තුම්හාකං, භන්තෙ, උග්ගතෙජතාය දුරාසදතාය විවාදං ජනෙතුං න සක්කොන්ති, භගවතො පන අච්චයෙන විවාදං ජනෙය්යුන්ති වදති. යත්ථ පන තං විවාදං ජනෙය්යුං, තං දස්සෙන්තො අජ්ඣාජීවෙ වා අධිපාතිමොක්ඛෙ වාති ආහ. තත්ථ අජ්ඣාජීවෙති ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා – ‘‘භික්ඛු උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපති ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’තිආදිනා (පරි. 287) නයෙන පරිවාරෙ පඤ්ඤත්තානි ඡ සික්ඛාපදානි, තානි ඨපෙත්වා සෙසානි සබ්බසික්ඛාපදානි අධිපාතිමොක්ඛං නාම. අප්පමත්තකො සො ආනන්දාති අජ්ඣාජීවං අධිපාතිමොක්ඛඤ්ච ආරබ්භ උප්පන්නවිවාදො නාම යස්මා පරස්ස කථායපි අත්තනො ධම්මතායපි සල්ලක්ඛෙත්වා සුප්පජහො හොති, තස්මා ‘‘අප්පමත්තකො’’ති වුත්තො.

තත්රායං නයො – ඉධෙකච්චො ‘‘න සක්කා උත්තරිමනුස්සධම්මං අනුල්ලපන්තෙන කිඤ්චි ලද්ධු’’න්තිආදීනි චින්තෙත්වා ආජීවහෙතු උත්තරිමනුස්සධම්මං වා උල්ලපති සඤ්චරිත්තං වා ආපජ්ජති, යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු අරහාතිආදිනා නයෙන සාමන්තජප්පනං වා කරොති, අගිලානො වා අත්තනො අත්ථාය පණීතභොජනානි විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, භික්ඛුනී වා පන තානි විඤ්ඤාපෙත්වා පාටිදෙසනීයං ආපජ්ජති, යො කොචි දුක්කටවත්ථුකං යංකිඤ්චි සූපොදනවිඤ්ඤත්තිමෙව වා කරොති, අඤ්ඤතරං වා පන පණ්ණත්තිවීතික්කමං කරොන්තො විහරති, තමෙනං සබ්රහ්මචාරී එවං සඤ්ජානන්ති – ‘‘කිං ඉමස්ස ඉමිනා ලාභෙන ලද්ධෙන, යො සාසනෙ පබ්බජිත්වා මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති, පණ්ණත්තිවීතික්කමං කරොතී’’ති. අත්තනො ධම්මතායපිස්ස එවං හොති – ‘‘කිස්ස මය්හං ඉමිනා ලාභෙන, ය්වාහං එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ පබ්බජිත්වා මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙමි, පණ්ණත්තිවීතික්කමං කරොමී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තතො ඔරමති. එවං පරස්ස කථායපි අත්තනො ධම්මතායපි සල්ලක්ඛෙත්වා සුප්පජහො හොති. තෙන භගවා ‘‘අප්පමත්තකො’’ති ආහ.

මග්ගෙ වා හි, ආනන්ද, පටිපදාය වාති ලොකුත්තරමග්ගං පත්වා විවාදො නාම සබ්බසො වූපසම්මති, නත්ථි අධිගතමග්ගානං විවාදො. පුබ්බභාගමග්ගං පන පුබ්බභාගපටිපදඤ්ච සන්ධායෙතං වුත්තං.

තත්රායං නයො – එවං භික්ඛුං මනුස්සා ලොකුත්තරධම්මෙ සම්භාවෙන්ති. සො සද්ධිවිහාරිකාදයො ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතෙ පුච්ඡති ‘‘කිං ආගතත්ථා’’ති. මනසිකාතබ්බකම්මට්ඨානං පුච්ඡිතුං, භන්තෙති. නිසීදථ, ඛණෙනෙව අරහත්තං පාපෙතුං සමත්ථකම්මට්ඨානකථං ආචික්ඛිස්සාමීති වත්වා වදති – ‘‘ඉධ භික්ඛු අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිසින්නො මූලකම්මට්ඨානං මනසි කරොති, තස්ස තං මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති. අයං පඨමමග්ගො නාම. සො දුතියං ඔභාසඤාණං නිබ්බත්තෙති, දුතියමග්ගො අධිගතො හොති, එවං තතියඤ්ච චතුත්ථඤ්ච. එත්තාවතා මග්ගප්පත්තො චෙව ඵලප්පත්තො ච හොතී’’ති. අථ තෙ භික්ඛූ ‘‘අඛීණාසවො නාම එවං කම්මට්ඨානං කථෙතුං න සක්කොති, අද්ධායං ඛීණාසවො’’ති නිට්ඨං ගච්ඡන්ති.

සො අපරෙන සමයෙන කාලං කරොති. සමන්තා භික්ඛාචාරගාමෙහි මනුස්සා ආගන්ත්වා පුච්ඡන්ති ‘‘කෙනචි, භන්තෙ, ථෙරො පඤ්හං පුච්ඡිතො’’ති. උපාසකා පුබ්බෙව ථෙරෙන පඤ්හො කථිතො අම්හාකන්ති. තෙ පුප්ඵමණ්ඩපං පුප්ඵකූටාගාරං සජ්ජෙත්වා සුවණ්ණෙන අක්ඛිපිධානමුඛපිධානාදිං කරිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා සත්තාහං සාධුකීළිකං කීළෙත්වා ඣාපෙත්වා අට්ඨීනි ආදාය චෙතියං කරොන්ති. අඤ්ඤෙ ආගන්තුකා විහාරං ආගන්ත්වා පාදෙ ධොවිත්වා ‘‘මහාථෙරං පස්සිස්සාම, කහං, ආවුසො, මහාථෙරො’’ති පුච්ඡන්ති. පරිනිබ්බුතො, භන්තෙති. දුක්කරං, ආවුසො, ථෙරෙන කතං මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙන්තෙන, පඤ්හං පුච්ඡිත්ථ, ආවුසොති. භික්ඛූනං කම්මට්ඨානං කථෙන්තො ඉමිනා නියාමෙන කථෙසි, භන්තෙති. න එසො, ආවුසො, මග්ගො, විපස්සනුපක්කිලෙසො නාමෙස, න තුම්හෙ ජානිත්ථ, පුථුජ්ජනො, ආවුසො, ථෙරොති. තෙ කලහං කරොන්තා උට්ඨහිත්වා ‘‘සකලවිහාරෙ භික්ඛූ ච භික්ඛාචාරගාමෙසු මනුස්සා ච න ජානන්ති, තුම්හෙයෙව ජානාථ. කතරමග්ගෙන තුම්හෙ ආගතා, කිං වො විහාරද්වාරෙ චෙතියං න දිට්ඨ’’න්ති. එවංවාදීනං පන භික්ඛූනං සතං වා, හොතු සහස්සං වා, යාව තං ලද්ධිං නප්පජහන්ති, සග්ගොපි මග්ගොපි වාරිතොයෙව.

අපරොපි තාදිසොව කම්මට්ඨානං කථෙන්තො එවං කථෙති – චිත්තෙනෙව තීසු උද්ධනෙසු තීණි කපල්ලානි ආරොපෙත්වා හෙට්ඨා අග්ගිං කත්වා චිත්තෙනෙව අත්තනො ද්වත්තිංසාකාරං උප්පාටෙත්වා කපල්ලෙසු පක්ඛිපිත්වා චිත්තෙනෙව දණ්ඩකෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා භජ්ජිතබ්බං, යා ඣායමානෙ ඡාරිකා හොති, සා මුඛවාතෙන පලාසෙතබ්බා. එත්තකෙන ධූතපාපො නාමෙස සමණො හොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

අපරො එවං කථෙති – චිත්තෙනෙව මහාචාටිං ඨපෙත්වා මත්ථුං යොජෙත්වා චිත්තෙනෙව අත්තනො ද්වත්තිංසාකාරං උප්පාටෙත්වා තත්ථ පක්ඛිපිත්වා මත්ථුං ඔතාරෙත්වා මන්ථිතබ්බං. මථියමානං විලීයති, විලීනෙ උපරි ඵෙණො උග්ගච්ඡති. සො ඵෙණො පරිභුඤ්ජිතබ්බො. එත්තාවතා වො අමතං පරිභුත්තං නාම භවිස්සති . ඉතො පරං ‘‘අථ තෙ භික්ඛූ’’තිආදි සබ්බං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

44. ඉදානි යො එවං විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස මූලං දස්සෙන්තො ඡයිමානීතිආදිමාහ. තත්ථ අගාරවොති ගාරවවිරහිතො. අප්පතිස්සොති අප්පතිස්සයො අනීචවුත්ති. එත්ථ පන යො භික්ඛු සත්ථරි ධරමානෙ තීසු කාලෙසු උපට්ඨානං න යාති, සත්ථරි අනුපාහනෙ චඞ්කමන්තෙ සඋපාහනො චඞ්කමති, නීචෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තෙ උච්චෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමති, හෙට්ඨා වසන්තෙ උපරි වසති, සත්ථු දස්සනට්ඨානෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තං ධාරෙති, උපාහනං ධාරෙති, න්හානතිත්ථෙ උච්චාරං වා පස්සාවං වා කරොති, පරිනිබ්බුතෙ වා පන චෙතියං වන්දිතුං න ගච්ඡති, චෙතියස්ස පඤ්ඤායනට්ඨානෙ සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ වුත්තං සබ්බං කරොති, අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘කස්මා එවං කරොසි, න ඉදං වට්ටති, සම්මාසබුද්ධස්ස නාම ලජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ‘‘තූණ්හී හොති, කිං බුද්ධො බුද්ධොති වදසී’’ති භණති, අයං සත්ථරි අගාරවො නාම.

යො පන ධම්මස්සවනෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ සක්කච්චං න ගච්ඡති, සක්කච්චං ධම්මං න සුණාති, නිද්දායති වා සල්ලපෙන්තො වා නිසීදති, සක්කච්චං න ගණ්හාති න ධාරෙති, ‘‘කිං ධම්මෙ අගාරවං කරොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තුණ්හී හොති, ධම්මො ධම්මොති වදසි, කිං ධම්මො නාමා’’ති වදති, අයං ධම්මෙ අගාරවො නාම.

යො පන ථෙරෙන භික්ඛුනා අනජ්ඣිට්ඨො ධම්මං දෙසෙති, නිසීදති පඤ්හං කථෙති, වුඩ්ඪෙ භික්ඛූ ඝට්ටෙන්තො ගච්ඡති, තිට්ඨති නිසීදති, දුස්සපල්ලත්ථිකං වා හත්ථපල්ලත්ථිකං වා කරොති, සඞ්ඝමජ්ඣෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තුපාහනං ධාරෙති, ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ලජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙපි ‘‘තුණ්හී හොති, සඞ්ඝො සඞ්ඝොති වදසි, කිං සඞ්ඝො, මිගසඞ්ඝො අජසඞ්ඝො’’තිආදීනි වදති, අයං සඞ්ඝෙ අගාරවො නාම. එකභික්ඛුස්මිම්පි හි අගාරවෙ කතෙ සඞ්ඝෙ කතොයෙව හොති. තිස්සො සික්ඛා පන අපරිපූරයමානොව සික්ඛාය න පරිපූරකාරී නාම.

අජ්ඣත්තං වාති අත්තනි වා අත්තනො පරිසාය වා. බාහිද්ධාති පරස්මිං වා පරස්ස පරිසාය වා.

46. ඉදානි අයං ඡ ඨානානි නිස්සාය උප්පන්නවිවාදො වඩ්ඪන්තො යානි අධිකරණානි පාපුණාති, තානි දස්සෙතුං චත්තාරිමානීතිආදිමාහ. තත්ථ වූපසමනත්ථාය පවත්තමානෙහි සමථෙහි අධිකාතබ්බානීති අධිකරණානි. විවාදොව අධිකරණං විවාදාධිකරණං. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි ඉමානිපි චත්තාරි අධිකරණානි පත්වා උපරි වඩ්ඪෙන්තො සො විවාදො යෙහි සමථෙහි වූපසම්මති, තෙසං දස්සනත්ථං සත්ත ඛො පනිමෙතිආදිමාහ. තත්ථ අධිකරණානි සමෙන්ති වූපසමෙන්තීති අධිකරණසමථා. උප්පන්නුප්පන්නානන්ති උප්පන්නානං උප්පන්නානං. අධිකරණානන්ති එතෙසං විවාදාධිකරණාදීනං චතුන්නං. සමථාය වූපසමායාති සමනත්ථඤ්චෙව වූපසමනත්ථඤ්ච. සම්මුඛාවිනයො දාතබ්බො…පෙ… තිණවත්ථාරකොති ඉමෙ සත්ත සමථා දාතබ්බා.

තත්රායං විනිච්ඡයකථා – අධිකරණෙසු තාව ධම්මොති වා අධම්මොති වාති අට්ඨාරසහි වත්ථූහි විවදන්තානං භික්ඛූනං යො විවාදො, ඉදං විවාදාධිකරණං නාම. සීලවිපත්තියා වා ආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තියා වා අනුවදන්තානං යො අනුවාදො උපවදනා චෙව චොදනා ච, ඉදං අනුවාදාධිකරණං නාම. මාතිකායං ආගතා පඤ්ච විභඞ්ගෙ ද්වෙති සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තාධිකරණං නාම. යං සඞ්ඝස්ස අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං කරණං, ඉදං කිච්චාධිකරණං නාම.

තත්ථ විවාදාධිකරණං ද්වීහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච. සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මමානං යස්මිං විහාරෙ උප්පන්නං, තස්මිංයෙව වා, අඤ්ඤත්ථ වූපසමෙතුං ගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ වා, යත්ථ ගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතං, තත්ථ සඞ්ඝෙන වා ගණෙන වා වූපසමෙතුං අසක්කොන්තෙ තත්ථෙව උබ්බාහිකාය සම්මතපුග්ගලෙහි වා විනිච්ඡිතං සම්මති. එවං සම්මමානෙ පන තස්මිං යා සඞ්ඝසම්මුඛතා ධම්මසම්මුඛතා, විනයසම්මුඛතා, පුග්ගලසම්මුඛතා, අයං සම්මුඛාවිනයො නාම.

තත්ථ ච කාරකසඞ්ඝස්ස සාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවො සඞ්ඝසම්මුඛතා. සමෙතබ්බස්ස වත්ථුනො භූතතා ධම්මසම්මුඛතා. යථා තං සමෙතබ්බං, තථෙව සමනං විනයසම්මුඛතා. යො ච විවදති, යෙන ච විවදති, තෙසං උභින්නං අත්තපච්චත්ථිකානං සම්මුඛීභාවො පුග්ගලසම්මුඛතා. උබ්බාහිකාය වූපසමෙ පනෙත්ථ සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති. එවං තාව සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මති.

සචෙ පනෙවම්පි න සම්මති, අථ නං උබ්බාහිකාය සම්මතා භික්ඛූ ‘‘න මයං සක්කොම වූපසමෙතු’’න්ති සඞ්ඝස්සෙව නිය්යාතෙන්ති. තතො සඞ්ඝො පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං භික්ඛුං සලාකග්ගාහකං සම්මන්නිත්වා තෙන ගුළ්හකවිවටකසකණ්ණජප්පකෙසු තීසු සලාකග්ගාහෙසු අඤ්ඤතරවසෙන සලාකං ගාහෙත්වා සන්නිපතිතපරිසාය ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතාය යථා තෙ ධම්මවාදිනො වදන්ති, එවං වූපසන්තං අධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච වූපසන්තං හොති. තත්ථ සම්මුඛාවිනයො වුත්තනයො එව. යං පන යෙභුය්යසිකාය කම්මස්ස කරණං, අයං යෙභුය්යසිකා නාම. එවං විවාදාධිකරණං ද්වීහි සමථෙහි සම්මති.

අනුවාදාධිකරණං චතූහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච සතිවිනයෙන ච අමූළ්හවිනයෙන ච තස්සපාපියසිකාය ච. සම්මුඛාවිනයෙනෙව සම්මමානං යො ච අනුවදති, යඤ්ච අනුවදති, තෙසං වචනං සුත්වා, සචෙ කාචි ආපත්ති නත්ථි, උභො ඛමාපෙත්වා, සචෙ අත්ථි, අයං නාමෙත්ථ ආපත්තීති එවං විනිච්ඡිතං වූපසම්මති. තත්ථ සම්මුඛාවිනයලක්ඛණං වුත්තනයමෙව.

යදා පන ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අමූලිකාය සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසිතස්ස සතිවිනයං යාචමානස්ස සඞ්ඝො ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන සතිවිනයං දෙති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච සතිවිනයෙන ච වූපසන්තං හොති. දින්නෙ පන සතිවිනයෙ පුන තස්මිං පුග්ගලෙ කස්සචි අනුවාදො න රුහති.

යදා උම්මත්තකො භික්ඛු උම්මාදවසෙන කතෙ අස්සාමණකෙ අජ්ඣාචාරෙ ‘‘සරතායස්මා එවරූපිං ආපත්ති’’න්ති භික්ඛූහි වුච්චමානො – ‘‘උම්මත්තකෙන මෙ, ආවුසො, එතං කතං, නාහං තං සරාමී’’ති භණන්තොපි භික්ඛූහි චොදියමානොව පුන අචොදනත්ථාය අමූළ්හවිනයං යාචති, සඞ්ඝො චස්ස ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අමූළ්හවිනයං දෙති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච අමූළ්හවිනයෙන ච වූපසන්තං හොති. දින්නෙ පන අමූළ්හවිනයෙ පුන තස්මිං පුග්ගලෙ කස්සචි තප්පච්චයා අනුවාදො න රුහති.

යදා පන පාරාජිකෙන වා පාරාජිකසාමන්තෙන වා චොදියමානස්ස අඤ්ඤෙනාඤ්ඤං පටිචරතො පාපුස්සන්නතාය පාපියස්ස පුග්ගලස්ස – ‘‘සචායං අච්ඡින්නමූලො භවිස්සති, සම්මා වත්තිත්වා ඔසාරණං ලභිස්සති, සචෙ ඡින්නමූලො, අයමෙවස්ස නාසනා භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො සඞ්ඝො ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන තස්සපාපියසිකං කරොති, තදා සම්මුඛාවිනයෙන ච තස්ස පාපියසිකාය ච වූපසන්තං හොති. එවං අනුවාදාධිකරණං චතූහි සමථෙහි සම්මති.

ආපත්තාධිකරණං තීහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච පටිඤ්ඤාතකරණෙන ච තිණවත්ථාරකෙන ච. තස්ස සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො නත්ථි. යදා පන එකස්ස වා භික්ඛුනො සන්තිකෙ සඞ්ඝගණමජ්ඣෙසු වා භික්ඛු ලහුකං ආපත්තිං දෙසෙති, තදා ආපත්තාධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච පටිඤ්ඤාතකරණෙන ච වූපසම්මති. තත්ථ සම්මුඛාවිනයො තාව යො ච දෙසෙති, යස්ස ච දෙසෙති, තෙසං සම්මුඛතා. සෙසං වුත්තනයමෙව. පුග්ගලස්ස ච ගණස්ස ච දෙසනාකාලෙ සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති. යං පනෙත්ථ ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං අපන්නො’’ති ච, ආම ‘‘පස්සාමී’’ති ච පටිඤ්ඤාතාය ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාසී’’ති කරණං, තං පටිඤ්ඤාතකරණං නාම. සඞ්ඝාදිසෙසෙ පරිවාසාදියාචනා පටිඤ්ඤා, පරිවාසාදීනං දානං පටිඤ්ඤාතකරණං නාම.

ද්වෙපක්ඛජාතා පන භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ බහුං අස්සාමණකං අජ්ඣාචාරං චරිත්වා පුන ලජ්ජිධම්මෙ උප්පන්නෙ ‘‘සචෙ මයං ඉමාහි ආපත්තීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කාරෙස්සාම, සියාපි තං අධිකරණං කක්ඛළත්තාය සංවත්තෙය්යා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ආපත්තියා කාරාපනෙ දොසං දිස්වා යදා තිණවත්ථාරකකම්මං කරොන්ති, තදා ආපත්තාධිකරණං සම්මුඛාවිනයෙන ච තිණවත්ථාරකෙන ච සම්මති. තත්ර හි යත්තකා හත්ථපාසුපගතා ‘‘න මෙ තං ඛමතී’’ති එවං දිට්ඨාවිකම්මං අකත්වා ‘‘දුක්කටං කම්මං පුන කාතබ්බං කම්ම’’න්ති න උක්කොටෙන්ති, නිද්දම්පි ඔක්කන්තා හොන්ති, සබ්බෙසම්පි ඨපෙත්වා ථුල්ලවජ්ජඤ්ච ගිහිපටිසංයුත්තඤ්ච සබ්බාපත්තියො වුට්ඨහන්ති. එවං ආපත්තාධිකරණං තීහි සමථෙහි සම්මති. කිච්චාධිකරණං එකෙන සමථෙන සම්මති සම්මුඛාවිනයෙනෙව.

ඉමානි චත්තාරි අධිකරණානි යථානුරූපං ඉමෙහි සත්තහි සමථෙහි සම්මන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘උප්පන්නුප්පන්නානං අධිකරණානං සමථාය වූපසමාය සම්මුඛාවිනයො දාතබ්බො…පෙ… තිණවත්ථාරකො’’ති. අයමෙත්ථ විනිච්ඡයනයො, විත්ථාරො පන සමථක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 185) ආගතොයෙව. විනිච්ඡයොපිස්ස සමන්තපාසාදිකාය වුත්තො.

47. යො පනායං ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘ඉධානන්ද, භික්ඛූ විවදන්තී’’තිආදිකො විත්ථාරො වුත්තො, සො එතෙන නයෙන සඞ්ඛෙපතොව වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ ධම්මොතිආදීසු සුත්තන්තපරියායෙන තාව දස කුසලකම්මපථා ධම්මො, අකුසලකම්මපථා අධම්මො. තථා ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති හෙට්ඨා ආගතා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා, තයො සතිපට්ඨානා තයො සම්මප්පධානා තයො ඉද්ධිපාදා ඡ ඉන්ද්රියානි ඡ බලානි අට්ඨ බොජ්ඣඞ්ගා නවඞ්ගිකො මග්ගො චාති, චත්තාරො උපාදානා පඤ්ච නීවරණානීතිආදයො සඞ්කලිට්ඨධම්මා චාති අයං අධම්මො.

තත්ථ යංකිඤ්චි එකං අධම්මකොට්ඨාසං ගහෙත්වා ‘‘ඉමං අධම්මං ධම්මොති කරිස්සාම, එවං අම්හාකං ආචරියකුලං නිය්යානිකං භවිස්සති, මයඤ්ච ලොකෙ පාකටා භවිස්සාමා’’ති තං අධම්මං ‘‘ධම්මො අය’’න්ති කථෙන්තා ධම්මොති විවදන්ති. තත්ථෙව ධම්මකොට්ඨාසෙසු එකං ගහෙත්වා ‘‘අධම්මො අය’’න්ති කථෙන්තා අධම්මොති විවදන්ති.

විනයපරියායෙන පන භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා සාරෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කාතබ්බකම්මං ධම්මො නාම, අභූතෙන පන වත්ථුනා අචොදෙත්වා අසාරෙත්වා අපටිඤ්ඤාය කතබ්බකම්මං අධම්මො නාම. තෙසුපි අධම්මං ‘‘ධම්මො අය’’න්ති කථෙන්තා ධම්මොති විවදන්ති, ‘‘අධම්මො අය’’න්ති කථෙන්තා අධම්මොති විවදන්ති.

සුත්තන්තපරියායෙන පන රාගවිනයො දොසවිනයො මොහවිනයො සංවරො පහානං පටිසඞ්ඛාති අයං විනයො නාම, රාගාදීනං අවිනයො අසංවරො අප්පහානං අප්පටිසඞ්ඛාති අයං අවිනයො නාම. විනයපරියායෙන වත්ථුසම්පත්ති ඤත්තිසම්පත්ති අනුසාවනසම්පත්ති සීමසම්පති පරිසසම්පත්තීති අයං විනයො නාම, වත්ථුවිපත්ති…පෙ… පරිසවිපත්තීති අයං අවිනයො නාම. තෙසුපි යංකිඤ්චි අවිනයං ‘‘විනයො අය’’න්ති කථෙන්තා විනයොති විවදන්ති, විනයං අවිනයොති කථෙන්තා අවිනයොති විවදන්ති.

ධම්මනෙත්ති සමනුමජ්ජිතබ්බාති ධම්මරජ්ජු අනුමජ්ජිතබ්බා ඤාණෙන ඝංසිතබ්බා උපපරික්ඛිතබ්බා. සා පනෙසා ධම්මනෙත්ති ‘‘ඉති ඛො වච්ඡ ඉමෙ දස ධම්මා අකුසලා දස ධම්මා කුසලා’’ති එවං මහාවච්ඡගොත්තසුත්තෙ (ම. නි. 2.194) ආගතාති වුත්තා. සා එව වා හොතු, යො වා ඉධ ධම්මොති ච විනයො ච වුත්තො. යථා තත්ථ සමෙතීති යථා තාය ධම්මනෙත්තියා සමෙති, ‘‘ධම්මො ධම්මොව හොති, අධම්මො අධම්මොව, විනයො විනයොව හොති, අවිනයො අවිනයොව’’. තථා තන්ති එවං තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං. එකච්චානං අධිකරණානන්ති ඉධ විවාදාධිකරණමෙව දස්සිතං, සම්මුඛාවිනයො පන න කිස්මිඤ්චි අධිකරණෙ න ලබ්භති.

48. තං පනෙතං යස්මා ද්වීහි සමථෙහි සම්මති සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච, තස්මා හෙට්ඨා මාතිකාය ඨපිතානුක්කමෙන ඉදානි සතිවිනයස්ස වාරෙ පත්තෙපි තං අවත්වා විවාදාධිකරණයෙව තාව දුතියසමථං දස්සෙන්තො කථඤ්චානන්ද, යෙභුය්යසිකාතිආදිමාහ. තත්ථ බහුතරාති අන්තමසො ද්වීහි තීහිපි අතිරෙකතරා. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

49. ඉදානි හෙට්ඨා අවිත්ථාරිතං සතිවිනයං ආදිං කත්වා විත්ථාරිතාවසෙසසමථෙ පටිපාටියා විත්ථාරෙතුං කථඤ්චානන්ද, සතිවිනයොතිආදිමාහ. තත්ථ පාරාජිකසාමන්තෙන වාති ද්වෙ සාමන්තානි ඛන්ධසාමන්තඤ්ච ආපත්තිසාමන්තඤ්ච. තත්ථ පාරාජිකාපත්තික්ඛන්ධො සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තික්ඛන්ධො ථුල්ලච්චය-පාචිත්තිය-පාටිදෙසනීය-දුක්කට-දුබ්භාසිතාපත්තික්ඛන්ධොති එවං පුරිමස්ස පච්ඡිමඛන්ධං ඛන්ධසාමන්තං නාම හොති. පඨමපාරාජිකස්ස පන පුබ්බභාගෙ දුක්කටං, සෙසානං ථුල්ලච්චයන්ති ඉදං ආපත්තිසාමන්තං නාම. තත්ථ ඛන්ධසාමන්තෙ පාරාජිකසාමන්තං ගරුකාපත්ති නාම හොති. සරතායස්මාති සරතු ආයස්මා. එකච්චානං අධිකරණානන්ති ඉධ අනුවාදාධිකරණමෙව දස්සිතං.

50. භාසිතපරික්කන්තන්ති වාචාය භාසිතං කායෙන ච පරික්කන්තං, පරක්කමිත්වා කතන්ති අත්ථො. එකච්චානන්ති ඉධාපි අනුවාදාධිකරණමෙව අධිප්පෙතං. පටිඤ්ඤාතකරණෙ ‘‘එකච්චාන’’න්ති ආපත්තාධිකරණං දස්සිතං.

52. දවාති සහසා. රවාති අඤ්ඤං භණිතුකාමෙන අඤ්ඤං වුත්තං. එවං ඛො, ආනන්ද, තස්සපාපියසිකා හොතීති තස්සපුග්ගලස්ස පාපුස්සන්නතා පාපියසිකා හොති. ඉමිනා කම්මස්ස වත්ථු දස්සිතං. එවරූපස්ස හි පුග්ගලස්ස කම්මං කාත්තබ්බං. කම්මෙන හි අධිකරණස්ස වූපසමො හොති, න පුග්ගලස්ස පාපුස්සන්නතාය. ඉධාපි ච අනුවාදාධිකරණමෙව අධිකරණන්ති වෙදිතබ්බං.

53. කථඤ්චානන්ද, තිණවත්ථාරකොති එත්ථ ඉදං කම්මං තිණවත්ථාරකසදිසත්තා තිණවත්ථාරකොති වුත්තං. යථා හි ගූථං වා මුත්තං වා ඝට්ටියමානං දුග්ගන්ධතාය බාධති, තිණෙහි අවත්ථරිත්වා සුප්පටිච්ඡාදිතස්ස පනස්ස සො ගන්ධො න බාධති, එවමෙව යං අධිකරණං මූලානුමූලං ගන්ත්වා වූපසමියමානං කක්ඛළත්තාය වාළත්තාය භෙදාය සංවත්තති, තං ඉමිනා කම්මෙන වූපසන්තං ගූථං විය තිණවත්ථාරකෙන පටිච්ඡන්නං වූපසන්තං හොතීති ඉදං කම්මං තිණවත්ථාරකසදිසත්තා තිණවත්ථාරකොති වුත්තං. තස්ස ඉධානන්ද, භික්ඛූනං භණ්ඩනජාතානන්තිආදිවචනෙන ආකාරමත්තමෙව දස්සිතං, ඛන්ධකෙ ආගතායෙව පනෙත්ථ කම්මවාචා පමාණං. ඨපෙත්වා ථුල්ලවජ්ජං ඨපෙත්වා ගිහිපටිසංයුත්තන්ති. එත්ථ පන ථුල්ලවජ්ජන්ති ථූල්ලවජ්ජං පාරාජිකඤ්චෙව සඞ්ඝාදිසෙසඤ්ච. ගිහිපටිසංයුත්තන්ති ගිහීනං හීනෙන ඛුංසනවම්භනධම්මිකපටිස්සවෙසු ආපන්නා ආපත්ති. අධිකරණානන්ති ඉධ ආපත්තාධිකරණමෙව වෙදිතබ්බං. කිච්චාධිකරණස්ස පන වසෙන ඉධ න කිඤ්චි වුත්තං. කිඤ්චාපි න වුත්තං, සම්මුඛාවිනයෙනෙව පනස්ස වූපසමො හොතීති වෙදිතබ්බො.

54. ඡයිමෙ, ආනන්ද, ධම්මා සාරණීයාති හෙට්ඨා කලහවසෙන සුත්තං ආරද්ධං, උපරි සාරණීයධම්මා ආගතා. ඉති යථානුසන්ධිනාව දෙසනා ගතා හොති. හෙට්ඨා කොසම්බියසුත්තෙ (ම. නි. 1.498-500) පන සොතාපත්තිමග්ගසම්මාදිට්ඨි කථිතා, ඉමස්මිං සුත්තෙ සොතාපත්තිඵලසම්මාදිට්ඨි වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අණුන්ති අප්පසාවජ්ජං. ථූලන්ති මහාසාවජ්ජං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සාමගාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සුනක්ඛත්තසුත්තවණ්ණනා

55. එවංමෙ සුතන්ති සුනක්ඛත්තසුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤාති අරහත්තං. බ්යාකතාති ඛීණා ජාතීතිආදීහි චතූහි පදෙහි කථිතා. අධිමානෙනාති අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤිනො, අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිනො හුත්වා අධිගතං අම්හෙහීති මානෙන බ්යාකරිංසු.

56. එවඤ්චෙත්ථ සුනක්ඛත්ත තථාගතස්ස හොතීති සුනක්ඛත්ත එත්ථ එතෙසං භික්ඛූනං පඤ්හබ්යාකරණෙ – ‘‘ඉදං ඨානං එතෙසං අවිභූතං අන්ධකාරං, තෙනිමෙ අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිනො, හන්ද නෙසං විසොධෙත්වා පාකටං කත්වා ධම්මං දෙසෙමී’’ති, එවඤ්ච තථාගතස්ස හොති. අථ ච පනිධෙකච්චෙ…පෙ… තස්සපි හොති අඤ්ඤථත්තන්ති භගවා පටිපන්නකානං ධම්මං දෙසෙති. යත්ථ පන ඉච්ඡාචාරෙ ඨිතා එකච්චෙ මොඝපුරිසා හොන්ති, තත්ර භගවා පස්සති – ‘‘ඉමෙ ඉමං පඤ්හං උග්ගහෙත්වා අජානිත්වාව ජානන්තා විය අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤිනො හුත්වා ගාමනිගමාදීසු විසෙවමානා විචරිස්සන්ති, තං නෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායා’’ති එවමස්සායං ඉච්ඡාචාරෙ ඨිතානං කාරණා පටිපන්නකානම්පි අත්ථාය ‘‘ධම්මං දෙසිස්සාමී’’ති උප්පන්නස්ස චිත්තස්ස අඤ්ඤථාභාවො හොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

58. ලොකාමිසාධිමුත්තොති වට්ටාමිස-කාමාමිස-ලොකාමිසභූතෙසු පඤ්චසු කාමගුණෙසු අධිමුත්තො තන්නින්නො තග්ගරුකො තප්පබ්භාරො. තප්පතිරූපීති කාමගුණසභාගා. ආනෙඤ්ජපටිසංයුත්තායාති ආනෙඤ්ජසමාපත්තිපටිසංයුත්තාය. සංසෙය්යාති කථෙය්ය. ආනෙඤ්ජසංයොජනෙන හි ඛො විසංයුත්තොති ආනෙඤ්ජසමාපත්තිසංයොජනෙන විසංසට්ඨො. ලොකාමිසාධිමුත්තොති එවරූපො හි ලූඛචීවරධරො මත්තිකාපත්තං ආදාය අත්තනො සදිසෙහි කතිපයෙහි සද්ධිං පච්චන්තජනපදං ගච්ඡති, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨකාලෙ මනුස්සා දිස්වා ‘‘මහාපංසුකුලිකා ආගතා’’ති යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා සක්කච්චං දානං දෙන්ති, භත්තකිච්චෙ නිට්ඨිතෙ අනුමොදනං සුත්වා – ‘‘ස්වෙපි, භන්තෙ, ඉධෙව පිණ්ඩාය පවිසථා’’ති වදන්ති. අලං උපාසකා, අජ්ජාපි වො බහූනං දින්නන්ති. තෙන හි, භන්තෙ, අන්තොවස්සං ඉධ වසෙය්යාථාති අධිවාසෙත්වා විහාරමග්ගං පුච්ඡිත්වා විහාරං ගච්ඡන්ති. තත්ථ සෙනාසනං ගහෙත්වා පත්තචීවරං පටිසාමෙන්ති. සායං එකො ආවාසිකො තෙ භික්ඛූ පුච්ඡති ‘‘කත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්ථා’’ති? අසුකගාමෙති. භික්ඛාසම්පන්නාති? ආම එවරූපා නාම මනුස්සානං සද්ධා හොති. ‘‘අජ්ජෙව නු ඛො එතෙ එදිසා, නිච්චම්පි එදිසා’’ති? සද්ධා තෙ මනුස්සා නිච්චම්පි එදිසා, තෙ නිස්සායෙව අයං විහාරො වඩ්ඪතීති. තතො තෙ පංසුකුලිකා පුනප්පුනං තෙසං වණ්ණං කථෙන්ති , දිවසාවසෙසං කථෙත්වා රත්තිම්පි කථෙන්ති. එත්තාවතා ඉච්ඡාචාරෙ ඨිතස්ස සීසං නික්ඛන්තං හොති උදරං ඵාලිතං. එවං ලොකාමිසාධිමුත්තො වෙදිතබ්බො.

59. ඉදානි ආනෙඤ්ජසමාපත්තිලාභිං අධිමානිකං දස්සෙන්තො ඨානං ඛො පනෙතන්තිආදිමාහ. ආනෙඤ්ජාධිමුත්තස්සාති කිලෙසසිඤ්චනවිරහිතාසු හෙට්ඨිමාසු ඡසු සමාපත්තීසු අධිමුත්තස්ස තන්නින්නස්ස තග්ගරුනො තප්පබ්භාරස්ස. සෙ පවුත්තෙති තං පවුත්තං. ඡ සමාපත්තිලාභිනො හි අධිමානිකස්ස පඤ්චකාමගුණාමිසබන්ධනා පතිතපණ්ඩුපලාසො විය උපට්ඨාති. තෙනෙතං වුත්තං.

60. ඉදානි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති ලාභිනො අධිමානිකස්ස නිඝංසං දස්සෙතුං ඨානං ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ ද්වෙධා භින්නාති මජ්ඣෙ භින්නා. අප්පටිසන්ධිකාති ඛුද්දකා මුට්ඨිපාසාණමත්තා ජතුනා වා සිලෙසෙන වා අල්ලීයාපෙත්වා පටිසන්ධාතුං සක්කා. මහන්තං පන කුටාගාරප්පමාණං සන්ධායෙතං වුත්තං. සෙ භින්නෙති තං භින්නං. උපරි සමාපත්තිලාභිනො හි හෙට්ඨාසමාපත්ති ද්වෙධාභින්නා සෙලා විය හොති, තං සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං න උප්පජ්ජති. තෙනෙතං වුත්තං.

61. ඉදානි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනලාභිනො අධිමානිකස්ස ච නිඝංසං දස්සෙන්තො ඨානං ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ සෙ වන්තෙති තං වන්තං. අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො හි හෙට්ඨාසමාපත්තියො වන්තසදිසා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, පුන සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං න උප්පජ්ජති. තෙනෙතං වුත්තං.

62. ඉදානි ඛීණාසවස්ස නිඝංසං දස්සෙන්තො ඨානං ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ සෙ උච්ඡින්නමූලෙති සො උච්ඡින්නමූලො. උපරි සමාපත්තිලාභිනො හි හෙට්ඨාසමාපත්ති මූලච්ඡින්නතාලො විය උපට්ඨාති, තං සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං න උප්පජ්ජති. තෙනෙතං වුත්තං.

63. ඨානංඛො පනාති පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. හෙට්ඨා හි සමාපත්තිලාභිනො අධිමානිකස්සපි ඛීණාසවස්සපි නිඝංසො කථිතො, සුක්ඛවිපස්සකස්ස පන අධිමානිකස්සපි ඛීණාසවස්සපි න කථිතො. තෙසං ද්වින්නම්පි නිඝංසං දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තං පන පටික්ඛිත්තං. සමාපත්තිලාභිනො හි අධිමානිකස්ස නිඝංසෙ කථිතෙ සුක්ඛවිපස්සකස්සපි අධිමානිකස්ස කථිතොව හොති, සමාපත්තිලාභිනො ච ඛීණාසවස්ස කථිතෙ සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවස්ස කථිතොව හොති. එතෙසං පන ද්වින්නං භික්ඛූනං සප්පායාසප්පායං කථෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ සියා – පුථුජ්ජනස්ස තාව ආරම්මණං අසප්පායං හොතු, ඛීණාසවස්ස කථං අසප්පායන්ති. යදග්ගෙන පුථුජ්ජනස්ස අසප්පායං, තදග්ගෙන ඛීණාසවස්සාපි අසප්පායමෙව. විසං නාම ජානිත්වා ඛාදිතම්පි අජානිත්වා ඛාදිතම්පි විසමෙව. න හි ඛීණාසවෙනපි ‘‘අහං ඛීණාසවො’’ති අසංවුතෙන භවිතබ්බං. ඛීණාසවෙනපි යුත්තපයුත්තෙනෙව භවිතුං වට්ටති.

64. තත්ථ සමණෙනාති බුද්ධසමණෙන. ඡන්දරාගබ්යාපාදෙනාති සො අවිජ්ජාසඞ්ඛාතො විසදොසො ඡන්දරාගෙන ච බ්යාපාදෙන ච රුප්පති කුප්පති. අසප්පායානීති අවඩ්ඪිකරානි ආරම්මණානි. අනුද්ධංසෙය්යාති සොසෙය්ය මිලාපෙය්ය. සඋපාදිසෙසන්ති සගහණසෙසං, උපාදිතබ්බං ගණ්හිතබ්බං ඉධ උපාදීති වුත්තං. අනලඤ්ච තෙ අන්තරායායාති ජීවිතන්තරායං තෙ කාතුං අසමත්ථං. රජොසූකන්ති රජො ච වීහිසුකාදි ච සූකං. අසු ච විසදොසොති සො ච විසදොසො. තදුභයෙනාති යා සා අසප්පායකිරියා ච යො විසදොසො ච, තෙන උභයෙන. පුථුත්තන්ති මහන්තභාවං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ සඋපාදානසල්ලුද්ධාරො විය අප්පහීනො අවිජ්ජාවිසදොසො දට්ඨබ්බො, අසප්පායකිරියාය ඨිතභාවො විය ඡසු ද්වාරෙසු අසංවුතකාලො, තදුභයෙන වණෙ පුථුත්තං ගතෙ මරණං විය සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තනං, මරණමත්තං දුක්ඛං විය අඤ්ඤතරාය ගරුකාය සංකිලිට්ඨාය ආපත්තියා ආපජ්ජනං දට්ඨබ්බං. සුක්කපක්ඛෙපි ඉමිනාව නයෙන ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

65. සතියායෙතංඅධිවචනන්ති එත්ථ සති පඤ්ඤාගතිකා. ලොකිකාය පඤ්ඤාය ලොකිකා හොති, ලොකුත්තරාය ලොකුත්තරා. අරියායෙතං පඤ්ඤායාති පරිසුද්ධාය විපස්සනාපඤ්ඤාය.

ඉදානි ඛීණාසවස්ස බලං දස්සෙන්තො සො වතාතිආදිමාහ. තත්ථ සංවුතකාරීති පිහිතකාරී. ඉතිවිදිත්වා නිරුපධීති එවං ජානිත්වා කිලෙසුපධිපහානා නිරුපධි හොති, නිරුපාදානොති අත්ථො. උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තොති උපධීනං සඞ්ඛයභූතෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණතො විමුත්තො. උපධිස්මින්ති කාමුපධිස්මිං. කායං උපසංහරිස්සතීති කායං අල්ලීයාපෙස්සති. ඉදං වුත්තං හොති – තණ්හක්ඛයෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණතො විමුත්තො ඛීණාසවො පඤ්ච කාමගුණෙ සෙවිතුං, කායං වා උපසංහරිස්සති චිත්තං වා උප්පාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සුනක්ඛත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තවණ්ණනා

66. එවංමෙ සුතන්ති ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තං. තත්ථ අනිච්චාති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා. කාමාති වත්ථුකාමාපි කිලෙසකාමාපි. තුච්ඡාති නිච්චසාරධුවසාරඅත්තසාරවිරහිතත්තා රිත්තා, න පන නත්ථීති ගහෙතබ්බා. න හි තුච්ඡමුට්ඨීති වුත්තෙ මුට්ඨි නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. යස්ස පන අබ්භන්තරෙ කිඤ්චි නත්ථි, සො වුච්චති තුච්ඡො. මුසාති නාසනකා. මොසධම්මාති නස්සනසභාවා, ඛෙත්තං විය වත්ථු විය හිරඤ්ඤසුවණ්ණං විය ච න පඤ්ඤායිත්ථ, කතිපාහෙනෙව සුපිනකෙ දිට්ඨා විය නස්සන්ති න පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘මොසධම්මා’’ති, මායාකතමෙතන්ති යථා මායාය උදකං මණීති කත්වා දස්සිතං, බදරිපණ්ණං කහාපණොති කත්වා දස්සිතං, අඤ්ඤං වා පන එවරූපං දස්සනූපචාරෙ ඨිතස්සෙව තථා පඤ්ඤායති, උපචාරාතික්කමතො පට්ඨාය පාකතිකමෙව පඤ්ඤායති. එවං කාමාපි ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන ‘‘මායාකත’’න්ති වුත්තා. යථා ච මායාකාරො උදකාදීනි මණිආදීනං වසෙන දස්සෙන්තො වඤ්චෙති, එවං කාමාපි අනිච්චාදීනි නිච්චාදිසභාවං දස්සෙන්තා වඤ්චෙන්තීති වඤ්චනකට්ඨෙනපි ‘‘මායාකත’’න්ති වුත්තා. බාලලාපනන්ති මය්හං පුත්තො, මය්හං ධීතා, මය්හං හිරඤ්ඤං මය්හං සුවණ්ණන්ති එවං බාලානං ලාපනතො බාලලාපනං. දිට්ඨධම්මිකා කාමාති මානුසකා පඤ්ච කාමගුණා. සම්පරායිකාති තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා. දිට්ඨධම්මිකා. කාමසඤ්ඤාති මානුසකෙ කාමෙ ආරබ්භ උප්පන්නසඤ්ඤා. උභයමෙතං මාරධෙය්යන්ති එතෙ කාමා ච කාමසඤ්ඤා ච උභයම්පි මාරධෙය්යං. යෙහි උභයමෙතං ගහිතං, තෙසඤ්හි උපරි මාරො වසං වත්තෙති. තං සන්ධාය ‘‘උභයමෙතං මාරධෙය්ය’’න්ති වුත්තං.

මාරස්සෙස විසයොතිආදීසුපි යථා චොළස්ස විසයො චොළවිසයො, පණ්ඩස්ස විසයො පණ්ඩවිසයො, සංවරානං විසයො සංවරවිසයොති පවත්තනට්ඨානං විසයොති වුච්චති, එවං යෙහි එතෙ කාමා ගහිතා, තෙසං උපරි මාරො වසං වත්තෙති. තං සන්ධාය මාරස්සෙස විසයොති වුත්තං. පඤ්ච පන කාමගුණෙ නිවාපබීජං විය විප්පකිරන්තො මාරො ගච්ඡති. යෙහි පන තෙ ගහිතා, තෙසං උපරි මාරො වසං වත්තෙති. තං සන්ධාය මාරස්සෙස නිවාපොති වුත්තං. යථා ච යත්ථ හත්ථිආදයො වසං වත්තෙන්ති, සො හත්ථිගොචරො අස්සගොචරො අජගොචරොති වුච්චති, එවං යෙහි එතෙ කාමා ගහිතා, තෙසු මාරො වසං වත්තෙති. තං සන්ධාය මාරස්සෙස ගොචරොති වුත්තං.

එත්ථාති එතෙසු කාමෙසු. මානසාති චිත්තසම්භූතා. තත්ථ සියා – දුවිධෙ තාව කාමෙ ආරබ්භ අභිජ්ඣානලක්ඛණා අභිජ්ඣා, කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො ච උප්පජ්ජතු, බ්යාපාදො කථං උප්පජ්ජතීති? මමායිතෙ වත්ථුස්මිං අච්ඡින්නෙපි සොචන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි සොචන්ති, අච්ඡින්නසඞ්කිනොපි සොචන්ති, යො එවරූපො චිත්තස්ස ආඝාතොති එවං උප්පජ්ජති. තෙව අරියසාවකස්සාති තෙ අරියසාවකස්ස. වකාරො ආගමසන්ධිමත්තං හොති. ඉධ මනුසික්ඛතොති ඉමස්මිං සාසනෙ සික්ඛන්තස්ස තෙ තයොපි කිලෙසා අන්තරායකරා හොන්ති. අභිභුය්ය ලොකන්ති කාමලොකං අභිභවිත්වා. අධිට්ඨාය මනසාති ඣානාරම්මණචිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වා. අපරිත්තන්ති කාමාවචරචිත්තං පරිත්තං නාම, තස්ස පටික්ඛෙපෙන මහග්ගතං අපරිත්තං නාම. පමාණන්තිපි කාමාවචරමෙව, රූපාවචරං අරූපාවචරං අප්පමාණං. සුභාවිතන්ති පන එතං කාමාවචරාදීනං නාමං න හොති, ලොකුත්තරස්සෙවෙතං නාමං. තස්මා එතස්ස වසෙන අපරිත්තං අප්පමාණං සුභාවිතන්ති සබ්බං ලොකුත්තරමෙව වට්ටති.

තබ්බහුලවිහාරිනොති කාමපටිබාහනෙන තමෙව පටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ආයතනෙ චිත්තං පසීදතීති කාරණෙ චිත්තං පසීදති. කිං පනෙත්ථ කාරණං? අරහත්තං වා, අරහත්තස්ස විපස්සනං වා, චතුත්ථජ්ඣානං වා, චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරං වා. සම්පසාදෙ සතීති එත්ථ දුවිධො සම්පසාදො අධිමොක්ඛසම්පසාදො ච පටිලාභසම්පසාදො ච. අරහත්තස්ස හි විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා විහරතො මහාභූතාදීසු උපට්ඨහන්තෙසු යෙනිමෙ නීහාරෙන මහාභූතා උපට්ඨහන්ති, උපාදාරූපා උපට්ඨහන්ති නාමරූපා උපට්ඨහන්ති, පච්චයා සබ්බථා උපට්ඨහන්ති, ලක්ඛණාරම්මණා විපස්සනා උපට්ඨහති, අජ්ජෙව අරහත්තං ගණ්හිස්සාමීති අප්පටිලද්ධෙයෙව ආසා සන්තිට්ඨති, අධිමොක්ඛං පටිලභති. තතියජ්ඣානං වා පාදකං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානත්ථාය කසිණපරිකම්මං කරොන්තස්ස නීවරණවික්ඛම්භනාදීනි සමනුපස්සතො යෙනිමෙ නීහාරෙන නීවරණා වික්ඛම්භන්ති, කිලෙසා සන්නිසීදන්ති, සති සන්තිට්ඨති, සඞ්ඛාරගතං වා විභූතං පාකටං හුත්වා දිබ්බචක්ඛුකස්ස පරලොකො විය උපට්ඨාති , චිත්තුප්පාදො ලෙපපිණ්ඩෙ ලග්ගමානො විය උපචාරෙන සමාධියති, අජ්ජෙව චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙස්සාමීති අපටිලද්ධෙයෙව ආසා සන්තිට්ඨති, අධිමොක්ඛං පටිලභති . අයං අධිමොක්ඛසම්පසාදො නාම. තස්මිං සම්පසාදෙ සති. යො පන අරහත්තං වා පටිලභති චතුත්ථජ්ඣානං වා, තස්ස චිත්තං විප්පසන්නං හොතියෙව. ඉධ පන ‘‘ආයතනෙ චිත්තං පසීදතී’’ති වචනතො අරහත්තවිපස්සනාය චෙව චතුත්ථජ්ඣානූපචාරස්ස ච පටිලාභො පටිලාභසම්පසාදොති වෙදිතබ්බො. විපස්සනා හි පඤ්ඤාය අධිමුච්චනස්ස කාරණං, උපචාරං ආනෙඤ්ජසමාපත්තියා.

එතරහි වා ආනෙඤ්ජං සමාපජ්ජති. පඤ්ඤාය වා අධිමුච්චතීති එත්ථ එතරහි වා පඤ්ඤාය අධිමුච්චති, ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජතීති එවං පදපරිවත්තනං කත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – තස්මිං සම්පසාදෙ සති එතරහි වා පඤ්ඤාය අධිමුච්චති, අරහත්තං සච්ඡිකරොතීති අත්ථො. තං අනභිසම්භුණන්තො ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජති, අථ වා පඤ්ඤාය වා අධිමුච්චතීති අරහත්තමග්ගං භාවෙති, තං අනභිසම්භුණන්තො ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජති. අරහත්තමග්ගං භාවෙතුං අසක්කොන්තො එතරහි චතුසච්චං වා සච්ඡිකරොති. තං අනභිසම්භුණන්තො ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජතීති.

තත්රායං නයො – ඉධ භික්ඛු තතියජ්ඣානං පාදකං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානස්ස කසිණපරිකම්මං කරොති. තස්ස නීවරණා වික්ඛම්භන්ති, සති සන්තිට්ඨති, උපචාරෙන චිත්තං සමාධියති. සො රූපාරූපං පරිගණ්හාති, පච්චයං පරිග්ගණ්හාති, ලක්ඛණාරම්මණිකං විපස්සනං වවත්ථපෙති, තස්ස එවං හොති – ‘‘උපචාරෙන මෙ ඣානං විසෙසභාගියං භවෙය්ය, තිට්ඨතු විසෙසභාගියතා, නිබ්බෙධභාගියං නං කරිස්සාමී’’ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡිකරොති. එත්තකෙනස්ස කිච්චං කතං නාම හොති. අරහත්තං සච්ඡිකාතුං අසක්කොන්තො පන තතො ඔසක්කිතමානසො අන්තරා න තිට්ඨති, චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජතියෙව. යථා කිං? යථා පුරිසො ‘‘වනමහිංසං ඝාතෙස්සාමී’’ති සත්තිං ගහෙත්වා අනුබන්ධන්තො සචෙ තං ඝාතෙති, සකලගාමවාසිනො තොසෙස්සති, අසක්කොන්තො පන අන්තරාමග්ගෙ සසගොධාදයො ඛුද්දකමිගෙ ඝාතෙත්වා කාජං පූරෙත්වා එතියෙව.

තත්ථ පුරිසස්ස සත්තිං ගහෙත්වා වනමහිංසානුබන්ධනං විය ඉමස්ස භික්ඛුනො තතියජ්ඣානං පාදකං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානස්ස පරිකම්මකරණං, වනමහිංසඝාතනං විය – ‘‘නීවරණවික්ඛම්භනාදීනි සමනුපස්සතො විසෙසභාගියං භවෙය්ය, තිට්ඨතු විසෙසභාගියතා, නිබ්බෙධභාගියං නං කරිස්සාමී’’ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තස්ස සච්ඡිකරණං, මහිංසං ඝාතෙතුං අසක්කොන්තස්ස අන්තරාමග්ගෙ සසගොධාදයො ඛුද්දකමිගෙ ඝාතෙත්වා කාජං පූරෙත්වා ගමනං විය අරහත්තං සච්ඡිකාතුං අසක්කොන්තස්ස, තතො ඔසක්කිත්වා චතුත්ථජ්ඣානසමාපජ්ජනං වෙදිතබ්බං. මග්ගභාවනා චතුසච්චසච්ඡිකිරියායොජනාසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි අරහත්තං සච්ඡිකාතුං අසක්කොන්තස්ස නිබ්බත්තට්ඨානං දස්සෙන්තො කායස්ස භෙදාතිආදිමාහ. තත්ථ යන්ති යෙන කාරණෙන තං සංවත්තනිකං විඤ්ඤාණං අස්ස ආනෙඤ්ජූපගං, තං කාරණං විජ්ජතීති අත්ථො. එත්ථ ච තංසංවත්තනිකන්ති තස්ස භික්ඛුනො සංවත්තනිකං. යෙන විපාකවිඤ්ඤාණෙන සො භික්ඛු සංවත්තති නිබ්බත්තති, තං විඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජූපගන්ති කුසලානෙඤ්ජසභාවූපගතං අස්ස, තාදිසමෙව භවෙය්යාති අත්ථො. කෙචි කුසලවිඤ්ඤාණං වදන්ති. යං තස්ස භික්ඛුනො සංවත්තනිකං උපපත්තිහෙතුභූතං කුසලවිඤ්ඤාණං ආනෙඤ්ජූපගතං අස්ස, විපාකකාලෙපි තන්නාමකමෙව අස්සාති අත්ථො. සො පනායමත්ථො – ‘‘පුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණං. අපුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාරොති, අපුඤ්ඤුපගං හොති විඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජූපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.51) ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. ආනෙඤ්ජසප්පායාති ආනෙඤ්ජස්ස චතුත්ථජ්ඣානස්ස සප්පායා. න කෙවලඤ්ච සා ආනෙඤ්ජස්සෙව, උපරි අරහත්තස්සාපි සප්පායාව උපකාරභූතායෙවාති වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමස්මිං පඨමකආනෙඤ්ජෙ සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතා.

67. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති චතුත්ථජ්ඣානං පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි භික්ඛු හෙට්ඨිමෙන භික්ඛුනා පඤ්ඤවන්තතරො තස්ස ච භික්ඛුනො අත්තනො චාති ද්වින්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. තබ්බහුලවිහාරිනොති රූපපටිබාහනෙන තමෙව පටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ආනෙඤ්ජං සමාපජ්ජතීති ආකාසානඤ්චායතානානෙඤ්ජං සමාපජ්ජති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථ විසෙසමත්තමෙව පන වක්ඛාම. ඉති ඉමස්මිං දුතියආනෙඤ්ජෙ විපස්සනාවසෙන ඔසක්කනා කථිතා, ‘‘යංකිඤ්චි රූප’’න්ති එවං විපස්සනාමග්ගං දස්සෙන්තෙන කථිතාති අත්ථො.

ඉතිපටිසඤ්චික්ඛතීති ආකාසානඤ්චායතනං පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි හෙට්ඨා ද්වීහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති තිණ්ණම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. උභයමෙතං අනිච්චන්ති එත්ථ අට්ඨ එකෙකකොට්ඨාසා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකවසෙන පන සඞ්ඛිපිත්වා උභයන්ති වුත්තං. නාලං අභිනන්දිතුන්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනන්දිතුං න යුත්තං. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තබ්බහුලවිහාරිනොති කාමපටිබාහනෙන ච රූපපටිබාහනෙන ච තමෙව පටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ආනෙඤ්ජං සමාපජ්ජතීති විඤ්ඤාණඤ්චායතනානෙඤ්ජං සමාපජ්ජති. ඉමස්මිං තතියආනෙඤ්ජෙ විපස්සනාවසෙන ඔසක්කනා කථිතා.

68. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි හෙට්ඨා තීහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති චතුන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. යත්ථෙතා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති යං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පත්වා එතා හෙට්ඨා වුත්තා සබ්බසඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්ති. එතං සන්තං එතං පණීතන්ති එතං අඞ්ගසන්තතාය ආරම්මණසන්තතාය ච සන්තං, අතප්පකට්ඨෙන පණීතං. තබ්බහුලවිහාරිනොති තාසං සඤ්ඤානං පටිබාහනෙන තමෙව පටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ඉමස්මිං පඨමාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතා.

ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති විඤ්ඤාණඤ්චායතනමෙව පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි හෙට්ඨා චතූහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති පඤ්චන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. අත්තෙන වා අත්තනියෙන වාති අහං මමාති ගහෙතබ්බෙන සුඤ්ඤං තුච්ඡං රිත්තං. එවමෙත්ථ ද්විකොටිකා සුඤ්ඤතා දස්සිතා. තබ්බහුලවිහාරිනොති හෙට්ඨා වුත්තපටිපදඤ්ච ඉමඤ්ච සුඤ්ඤතපටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ඉමස්මිං දුතියාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ විපස්සනාවසෙන ඔසක්කනා කථිතා.

70. ඉතිපටිසඤ්චික්ඛතීති විඤ්ඤාණඤ්චායතනමෙව පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි හෙට්ඨා පඤ්චහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති ඡන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. නාහං ක්වචනි කස්සචි කිඤ්චනතස්මිං, න ච මම ක්වචනි කිස්මිඤ්චිකිඤ්චනං නත්ථීති එත්ථ පන චතුකොටිකා සුඤ්ඤතා කථිතා. කථං? අයඤ්හි නාහං ක්වචනීති ක්වචි අත්තානං න පස්සති, කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති අත්තනො අත්තානං කස්සචි පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං න පස්සති, අත්තනො භාතිට්ඨානෙ භාතරං සහායට්ඨානෙ සහායං පරික්ඛාරට්ඨානෙ වා පරික්ඛාරං මඤ්ඤිත්වා උපගන්ත්වා උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. න ච මම ක්වචනීති එත්ථ මම – සද්දං තාව ඨපෙත්වා න ච ක්වචනි පරස්ස ච අත්තානං ක්වචි න පස්සතීති අයමත්ථො. ඉදානි මම – සද්දං ආහරිත්වා මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනං නත්ථීති සො පරස්ස අත්තා මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනභාවෙ අත්ථීති න පස්සති. අත්තනො භාතිට්ඨානෙ භාතරං සහායට්ඨානෙ සහායං පරික්ඛාරට්ඨානෙ වා පරික්ඛාරන්ති කිස්මිඤ්චි ඨානෙ පරස්ස අත්තානං ඉමිනා කිඤ්චනභාවෙන උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. එවමයං යස්මා නෙව කත්ථචි අත්තානං පස්සති, න තං පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං අත්තනො කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, තස්මා අයං සුඤ්ඤතා චතුකොටිකාති වෙදිතබ්බා. තබ්බහුලවිහාරිනොති හෙට්ඨා වුත්තප්පටිපදං ඉමං චතුකොටිසුඤ්ඤතඤ්ච බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ඉමස්මිං තතියාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙපි විපස්සනාවසෙනෙව ඔසක්කනා කථිතා.

ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පත්වා එවං පටිසඤ්චික්ඛති. අයඤ්හි හෙට්ඨා ඡහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති සත්තන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. යත්ථෙතා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති යං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පත්වා එත්ථ එතා හෙට්ඨා වුත්තා සබ්බසඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්ති. තබ්බහුලවිහාරිනොති තාසං සඤ්ඤානං පටිබාහනෙන තමෙව පටිපදං බහුලං කත්වා විහරන්තස්ස. ඉමස්මිං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතා.

71. නො චස්ස නො ච මෙ සියාති සචෙ මය්හං පුබ්බෙ පඤ්චවිධං කම්මවට්ටං න ආයූහිතං අස්ස, යං මෙ ඉදං එතරහි එවං පඤ්චවිධං විපාකවට්ටං එතං මෙ න සියා නප්පවත්තෙය්යාති අත්ථො. න භවිස්සතීති සචෙ එතරහි පඤ්චවිධං කම්මවට්ටං ආයූහිතං න භවිස්සති. න මෙ භවිස්සතීති තස්මිං අසති අනාගතෙ මෙ පඤ්චවිධං විපාකවට්ටං න භවිස්සති. යදත්ථි යං භූතං තං පජහාමීති යං අත්ථි යං භූතං එතරහි ඛන්ධපඤ්චකං, තං පජහාමි. එවංඋපෙක්ඛං පටිලභතීති සො භික්ඛු එවං විපස්සනුපෙක්ඛං ලභතීති අත්ථො.

පරිනිබ්බායෙය්ය නු ඛො සො, භන්තෙ, භික්ඛු න වා පරිනිබ්බායෙය්යාති කිං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති, තතියජ්ඣානං පාදකං කත්වා ඨිතස්ස අරහත්තම්පි ඔසක්කනාපි පටිපදාපි පටිසන්ධිපි කථිතා, තථා චතුත්ථජ්ඣානාදීනි පාදකානි කත්වා ඨිතානං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පාදකං කත්වා ඨිතස්ස න කිඤ්චි කථිතං, තං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. අපෙත්ථාති අපි එත්ථ. සො තං උපෙක්ඛං අභිනන්දතීති සො තං විපස්සනුපෙක්ඛං තණ්හාදිට්ඨිඅභිනන්දනාහි අභිනන්දති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තන්නිස්සිතං හොති විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණං විපස්සනානිස්සිතං හොති. තදුපාදානන්ති යං නිකන්තිවිඤ්ඤාණං, තං තස්ස උපාදානං නාම ගහණං නාම හොති. සඋපාදානොති සගහණො. න පරිනිබ්බායතීති විපස්සනාය සාලයො භික්ඛු මම සාසනෙ න පරිනිබ්බායති. යො පන විහාරපරිවෙණඋපට්ඨාකාදීසු සාලයො, තස්මිං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. කහං පනාති? කත්ථ පන? උපාදියමානොඋපාදියතීති පටිසන්ධිං ගණ්හමානො ගණ්හාති. උපාදානසෙට්ඨං කිර සො, භන්තෙති, භන්තෙ, සො කිර භික්ඛු ගහෙතබ්බට්ඨානං සෙට්ඨං උත්තමං භවං උපාදියති, සෙට්ඨභවෙ පටිසන්ධිං ගණ්හාතීති අත්ථො. ඉමිනා තස්ස භික්ඛුනො පටිසන්ධි කථිතා. ඉදානිස්ස අරහත්තං කථෙතුං ඉධානන්දාතිආදිමාහ.

73. නිස්සාය නිස්සායාති තං තං සමාපත්තිං නිස්සාය. ඔඝස්ස නිත්ථරණා අක්ඛාතාති ඔඝතරණං කථිතං, තතියජ්ඣානං පාදකං කත්වා ඨිතභික්ඛුනො ඔඝනිත්ථරණා කථිතා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පාදකං කත්වා ඨිතභික්ඛුනො ඔඝනිත්ථරණා කථිතාති වදති.

කතමො පන, භන්තෙ, අරියො විමොක්ඛොති ඉධ කිං පුච්ඡති? සමාපත්තිං තාව පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ගණ්හන්තො භික්ඛු නාවං වා උළුම්පාදීනි වා නිස්සාය මහොඝං තරිත්වා පාරං ගච්ඡන්තො විය න කිලමති. සුක්ඛවිපස්සකො පන පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං ගණ්හන්තො බාහුබලෙන සොතං ඡින්දිත්වා පාරං ගච්ඡන්තො විය කිලමති. ඉති ඉමස්ස සුක්ඛවිපස්සකස්ස අරහත්තං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. අරියසාවකොති සුක්ඛවිපස්සකො අරියසාවකො. අයඤ්හි හෙට්ඨා අට්ඨහි භික්ඛූහි පඤ්ඤවන්තතරො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං අත්තනො චාති නවන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසති. එස සක්කායො යාවතා සක්කායොති යත්තකො තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතො සක්කායො නාම අත්ථි, සබ්බොපි සො එස සක්කායො, න ඉතො පරං සක්කායො අත්ථීති පටිසඤ්චික්ඛති.

එතංඅමතං යදිදං අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛොති යො පනෙස චිත්තස්ස අනුපාදාවිමොක්ඛො නාම, එතං අමතං එතං සන්තං එතං පණීතන්ති පටිසඤ්චික්ඛති. අඤ්ඤත්ථ ච ‘‘අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛො’’ති නිබ්බානං වුච්චති. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ සුක්ඛවිපස්සකස්ස අරහත්තං කථිතං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

කෙවලං පන ඉමස්මිං සුත්තෙ සත්තසු ඨානෙසු ඔසක්කනා කථිතා, අට්ඨසු ඨානෙසු පටිසන්ධි, නවසු ඨානෙසු අරහත්තං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං. කථං? තතියං ඣානං තාව පාදකං කත්වා ඨිතස්ස භික්ඛුනො ඔසක්කනා කථිතා, පටිසන්ධි කථිතා, අරහත්තං කථිතං, තථා චතුත්ථජ්ඣානං, තථා ආකාසානඤ්චායතනං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනං පන පදට්ඨානං කත්වා ඨිතානං තිණ්ණං භික්ඛූනං ඔසක්කනා කථිතා, පටිසන්ධි කථිතා, අරහත්තං කථිතං. තථා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පාදකං කත්වා ඨිතස්ස භික්ඛුනො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පාදකං කත්වා ඨිතස්ස පන ඔසක්කනා නත්ථි, පටිසන්ධි පන අරහත්තඤ්ච කථිතං. සුක්ඛවිපස්සකස්ස අරහත්තමෙව කථිතන්ති. එවං සත්තසු ඨානෙසු ඔසක්කනා කථිතා, අට්ඨසු ඨානෙසු පටිසන්ධි, නවසු ඨානෙසු අරහත්තං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමඤ්ච පන සත්තසු ඨානෙසු ඔසක්කනං අට්ඨසු පටිසන්ධිං නවසු අරහත්තං සමොධානෙත්වා කථෙන්තෙන ඉමං ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තං සුකථිතං නාම හොතීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. ගණකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා

74. එවංමෙ සුතන්ති ගණකමොග්ගල්ලානසුත්තං. තත්ථ යාව පච්ඡිමසොපානකළෙවරාති යාව පඨමසොපානඵලකා එකදිවසෙනෙව සත්තභූමිකො පාසාදො න සක්කා කාතුං, වත්ථුං සොධෙත්වා ථම්භුස්සාපනතො පට්ඨාය පන යාව චිත්තකම්මකරණා අනුපුබ්බකිරියා චෙත්ථ පඤ්ඤායතීති දස්සෙති. යදිදං අජ්ඣෙනෙති තයොපි වෙදා න සක්කා එකදිවසෙනෙව අධීයිතුං, එතෙසං අජ්ඣෙනෙපි පන අනුපුබ්බකිරියාව පඤ්ඤායතීති දස්සෙති. ඉස්සත්ථෙති ආවුධවිජ්ජායපි එකදිවසෙනෙව වාලවෙධි නාම න සක්කා කාතුං, ඨානසම්පාදනමුට්ඨිකරණාදීහි පන එත්ථාපි අනුපුබ්බකිරියා පඤ්ඤායතීති දස්සෙති. සඞ්ඛානෙති ගණනාය. තත්ථ අනුපුබ්බකිරියං අත්තනාව දස්සෙන්තො එවං ගණාපෙමාතිආදිමාහ.

75. සෙය්යථාපි බ්රාහ්මණාති ඉධ භගවා යස්මා බාහිරසමයෙ යථා යථා සිප්පං උග්ගණ්හන්ති, තථා තථා කෙරාටිකා හොන්ති, තස්මා අත්තනො සාසනං බාහිරසමයෙන අනුපමෙත්වා භද්රඅස්සාජානීයෙන උපමෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. භද්රො හි අස්සාජානීයො යස්මිං කාරණෙ දමිතො හොති, තං ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමති. එවමෙව සාසනෙ සම්මාපටිපන්නො කුලපුත්තො සීලවෙලං නාතික්කමති. මුඛාධානෙති මුඛට්ඨපනෙ.

76. සතිසම්පජඤ්ඤාය චාති සතිසම්පජඤ්ඤාහි සමඞ්ගිභාවත්ථාය . ද්වෙ හි ඛීණාසවා සතතවිහාරී ච නොසතතවිහාරී ච. තත්ථ සතතවිහාරී යංකිඤ්චි කම්මං කත්වාපි ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං සක්කොති, නො සතතවිහාරී පන අප්පමත්තකෙපි කිච්චෙ කිච්චප්පසුතො හුත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙතුං න සක්කොති.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර ඛීණාසවත්ථෙරො ඛීණාසවසාමණෙරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤවාසං ගතො, තත්ථ මහාථෙරස්ස සෙනාසනං පත්තං, සාමණෙරස්ස න පාපුණාති, තං විතක්කෙන්තො ථෙරො එකදිවසම්පි ඵලසමාපත්තිං අප්පෙතුං නාසක්ඛි. සාමණෙරො පන තෙමාසං ඵලසමාපත්තිරතියා වීතිනාමෙත්වා ‘‘සප්පායො , භන්තෙ, අරඤ්ඤවාසො ජාතො’’ති ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘න ජාතො, ආවුසො’’ති ආහ. ඉති යො එවරූපො ඛීණාසවො, සො ඉමෙ ධම්මෙ ආදිතො පට්ඨාය ආවජ්ජිත්වාව සමාපජ්ජිතුං සක්ඛිස්සතීති දස්සෙන්තො ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤාය චා’’ති ආහ.

78. යෙමෙ, භො ගොතමාති තථාගතෙ කිර කථයන්තෙව බ්රාහ්මණස්ස ‘‘ඉමෙ පුග්ගලා න ආරාධෙන්ති, ඉමෙ ආරාධෙන්තී’’ති නයො උදපාදි, තං දස්සෙන්තො එවං වත්තුමාරද්ධො.

පරමජ්ජධම්මෙසූති අජ්ජධම්මා නාම ඡසත්ථාරධම්මා, තෙසු ගොතමවාදොව, පරමො උත්තමොති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ගණකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා

79. එවංමෙ සුතන්ති ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තං. තත්ථ අචිරපරිනිබ්බුතෙ භගවතීති භගවති අචිරපරිනිබ්බුතෙ, ධාතුභාජනීයං කත්වා ධම්මසඞ්ගීතිං කාතුං රාජගහං ආගතකාලෙ . රඤ්ඤො පජ්ජොතස්ස ආසඞ්කමානොති චණ්ඩපජ්ජොතො නාමෙස රාජා බිම්බිසාරමහාරාජස්ස සහායො අහොසි, ජීවකං පෙසෙත්වා භෙසජ්ජකාරිතකාලතො පට්ඨාය පන දළ්හමිත්තොව ජාතො, සො ‘‘අජාතසත්තුනා දෙවදත්තස්ස වචනං ගහෙත්වා පිතා ඝාතිතො’’ති සුත්වා ‘‘මම පියමිත්තං ඝාතෙත්වා එස රජ්ජං කරිස්සාමීති මඤ්ඤති, මය්හං සහායස්ස සහායානං අත්ථිකභාවං ජානාපෙස්සාමී’’ති පරිසති වාචං අභාසි. තං සුත්වා තස්ස ආසඞ්කා උප්පන්නා. තෙන වුත්තං ‘‘රඤ්ඤො පජ්ජොතස්ස ආසඞ්කමානො’’ති. කම්මන්තොති බහිනගරෙ නගරපටිසඞ්ඛාරාපනත්ථාය කම්මන්තට්ඨානං.

උපසඞ්කමීති මයං ධම්මවිනයසඞ්ගීතිං කාරෙස්සාමාති විචරාම, අයඤ්ච මහෙසක්ඛො රාජවල්ලභො සඞ්ගහෙ කතෙ වෙළුවනස්ස ආරක්ඛං කරෙය්යාති මඤ්ඤමානො උපසඞ්කමි. තෙහි ධම්මෙහීති තෙහි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණධම්මෙහි. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බාකාරෙන සබ්බං. සබ්බථා සබ්බන්ති සබ්බකොට්ඨාසෙහි සබ්බං. කිං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති? ඡ හි සත්ථාරො පඨමතරං අප්පඤ්ඤාතකුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා, තෙ තථාගතෙ ධරමානෙයෙව කාලංකතා, සාවකාපි නෙසං අප්පඤ්ඤාතකුලෙහෙව පබ්බජිතා. තෙ තෙසං අච්චයෙන මහාවිවාදං අකංසු. සමණො පන ගොතමො මහාකුලා පබ්බජිතො, තස්ස අච්චයෙන සාවකානං මහාවිවාදො භවිස්සතීති අයං කථා සකලජම්බුදීපං පත්ථරමානා උදපාදි. සම්මාසම්බුද්ධෙ ච ධරන්තෙ භික්ඛූනං විවාදො නාහොසි. යොපි අහොසි, සොපි තත්ථෙව වූපසමිතො. පරිනිබ්බුතකාලෙ පනස්ස – ‘‘අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං අපවාහිතුං සමත්ථස්ස වාතස්ස පුරතො පුරාණපණ්ණං කිං ඨස්සති, දස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පත්තස්ස සත්ථු අලජ්ජමානො මච්චුරාජා කස්ස ලජ්ජිස්සතී’’ති මහාසංවෙගං ජනෙත්වා භිය්යොසොමත්තාය භික්ඛූ සමග්ගා ජාතා අතිවිය උපසන්තුපසන්තා, කිං නු ඛො එතන්ති ඉදං පුච්ඡාමීති පුච්ඡති. අනුසඤ්ඤායමානොති අනුසඤ්ජායමානො, කතාකතං ජනන්තොති අත්ථො. අනුවිචරමානො වා.

80. අත්ථිනු ඛොති අයම්පි හෙට්ඨිමපුච්ඡමෙව පුච්ඡති. අප්පටිසරණෙති අප්පටිසරණෙ ධම්මවිනයෙ. කො හෙතු සාමග්ගියාති තුම්හාකං සමග්ගභාවස්ස කො හෙතු කො පච්චයො. ධම්මප්පටිසරණාති ධම්මො අම්හාකං පටිසරණං, ධම්මො අවස්සයොති දීපෙති.

81. පවත්තතීති පගුණං හුත්වා ආගච්ඡති. ආපත්ති හොති වීතික්කමොති උභයමෙතං බුද්ධස්ස ආණාතික්කමනමෙව. යථාධම්මං යථානුසිට්ඨං කාරෙමාති යථා ධම්මො ච අනුසිට්ඨි ච ඨිතා, එවං කාරෙමාති අත්ථො.

න කිර නො භවන්තො කාරෙන්ති ධම්මො නො කාරෙතීති පදද්වයෙපි නො කාරො නිපාතමත්තං. එවං සන්තෙ න කිර භවන්තො කාරෙන්ති, ධම්මොව කාරෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

83. තග්ඝාති එකංසෙ නිපාතො. කහං පන භවං ආනන්දොති කිං ථෙරස්ස වෙළුවනෙ වසනභාවං න ජානාතීති? ජානාති. වෙළුවනස්ස පන අනෙන ආරක්ඛා දින්නා, තස්මා අත්තානං උක්කංසාපෙතුකාමො පුච්ඡති. කස්මා පන තෙන තත්ථ ආරක්ඛා දින්නා? සො කිර එකදිවසං මහාකච්චායනත්ථෙරං ගිජ්ඣකූටා ඔතරන්තං දිස්වා – ‘‘මක්කටො විය එසො’’ති ආහ. භගවා තං කථං සුත්වා – ‘‘සචෙ ඛමාපෙති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ඛමාපෙති, ඉමස්මිං වෙළුවනෙ ගොනඞ්ගලමක්කටො භවිස්සතී’’ති ආහ. සො තං කථං සුත්වා – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස කථාය ද්වෙධාභාවො නාම නත්ථි, පච්ඡා මෙ මක්කටභූතකාලෙ ගොචරට්ඨානං භවිස්සතී’’ති වෙළුවනෙ නානාවිධෙ රුක්ඛෙ රොපෙත්වා ආරක්ඛං අදාසි. අපරභාගෙ කාලං කත්වා මක්කටො හුත්වා නිබ්බත්ති. ‘‘වස්සකාරා’’ති වුත්තෙ ආගන්ත්වා සමීපෙ අට්ඨාසි. තග්ඝාති සබ්බවාරෙසු එකංසවචනෙයෙව නිපාතො. තග්ඝ, භො ආනන්දාති එවං ථෙරෙන පරිසමජ්ඣෙ අත්තනො උක්කංසිතභාවං ඤත්වා අහම්පි ථෙරං උක්කංසිස්සාමීති එවමාහ.

84. න ච ඛො, බ්රාහ්මණාති ථෙරො කිර චින්තෙසි ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන වණ්ණිතජ්ඣානම්පි අත්ථි, අවණ්ණිතජ්ඣානම්පි අත්ථි, අයං පන බ්රාහ්මණො සබ්බමෙව වණ්ණෙතීති පඤ්හං විසංවාදෙති, න ඛො පන සක්කා ඉමස්ස මුඛං උල්ලොකෙතුං න පිණ්ඩපාතං රක්ඛිතුං, පඤ්හං උජුං කත්වා කථෙස්සාමී’’ති ඉදං වත්තුං ආරද්ධං. අන්තරං කරිත්වාති අබ්භන්තරං කරිත්වා. එවරූපං ඛො, බ්රාහ්මණ, සො භගවා ඣානං වණ්ණෙසීති ඉධ සබ්බසඞ්ගාහකජ්ඣානං නාම කථිතං.

යංනො මයන්ති අයං කිර බ්රාහ්මණො වස්සකාරබ්රාහ්මණං උසූයති, තෙන පුච්ඡිතපඤ්හස්ස අකථනං පච්චාසීසමානො කථිතභාවං ඤත්වා ‘‘වස්සකාරෙන පුච්ඡිතං පඤ්හං පුනප්පුනං තස්ස නාමං ගණ්හන්තො විත්ථාරෙත්වා කථෙසි, මයා පුච්ඡිතපඤ්හං පන යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො විය එකදෙසමෙව කථෙසී’’ති අනත්තමනො අහොසි, තස්මා එවමාහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. මහාපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා

85. එවංමෙ සුතන්ති මහාපුණ්ණමසුත්තං. තත්ථ තදහූති තස්මිං අහු, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො. උපවසන්තීති සීලෙන වා අනසනෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ අත්ථුද්ධාරො – ‘‘ආයාම, ආවුසො, කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු හි පාතිමොක්ඛුද්දෙසො උපොසථො. ‘‘අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො විසාඛෙ උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.53) සීලං. ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසො. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පඤ්ඤත්ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) උපවසිතබ්බදිවසො. ඉධාපි සොයෙව අධිප්පෙතො . සො පනෙස අට්ඨමීචාතුද්දසීපන්නරසීභෙදෙන තිවිධො. තස්මා සෙසද්වයනිවාරණත්ථං පන්නරසෙති වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො’’ති. මාසපුණ්ණතාය පුණ්ණා සංපුණ්ණාති පුණ්ණා. මා-ඉති චන්දො වුච්චති, සො එත්ථ පුණ්ණොති පුණ්ණමා. එවං පුණ්ණාය පුණ්ණමායාති ඉමස්මිං පදද්වයෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දෙසන්ති කාරණං. තෙන හි ත්වං භික්ඛු සකෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා පුච්ඡාති කස්මා භගවා ඨිතස්ස අකථෙත්වා නිසීදාපෙසීති. අයං කිර භික්ඛු සට්ඨිමත්තානං පධානියභික්ඛූනං සඞ්ඝත්ථෙරො සට්ඨි භික්ඛූ ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ වසති, තෙ තස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඝටෙන්ති වායමන්ති. මහාභූතානි පරිග්ගණ්හන්ති උපාදාරූපානි, නාමරූපපච්චයලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනං පරිග්ගණ්හන්ති. අථ නෙ ආචරියුපට්ඨානං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නෙ ථෙරො මහාභූතපරිග්ගහාදීනි පුච්ඡති. තෙ සබ්බං කථෙන්ති, මග්ගඵලපඤ්හං පුච්ඡිතා පන කථෙතුං න සක්කොන්ති. අථ ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘මම සන්තිකෙ එතෙසං ඔවාදස්ස පරිහානි නත්ථි, ඉමෙ ච ආරද්ධවීරියා විහරන්ති. කුක්කුටස්ස පානීයපිවනකාලමත්තම්පි නෙසං පමාදකිරියා නත්ථි. එවං සන්තෙපි මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොන්ති. අහං ඉමෙසං අජ්ඣාසයං න ජානාමි, බුද්ධවෙනෙය්යා එතෙ භවිස්සන්ති , ගහෙත්වා නෙ සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡාමි, අථ නෙසං සත්ථා චරියවසෙන ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති, තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගතො.

සත්ථාපි සායන්හසමයෙ ආනන්දත්ථෙරෙන උපනීතං උදකං ආදාය සරීරං උතුං ගණ්හාපෙත්වා මිගාරමාතුපාසාදපරිවෙණෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි, භික්ඛුසඞ්ඝොපි නං පරිවාරෙත්වා නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ සූරියො අත්ථඞ්ගමෙති, චන්දො උග්ගච්ඡති, මජ්ඣට්ඨානෙ ච භගවා නිසින්නො. චන්දස්ස පභා නත්ථි, සූරියස්ස පභා නත්ථි, චන්දිමසූරියානං පභං මක්ඛෙත්වා ඡබ්බණ්ණා යමකබුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා පුඤ්ජා පුඤ්ජා හුත්වා දිසාවිදිසාසු ධාවන්තීති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බං. වණ්ණභූමි නාමෙසා, ධම්මකථිකස්සෙවෙත්ථ ථාමො පමාණං, යත්තකං සක්කොති, තත්තකං කථෙතබ්බං. දුක්කථිතන්ති න වත්තබ්බං. එවං සන්නිසින්නාය පරිසාය ථෙරො උට්ඨහිත්වා සත්ථාරං පඤ්හස්ස ඔකාසං කාරෙසි. තතො භගවා – ‘‘සචෙ ඉමස්මිං ඨිතකෙ පුච්ඡන්තෙ ‘ආචරියො නො උට්ඨිතො’ති සෙසභික්ඛූ උට්ඨහිස්සන්ති, එවං තථාගතෙ අගාරවො කතො භවිස්සති. අථ නිසින්නාව පුච්ඡිස්සන්ති, ආචරියෙ අගාරවො කතො භවිස්සති, එකග්ගා හුත්වා ධම්මදෙසනං පටිච්ඡිතුං න සක්කුණිස්සන්ති. ආචරියෙ පන නිසින්නෙ තෙපි නිසීදිස්සන්ති. තතො එකග්ගා ධම්මදෙසනං පටිච්ඡිතුං සක්කුණිස්සන්තී’’ති ඉමිනා කාරණෙන භගවා ඨිතස්ස අකථෙත්වා නිසීදාපෙතීති.

ඉමෙ නු ඛො, භන්තෙති විමතිපුච්ඡා විය කථිතා. ථෙරො පන පඤ්චක්ඛන්ධානං උදයබ්බයං පරිග්ගණ්හිත්වා අරහත්තං පත්තො මහාඛීණාසවො, නත්ථි එතස්ස විමති. ජානන්තෙනපි පන අජානන්තෙන විය හුත්වා පුච්ඡිතුං වට්ටති. සචෙ හි ජානන්තො විය පුච්ඡති, ‘‘ජානාති අය’’න්ති තස්ස තස්ස විස්සජ්ජෙන්තො එකදෙසමෙව කථෙති. අජානන්තෙන විය පුච්ඡිතෙ පන කථෙන්තො ඉතො ච එත්තො ච කාරණං ආහරිත්වා පාකටං කත්වා කථෙති. කොචි පන අජානන්තොපි ජානන්තො විය පුච්ඡති. ථෙරො එවරූපං වචනං කිං කරිස්සති, ජානන්තොයෙව පන අජානන්තො විය පුච්ඡතීති වෙදිතබ්බො.

ඡන්දමූලකාති තණ්හාමූලකා. එවංරූපො සියන්ති සචෙ ඔදාතො හොතුකාමො, හරිතාලවණ්ණො වා මනොසිලාවණ්ණො වා සියන්ති පත්ථෙති . සචෙ කාළො හොතුකාමො, නීලුප්පලවණ්ණො වා අඤ්ජනවණ්ණො වා අතසීපුප්ඵවණ්ණො වා සියන්ති පත්ථෙති. එවංවෙදනොති කුසලවෙදනො වා සුඛවෙදනො වා සියන්ති පත්ථෙති. සඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. යස්මා පන අතීතෙ පත්ථනා නාම නත්ථි, පත්ථෙන්තෙනාපි ච න සක්කා තං ලද්ධුං, පච්චුප්පන්නෙපි න හොති, න හි ඔදාතො කාළභාවං පත්ථෙත්වා පච්චුප්පන්නෙ කාළො හොති, න කාළො වා ඔදාතො, දීඝො වා රස්සො, රස්සො වා දීඝො, දානං පන දත්වා සීලං වා සමාදියිත්වා ‘‘අනාගතෙ ඛත්තියො වා හොමි බ්රාහ්මණො වා’’ති පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති. තස්මා අනාගතමෙව ගහිතං.

ඛන්ධාධිවචනන්ති ඛන්ධානං ඛන්ධපණ්ණත්ති කිත්තකෙන හොතීති පුච්ඡති.

මහාභූතා හෙතූති ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’තිආදීසු (ධ. ස. 1441) හි හෙතුහෙතු වුත්තො. අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සාධාරණත්තා සාධාරණහෙතු. කුසලාකුසලං අත්තනො අත්තනො විපාකදානෙ උත්තමහෙතු. ඉධ පච්චයහෙතු අධිප්පෙතො. තත්ථ පථවීධාතු මහාභූතං ඉතරෙසං තිණ්ණං භූතානං උපාදාරූපස්ස ච පඤ්ඤාපනාය දස්සනත්ථාය හෙතු චෙව පච්චයො ච. එවං සෙසෙසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඵස්සොති ‘‘ඵුට්ඨො, භික්ඛවෙ, වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) වචනතො ඵස්සො තිණ්ණං ඛන්ධානං පඤ්ඤාපනාය හෙතු චෙව පච්චයො ච. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්සාති එත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන තාව සද්ධිං ගබ්භසෙය්යකානං උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සමතිංස රූපානි සම්පයුත්තා ච තයො ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති, තං නාමරූපං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පඤ්ඤාපනාය හෙතු චෙව පච්චයො ච. චක්ඛුද්වාරෙ චක්ඛුපසාදො චෙව රූපාරම්මණඤ්ච රූපං, සම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා නාමං. තං නාමරූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පඤ්ඤාපනාය හෙතු චෙව පච්චයො ච. එසෙව නයො සෙසවිඤ්ඤාණෙසු.

87. කථං පන, භන්තෙති ඉදං කිත්තකෙන නු ඛොති වට්ටං පුච්ඡන්තො එවමාහ. සක්කායදිට්ඨි න හොතීති ඉදං විවට්ටං පුච්ඡන්තො එවමාහ.

88. අයංරූපෙ අස්සාදොති ඉමිනා පරිඤ්ඤාපටිවෙධො චෙව දුක්ඛසච්චඤ්ච කථිතං. අයං රූපෙ ආදීනවොති ඉමිනා පහානපටිවෙධො චෙව සමුදයසච්චඤ්ච. ඉදං රූපෙ නිස්සරණන්ති ඉමිනා සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො චෙව නිරොධසච්චඤ්ච. යෙ ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු සම්මාදිට්ඨිආදයො ධම්මා, අයං භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

89. බහිද්ධාති පරස්ස සවිඤ්ඤාණකෙ කායෙ. සබ්බනිමිත්තෙසූති ඉමිනා පන අනින්ද්රියබද්ධම්පි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘සවිඤ්ඤාණකෙ කායෙ’’ති වචනෙන වා අත්තනො ච පරස්ස ච කායො ගහිතොව, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තග්ගහණෙන අනින්ද්රියබද්ධං ගණ්හාති.

90. අනත්තකතානීති අනත්තනි ඨත්වා කතානි. කමත්තානං ඵුසිස්සන්තීති කතරස්මිං අත්තනි ඨත්වා විපාකං දස්සෙන්තීති සස්සතදස්සනං ඔක්කමන්තො එවමාහ. තණ්හාධිපතෙය්යෙනාති තණ්හාජෙට්ඨකෙන. තත්ර තත්රාති තෙසු තෙසු ධම්මෙසු. සට්ඨිමත්තානන්ති ඉමෙ භික්ඛූ පකතිකම්මට්ඨානං ජහිත්වා අඤ්ඤං නවකම්මට්ඨානං සම්මසන්තා පල්ලඞ්කං අභින්දිත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ අරහත්තං පාපුණිංසු. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. චූළපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා

91. එවංමෙ සුතන්ති චූළපුණ්ණමසුත්තං. තත්ථ තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූතන්ති යං යං දිසං අනුවිලොකෙති, තත්ථ තත්ථ තුණ්හීභූතමෙව. අනුවිලොකෙත්වාති පඤ්චපසාදපටිමණ්ඩිතානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තතො තතො විලොකෙත්වා අන්තමසො හත්ථකුක්කුච්චපාදකුක්කුච්චානම්පි අභාවං දිස්වා. අසප්පුරිසොති පාපපුරිසො. නො හෙතං, භන්තෙති යස්මා අන්ධො අන්ධං විය සො තං ජානිතුං න සක්කොති, තස්මා එවමාහංසු. එතෙනෙව නයෙන ඉතො පරෙසුපි වාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අස්සද්ධසමන්නාගතොති පාපධම්මසමන්නාගතො. අසප්පුරිසභත්තීති අසප්පුරිසසෙවනො. අසප්පුරිසචින්තීති අසප්පුරිසචින්තාය චින්තකො. අසප්පුරිසමන්තීති අසප්පුරිසමන්තනං මන්තෙතා. අසප්පුරිසවාචොති අසප්පුරිසවාචං භාසිතා. අසප්පුරිසකම්මන්තොති අසප්පුරිසකම්මානං කත්තා. අසප්පුරිසදිට්ඨීති අසප්පුරිසදිට්ඨියා සමන්නාගතො. අසප්පුරිසදානන්ති අසප්පුරිසෙහි දාතබ්බං දානං. ත්යාස්ස මිත්තාති තෙ අස්ස මිත්තා. අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙතීති පාණං හනිස්සාමි, අදින්නං ආදියිස්සාමි, මිච්ඡා චරිස්සාමි, දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිස්සාමීති එවං අත්තනො දුක්ඛත්ථාය චින්තෙති. පරබ්යාබාධායාති යථා අසුකො අසුකං පාණං හන්ති, අසුකස්ස සන්තකං අදින්නං ආදියති, දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තති, එවං නං ආණාපෙස්සාමීති එවං පරස්ස දුක්ඛත්ථාය චින්තෙති. උභයබ්යාබාධායාති අහං අසුකඤ්ච අසුකඤ්ච ගහෙත්වා දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිස්සාමීති එවං උභයදුක්ඛත්ථාය චින්තෙතීති.

අත්තබ්යාබාධායපි මන්තෙතීතිආදීසු අහං දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිස්සාමීති මන්තෙන්තො අත්තබ්යාබාධාය මන්තෙති නාම. අසුකං දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙස්සාමීති මන්තෙන්තො පරබ්යාබාධාය මන්තෙති නාම. අඤ්ඤෙන සද්ධිං – ‘‘මයං උභොපි එකතො හුත්වා දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිස්සාමා’’ති මන්තෙන්තො උභයබ්යාබාධාය මන්තෙති නාම.

අසක්කච්චං දානං දෙතීති දෙය්යධම්මම්පි පුග්ගලම්පි න සක්කරොති. දෙය්යධම්මං න සක්කරොති නාම උත්තණ්ඩුලාදිදොසසමන්නාගතං ආහාරං දෙති, න පසන්නං කරොති. පුග්ගලං න සක්කරොති නාම නිසීදනට්ඨානං අසම්මජ්ජිත්වා යත්ථ වා තත්ථ වා නිසීදාපෙත්වා යං වා තං වා ආධාරකං ඨපෙත්වා දානං දෙති. අසහත්ථාති අත්තනො හත්ථෙන, න දෙති, දාසකම්මකාරාදීහි දාපෙති. අචිත්තිකත්වාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන දෙය්යධම්මෙපි පුග්ගලෙපි න චිත්තීකාරං කත්වා දෙති. අපවිද්ධන්ති ඡඩ්ඩෙතුකාමො හුත්වා වම්මිකෙ උරගං පක්ඛිපන්තො විය දෙති. අනාගමනදිට්ඨිකොති නො ඵලපාටිකඞ්ඛී හුත්වා දෙති.

තත්ථඋපපජ්ජතීති න දානං දත්වා නිරයෙ උපපජ්ජති. යං පන තෙන පාපලද්ධිකාය මිච්ඡාදස්සනං ගහිතං, තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා නිරයෙ උපපජ්ජති. සුක්කපක්ඛො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. දෙවමහත්තතාති ඡකාමාවචරදෙවා. මනුස්සමහත්තතාති තිණ්ණං කුලානං සම්පත්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. ඉදං පන සුත්තං සුද්ධවට්ටවසෙනෙව කථිතන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.