📜
2. අනුපදවග්ගො
1. අනුපදසුත්තවණ්ණනා
93. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අනුපදසුත්තං. තත්ථ එතදවොචාති එතං (පටි. ම. 3.4) ‘‘පණ්ඩිතො’’තිආදිනා නයෙන ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ගුණකථං අවොච. කස්මා? අවසෙසත්ථෙරෙසු හි මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ඉද්ධිමාති ගුණො පාකටො, මහාකස්සපස්ස ධුතවාදොති, අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දිබ්බචක්ඛුකොති, උපාලිත්ථෙරස්ස විනයධරොති, රෙවතත්ථෙරස්ස ඣායී ඣානාභිරතොති, ආනන්දත්ථෙරස්ස බහුස්සුතොති. එවං තෙසං තෙසං ථෙරානං තෙ තෙ ගුණා පාකටා, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පන අපාකටා. කස්මා? පඤ්ඤවතො හි ගුණා න සක්කා අකථිතා ජානිතුං. ඉති භගවා ‘‘සාරිපුත්තස්ස ගුණෙ කථෙස්සාමී’’ති සභාගපරිසාය සන්නිපාතං ආගමෙසි. විසභාගපුග්ගලානඤ්හි සන්තිකෙ වණ්ණං කථෙතුං න වට්ටති, තෙ වණ්ණෙ කථියමානෙ අවණ්ණමෙව කථෙන්ති. ඉමස්මිං පන දිවසෙ ථෙරස්ස සභාගපරිසා සන්නිපති, තස්සා සන්නිපතිතභාවං දිස්වා සත්ථා වණ්ණං කථෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.
තත්ථ පණ්ඩිතොති ධාතුකුසලතා ආයතනකුසලතා පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා ඨානාට්ඨානකුසලතාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි පණ්ඩිතො. මහාපඤ්ඤොතිආදීසු මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතොති ¶ අත්ථො.
තත්රිදං මහාපඤ්ඤාදීනං නානත්තං – තත්ථ කතමා මහාපඤ්ඤා? මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ සමාධික්ඛන්ධෙ, පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ, විමුත්තික්ඛන්ධෙ, විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි ඨානාට්ඨානානි, මහන්තා විහාරසමාපත්තියො ¶ , මහන්තානි අරියසච්චානි, මහන්තෙ සතිපට්ඨානෙ, සම්මප්පධානෙ, ඉද්ධිපාදෙ, මහන්තානි ඉන්ද්රියානි, බලානි, බොජ්ඣඞ්ගානි, මහන්තෙ අරියමග්ගෙ, මහන්තානි සාමඤ්ඤඵලානි, මහන්තා අභිඤ්ඤායො, මහන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා.
කතමා ¶ පුථුපඤ්ඤා, පුථු නානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා. පුථු නානාධාතූසු, පුථු නානාආයතනෙසු, පුථු නානාඅත්ථෙසු, පුථු නානාපටිච්චසමුප්පාදෙසු, පුථු නානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසු, පුථු නානාඅත්ථෙසු, ධම්මෙසු, නිරුත්තීසු, පටිභානෙසු, පුථු නානාසීලක්ඛන්ධෙසු, පුථු නානාසමාධි-පඤ්ඤා-විමුත්ති-විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙසු, පුථු නානාඨානාට්ඨානෙසු, පුථු නානාවිහාරසමාපත්තීසු, පුථු නානාඅරියසච්චෙසු, පුථු නානාසතිපට්ඨානෙසු, සම්මප්පධානෙසු, ඉද්ධිපාදෙසු, ඉන්ද්රියෙසු, බලෙසු, බොජ්ඣඞ්ගෙසු, පුථු නානාඅරියමග්ගෙසු, සාමඤ්ඤඵලෙසු, අභිඤ්ඤාසු, පුථු නානාජනසාධාරණෙ ධම්මෙ සමතික්කම්ම පරමත්ථෙ නිබ්බානෙ ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා.
කතමා ¶ හාසපඤ්ඤා, ඉධෙකච්චො හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො සීලං පරිපූරෙති, ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං, ජාගරියානුයොගං, සීලක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධං, විමුත්තික්ඛන්ධං, විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො පාමොජ්ජබහුලො ඨානාට්ඨානං පටිවිජ්ඣති, හාසබහුලො විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති. සතිපට්ඨානෙ, සම්මප්පධානෙ, ඉද්ධිපාදෙ, ඉන්ද්රියානි, බලානි, බොජ්ඣඞ්ගානි, අරියමග්ගං භාවෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොති, අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො වෙදතුට්ඨිපාමොජ්ජබහුලො පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති හාසපඤ්ඤා.
කතමා ජවනපඤ්ඤා, යංකිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. දුක්ඛතො ඛිප්පං… අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. යා කාචි වෙදනා…පෙ… යංකිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො දුක්ඛතො ¶ අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ¶ ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං ¶ , චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන…පෙ… විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… විඤ්ඤාණං. චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.
කතමා තික්ඛපඤ්ඤා, ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති, උප්පන්නං බ්යාපාදවිතක්කං, උප්පන්නං විහිංසාවිතක්කං, උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ, උප්පන්නං රාගං, දොසං, මොහං, කොධං, උපනාහං, මක්ඛං, පළාසං, ඉස්සං, මච්ඡරියං, මායං, සාඨෙය්යං, ථම්භං, සාරම්භං, මානං, අතිමානං, මදං, පමාදං, සබ්බෙ කිලෙසෙ, සබ්බෙ දුච්චරිතෙ, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ, සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා. එකස්මිං ආසනෙ චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදායො, ඡ ච අභිඤ්ඤායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා පස්සිතා පඤ්ඤායාති තික්ඛපඤ්ඤා.
කතමා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා, ඉධෙකච්චො සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොති උත්තාසබහුලො උක්කණ්ඨනබහුලො අරතිබහුලො ¶ අනභිරතිබහුලො බහිමුඛො න රමති සබ්බසඞ්ඛාරෙසු, අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං දොසක්ඛන්ධං, මොහක්ඛන්ධං, කොධං, උපනාහං…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා.
අනුපදධම්මවිපස්සනන්ති සමාපත්තිවසෙන වා ඣානඞ්ගවසෙන වා අනුපටිපාටියා ධම්මවිපස්සනං විපස්සති, එවං විපස්සන්තො අද්ධමාසෙන අරහත්තං පත්තො. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො පන ¶ සත්තහි දිවසෙහි. එවං සන්තෙපි සාරිපුත්තත්ථෙරො මහාපඤ්ඤවන්තතරො. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො හි සාවකානං සම්මසනචාරං යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො විය එකදෙසමෙව සම්මසන්තො සත්ත දිවසෙ වායමිත්වා අරහත්තං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරො ඨපෙත්වා බුද්ධානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච සම්මසනචාරං සාවකානං සම්මසනචාරං නිප්පදෙසං සම්මසි. එවං සම්මසන්තො අද්ධමාසං වායමි. අරහත්තඤ්ච කිර පත්වා අඤ්ඤාසි – ‘‘ඨපෙත්වා බුද්ධෙ ච පච්චෙකබුද්ධෙ ච අඤ්ඤො සාවකො නාම පඤ්ඤාය ¶ මයා පත්තබ්බං පත්තුං සමත්ථො නාම න භවිස්සතී’’ති. යථා හි පුරිසො වෙළුයට්ඨිං ගණ්හිස්සාමීති මහාජටං වෙළුං දිස්වා ජටං ඡින්දන්තස්ස පපඤ්චො භවිස්සතීති අන්තරෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා සම්පත්තමෙව යට්ඨිං මූලෙ ච අග්ගෙ ච ඡින්දිත්වා ආදාය පක්කමෙය්ය, සො කිඤ්චාපි පඨමතරං ගච්ඡති, යට්ඨිං පන සාරං වා උජුං වා න ලභති. අපරො ච තථාරූපමෙව වෙණුං දිස්වා ‘‘සචෙ සම්පත්තං යට්ඨිං ගණ්හිස්සාමි, සාරං වා උජුං වා න ලභිස්සාමී’’ති කච්ඡං බන්ධිත්වා ¶ මහන්තෙන සත්ථෙන වෙණුජටං ඡින්දිත්වා සාරා චෙව උජූ ච යට්ඨියො උච්චිනිත්වා ආදාය පක්කමෙය්ය. අයං කිඤ්චාපි පච්ඡා ගච්ඡති, යට්ඨියො පන සාරා චෙව උජූ ච ලභති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං ඉමෙසං ද්වින්නං ථෙරානං පධානං.
එවං පන අද්ධමාසං වායමිත්වා ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො සූකරඛතලෙණද්වාරෙ භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ දෙසියමානෙ දසබලං බීජයමානො ඨිතො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පබ්බජිතදිවසතො පන්නරසමෙ දිවසෙ සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්වා සත්තසට්ඨි ඤාණානි පටිවිජ්ඣිත්වා සොළසවිධං පඤ්ඤං අනුප්පත්තො.
තත්රිදං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තස්ස අනුපදධම්මවිපස්සනායාති යා අනුපදධම්මවිපස්සනං විපස්සතීති අනුපදධම්මවිපස්සනා වුත්තා, තත්ර අනුපදධම්මවිපස්සනාය සාරිපුත්තස්ස ඉදං හොති. ඉදානි වත්තබ්බං තං තං විපස්සනාකොට්ඨාසං සන්ධායෙතං වුත්තං.
94. පඨමෙ ඣානෙති යෙ පඨමෙ ඣානෙ අන්තොසමාපත්තියං ධම්මා. ත්යාස්සාති තෙ අස්ස. අනුපදවවත්ථිතා හොන්තීති අනුපටිපාටියා වවත්ථිතා පරිච්ඡින්නා ඤාතා විදිතා හොන්ති. කථං? ථෙරො හි තෙ ධම්මෙ ඔලොකෙන්තො අභිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කො වත්තතීති ජානාති. තථා අනුමජ්ජනලක්ඛණො විචාරො, ඵරණලක්ඛණා පීති, සාතලක්ඛණං සුඛං, අවික්ඛෙපලක්ඛණා ¶ චිත්තෙකග්ගතා, ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා, සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා, චෙතයිතලක්ඛණා චෙතනා, විජානනලක්ඛණං ¶ විඤ්ඤාණං, කත්තුකම්යතාලක්ඛණො ඡන්දො, අධිමොක්ඛලක්ඛණො අධිමොක්ඛො, පග්ගාහලක්ඛණං වීරියං ¶ උපට්ඨානලක්ඛණා සති, මජ්ඣත්තලක්ඛණා උපෙක්ඛා, අනුනයමනසිකාරලක්ඛණො මනසිකාරො වත්තතීති ජානාති. එවං ජානං අභිනිරොපනට්ඨෙන විතක්කං සභාවතො වවත්ථපෙති…පෙ… අනුනයමනසිකාරණට්ඨෙන මනසිකාරං සභාවභාවතො වවත්ථපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ත්යාස්ස ධම්මා අනුපදවවත්ථිතා හොන්තී’’ති.
විදිතා උප්පජ්ජන්තීති උප්පජ්ජමානා විදිතා පාකටාව හුත්වා උප්පජ්ජන්ති. විදිතා උපට්ඨහන්තීති තිට්ඨමානාපි විදිතා පාකටාව හුත්වා තිට්ඨන්ති. විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තීති නිරුජ්ඣමානාපි විදිතා පාකටාව හුත්වා නිරුජ්ඣන්ති. එත්ථ පන තංඤාණතා චෙව ඤාණබහුතා ච මොචෙතබ්බා. යථා හි තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං න සක්කා ඵුසිතුං, එවමෙව තෙනෙව චිත්තෙන තස්ස චිත්තස්ස උප්පාදො වා ඨිති වා භඞ්ගො වා න සක්කා ජානිතුන්ති. එවං තාව තංඤාණතා මොචෙතබ්බා. යදි පන ද්වෙ චිත්තානි එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං, එකෙන චිත්තෙන එකස්ස උප්පාදො වා ඨිති වා භඞ්ගො වා සක්කා භවෙය්ය ජානිතුං. ද්වෙ පන ඵස්සා වා වෙදනා වා සඤ්ඤා වා චෙතනා වා චිත්තානි වා එකතො උප්පජ්ජනකානි නාම නත්ථි, එකෙකමෙව උප්පජ්ජති. එවං ඤාණබහුතා මොචෙතබ්බා. එවං සන්තෙ කථං? මහාථෙරස්ස අන්තොසමාපත්තියං සොළස ධම්මා විදිතා පාකටා හොන්තීති. වත්ථාරම්මණානං පරිග්ගහිතතාය. ථෙරෙන හි වත්ථු චෙව ආරම්මණඤ්ච පරිග්ගහිතං, තෙනස්ස තෙසං ධම්මානං උප්පාදං ආවජ්ජන්තස්ස උප්පාදො පාකටො හොති, ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස ඨානං පාකටං හොති, භෙදං ආවජ්ජන්තස්ස ¶ භෙදො පාකටො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘විදිතා උප්පජ්ජන්ති විදිතා උපට්ඨහන්ති විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තී’’ති. අහුත්වා සම්භොන්තීති ඉමිනා උදයං පස්සති. හුත්වා පටිවෙන්තීති ඉමිනා වයං පස්සති.
අනුපායොති රාගවසෙන අනුපගමනො හුත්වා. අනපායොති පටිඝවසෙන අනපගතො. අනිස්සිතොති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයෙහි අනිස්සිතො. අප්පටිබද්ධොති ඡන්දරාගෙන අබද්ධො. විප්පමුත්තොති කාමරාගතො විප්පමුත්තො. විසංයුත්තොති චතූහි යොගෙහි සබ්බකිලෙසෙහි වා විසංයුත්තො. විමරියාදීකතෙනාති නිම්මරියාදීකතෙන. චෙතසාති එවංවිධෙන චිත්තෙන විහරති.
තත්ථ ¶ ¶ ද්වෙ මරියාදා කිලෙසමරියාදා ච ආරම්මණමරියාදා ච. සචෙ හිස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තෙ සොළස ධම්මෙ ආරබ්භ රාගාදයො උප්පජ්ජෙය්යුං, කිලෙසමරියාදා තෙන කතා භවෙය්ය, තෙසු පනස්ස එකොපි න උප්පන්නොති කිලෙසමරියාදා නත්ථි. සචෙ පනස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තෙ සොළස ධම්මෙ ආවජ්ජන්තස්ස එකච්චෙ ආපාථං නාගච්ඡෙය්යුං. එවමස්ස ආරම්මණමරියාදා භවෙය්යුං. තෙ පනස්ස සොළස ධම්මෙ ආවජ්ජන්තස්ස ආපාථං අනාගතධම්මො නාම නත්ථීති ආරම්මණමරියාදාපි නත්ථි.
අපරාපි ද්වෙ මරියාදා වික්ඛම්භනමරියාදා ච සමුච්ඡෙදමරියාදා ච. තාසු සමුච්ඡෙදමරියාදා උපරි ආගමිස්සති, ඉමස්මිං පන ඨානෙ වික්ඛම්භනමරියාදා අධිප්පෙතා. තස්ස වික්ඛම්භිතපච්චනීකත්තා නත්ථීති විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරති.
උත්තරි ¶ නිස්සරණන්ති ඉතො උත්තරි නිස්සරණං. අඤ්ඤෙසු ච සුත්තෙසු ‘‘උත්තරි නිස්සරණ’’න්ති නිබ්බානං වුත්තං, ඉධ පන අනන්තරො විසෙසො අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බො. තබ්බහුලීකාරාති තස්ස පජානනස්ස බහුලීකරණෙන. අත්ථිත්වෙවස්ස හොතීති තස්ස ථෙරස්ස අත්ථීතියෙව දළ්හතරං හොති. ඉමිනා නයෙන සෙසවාරෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.
දුතියවාරෙ පන සම්පසාදනට්ඨෙන සම්පසාදො. සභාවතො වවත්ථපෙති.
චතුත්ථවාරෙ උපෙක්ඛාති සුඛට්ඨානෙ වෙදනුපෙක්ඛාව. පස්සද්ධත්තා චෙතසො අනාභොගොති යො සො ‘‘යදෙව තත්ථ සුඛ’’න්ති චෙතසො ආභොගො, එතෙනෙතං ඔළාරිකමක්ඛායතීති එවං පස්සද්ධත්තා චෙතසො අනාභොගො වුත්තො, තස්ස අභාවාති අත්ථො. සතිපාරිසුද්ධීති පරිසුද්ධාසතියෙව. උපෙක්ඛාපි පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛා.
95. සතො වුට්ඨහතීති සතියා සමන්නාගතො ඤාණෙන සම්පජානො හුත්වා වුට්ඨාති. තෙ ධම්මෙ සමනුපස්සතීති යස්මා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ බුද්ධානංයෙව අනුපදධම්මවිපස්සනා හොති, න සාවකානං, තස්මා එත්ථ කලාපවිපස්සනං දස්සෙන්තො එවමාහ.
පඤ්ඤාය ¶ ¶ චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි දිස්වා චත්තාරො ආසවා ඛීණා හොන්ති. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං ආහරිත්වා ¶ අරහත්තං පත්තවාරොපි අත්ථි, නිරොධසමාපත්තිසමාපන්නවාරොපි. අරහත්තං පත්තවාරො ඉධ ගහිතො, නිරොධං පන චිණ්ණවසිතාය අපරාපරං සමාපජ්ජිස්සතීති වදන්ති.
තත්ථස්ස යස්මිං කාලෙ නිරොධසමාපත්ති සීසං හොති, නිරොධස්ස වාරො ආගච්ඡති, ඵලසමාපත්ති ගූළ්හා හොති. යස්මිං කාලෙ ඵලසමාපත්ති සීසං හොති, ඵලසමාපත්තියා වාරො ආගච්ඡති, නිරොධසමාපත්ති ගූළ්හා හොති. ජම්බුදීපවාසිනො ථෙරා පන වදන්ති ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං ආහරිත්වා අනාගාමිඵලං සච්ඡිකත්වා නිරොධං සමාපජ්ජි, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො’’ති. තෙ ධම්මෙති අන්තොසමාපත්තියං පවත්තෙ තිසමුට්ඨානිකරූපධම්මෙ, හෙට්ඨා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියං පවත්තධම්මෙ වා. තෙපි හි ඉමස්මිං වාරෙ විපස්සිතබ්බධම්මාව, තස්මා තෙ වා විපස්සතීති දස්සෙතුං ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
97. වසිප්පතොති චිණ්ණවසිතං පත්තො. පාරමිප්පත්තොති නිප්ඵත්තිං පත්තො. ඔරසොතිආදීසු ථෙරො භගවතො උරෙ නිබ්බත්තසද්දං සුත්වා ජාතොති ඔරසො, මුඛෙන පභාවිතං සද්දං සුත්වා ජාතොති මුඛතො ජාතො, ධම්මෙන පන ජාතත්තා නිම්මිතත්තා ධම්මජො ධම්මනිම්මිතො, ධම්මදායස්ස ආදියනතො ධම්මදායාදො, ආමිසදායස්ස අනාදියනතො නො ආමිසදායාදොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
අනුපදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. ඡබ්බිසොධනසුත්තවණ්ණනා
98. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ඡබ්බිසොධනසුත්තං. තත්ථ ඛීණා ජාතීතිආදීසු එකෙනාපි පදෙන අඤ්ඤා බ්යාකතාව හොති, ද්වීහිපි. ඉධ පන චතූහි පදෙහි අඤ්ඤබ්යාකරණං ආගතං. දිට්ඨෙ දිට්ඨවාදිතාතිආදීසු යාය ¶ චෙතනාය දිට්ඨෙ දිට්ඨං මෙති වදති, සා දිට්ඨෙ දිට්ඨවාදිතා නාම. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අයමනුධම්මොති අයං සභාවො. අභිනන්දිතබ්බන්ති න කෙවලං අභිනන්දිතබ්බං, පරිනිබ්බුතස්ස පනස්ස සබ්බොපි ඛීණාසවස්ස සක්කාරො කාතබ්බො. උත්තරිං පඤ්හොති සචෙ පනස්ස වෙය්යාකරණෙන අසන්තුට්ඨා හොථ, උත්තරිම්පි අයං පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බොති දස්සෙති. ඉතො පරෙසුපි තීසු වාරෙසු අයමෙව නයො.
99. අබලන්ති දුබ්බලං. විරාගුනන්ති විගච්ඡනසභාවං. අනස්සාසිකන්ති අස්සාසවිරහිතං. උපායූපාදානාති තණ්හාදිට්ඨීනමෙතං අධිවචනං. තණ්හාදිට්ඨියො හි තෙභූමකධම්මෙ උපෙන්තීති උපායා, උපාදියන්තීති උපාදානා. චෙතසො අදිට්ඨානාභිනිවෙසානුසයාතිපි තාසංයෙව නාමං. චිත්තඤ්හි තණ්හාදිට්ඨීහි සක්කායධම්මෙසු තිට්ඨති අධිතිට්ඨතීති තණ්හාදිට්ඨියො චෙතසො අධිට්ඨානා, තාහි තං අභිනිවිසතීති අභිනිවෙසා, තාහියෙව තං අනුසෙතීති අනුසයාති වුච්චන්ති. ඛයා ¶ විරාගාතිආදීසු ඛයෙන විරාගෙනාති අත්ථො. සබ්බානි චෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව.
100. පථවීධාතූති පතිට්ඨානධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතු. විඤ්ඤාණධාතූති විජානනධාතු. න අනත්තතො උපගච්ඡින්ති අහං අත්තාති අත්තකොට්ඨාසෙන න උපගමිං. න ච පථවීධාතුනිස්සිතන්ති පථවීධාතුනිස්සිතා සෙසධාතුයො ච උපාදාරූපඤ්ච අරූපක්ඛන්ධා ච. තෙපි හි නිස්සිතවත්ථුරූපානං පථවීධාතුනිස්සිතත්තා එකෙන පරියායෙන පථවීධාතුනිස්සිතාව. තස්මා ‘‘න ච පථවීධාතුනිස්සිත’’න්ති වදන්තො සෙසරූපාරූපධම්මෙපි අත්තතො න උපගච්ඡින්ති වදති. ආකාසධාතුනිස්සිතපදෙ පන අවිනිබ්භොගවසෙන සබ්බම්පි භූතුපාදාරූපං ආකාසධාතුනිස්සිතං නාම ¶ , තථා තංනිස්සිතරූපවත්ථුකා අරූපක්ඛන්ධා. එවං ඉධාපි රූපාරූපං ගහිතමෙව හොති. විඤ්ඤාණධාතුනිස්සිතපදෙ පන සහජාතා තයො ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්ච විඤ්ඤාණධාතුනිස්සිතන්ති රූපාරූපං ගහිතමෙව හොති.
101. රූපෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසූති එත්ථ යං අතීතෙ චක්ඛුද්වාරස්ස ආපාථං ආගන්ත්වා නිරුද්ධං, යඤ්ච අනාගතෙ ආපාථං ¶ ආගන්ත්වා නිරුජ්ඣිස්සති, යම්පි එතරහි ආගන්ත්වා නිරුද්ධං, තං සබ්බං රූපං නාම. යං පන අතීතෙපි ආපාථං අනාගන්ත්වා නිරුද්ධං, අනාගතෙපි අනාගන්ත්වා නිරුජ්ඣිස්සති, එතරහිපි අනාගන්ත්වා නිරුද්ධං, තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බධම්මෙසු සඞ්ගහිතන්ති වුත්තෙ තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො ¶ ආහ – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ ද්විධා කරොථ, උපරි ඡන්දොවාරෙ කින්ති කරිස්සථ, නයිදං ලබ්භතී’’ති. තස්මා තීසු කාලෙසු ආපාථං ආගතං වා අනාගතං වා සබ්බම්පි තං රූපමෙව, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා පන තයො ඛන්ධා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බධම්මාති වෙදිතබ්බා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං විඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසූ’’ති. ඡන්දොති තණ්හාඡන්දො. රාගොති ස්වෙව රජ්ජනවසෙන රාගො. නන්දීති ස්වෙව අභිනන්දනවසෙන නන්දී. තණ්හාති ස්වෙව තණ්හායනවසෙන තණ්හා. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො.
102. අහඞ්කාරමමඞ්කාරමානානුසයාති එත්ථ අහඞ්කාරො මානො, මමඞ්කාරො තණ්හා, ස්වෙව මානානුසයො. ආසවානං ඛයඤාණායාති ඉදං පුබ්බෙනිවාසං දිබ්බචක්ඛුඤ්ච අවත්වා කස්මා වුත්තං? භික්ඛූ ලොකියධම්මං න පුච්ඡන්ති, ලොකුත්තරමෙව පුච්ඡන්ති, තස්මා පුච්ඡිතපඤ්හංයෙව කථෙන්තො එවමාහ. එකවිස්සජ්ජිතසුත්තං නාමෙතං, ඡබ්බිසොධනන්තිපිස්ස නාමං. එත්ථ හි චත්තාරො වොහාරා පඤ්ච ඛන්ධා ඡ ධාතුයො ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි අත්තනො සවිඤ්ඤාණකකායො පරෙසං සවිඤ්ඤාණකකායොති ඉමෙ ඡ කොට්ඨාසා විසුද්ධා, තස්මා ‘‘ඡබ්බිසොධනිය’’න්ති වුත්තං. පරසමුද්දවාසිත්ථෙරා පන අත්තනො ච පරස්ස ච විඤ්ඤාණකකායං එකමෙව කත්වා චතූහි ¶ ආහාරෙහි සද්ධින්ති ඡ කොට්ඨාසෙ වදන්ති.
ඉමෙ පන ඡ කොට්ඨාසා ‘‘කිං තෙ අධිගතං, කින්ති තෙ අධිගතං, කදා තෙ අධිගතං, කත්ථ ¶ තෙ අධිගතං, කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනා, කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභී’’ති (පාරා. 198) එවං විනයනිද්දෙසපරියායෙන සොධෙතබ්බා.
එත්ථ හි කිං තෙ අධිගතන්ති අධිගමපුච්ඡා, ඣානවිමොක්ඛාදීසු සොතාපත්තිමග්ගාදීසු වා කිං තයා අධිගතං. කින්ති තෙ අධිගතන්ති උපායපුච්ඡා. අයඤ්හි එත්ථාධිප්පායො – කිං තයා අනිච්චලක්ඛණං ධුරං කත්වා අධිගතං, දුක්ඛානත්තලක්ඛණෙසු අඤ්ඤතරං වා, කිං වා සමාධිවසෙන අභිනිවිසිත්වා ¶ , උදාහු විපස්සනාවසෙන, තථා කිං රූපෙ අභිනිවිසිත්වා, උදාහු අරූපෙ, කිං වා අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා, උදාහු බහිද්ධාති. කදා තෙ අධිගතන්ති කාලපුච්ඡා, පුබ්බණ්හමජ්ඣන්හිකාදීසු කතරස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති.
කත්ථ තෙ අධිගතන්ති ඔකාසපුච්ඡා, කිස්මිං ඔකාසෙ, කිං රත්තිට්ඨානෙ දිවාට්ඨානෙ රුක්ඛමූලෙ මණ්ඩපෙ කතරස්මිං වා විහාරෙති වුත්තං හොති. කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනාති පහීනකිලෙසෙ පුච්ඡති, කතරමග්ගවජ්ඣා තව කිලෙසා පහීනාති වුත්තං හොති.
කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති පටිලද්ධධම්මපුච්ඡා, පඨමමග්ගාදීසු කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති වුත්තං හොති.
තස්මා ඉදානි චෙපි කොචි භික්ඛු උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමං බ්යාකරෙය්ය, න සො එත්තාවතාව සක්කාතබ්බො. ඉමෙසු පන ඡසු ඨානෙසු සොධනත්ථං වත්තබ්බො ‘‘කිං තෙ අධිගතං, කිං ඣානං උදාහු විමොක්ඛාදීසු අඤ්ඤතර’’න්ති? යො හි යෙන අධිගතො ධම්මො, සො තස්ස පාකටො හොති. සචෙ ‘‘ඉදං නාම මෙ අධිගත’’න්ති වදති, තතො ‘‘කින්ති තෙ අධිගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බො. අනිච්චලක්ඛණාදීසු කිං ධුරං කත්වා, අට්ඨතිංසාය වා ආරම්මණෙසු ¶ රූපාරූපඅජ්ඣත්තබහිද්ධාදිභෙදෙසු වා ධම්මෙසු කෙන මුඛෙන අභිනිවිසිත්වාති? යො හි යස්සාභිනිවෙසො, සො තස්ස පාකටො හොති.
සචෙ පන ‘‘අයං නාම මෙ අභිනිවෙසො, එවං මයා අධිගත’’න්ති වදති, තතො ‘‘කදා තෙ අධිගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බො, ‘‘කිං පුබ්බණ්හෙ, උදාහු මජ්ඣන්හිකාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං කාලෙ’’ති ¶ ? සබ්බෙසඤ්හි අත්තනා අධිගතකාලො පාකටො හොති. සචෙ ‘‘අමුකස්මිං නාම මෙ කාලෙ අධිගත’’න්ති වදති, තතො ‘‘කත්ථ තෙ අධිගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බො, ‘‘කිං දිවාට්ඨානෙ, උදාහු රත්තිට්ඨානාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ඔකාසෙ’’ති? සබ්බෙසඤ්හි අත්තනා අධිගතොකාසො පාකටො හොති. සචෙ ‘‘අමුකස්මිං නාම මෙ ඔකාසෙ අධිගත’’න්ති වදති, තතො ‘‘කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනා’’ති පුච්ඡිතබ්බො, ‘‘කිං පඨමමග්ගවජ්ඣා, උදාහු දුතියාදිමග්ගවජ්ඣා’’ති? සබ්බෙසඤ්හි අත්තනා අධිගතමග්ගෙන පහීනකිලෙසා පාකටා හොන්ති.
සචෙ ¶ ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා පහීනා’’ති වදති, තතො ‘‘කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභී’’ති පුච්ඡිතබ්බො, ‘‘කිං සොතාපත්තිමග්ගස්ස, උදාහු සකදාගාමිමග්ගාදීසු අඤ්ඤතරස්සා’’ති? සබ්බෙසඤ්හි අත්තනා අධිගතධම්මො පාකටො හොති. සචෙ ‘‘ඉමෙසං නාමාහං ධම්මානං ලාභී’’ති වදති, එත්තාවතාපිස්ස වචනං න සද්ධාතබ්බං. බහුස්සුතා හි උග්ගහපරිපුච්ඡාකුසලා භික්ඛූ ඉමානි ඡ ඨානානි සොධෙතුං සක්කොන්ති. ඉමස්ස භික්ඛුනො ආගමනපටිපදා සොධෙතබ්බා, යදි ආගමනපටිපදා න සුජ්ඣති, ‘‘ඉමාය පටිපදාය ලොකුත්තරධම්මා නාම න ලබ්භන්තී’’ති අපනෙතබ්බො.
යදි පනස්ස ආගමනපටිපදා සුජ්ඣති, ‘‘දීඝරත්තං තීසු සික්ඛාසු අප්පමත්තො ජාගරියමනුයුත්තො චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගො ආකාසෙ පාණිසමෙන චෙතසා විහරතී’’ති පඤ්ඤායති, තස්ස භික්ඛුනො බ්යාකරණං පටිපදාය ¶ සද්ධිං සංසන්දති සමෙති. ‘‘සෙය්යථාපි නාම ගඞ්ගොදකං යමුනොදකෙන සද්ධිං සංසන්දති සමෙති, එවමෙව සුපඤ්ඤත්තා තෙන භගවතා සාවකානං නිබ්බානගාමිනී පටිපදා සංසන්දති සමෙති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා චා’’ති (දී. නි. 2.296) වුත්තසදිසං හොති.
අපිච ඛො එත්තකෙනාපි සක්කාරො න කාතබ්බො. කස්මා? එකච්චස්ස හි පුථුජ්ජනස්සාපි සතො ඛීණාසවපටිපත්තිසදිසා පටිපදා හොති. තස්මා සො භික්ඛු තෙහි තෙහි උපායෙහි උත්තාසෙතබ්බො. ඛීණාසවස්ස නාම අසනියාපි මත්ථකෙ පතමානාය භයං වා ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වා න හොති, පුථුජ්ජනස්ස අප්පමත්තකෙනාපි හොති.
තත්රිමානි ¶ වත්ථූනි – දීඝභාණකඅභයත්ථෙරො කිර එකං පිණ්ඩපාතිකං පරිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තො දහරස්ස සඤ්ඤං අදාසි. සො තං න්හායමානං කල්යාණීනදීමුඛද්වාරෙ නිමුජ්ජිත්වා පාදෙ අග්ගහෙසි. පිණ්ඩපාතිකො කුම්භීලොති සඤ්ඤාය මහාසද්දමකාසි, තදා නං පුථුජ්ජනොති සඤ්ජානිංසු. චන්දමුඛතිස්සරාජකාලෙ පන මහාවිහාරෙ සඞ්ඝත්ථෙරො ඛීණාසවො දුබ්බලචක්ඛුකො විහාරෙයෙව අච්ඡි. රාජා ථෙරං පරිග්ගණ්හිස්සාමීති භික්ඛූසු භික්ඛාචාරං ගතෙසු අප්පසද්දො උපසඞ්කමිත්වා සප්පො විය පාදෙ අග්ගහෙසි. ථෙරො සිලාථම්භො විය නිච්චලො හුත්වා කො එත්ථාති ආහ ¶ ? අහං, භන්තෙ, තිස්සොති. සුගන්ධං වායසි නො තිස්සාති? එවං ඛීණාසවස්ස භයං නාම නත්ථීති.
එකච්චො පන පුථුජ්ජනොපි අතිසූරො හොති නිබ්භයො. සො රඤ්ජනීයෙන ආරම්මණෙන පරිග්ගණ්හිතබ්බො. වසභරාජාපි හි එකං ථෙරං පරිග්ගණ්හමානො ඝරෙ නිසීදාපෙත්වා තස්ස ¶ සන්තිකෙ බදරසාළවං මද්දමානො නිසීදි. මහාථෙරස්ස ඛෙළො චලි, තතො ථෙරස්ස පුථුජ්ජනභාවො ආවිභූතො. ඛීණාසවස්ස හි රසතණ්හා නාම සුප්පහීනා, දිබ්බෙසුපි රසෙසු නිකන්ති නාම න හොති. තස්මා ඉමෙහි උපායෙහි පරිග්ගහෙත්වා සචස්ස භයං වා ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වා රසතණ්හා වා උප්පජ්ජති, න ත්වං අරහාති අපනෙතබ්බො. සචෙ පන අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී හුත්වා සීහො විය නිසීදති, දිබ්බාරම්මණෙපි නිකන්තිං න ජනෙති. අයං භික්ඛු සම්පන්නවෙය්යාකරණො සමන්තා රාජරාජමහාමත්තාදීහි පෙසිතං සක්කාරං අරහතීති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
ඡබ්බිසොධනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. සප්පුරිසධම්මසුත්තවණ්ණනා
105. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සප්පුරිසධම්මසුත්තං. තත්ථ සප්පුරිසධම්මන්ති සප්පුරිසානං ධම්මං. අසප්පුරිසධම්මන්ති පාපපුරිසානං ධම්මං. එවං මාතිකං ඨපෙත්වාපි පුන යථා නාම මග්ගකුසලො පුරිසො වාමං මුඤ්චිත්වා දක්ඛිණං ගණ්හාති. පඨමං මුඤ්චිතබ්බං කථෙති, එවං පහාතබ්බං ධම්මං පඨමං දෙසෙන්තො කතමො ච, භික්ඛවෙ, අසප්පුරිසධම්මොතිආදිමාහ. තත්ථ උච්චාකුලාති ඛත්තියකුලා වා බ්රාහ්මණකුලා වා. එතදෙව හි කුලද්වයං ‘‘උච්චාකුල’’න්ති වුච්චති. සො තත්ථ පුජ්ජොති සො භික්ඛු තෙසු භික්ඛූසු පූජාරහො. අන්තරං කරිත්වාති අබ්භන්තරං කත්වා.
මහාකුලාති ඛත්තියකුලා වා බ්රාහ්මණකුලා වා වෙස්සකුලා ¶ වා. ඉදමෙව හි කුලත්තයං ‘‘මහාකුල’’න්ති වුච්චති. මහාභොගකුලාති මහන්තෙහි ¶ භොගෙහි සමන්නාගතා කුලා. උළාරභොගකුලාති උළාරෙහි පණීතෙහි භොගෙහි සම්පන්නකුලා. ඉමස්මිං පදද්වයෙ චත්තාරිපි කුලානි ලබ්භන්ති. යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතො හි පුඤ්ඤබලෙහි මහාභොගොපි උළාරභොගොපි හොතියෙව.
106. යසස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. අප්පඤ්ඤාතාති රත්තිං ඛිත්තසරා විය සඞ්ඝමජ්ඣාදීසු න පඤ්ඤායන්ති. අප්පෙසක්ඛාති අප්පපරිවාරා.
107. ආරඤ්ඤිකොති සමාදින්නආරඤ්ඤිකධුතඞ්ගො. සෙසධුතඞ්ගෙසුපි එසෙව නයො. ඉමස්මිඤ්ච සුත්තෙ පාළියං නවෙව ධුතඞ්ගානි ආගතානි, විත්ථාරෙන පනෙතානි තෙරස හොන්ති. තෙසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ වුත්තමෙව.
108. අතම්මයතාති තම්මයතා වුච්චති තණ්හා, නිත්තණ්හාති අත්ථො. අතම්මයතඤ්ඤෙව අන්තරං කරිත්වාති නිත්තණ්හතංයෙව කාරණං කත්වා අබ්භන්තරං වා කත්වා, චිත්තෙ උප්පාදෙත්වාති අත්ථො.
නිරොධවාරෙ ¶ යස්මා අනාගාමිඛීණාසවාව තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති, පුථුජ්ජනස්ස සා නත්ථි, තස්මා අසප්පුරිසවාරො පරිහීනො. න කඤ්චි මඤ්ඤතීති කඤ්චි පුග්ගලං තීහි මඤ්ඤනාහි න මඤ්ඤති. න ¶ කුහිඤ්චි මඤ්ඤතීති කිස්මිඤ්චි ඔකාසෙ න මඤ්ඤති. න කෙනචි මඤ්ඤතීති කෙනචි වත්ථුනාපි තං පුග්ගලං න මඤ්ඤති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
සප්පුරිසධම්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තවණ්ණනා
109. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තං. තත්ථ තඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කායසමාචාරන්ති අඤ්ඤං සෙවිතබ්බං කායසමාචාරං, අඤ්ඤං අසෙවිතබ්බං වදාමි, සෙවිතබ්බමෙව කෙනචි පරියායෙන අසෙවිතබ්බන්ති, අසෙවිතබ්බං වා සෙවිතබ්බන්ති ච න වදාමීති අත්ථො. වචීසමාචාරාදීසු එසෙව නයො. ඉති ¶ භගවා සත්තහි පදෙහි මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරතො අවිභජිත්වාව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. කස්මා? සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ඔකාසකරණත්ථං.
113. මනොසමාචාරෙ මිච්ඡාදිට්ඨිසම්මාදිට්ඨියො දිට්ඨිපටිලාභවසෙන විසුං අඞ්ගං හුත්වා ඨිතාති න ගහිතා.
114. චිත්තුප්පාදෙ අකම්මපථප්පත්තා අභිජ්ඣාදයො වෙදිතබ්බා.
115. සඤ්ඤාපටිලාභවාරෙ අභිජ්ඣාසහගතාය සඤ්ඤායාතිආදීනි කාමසඤ්ඤාදීනං දස්සනත්ථං වුත්තානි.
117. සබ්යාබජ්ඣන්ති සදුක්ඛං. අපරිනිට්ඨිතභාවායාති භවානං අපරිනිට්ඨිතභාවාය. එත්ථ ච සබ්යාබජ්ඣත්තභාවා නාම චත්තාරො හොන්ති. පුථුජ්ජනොපි හි යො තෙනත්තභාවෙන භවං පරිනිට්ඨාපෙතුං න සක්කොති, තස්ස පටිසන්ධිතො පට්ඨාය අකුසලා ධම්මා වඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා ච පරිහායන්ති, සදුක්ඛමෙව ¶ අත්තභාවං අභිනිබ්බත්තෙති නාම. තථා සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො. පුථුජ්ජනාදයො තාව හොන්තු, අනාගාමී කථං සබ්යාබජ්ඣං අත්තභාවං අභිනිබ්බත්තෙති, කථඤ්චස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්තීති. අනාගාමීපි හි සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තො උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙති, අනාගාමිනො භවලොභො භවතණ්හා අප්පහීනාව හොන්ති, තස්ස අප්පහීනතණ්හතාය අකුසලා වඩ්ඪන්ති නාම, කුසලා පරිහායන්ති නාම, සදුක්ඛමෙව අත්තභාවං අභිනිබ්බත්තෙති, අපරිනිට්ඨිතභවොයෙව හොතීති වෙදිතබ්බො.
අබ්යාබජ්ඣන්ති ¶ අදුක්ඛං. අයම්පි චතුන්නං ජනානං වසෙන වෙදිතබ්බො. යො හි පුථුජ්ජනොපි තෙනත්තභාවෙන භවං පරිනිට්ඨාපෙතුං සක්කොති, පුන පටිසන්ධිං න ගණ්හාති, තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය අකුසලා පරිහායන්ති, කුසලායෙව වඩ්ඪන්ති, අදුක්ඛමෙව අත්තභාවං නිබ්බත්තෙති, පරිනිට්ඨිතභවොයෙව නාම හොති. තථා සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො. සොතාපන්නාදයො තාව හොන්තු, පුථුජ්ජනො කථං අබ්යාබජ්ඣඅත්තභාවං නිබ්බත්තෙති, කථඤ්චස්ස අකුසලපරිහානිආදීනි හොන්තීති. පුථුජ්ජනොපි පච්ඡිමභවිකො තෙනත්තභාවෙන භවං පරිනිට්ඨාපෙතුං සමත්ථො හොති. තස්ස ¶ අඞ්ගුලිමාලස්ස විය එකෙනූනපාණසහස්සං ඝාතෙන්තස්සාපි අත්තභාවො අබ්යාබජ්ඣොයෙව නාම, භවං පරිනිට්ඨාපෙතියෙව නාම. අකුසලමෙව හායති, විපස්සනමෙව ගබ්භං ගණ්හාපෙති නාම.
119. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යන්තිආදීසු යස්මා එකච්චස්ස තස්මිංයෙව රූපෙ රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, අභිනන්දති අස්සාදෙති, අභිනන්දන්තො ¶ අස්සාදෙන්තො අනයබ්යසනං පාපුණාති, එකච්චස්ස නුප්පජ්ජන්ති, නිබ්බින්දති විරජ්ජති, නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො නිබ්බුතිං පාපුණාති, තස්මා ‘‘තඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති න වුත්තං. එස නයො සබ්බත්ථ.
එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානෙය්යුන්ති එත්ථ කෙ භගවතො ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථං ආජානන්ති, කෙ න ආජානන්තීති? යෙ තාව ඉමස්ස සුත්තස්ස පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච උග්ගණ්හිත්වා තක්කරා න හොන්ති, යථාවුත්තං අනුලොමපටිපදං න පටිපජ්ජන්ති, තෙ න ආජානන්ති නාම. යෙ පන තක්කරා හොන්ති, යථාවුත්තං අනුලොමපටිපදං පටිපජ්ජන්ති, තෙ ආජානන්ති නාම. එවං සන්තෙපි සපටිසන්ධිකානං තාව දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතු, අප්පටිසන්ධිකානං කථං හොතීති. අප්පටිසන්ධිකා අනුපාදානා විය ජාතවෙදා පරිනිබ්බායන්ති, කප්පසතසහස්සානම්පි අච්චයෙන තෙසං පුන දුක්ඛං නාම නත්ථි. ඉති එකංසෙන තෙසංයෙව දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. බහුධාතුකසුත්තවණ්ණනා
124. එවං ¶ මෙ සුතන්ති බහුධාතුකසුත්තං. තත්ථ භයානීතිආදීසු භයන්ති චිත්තුත්රාසො. උපද්දවොති අනෙකග්ගතාකාරො. උපසග්ගොති උපසට්ඨාකාරො තත්ථ තත්ථ ලග්ගනාකාරො. තෙසං එවං නානත්තං වෙදිතබ්බං – පබ්බතාදිවිසමනිස්සිතා චොරා ජනපදවාසීනං පෙසෙන්ති ‘‘මයං අසුකදිවසෙ නාම තුම්හාකං ගාමං පහරිස්සාමා’’ති. තං පවත්තිං සුතකාලතො ¶ ¶ පට්ඨාය භයං සන්තාසං ආපජ්ජන්ති. අයං චිත්තුත්රාසො නාම. ‘‘ඉධ නො චොරා කුපිතා අනත්ථම්පි ආවහෙය්යු’’න්ති හත්ථසාරං ගහෙත්වා ද්විපදචතුප්පදෙහි සද්ධිං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ තත්ථ භූමියං නිපජ්ජන්ති, ඩංසමකසාදීහි ඛජ්ජමානා ගුම්බන්තරානි පවිසන්ති, ඛාණුකණ්ටකෙ මද්දන්ති. තෙසං එවං විචරන්තානං වික්ඛිත්තභාවො අනෙකග්ගතාකාරො නාම. තතො චොරෙසු යථාවුත්තෙ දිවසෙ අනාගච්ඡන්තෙසු ‘‘තුච්ඡකසාසනං තං භවිස්සති, ගාමං පවිසිස්සාමා’’ති සපරික්ඛාරා ගාමං පවිසන්ති, අථ තෙසං පවිට්ඨභාවං ඤත්වා ගාමං පරිවාරෙත්වා ද්වාරෙ අග්ගිං දත්වා මනුස්සෙ ඝාතෙත්වා චොරා සබ්බං විභවං විලුම්පෙත්වා ගච්ඡන්ති. තෙසු ඝාතිතාවසෙසා අග්ගිං නිබ්බාපෙත්වා කොට්ඨච්ඡායභිත්තිච්ඡායාදීසු තත්ථ තත්ථ ලග්ගිත්වා නිසීදන්ති නට්ඨං අනුසොචමානා. අයං උපසට්ඨාකාරො ලග්ගනාකාරො නාම.
නළාගාරාති නළෙහි පරිච්ඡන්නා අගාරා, සෙසසම්භාරා පනෙත්ථ රුක්ඛමයා හොන්ති. තිණාගාරෙපි එසෙව නයො. බාලතො උප්පජ්ජන්තීති බාලමෙව නිස්සාය උප්පජ්ජන්ති. බාලො හි අපණ්ඩිතපුරිසො රජ්ජං වා උපරජ්ජං වා අඤ්ඤං වා පන මහන්තං ඨානං පත්ථෙන්තො කතිපයෙ අත්තනා සදිසෙ විධවාපුත්තෙ මහාධුත්තෙ ගහෙත්වා ‘‘එථ අහං තුම්හෙ ඉස්සරෙ කරිස්සාමී’’ති පබ්බතගහනාදීනි නිස්සාය අන්තන්තෙ ගාමෙ පහරන්තො දාමරිකභාවං ජානාපෙත්වා අනුපුබ්බෙන නිගමෙපි ජනපදෙපි පහරති, මනුස්සා ගෙහානි ඡඩ්ඩෙත්වා ඛෙමන්තට්ඨානං පත්ථයමානා පක්කමන්ති, තෙ නිස්සාය වසන්තා භික්ඛූපි භික්ඛුනියොපි අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානානි පහාය පක්කමන්ති. ගතගතට්ඨානෙ භික්ඛාපි සෙනාසනම්පි ¶ දුල්ලභං හොති. එවං චතුන්නං පරිසානං භයං ආගතමෙව හොති. පබ්බජිතෙසුපි ද්වෙ බාලා භික්ඛූ අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදං පට්ඨපෙත්වා චොදනං ආරභන්ති ¶ . ඉති කොසම්බිවාසිකානං විය මහාකලහො උප්පජ්ජති, චතුන්නං පරිසානං භයං ආගතමෙව හොතීති එවං යානි කානිචි භයානි උප්පජ්ජන්ති, සබ්බානි තානි බාලතො උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බානි.
එතදවොචාති භගවතා ධම්මදෙසනා මත්ථකං අපාපෙත්වාව නිට්ඨාපිතා. යංනූනාහං දසබලං පුච්ඡිත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙවස්ස දෙසනාය පාරිපූරිං කරෙය්යන්ති ¶ චින්තෙත්වා එතං ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච.
125. අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහො, අඩ්ඪට්ඨමකධාතුයො අරූපපරිග්ගහොති රූපාරූපපරිග්ගහොව කථිතො. සබ්බාපි ඛන්ධවසෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. පඤ්චපි ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං, තෙසං සමුට්ඨාපිකා තණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චං. ඉති චතුසච්චකම්මට්ඨානං එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතා ධාතුයො විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතාව. ජානාති පස්සතීති සහ විපස්සනාය මග්ගො වුත්තො.
පථවීධාතුආදයො සවිඤ්ඤාණකකායං සුඤ්ඤතො නිස්සත්තතො දස්සෙතුං වුත්තා. තාපි පුරිමාහි අට්ඨාරසහි ධාතූහි පූරෙතබ්බා. පූරෙන්තෙන විඤ්ඤාණධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා. විඤ්ඤාණධාතු හෙසා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවසෙන ඡබ්බිධා හොති. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා පරිග්ගහිතාය තස්සා වත්ථු චක්ඛුධාතු, ආරම්මණං රූපධාතූති ද්වෙ ධාතුයො පරිග්ගහිතාව ¶ හොන්ති. එස නයො සබ්බත්ථ. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා පන පරිග්ගහිතාය තස්සා පුරිමපච්ඡිමවසෙන මනොධාතු, ආරම්මණවසෙන ධම්මධාතූති ද්වෙ ධාතුයො පරිග්ගහිතාව හොන්ති. ඉති ඉමාසු අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහොති පුරිමනයෙනෙව ඉදම්පි එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති.
සුඛධාතූතිආදීසු සුඛඤ්ච තං නිස්සත්තසුඤ්ඤතට්ඨෙන ධාතු චාති සුඛධාතු. එස නයො සබ්බත්ථ. එත්ථ ච පුරිමා චතස්සො ධාතුයො සප්පටිපක්ඛවසෙන ගහිතා, පච්ඡිමා ද්වෙ සරික්ඛකවසෙන. අවිභූතභාවෙන හි උපෙක්ඛාධාතු අවිජ්ජාධාතුයා සරික්ඛා. එත්ථ ච සුඛදුක්ඛධාතූසු ¶ පරිග්ගහිතාසු කායවිඤ්ඤාණධාතු පරිග්ගහිතාව හොති, සෙසාසු පරිග්ගහිතාසු මනොවිඤ්ඤාණධාතු පරිග්ගහිතාව හොති. ඉමාපි ඡ ධාතුයො හෙට්ඨා අට්ඨාරසහියෙව පූරෙතබ්බා. පූරෙන්තෙන උපෙක්ඛාධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා. ඉති ඉමාසු අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහොති ¶ පුරිමනයෙනෙව ඉදම්පි එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති.
කාමධාතුආදීනං ද්වෙධාවිතක්කෙ (ම. නි. 1.206) කාමවිතක්කාදීසු වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභිධම්මෙපි ‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු, කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො’’තිආදිනා (විභ. 182) නයෙනෙව එතාසං විත්ථාරො ආගතොයෙව. ඉමාපි ඡ ධාතුයො හෙට්ඨා අට්ඨාරසහියෙව පූරෙතබ්බා. පූරෙන්තෙන කාමධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා. ඉති ඉමාසු අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහොති පුරිමනයෙනෙව ඉදම්පි එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති.
කාමධාතුආදීසු පඤ්ච කාමාවචරක්ඛන්ධා ¶ කාමධාතු නාම, පඤ්ච රූපාවචරක්ඛන්ධා රූපධාතු නාම, චත්තාරො අරූපාවචරක්ඛන්ධා අරූපධාතු නාම. අභිධම්මෙ පන ‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු, හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා’’තිආදිනා (විභ. 182) නයෙන එතාසං විත්ථාරො ආගතොයෙව. ඉමාපි තිස්සො ධාතුයො හෙට්ඨා අට්ඨාරසහියෙව පූරෙතබ්බා. පූරෙන්තෙන කාමධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා. ඉති ඉමාසු අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහොති පුරිමනයෙනෙව ඉදම්පි එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති.
සඞ්ඛතාති පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතා, පඤ්චන්නං ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. න සඞ්ඛතා අසඞ්ඛතා. නිබ්බානස්සෙතං අධිවචනං. ඉමාපි ද්වෙ ධාතුයො හෙට්ඨා අට්ඨාරසහියෙව පූරෙතබ්බා. පූරෙන්තෙන සඞ්ඛතධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා. ඉති ඉමාසු අට්ඨාරසසු ධාතූසු අඩ්ඪෙකාදසධාතුයො රූපපරිග්ගහොති පුරිමනයෙනෙව ඉදම්පි එකස්ස භික්ඛුනො නිග්ගමනං මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති.
126. අජ්ඣත්තිකබාහිරානීති අජ්ඣත්තිකානි ච බාහිරානි ච. එත්ථ හි චක්ඛුආදීනි අජ්ඣත්තිකානි ඡ, රූපාදීනි බාහිරානි ඡ. ඉධාපි ජානාති පස්සතීති සහ විපස්සනාය මග්ගො කථිතො.
ඉමස්මිං ¶ සති ඉදන්තිආදි මහාතණ්හාසඞ්ඛයෙ විත්ථාරිතමෙව.
127. අට්ඨානන්ති ¶ හෙතුපටික්ඛෙපො. අනවකාසොති පච්චයපටික්ඛෙපො. උභයෙනාපි කාරණමෙව පටික්ඛිපති. කාරණඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය අත්තනො ඵලස්ස ඨානන්ති ච අවකාසොති ච වුච්චති. යන්ති යෙන කාරණෙන. දිට්ඨිසම්පන්නොති ¶ මග්ගදිට්ඨියා සම්පන්නො සොතාපන්නො අරියසාවකො. කඤ්චි සඞ්ඛාරන්ති චතුභූමකෙසු සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු කඤ්චි එකසඞ්ඛාරම්පි. නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යාති නිච්චොති ගණ්හෙය්ය. නෙතං ඨානං විජ්ජතීති එතං කාරණං නත්ථි න උපලබ්භති. යං පුථුජ්ජනොති යෙන කාරණෙන පුථුජ්ජනො. ඨානමෙතං විජ්ජතීති එතං කාරණං අත්ථි. සස්සතදිට්ඨියා හි සො තෙභූමකෙසු සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරා පන තෙජුස්සදත්තා දිවසං සන්තත්තො අයොගුළො විය මක්ඛිකානං දිට්ඨියා වා අඤ්ඤෙසං වා අකුසලානං ආරම්මණං න හොන්ති. ඉමිනා නයෙන කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතොතිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.
සුඛතො උපගච්ඡෙය්යාති ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා’’ති (ම. නි. 3.21, 22) එවං අත්තදිට්ඨිවසෙන සුඛතො ගාහං සන්ධායෙතං වුත්තං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙන පන අරියසාවකො පරිළාහාභිභූතො පරිළාහවූපසමත්ථං මත්තහත්ථිං පරිත්තාසිතො විය, චොක්ඛබ්රාහ්මණො විය ච ගූථං කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො උපගච්ඡති. අත්තවාරෙ කසිණාදිපණ්ණත්තිසඞ්ගහත්ථං සඞ්ඛාරන්ති අවත්වා කඤ්චි ධම්මන්ති වුත්තං. ඉධාපි අරියසාවකස්ස චතුභූමකවසෙන වෙදිතබ්බො, පුථුජ්ජනස්ස තෙභූමකවසෙන. සබ්බවාරෙසු අරියසාවකස්සාපි තෙභූමකවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වට්ටති. යං යඤ්හි පුථුජ්ජනො ¶ ගණ්හාති, තතො තතො අරියසාවකො ගාහං විනිවෙඨෙති. පුථුජ්ජනො හි යං යං නිච්චං සුඛං අත්තාති ගණ්හාති, තං තං අරියසාවකො අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ගණ්හන්තො තං ගාහං විනිවෙඨෙති.
128. මාතරන්තිආදීසු ජනිකාව මාතා, ජනකො පිතා, මනුස්සභූතොව ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො. කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යාති? එතම්පි අට්ඨානං. සචෙපි හි භවන්තරගතං අරියසාවකං ¶ අත්තනො අරියභාවං අජානන්තම්පි කොචි එවං වදෙය්ය ‘‘ඉමං කුන්ථකිපිල්ලිකං ජීවිතා වොරොපෙත්වා සකලචක්කවාළගබ්භෙ චක්කවත්තිරජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’ති ¶ , නෙව සො තං ජීවිතා වොරොපෙය්ය. අථාපි නං එවං වදෙය්ය ‘‘සචෙ ඉමං න ඝාතෙස්සසි, සීසං තෙ ඡින්දිස්සාමා’’ති. සීසමෙවස්ස ඡින්දෙය්ය, න ච සො තං ඝාතෙය්ය. පුථුජ්ජනභාවස්ස පන මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං අරියසාවකස්ස ච බලදීපනත්ථමෙතං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සාවජ්ජො පුථුජ්ජනභාවො, යත්ර හි නාම පුථුජ්ජනො මාතුඝාතාදීනිපි ආනන්තරියානි කරිස්සති. මහාබලො ච අරියසාවකො, යො එතානි කම්මානි න කරොතීති.
දුට්ඨචිත්තොති වධකචිත්තෙන පදුට්ඨචිත්තො. ලොහිතං උප්පාදෙය්යාති ජීවමානකසරීරෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං උප්පාදෙය්ය. සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති සමානසංවාසකං සමානසීමාය ඨිතං පඤ්චහි කාරණෙහි සඞ්ඝං භින්දෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පඤ්චහුපාලි ආකාරෙහි සඞ්ඝො භිජ්ජති. කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458).
තත්ථ ¶ කම්මෙනාති අපලොකනාදීසු චතූසු කම්මෙසු අඤ්ඤතරෙන කම්මෙන. උද්දෙසෙනාති පඤ්චසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙසු අඤ්ඤතරෙන උද්දෙසෙන. වොහරන්තොති කථයන්තො, තාහි තාහි උප්පත්තීහි අධම්මං ධම්මොතිආදීනි අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි දීපෙන්තො. අනුස්සාවනෙනාති නනු තුම්හෙ ජානාථ මය්හං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවං බහුස්සුතභාවඤ්ච, මාදිසො නාම උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං ගාහෙය්යාති චිත්තම්පි උප්පාදෙතුං තුම්හාකං යුත්තං, කිං මය්හං අවීචි නීලුප්පලවනං විය සීතලො, කිං අහං අපායතො න භායාමීතිආදිනා නයෙන කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වා අනුස්සාවනෙන. සලාකග්ගාහෙනාති එවං අනුස්සාවෙත්වා තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අනිවත්තිධම්මෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන.
එත්ථ ච කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණං, වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගා. අට්ඨාරසවත්ථුදීපනවසෙන හි වොහරන්තෙන තත්ථ රුචිජනනත්ථං අනුස්සාවෙත්වා සලාකාය ගාහිතායපි අභින්නොව හොති සඞ්ඝො. යදා පන එවං චත්තාරො වා අතිරෙකා වා සලාකං ගාහෙත්වා ආවෙණිකං ¶ කම්මං වා උද්දෙසං වා කරොන්ති, තදා සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. එවං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජති. එත්තාවතා මාතුඝාතාදීනි පඤ්ච ආනන්තරියකම්මානි දස්සිතානි හොන්ති, යානි පුථුජ්ජනො කරොති, න අරියසාවකො, තෙසං ආවිභාවත්ථං –
කම්මතො ¶ ද්වාරතො චෙව, කප්පට්ඨිතියතො තථා;
පාකසාධාරණාදීහි, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
තත්ථ කම්මතො තාව – එත්ථ හි මනුස්සභූතස්සෙව මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා අපි පරිවත්තලිඞ්ගං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස කම්මං ආනන්තරියං හොති, තස්ස විපාකං පටිබාහිස්සාමීති සකලචක්කවාළං මහාචෙතියප්පමාණෙහි ¶ කඤ්චනථූපෙහි පූරෙත්වාපි සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නභික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වාපි බුද්ධස්ස භගවතො සඞ්ඝාටිකණ්ණං අමුඤ්චන්තො විචරිත්වාපි කායස්ස භෙදා නිරයමෙව උපපජ්ජති. යො පන සයං මනුස්සභූතො තිරච්ඡානභූතං මාතරං වා පිතරං වා, සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානොයෙව වා තිරච්ඡානභූතං ජීවිතා වොරොපෙති, තස්ස කම්මං ආනන්තරියං න හොති, භාරියං පන හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. මනුස්සජාතිකානං පන වසෙන අයං පඤ්හො කථිතො.
තත්ථ එළකචතුක්කං සඞ්ගාමචතුක්කං චොරචතුක්කඤ්ච කථෙතබ්බං. එළකං මාරෙමීති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සො මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති. එළකාභිසන්ධිනා පන මාතාපිතාඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති. මාතාපිතාඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුසතෙව. එසෙව නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. යථා ච මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙපි එතානි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි.
මනුස්සඅරහන්තමෙව මාරෙත්වා ආනන්තරියං ඵුසති, න යක්ඛභූතං. කම්මං පන භාරියං, ආනන්තරියසදිසමෙව. මනුස්සඅරහන්තස්ස ච පුථුජ්ජනකාලෙයෙව සත්ථප්පහාරෙ වා විසෙ වා දින්නෙපි යදි සො අරහත්තං පත්වා තෙනෙව මරති, අරහන්තඝාතො හොතියෙව. යං පන පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං දානං අරහත්තං පත්වා පරිභුඤ්ජති, පුථුජ්ජනස්සෙව දින්නං හොති. සෙසඅරියපුග්ගලෙ ¶ මාරෙන්තස්ස ආනන්තරියං නත්ථි. කම්මං පන භාරියං, ආනන්තරියසදිසමෙව.
ලොහිතුප්පාදෙ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතපග්ඝරණං නාම නත්ථි. සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිංයෙව ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති. දෙවදත්තෙන පවිද්ධසිලතො ¶ භිජ්ජිත්වා ගතා සකලිකාපි ¶ තථාගතස්ස පාදන්තං පහරි, ඵරසුනා පහටො විය පාදො අන්තොලොහිතොයෙව අහොසි. තථා කරොන්තස්ස ආනන්තරියං හොති. ජීවකො පන තථාගතස්ස රුචියා සත්ථකෙන චම්මං ඡින්දිත්වා තම්හා ඨානා දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුමකාසි, තථා කරොන්තස්ස පුඤ්ඤකම්මමෙව හොති.
අථ යෙ ච පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ චෙතියං භින්දන්ති, බොධිං ඡින්දන්ති ධාතුම්හි උපක්කමන්ති, තෙසං කිං හොතීති? භාරියං කම්මං හොති ආනන්තරියසදිසං. සධාතුකං පන ථූපං වා පටිමං වා බාධමානං බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. සචෙපි තත්ථ නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියං මහන්තතරං. චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තං බොධිමූලම්පි ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. යා පන බොධිසාඛා බොධිඝරං බාධති, තං ගෙහරක්ඛණත්ථං ඡින්දිතුං න ලභති, බොධිඅත්ථඤ්හි ගෙහං, න ගෙහත්ථාය බොධි. ආසනඝරෙපි එසෙව නයො. යස්මිං පන ආසනඝරෙ ධාතු නිහිතා හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථාය බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. බොධිජග්ගනත්ථං ඔජොහරණසාඛං වා පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව, භගවතො සරීරපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤම්පි හොති.
සඞ්ඝභෙදෙ සීමට්ඨකසඞ්ඝෙ අසන්නිපතිතෙ විසුං පරිසං ගහෙත්වා කතවොහාරානුස්සාවන-සලාකග්ගාහස්ස කම්මං වා කරොන්තස්ස, උද්දෙසං වා උද්දිසන්තස්ස භෙදො ච හොති ආනන්තරියකම්මඤ්ච. සමග්ගසඤ්ඤාය පන වට්ටතීති කම්මං කරොන්තස්ස භෙදොව හොති, න ආනන්තරියකම්මං, තථා නවතො ඌනපරිසායං. සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන ¶ නවන්නං ජනානං යො සඞ්ඝං භින්දති ¶ , තස්ස ආනන්තරියකම්මං හොති. අනුවත්තකානං අධම්මවාදීනං මහාසාවජ්ජකම්මං. ධම්මවාදිනො පන අනවජ්ජා.
තත්ථ නවන්නමෙව සඞ්ඝභෙදෙ ඉදං සුත්තං – ‘‘එකතො උපාලි චත්තාරො හොන්ති, එකතො චත්තාරො, නවමො අනුස්සාවෙති, සලාකං ගාහෙති ‘අයං ධම්මො අයං විනයො ඉදං සත්ථුසාසනං, ඉදං ගණ්හථ, ඉමං රොචෙථා’ති, එවං ඛො, උපාලි, සඞ්ඝරාජි චෙව හොති සඞ්ඝභෙදො ච. නවන්නං වා, උපාලි, අතිරෙකනවන්නං වා සඞ්ඝරාජි චෙව හොති සඞ්ඝභෙදො චා’’ති (චූළව. 351). එතෙසු පන පඤ්චසු ¶ සඞ්ඝභෙදො වචීකම්මං, සෙසානි කායකම්මානීති. එවං කම්මතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
ද්වාරතොති සබ්බානෙව චෙතානි කායද්වාරතොපි වචීද්වාරතොපි සමුට්ඨහන්ති. පුරිමානි පනෙත්ථ චත්තාරි ආණත්තිකවිජ්ජාමයපයොගවසෙන වචීද්වාරතො සමුට්ඨහිත්වාපි කායද්වාරමෙව පූරෙන්ති, සඞ්ඝභෙදො හත්ථමුද්දාය භෙදං කරොන්තස්ස කායද්වාරතො සමුට්ඨහිත්වාපි වචීද්වාරමෙව පූරෙතීති. එවමෙත්ථ ද්වාරතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
කප්පට්ඨිතියතොති සඞ්ඝභෙදොයෙව චෙත්ථ කප්පට්ඨිතියො. සණ්ඨහන්තෙ හි කප්පෙ කප්පවෙමජ්ඣෙ වා සඞ්ඝභෙදං කත්වා කප්පවිනාසෙයෙව මුච්චති. සචෙපි හි ස්වෙව කප්පො විනස්සිස්සතීති අජ්ජ සඞ්ඝභෙදං කරොති, ස්වෙව මුච්චති, එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චති. එවං කරණං පන නත්ථි. සෙසානි චත්තාරි කම්මානි ආනන්තරියානෙව හොන්ති, න කප්පට්ඨිතියානීති එවමෙත්ථ කප්පට්ඨිතියතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
පාකතොති ¶ යෙන ච පඤ්චපෙ’තානි කම්මානි කතානි හොන්ති, තස්ස සඞ්ඝභෙදොයෙව පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, සෙසානි ‘‘අහොසිකම්මං, නාහොසි කම්මවිපාකො’’ති එවමාදීසු සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. සඞ්ඝස්ස භෙදාභාවෙ ලොහිතුප්පාදො, තදභාවෙ අරහන්තඝාතො, තදභාවෙ ච සචෙ පිතා සීලවා හොති, මාතා දුස්සීලා, නො වා තථා සීලවතී, පිතුඝාතො පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති. සචෙ මාතාපිතුඝාතො, ද්වීසුපි සීලෙන වා දුස්සීලෙන වා සමානෙසු මාතුඝාතොව පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති ¶ . මාතා හි දුක්කරකාරිනී බහූපකාරා ච පුත්තානන්ති එවමෙත්ථ පාකතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
සාධාරණාදීහීති පුරිමානි චත්තාරි සබ්බෙසම්පි ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණානි. සඞ්ඝභෙදො පන ‘‘න ඛො, උපාලි භික්ඛුනී, සඞ්ඝං භින්දති, න සික්ඛමානා, න සාමණෙරො, න සාමණෙරී, න උපාසකො, න උපාසිකා සඞ්ඝං භින්දති, භික්ඛු ඛො, උපාලි, පකතත්තො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො සඞ්ඝං භින්දතී’’ති (චූළව. 351) වචනතො වුත්තප්පකාරස්ස භික්ඛුනොව හොති, න අඤ්ඤස්ස, තස්මා අසාධාරණො. ආදිසද්දෙන සබ්බෙපි තෙ දුක්ඛවෙදනාසහගතා ¶ දොසමොහසම්පයුත්තා චාති එවමෙත්ථ සාධාරණාදීහිපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
අඤ්ඤං සත්ථාරන්ති ‘‘අයං මෙ සත්ථා සත්ථුකිච්චං කාතුං අසමත්ථො’’ති භවන්තරෙපි අඤ්ඤං තිත්ථකරං ‘‘අයං මෙ සත්ථා’’ති එවං ගණ්හෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති අත්ථො.
129. එකිස්සා ලොකධාතුයාති දසසහස්සිලොකධාතුයා. තීණි ¶ හි ඛෙත්තානි ජාතිඛෙත්තං ආණාඛෙත්තං විසයඛෙත්තං. තත්ථ ජාතිඛෙත්තං නාම දසසහස්සී ලොකධාතු. සා හි තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිඔක්කමනකාලෙ නික්ඛමනකාලෙ සම්බොධිකාලෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ පරිනිබ්බානෙ ච කම්පති. කොටිසතසහස්සචක්කවාළං පන ආණාඛෙත්තං නාම. ආටානාටියමොරපරිත්තධජග්ගපරිත්තරතනපරිත්තාදීනඤ්හි එත්ථ ආණා වත්තති. විසයඛෙත්තස්ස පන පරිමාණං නත්ථි. බුද්ධානඤ්හි ‘‘යාවතකං ඤාණං තාවතකං නෙය්යං, යාවතකං නෙය්යං තාවතකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 3.5) වචනතො අවිසයො නාම නත්ථි.
ඉමෙසු පන තීසු ඛෙත්තෙසු ඨපෙත්වා ඉමං චක්කවාළං අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි. තීණි පිටකානි විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකං, තිස්සො සඞ්ගීතියො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, යසත්ථෙරස්ස සඞ්ගීති, මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස සඞ්ගීතීති. ඉමා තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ඉමං ¶ චක්කවාළං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ බුද්ධා උප්පජ්ජන්තීති සුත්තං නත්ථි, න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථි.
අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා. එකතො න උප්පජ්ජන්ති, පුරෙ වා පච්ඡා වා උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං හොති. තත්ථ හි බොධිපල්ලඞ්කෙ බොධිං අප්පත්වා න උට්ඨහිස්සාමීති නිසින්නකාලතො ¶ පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණං, තාව පුබ්බෙති න වෙදිතබ්බං. බොධිසත්තස්ස හි පටිසන්ධිග්ගහණෙන දසසහස්සචක්කවාළකම්පනෙනෙව ඛෙත්තපරිග්ගහො කතො, අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතාව හොති. පරිනිබ්බානකාලතො පට්ඨාය යාව සාසපමත්තා ධාතු ¶ තිට්ඨති, තාව පච්ඡාති න වෙදිතබ්බං. ධාතූසු හි ඨිතාසු බුද්ධා ඨිතාව හොන්ති. තස්මා එත්ථන්තරෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතාව හොති. ධාතුපරිනිබ්බානෙ පන ජාතෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා.
තීණි හි අන්තරධානානි නාම පරියත්තිඅන්තරධානං, පටිවෙධඅන්තරධානං, පටිපත්තිඅන්තරධානන්ති. තත්ථ පරියත්තීති තීණි පිටකානි. පටිවෙධොති සච්චපටිවෙධො. පටිපත්තීති පටිපදා. තත්ථ පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ පටිවෙධධරා භික්ඛූ බහූ හොන්ති, එසො භික්ඛු පුථුජ්ජනොති අඞ්ගුලිං පසාරෙත්වා දස්සෙතබ්බො හොති. ඉමස්මිංයෙව දීපෙ එකවාරෙ පුථුජ්ජනභික්ඛු නාම නාහොසි. පටිපත්තිපූරිකාපි කදාචි බහූ හොන්ති කදාචි අප්පා. ඉති පටිවෙධො ච පටිපත්ති ච හොතිපි න හොතිපි, සාසනට්ඨිතියා පන පරියත්ති පමාණං.
පණ්ඩිතො හි තෙපිටකං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති. යථා අම්හාකං බොධිසත්තො ආළාරස්ස සන්තිකෙ පඤ්චාභිඤ්ඤා සත්ත ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පරිකම්මං පුච්ඡි, සො න ජානාමීති ආහ. තතො උදකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අධිගතං විසෙසං සංසන්දෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස පරිකම්මං පුච්ඡි, සො ආචික්ඛි, තස්ස වචනසමනන්තරමෙව මහාසත්තො තං සම්පාදෙසි, එවමෙව පඤ්ඤවා භික්ඛු පරියත්තිං සුත්වා ද්වෙපි පූරෙති. තස්මා ¶ පරියත්තියා ඨිතාය සාසනං ඨිතං හොති.
යදා ¶ පන සා අන්තරධායති, තදා පඨමං අභිධම්මපිටකං නස්සති. තත්ථ පට්ඨානං සබ්බපඨමං අන්තරධායති, අනුක්කමෙන පච්ඡා ධම්මසඞ්ගහො, තස්මිං අන්තරහිතෙ ඉතරෙසු ද්වීසු පිටකෙසු ඨිතෙසු සාසනං ඨිතමෙව හොති. තත්ථ සුත්තන්තපිටකෙ අන්තරධායමානෙ පඨමං අඞ්ගුත්තරනිකායො එකාදසකතො පට්ඨාය යාව එකකා අන්තරධායති, තදනන්තරං සංයුත්තනිකායො චක්කපෙය්යාලතො පට්ඨාය යාව ඔඝතරණා අන්තරධායති, තදනන්තරං මජ්ඣිමනිකායො ඉන්ද්රියභාවනතො පට්ඨාය යාව මූලපරියායා අන්තරධායති, තදනන්තරං දීඝනිකායො දසුත්තරතො පට්ඨාය යාව බ්රහ්මජාලා අන්තරධායති. එකිස්සාපි ද්වින්නම්පි ගාථානං පුච්ඡා අද්ධානං ගච්ඡති, සාසනං ධාරෙතුං න සක්කොති සභියපුච්ඡා (සු. නි. සභියසුත්තං) විය ආළවකපුච්ඡා (සු. නි. ආළවකසුත්තං; සං. නි. 1.246) ¶ විය ච. එතා කිර කස්සපබුද්ධකාලිකා අන්තරා සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු.
ද්වීසු පන පිටකෙසු අන්තරහිතෙසුපි විනයපිටකෙ ඨිතෙ සාසනං තිට්ඨති, පරිවාරඛන්ධකෙසු අන්තරහිතෙසු උභතොවිභඞ්ගෙ ඨිතෙ ඨිතමෙව හොති. උභතොවිභඞ්ගෙ අන්තරහිතෙ මාතිකාය ඨිතායපි ඨිතමෙව හොති. මාතිකාය අන්තරහිතාය පාතිමොක්ඛපබ්බජ්ජඋපසම්පදාසු ඨිතාසු සාසනං තිට්ඨති. ලිඞ්ගමද්ධානං ගච්ඡති, සෙතවත්ථසමණවංසො පන කස්සපබුද්ධකාලතො පට්ඨාය සාසනං ධාරෙතුං නාසක්ඛි. පච්ඡිමකස්ස පන සච්චපටිවෙධතො පච්ඡිමකස්ස සීලභෙදතො ච පට්ඨාය සාසනං ඔසක්කිතං නාම හොති. තතො පට්ඨාය අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න වාරිතාති.
තීණි පරිනිබ්බානානි නාම කිලෙසපරිනිබ්බානං ඛන්ධපරිනිබ්බානං ධාතුපරිනිබ්බානන්ති. තත්ථ කිලෙසපරිනිබ්බානං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි, ඛන්ධපරිනිබ්බානං කුසිනාරායං, ධාතුපරිනිබ්බානං අනාගතෙ භවිස්සති. සාසනස්ස කිර ඔසක්කනකාලෙ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ ධාතුයො ¶ සන්නිපතිත්වා මහාචෙතියං ගමිස්සන්ති, මහාචෙතියතො නාගදීපෙ රාජායතනචෙතියං, තතො මහාබොධිපල්ලඞ්කං ගමිස්සන්ති, නාගභවනතොපි දෙවලොකතොපි බ්රහ්මලොකතොපි ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කමෙව ගමිස්සන්ති. සාසපමත්තාපි ධාතු අන්තරා න නස්සිස්සති. සබ්බා ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ රාසිභූතා සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනා හුත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙස්සන්ති, තා දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිස්සන්ති.
තතො ¶ දසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා යො සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ සත්ථා පරිනිබ්බායති, අජ්ජ සාසනං ඔසක්කති, පච්ඡිමදස්සනං දානි ඉදං අම්හාක’’න්ති දසබලස්ස පරිනිබ්බුතදිවසතො මහන්තතරං කාරුඤ්ඤං කරිස්සන්ති. ඨපෙත්වා අනාගාමිඛීණාසවෙ අවසෙසා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්ඛිස්සන්ති. ධාතූසු තෙජොධාතු උට්ඨහිත්වා යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගච්ඡිස්සති, සාසපමත්තායපි ධාතුයා සති එකජාලාව භවිස්සති, ධාතූසු පරියාදානං ගතාසු පච්ඡිජ්ජිස්සති. එවං මහන්තං ආනුභාවං දස්සෙත්වා ධාතූසු අන්තරහිතාසු සාසනං අන්තරහිතං ¶ නාම හොති. යාව එවං න අනන්තරධායති, තාව අචරිමං නාම හොති. එවං අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුන්ති නෙතං ඨානං විජ්ජති.
කස්මා පන අපුබ්බං අචරිමං න උප්පජ්ජන්තීති. අනච්ඡරියත්තා. බුද්ධා හි අච්ඡරියමනුස්සා. යථාහ – ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො, කතමො එකපුග්ගලො, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.171-174).
යදි ච ද්වෙ වා චත්තාරො වා අට්ඨ වා සොළස වා එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං, න අච්ඡරියා භවෙය්යුං. එකස්මිඤ්හි විහාරෙ ද්වින්නං චෙතියානම්පි ලාභසක්කාරො උළාරො න හොති භික්ඛූපි බහුතාය න අච්ඡරියා ¶ ජාතා, එවං බුද්ධාපි භවෙය්යුං. තස්මා න උප්පජ්ජන්ති.
දෙසනාය ච විසෙසාභාවතො. යඤ්හි සතිපට්ඨානාදිභෙදං ධම්මං එකො දෙසෙති, අඤ්ඤෙන උප්පජ්ජිත්වාපි සොව දෙසෙතබ්බො සියා. තතො න අච්ඡරියො සියා, එකස්මිං පන ධම්මං දෙසෙන්තෙ දෙසනාපි අච්ඡරියා හොති.
විවාදාභාවතො ච. බහූසු ච බුද්ධෙසු උප්පජ්ජන්තෙසු බහූනං ආචරියානං අන්තෙවාසිකා විය ‘‘අම්හාකං බුද්ධො පාසාදිකො, අම්හාකං බුද්ධො මධුරස්සරො ලාභී පුඤ්ඤවා’’ති විවදෙය්යුං, තස්මාපි එවං න උප්පජ්ජන්ති. අපිචෙතං කාරණං මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන නාගසෙනත්ථෙරෙන විත්ථාරිතමෙව. වුත්තඤ්හි (මි. ප. 5.1.1) –
‘‘තත්ථ, භන්තෙ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා ‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා ¶ අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’ති. දෙසෙන්තා ච, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙපි තථාගතා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ දෙසෙන්ති, කථයමානා ච චත්තාරි අරියසච්චානි කථෙන්ති, සික්ඛාපෙන්තා ච තීසු සික්ඛාසු සික්ඛාපෙන්ති, අනුසාසමානා ච අප්පමාදපටිපත්තියං අනුසාසන්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙසම්පි තථාගතානං එකා දෙසනා එකා කථා එකා සික්ඛා එකා අනුසිට්ඨි, කෙන කාරණෙන ¶ ද්වෙ තථාගතා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති? එකෙනපි තාව බුද්ධුප්පාදෙන අයං ලොකො ඔභාසජාතො. යදි දුතියො බුද්ධො භවෙය්ය, ද්වින්නං ¶ පභාය අයං ලොකො භිය්යොසොමත්තාය ඔභාසජාතො භවෙය්ය. ඔවදමානා ච ද්වෙ තථාගතා සුඛං ඔවදෙය්යුං, අනුසාසමානා ච සුඛං අනුසාසෙය්යුං, තත්ථ මෙ කාරණං බ්රූහි, යථාහං නිස්සංසයො භවෙය්යන්ති.
අයං මහාරාජ දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.
යථා, මහාරාජ, නාවා එකපුරිසසන්ධාරණී භවෙය්ය. එකස්මිං පුරිසෙ අභිරූළ්හෙ සා නාවා සමුපාදිකා භවෙය්ය. අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය තාදිසො ආයුනා වණ්ණෙන වයෙන පමාණෙන කිසථූලෙන සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගෙන, සො තං නාවං අභිරූහෙය්ය. අපිනු සා මහාරාජ, නාවා ද්වින්නම්පි ධාරෙය්යාති? න හි, භන්තෙ, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය, ඔසීදෙය්ය උදකෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය…පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.
යථා වා පන මහාරාජ පුරිසො යාවදත්ථං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය ඡාදෙන්තං යාවකණ්ඨමභිපූරයිත්වා, සො ධාතො පීණිතො පරිපුණ්ණො නිරන්තරො තන්දිකතො අනොනමිතදණ්ඩජාතො පුනදෙව තත්තකං භොජනං ¶ භුඤ්ජෙය්ය, අපිනු ඛො, මහාරාජ, පුරිසො සුඛිතො භවෙය්යාති? න හි, භන්තෙ, සකිං භුත්තොව මරෙය්යාති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී ¶ …පෙ… න ඨානමුපගච්ඡෙය්යාති.
කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති? ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා රතනපරිපූරිතා භවෙය්යුං යාව මුඛසමා. එකස්මා සකටතො රතනං ගහෙත්වා එකස්මිං සකටෙ ආකිරෙය්යුං, අපිනු ඛො තං, මහාරාජ, සකටං ද්වින්නම්පි සකටානං රතනං ධාරෙය්යාති? න හි, භන්තෙ, නාභිපි තස්ස ඵලෙය්ය, අරාපි තස්ස භිජ්ජෙය්යුං, නෙමිපි තස්ස ඔපතෙය්ය, අක්ඛොපි ¶ තස්ස භිජ්ජෙය්යාති. කිං නු ඛො, මහාරාජ, අතිරතනභාරෙන සකටං භිජ්ජතීති? ආම, භන්තෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති.
අපිච මහාරාජ ඉමං කාරණං බුද්ධබලපරිදීපනාය ඔසාරිතං, අඤ්ඤම්පි තත්ථ අභිරූපං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය – ‘‘තුම්හාකං බුද්ධො අම්හාකං බුද්ධො’’ති උභතොපක්ඛජාතා භවෙය්යුං. යථා, මහාරාජ, ද්වින්නං බලවාමච්චානං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘තුම්හාකං අමච්චො අම්හාකං අමච්චො’ති උභතොපක්ඛජාතා හොන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘තුම්හාකං බුද්ධො අම්හාකං බුද්ධො’ති උභතොපක්ඛජාතා භවෙය්යුං. ඉදං තාව, මහාරාජ, එකං කාරණං, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.
අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, අග්ගො බුද්ධොති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය. ජෙට්ඨො බුද්ධොති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය. සෙට්ඨො බුද්ධොති, විසිට්ඨො බුද්ධොති, උත්තමො බුද්ධොති, පවරො බුද්ධොති, අසමො බුද්ධොති, අසමසමො බුද්ධොති, අප්පටිසමො බුද්ධොති, අප්පටිභාගො බුද්ධොති, අප්පටිපුග්ගලො බුද්ධොති යං වචනං ¶ , තං මිච්ඡා භවෙය්ය. ඉදම්පි ඛො ත්වං, මහාරාජ ¶ , කාරණං අත්ථතො සම්පටිච්ඡ, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.
අපිච ඛො මහාරාජ බුද්ධානං භගවන්තානං සභාවපකති එසා, යං එකොයෙව බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජති. කස්මා කාරණා? මහන්තතාය සබ්බඤ්ඤුබුද්ධගුණානං. අඤ්ඤම්පි මහාරාජ යං ලොකෙ මහන්තං, තං එකංයෙව හොති. පථවී, මහාරාජ, මහන්තී, සා එකායෙව. සාගරො මහන්තො, සො එකොයෙව. සිනෙරු ගිරිරාජා මහන්තො, සො එකොයෙව. ආකාසො මහන්තො, සො එකොයෙව. සක්කො මහන්තො, සො එකොයෙව. මාරො මහන්තො, සො එකොයෙව. බ්රහ්මා මහන්තො, සො එකොයෙව. තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො මහන්තො, සො එකොයෙව ලොකස්මිං. යත්ථ තෙ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ අඤ්ඤස්ස ¶ ඔකාසො න හොති. තස්මා, මහාරාජ, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො එකොයෙව ලොකස්මිං උප්පජ්ජතීති. සුකථිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො ඔපම්මෙහි කාරණෙහී’’ති.
එකිස්සා ලොකධාතුයාති එකස්මිං චක්කවාළෙ. හෙට්ඨා ඉමිනාව පදෙන දසචක්කවාළසහස්සානි ගහිතානි තානිපි, එකචක්කවාළෙනෙව පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටන්ති. බුද්ධා හි උප්පජ්ජමානා ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජන්ති, උප්පජ්ජනට්ඨානෙ පන වාරිතෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසු නුප්පජ්ජන්තීති වාරිතමෙව හොති.
අපුබ්බං අචරිමන්ති එත්ථ චක්කරතනපාතුභාවතො පුබ්බෙ පුබ්බං, තස්සෙව අන්තරධානතො පච්ඡා චරිමං. තත්ථ ද්විධා චක්කරතනස්ස අන්තරධානං හොති, චක්කවත්තිනො කාලංකිරියතො වා පබ්බජ්ජාය වා. අන්තරධායමානඤ්ච පන තං කාලංකිරියතො වා පබ්බජ්ජතො වා සත්තමෙ දිවසෙ අන්තරධායති, තතො පරං චක්කවත්තිනො පාතුභාවො අවාරිතො.
කස්මා පන එකචක්කවාළෙ ද්වෙ චක්කවත්තිනො නුප්පජ්ජන්තීති ¶ . විවාදුපච්ඡෙදතො අච්ඡරියභාවතො චක්කරතනස්ස මහානුභාවතො ච. ද්වීසු හි උප්පජ්ජන්තෙසු ‘‘අම්හාකං රාජා මහන්තො අම්හාකං රාජා මහන්තො’’ති විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය. එකස්මිං දීපෙ චක්කවත්තීති ච එකස්මිං දීපෙ චක්කවත්තීති ච අනච්ඡරියා භවෙය්යුං ¶ . යො චායං චක්කරතනස්ස ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු ඉස්සරියානුප්පදානසමත්ථො මහානුභාවො, සො පරිහායෙථ. ඉති විවාදුපච්ඡෙදතො අච්ඡරියභාවතො චක්කරතනස්ස මහානුභාවතො ච න එකචක්කවාළෙ ද්වෙ උප්පජ්ජන්ති.
130. යං ඉත්ථී අස්ස අරහං සම්මාසම්බුද්ධොති එත්ථ තිට්ඨතු තාව සබ්බඤ්ඤුගුණෙ නිබ්බත්තෙත්වා ලොකුත්තාරණසමත්ථො බුද්ධභාවො, පණිධානමත්තම්පි ඉත්ථියා න සම්පජ්ජති.
මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;
පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;
අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතීති. (බු. වං. 2.59) –
ඉමානි ¶ හි පණිධානසම්පත්තිකාරණානි. ඉති පණිධානම්පි සම්පාදෙතුං අසමත්ථාය ඉත්ථියා කුතො බුද්ධභාවොති ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො යං ඉත්ථී අස්ස අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති වුත්තං. සබ්බාකාරපරිපූරො ච පුඤ්ඤුස්සයො සබ්බාකාරපරිපූරමෙව අත්තභාවං නිබ්බත්තෙතීති පුරිසොව අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො.
යං ඉත්ථී රාජා අස්ස චක්කවත්තීතිආදීසුපි යස්මා ඉත්ථියා ¶ කොසොහිතවත්ථගුය්හතාදීනං අභාවෙන ලක්ඛණානි න පරිපූරෙන්ති, ඉත්ථිරතනාභාවෙන සත්තරතනසමඞ්ගිතා න සම්පජ්ජති, සබ්බමනුස්සෙහි ච අධිකො අත්තභාවො න හොති, තස්මා ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො යං ඉත්ථී රාජා අස්ස චක්කවත්තී’’ති වුත්තං. යස්මා ච සක්කත්තාදීනි තීණි ඨානානි උත්තමානි, ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච හීනං, තස්මා තස්සා සක්කත්තාදීනිපි පටිසිද්ධානි.
නනු ච යථා ඉත්ථිලිඞ්ගං, එවං පුරිසලිඞ්ගම්පි බ්රහ්මලොකෙ නත්ථි? තස්මා ‘‘යං පුරිසො බ්රහ්මත්තං කරෙය්ය, ඨානමෙතං විජ්ජතී’’තිපි න වත්තබ්බං සියාති. නො න වත්තබ්බං. කස්මා? ඉධ පුරිසස්ස තත්ථ නිබ්බත්තනතො. බ්රහ්මත්තන්ති හි මහාබ්රහ්මත්තං අධිප්පෙතං. ඉත්ථී ච ඉධ ඣානං භාවෙත්වා කාලං කත්වා බ්රහ්මපාරිසජ්ජානං සහබ්යතං උපපජ්ජති, න මහාබ්රහ්මානං, පුරිසො පන තත්ථ න උප්පජ්ජතීති න වත්තබ්බො. සමානෙපි චෙත්ථ උභයලිඞ්ගාභාවෙ පුරිසසණ්ඨානාව බ්රහ්මානො, න ඉත්ථිසණ්ඨානා, තස්මා සුවුත්තමෙවෙතං.
131. කායදුච්චරිතස්සාතිආදීසු ¶ යථා නිම්බබීජකොසාතකීබීජාදීනි මධුරඵලං න නිබ්බත්තෙන්ති, අසාතං අමධුරමෙව නිබ්බත්තෙන්ති, එවං කායදුච්චරිතාදීනි මධුරවිපාකං න නිබ්බත්තෙන්ති, අමධුරමෙව විපාකං නිබ්බත්තෙන්ති. යථා ච උච්ඡුබීජසාලිබීජාදීනි මධුරං සාදුරසමෙව ඵලං නිබ්බත්තෙන්ති, න අසාතං කටුකං, එවං ¶ කායසුචරිතාදීනි මධුරමෙව විපාකං නිබ්බත්තෙන්ති, න අමධුරං. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘යාදිසං වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵලං;
කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපක’’න්ති. (සං. නි. 1.256);
තස්මා ¶ ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො යං කායදුච්චරිතස්සා’’තිආදි වුත්තං.
කායදුච්චරිතසමඞ්ගීතිආදීසු සමඞ්ගීති පඤ්චවිධා සමඞ්ගිතා ආයූහනසමඞ්ගිතා චෙතනාසමඞ්ගිතා කම්මසමඞ්ගිතා විපාකසමඞ්ගිතා, උපට්ඨානසමඞ්ගිතාති. තත්ථ කුසලාකුසලකම්මායූහනක්ඛණෙ ආයූහනසමඞ්ගිතාති වුච්චති. තථා චෙතනාසමඞ්ගිතා. යාව පන අරහත්තං න පාපුණන්ති, තාව සබ්බෙපි සත්තා පුබ්බෙ උපචිතං විපාකාරහං කම්මං සන්ධාය ‘‘කම්මසමඞ්ගිනො’’ති වුච්චන්ති, එසා කම්මසමඞ්ගිතා. විපාකසමඞ්ගිතා විපාකක්ඛණෙයෙව වෙදිතබ්බා. යාව පන සත්තා අරහත්තං න පාපුණන්ති, තාව නෙසං තතො තතො චවිත්වා නිරයෙ තාව උප්පජ්ජමානානං අග්ගිජාලලොහකුම්භිආදීහි උපට්ඨානාකාරෙහි නිරයො, ගබ්භසෙය්යකත්තං ආපජ්ජමානානං මාතුකුච්ඡි, දෙවෙසු උප්පජ්ජමානානං කප්පරුක්ඛවිමානාදීහි උපට්ඨානාකාරෙහි දෙවලොකොති එවං උප්පත්තිනිමිත්තං උපට්ඨාති, ඉති නෙසං ඉමිනා උප්පත්තිනිමිත්තඋපට්ඨානෙන අපරිමුත්තතා උපට්ඨානසමඞ්ගිතා නාම. සා චලති සෙසා නිච්චලා. නිරයෙ හි උපට්ඨිතෙපි දෙවලොකො උපට්ඨාති, දෙවලොකෙ උපට්ඨිතෙපි නිරයො උපට්ඨාති, මනුස්සලොකෙ උපට්ඨිතෙපි තිරච්ඡානයොනි උපට්ඨාති, තිරච්ඡානයොනියා ච උපට්ඨිතායපි මනුස්සලොකො උපට්ඨාතියෙව.
තත්රිදං ¶ වත්ථු – සොණගිරිපාදෙ කිර අචෙලවිහාරෙ සොණත්ථෙරො නාම එකො ධම්මකථිකො, තස්ස පිතා සුනඛජීවිකො අහොසි. ථෙරො තං පටිබාහන්තොපි සංවරෙ ඨපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘මා නස්සි ජරකො’’ති ¶ මහල්ලකකාලෙ අකාමකං පබ්බාජෙසි. තස්ස ගිලානසෙය්යාය නිපන්නස්ස නිරයො උපට්ඨාති, සොණගිරිපාදතො මහන්තා මහන්තා සුනඛා ආගන්ත්වා ඛාදිතුකාමා විය සම්පරිවාරෙසුං. සො මහාභයභීතො – ‘‘වාරෙහි, තාත සොණ, වාරෙහි, තාත සොණා’’ති ආහ. කිං මහාථෙරාති. න පස්සසි තාතාති තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සොණත්ථෙරො – ‘‘කථඤ්හි නාම මාදිසස්ස පිතා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, පතිට්ඨා’ස්ස භවිස්සාමී’’ති සාමණෙරෙහි නානාපුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණෙසු තලසන්ථරණපූජං ආසනපූජඤ්ච කාරෙත්වා පිතරං මඤ්චෙන චෙතියඞ්ගණං ආහරිත්වා මඤ්චෙ නිසීදාපෙත්වා – ‘‘අයං මහාථෙර-පූජා තුම්හාකං අත්ථාය කතා ‘අයං මෙ භගවා දුග්ගතපණ්ණාකාරො’ති වත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා චිත්තං පසාදෙහී’’ති ආහ. සො මහාථෙරො පූජං දිස්වා තථා කරොන්තො චිත්තං පසාදෙසි, තාවදෙවස්ස දෙවලොකො උපට්ඨාසි, නන්දනවන-චිත්තලතාවන-මිස්සකවන-ඵාරුසකවනවිමානානි චෙව නාටකානි ච පරිවාරෙත්වා ඨිතානි ¶ විය අහෙසුං. සො ‘‘අපෙථ අපෙථ සොණා’’ති ආහ. කිමිදං ථෙරාති? එතා තෙ, තාත, මාතරො ආගච්ඡන්තීති ¶ . ථෙරො ‘‘සග්ගො උපට්ඨිතො මහාථෙරස්සා’’ති චින්තෙසි. එවං උපට්ඨානසමඞ්ගිතා චලතීති වෙදිතබ්බා. එතාසු සමඞ්ගිතාසු ඉධ ආයූහනචෙතනාකම්මසමඞ්ගිතාවසෙන කායදුච්චරිතසමඞ්ගීතිආදි වුත්තං.
132. එවං වුත්තෙ ආයස්මා ආනන්දොති ‘‘එවං භගවතා ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තෙ ථෙරො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බසුත්තං සමන්නාහරිත්වා එවං සස්සිරිකං කත්වා දෙසිතසුත්තස්ස නාම භගවතා නාමං න ගහිතං. හන්දස්ස නාමං ගණ්හාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා භගවන්තං එතදවොච.
තස්මා තිහ ත්වන්තිආදීසු අයං අත්ථයොජනා –
ආනන්ද, යස්මා ඉමස්මිං ධම්මපරියායෙ ‘‘අට්ඨාරස ඛො ඉමා, ආනන්ද, ධාතුයො, ඡ ඉමා, ආනන්ද, ධාතුයො’’ති එවං බහුධාතුයො විභත්තා, තස්මා තිහ ත්වං ඉමං ධම්මපරියායං බහුධාතුකොතිපි නං ධාරෙහි. යස්මා පනෙත්ථ ධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදට්ඨානාට්ඨානවසෙන චත්තාරො පරිවට්ටා කථිතා ¶ , තස්මා චතුපරිවට්ටොතිපි නං ධාරෙහි. යස්මා ච ආදාසං ඔලොකෙන්තස්ස මුඛනිමිත්තං විය ඉමං ධම්මපරියායං ඔලොකෙන්තස්ස එතෙ ධාතුආදයො අත්ථා පාකටා හොන්ති, තස්මා ධම්මාදාසොතිපි නං ධාරෙහි. යස්මා ච යථා නාම පරසෙනමද්දනා යොධා සඞ්ගාමතූරියං පග්ගහෙත්වා පරසෙනං පවිසිත්වා සපත්තෙ මද්දිත්වා අත්තනො ජයං ගණ්හන්ති, එවමෙව කිලෙසසෙනමද්දනා යොගිනො ඉධ වුත්තවසෙන විපස්සනං පග්ගහෙත්වා කිලෙසෙ මද්දිත්වා අත්තනො අරහත්තජයං ගණ්හන්ති, තස්මා අමතදුන්දුභීතිපි නං ධාරෙහි. යස්මා ච යථා සඞ්ගාමයොධා ¶ පඤ්චාවුධං ගහෙත්වා පරසෙනං විද්ධංසෙත්වා ජයං ගණ්හන්ති, එවං යොගිනොපි ඉධ වුත්තං විපස්සනාවුධං ගහෙත්වා කිලෙසසෙනං විද්ධංසෙත්වා අරහත්තජයං ගණ්හන්ති. තස්මා අනුත්තරො සඞ්ගාමවිජයොතිපි නං ධාරෙහීති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
බහුධාතුකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. ඉසිගිලිසුත්තවණ්ණනා
133. එවං ¶ මෙ සුතන්ති ඉසිගිලිසුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤාව සමඤ්ඤා අහොසීති ඉසිගිලිස්ස ඉසිගිලීති සමඤ්ඤාය උප්පන්නකාලෙ වෙභාරො න වෙභාරොති පඤ්ඤායිත්ථ, අඤ්ඤායෙවස්ස සමඤ්ඤා අහොසි. අඤ්ඤා පඤ්ඤත්තීති ඉදං පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.
තදා කිර භගවා සායන්හසමයෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා යස්මිං ඨානෙ නිසින්නානං පඤ්ච පබ්බතා පඤ්ඤායන්ති, තත්ථ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසීදිත්වා ඉමෙ පඤ්ච පබ්බතෙ පටිපාටියා ආචික්ඛි. තත්ථ න භගවතො පබ්බතෙහි අත්ථො අත්ථි, ඉති ඉමෙසු පන පබ්බතෙසු පටිපාටියා කථියමානෙසු ඉසිගිලිස්ස ඉසිගිලිභාවො කථෙතබ්බො හොති. තස්මිං කථියමානෙ පදුමවතියා පුත්තානං පඤ්චසතානං පච්චෙකබුද්ධානං නාමානි චෙව පදුමවතියා ච පත්ථනා කථෙතබ්බා භවිස්සතීති භගවා ඉමං පඤ්ච පබ්බතපටිපාටිං ආචික්ඛි.
පවිසන්තා ¶ දිස්සන්ති පවිට්ඨා න දිස්සන්තීති යථාඵාසුකට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චා ආගන්ත්වා චෙතියගබ්භෙ යමකමහාද්වාරං විවරන්තා විය තං පබ්බතං ද්වෙධා කත්වා අන්තො පවිසිත්වා ¶ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි මාපෙත්වා තත්ථ වසිංසු, තස්මා එවමාහ. ඉමෙ ඉසීති ඉමෙ පච්චෙකබුද්ධඉසී.
කදා පන තෙ තත්ථ වසිංසු? අතීතෙ කිර අනුප්පන්නෙ තථාගතෙ බාරාණසිං උපනිස්සාය එකස්මිං ගාමකෙ එකා කුලධීතා ඛෙත්තං රක්ඛමානා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස පඤ්චහි ලාජාසතෙහි සද්ධිං එකං පදුමපුප්ඵං දත්වා පඤ්ච පුත්තසතානි පත්ථෙසි. තස්මිංයෙව ච ඛණෙ පඤ්චසතා මිගලුද්දකා මධුරමංසං දත්වා ‘‘එතිස්සා පුත්තා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථයිංසු. සා යාවතායුකං ඨත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා, තතො චුතා ජාතස්සරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති. තමෙකො තාපසො දිස්වා පටිජග්ගි, තස්සා විචරන්තියාව පාදුද්ධාරෙ පාදුද්ධාරෙ භූමිතො පදුමානි උට්ඨහන්ති. එකො වනචරකො දිස්වා බාරාණසිරඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා නං ආහරාපෙත්වා අග්ගමහෙසිං ¶ අකාසි, තස්සා ගබ්භො සණ්ඨාසි. මහාපදුමකුමාරො මාතුකුච්ඡියං වසි, සෙසා ගබ්භමලං නිස්සා නිබ්බත්තා. වයප්පත්තා උය්යානෙ පදුමස්සරෙ කීළන්තා එකෙකස්මිං පදුමෙ නිසීදිත්වා ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තයිංසු. අයං තෙසං බ්යාකරණගාථා අහොසි –
‘‘සරොරුහං පදුමපලාසපත්තජං, සුපුප්ඵිතං භමරගණානුචිණ්ණං;
අනිච්චතායුපගතං විදිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.
තස්මිං ¶ කාලෙ තෙ තත්ථ වසිංසු, තදා චස්ස පබ්බතස්ස ඉසිගිලීති සමඤ්ඤා උදපාදි.
135. යෙ සත්තසාරාති අරිට්ඨො උපරිට්ඨො තගරසිඛී යසස්සී සුදස්සනො පියදස්සී ගන්ධාරො පිණ්ඩොලො උපාසභො නීතො තථො සුතවා භාවිතත්තොති තෙරසන්නං පච්චෙකබුද්ධානං නාමානි වත්වා ඉදානි තෙසඤ්ච අඤ්ඤෙසඤ්ච ගාථාබන්ධෙන නාමානි ආචික්ඛන්තො යෙ සත්තසාරාතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සත්තසාරාති සත්තානං සාරභූතා. අනීඝාති නිද්දුක්ඛා. නිරාසාති නිත්තණ්හා.
ද්වෙ ජාලිනොති චූළජාලි මහාජාලීති ද්වෙ ජාලිනාමකා. සන්තචිත්තොති ඉදම්පි එකස්ස නාමමෙව. පස්සි ජහි උපධිදුක්ඛමූලන්ති එත්ථ පස්සි නාම සො පච්චෙකබුද්ධො, දුක්ඛස්ස පන මූලං උපධිං ජහීති අයමස්ස ථුති. අපරාජිතොතිපි එකස්ස නාමමෙව.
සත්ථා පවත්තා සරභඞ්ගො ලොමහංසො උච්චඞ්ගමායොති ඉමෙ පඤ්ච ජනා. අසිතො අනාසවො මනොමයොති ඉමෙපි තයො ජනා. මානච්ඡිදො ච බන්ධුමාති බන්ධුමා නාම එකො, මානස්ස පන ඡින්නත්තා මානච්ඡිදොති වුත්තො. තදාධිමුත්තොතිපි නාමමෙව.
කෙතුම්භරාගො ච මාතඞ්ගො අරියොති ඉමෙ තයො ජනා. අථච්චුතොති අථ අච්චුතො. අච්චුතගාමබ්යාමඞ්කොති ඉමෙ ද්වෙ ජනා. ඛෙමාභිරතො ච සොරතොති ඉමෙ ද්වෙයෙව.
සය්හො අනොමනික්කමොති සය්හො නාම සො බුද්ධො, අනොමවීරියත්තා පන අනොමනික්කමොති ¶ වුත්තො. ආනන්දො නන්දො උපනන්දො ද්වාදසාති චත්තාරො ආනන්දා, චත්තාරො නන්දා චත්තාරො උපනන්දාති එවං ද්වාදස. භාරද්වාජො ¶ අන්තිමදෙහධාරීති භාරද්වාජො නාම සො බුද්ධො. අන්තිමදෙහධාරීති ථුති.
තණ්හච්ඡිදොති සිඛරිස්සායං ථුති. වීතරාගොති මඞ්ගලස්ස ථුති. උසභච්ඡිදා ජාලිනිං දුක්ඛමූලන්ති උසභො නාම සො බුද්ධො දුක්ඛමූලභූතං ජාලිනිං අච්ඡිදාති අත්ථො. සන්තං පදං අජ්ඣගමොපනීතොති උපනීතො නාම සො බුද්ධො සන්තං පදං අජ්ඣගමා. වීතරාගොතිපි එකස්ස නාමමෙව. සුවිමුත්තචිත්තොති අයං කණ්හස්ස ථුති.
එතෙ ච අඤ්ඤෙ චාති එතෙ පාළියං ආගතා ච පාළියං අනාගතා අඤ්ඤෙ ච එතෙසං එකනාමකායෙව. ඉමෙසු හි පඤ්චසු පච්චෙකබුද්ධසතෙසු ද්වෙපි තයොපි දසපි ද්වාදසපි ආනන්දාදයො විය එකනාමකා අහෙසුං. ඉති පාළියං ආගතනාමෙහෙව සබ්බෙසං නාමානි වුත්තානි ¶ හොන්තීති ඉතො පරං විසුං විසුං අවත්වා ‘‘එතෙ ච අඤ්ඤෙ චා’’ති ආහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
ඉසිගිලිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. මහාචත්තාරීසකසුත්තවණ්ණනා
136. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මහාචත්තාරීසකසුත්තං. තත්ථ අරියන්ති නිද්දොසං ලොකුත්තරං, නිද්දොසඤ්හි ‘‘අරිය’’න්ති වුච්චති. සම්මාසමාධින්ති මග්ගසමාධිං. සඋපනිසන්ති සපච්චයං. සපරික්ඛාරන්ති සපරිවාරං.
පරික්ඛතාති පරිවාරිතා. සම්මාදිට්ඨි ¶ පුබ්බඞ්ගමා හොතීති ද්විධා සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති පුරෙචාරිකා විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි ච මග්ගසම්මාදිට්ඨි ච. විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදිවසෙන පරිවීමංසති; මග්ගසම්මාදිට්ඨි පන පරිවීමංසනපරියොසානෙ භූමිලද්ධං වට්ටං සමුග්ඝාටයමානා වූපසමයමානා සීතුදකඝටසහස්සං මත්ථකෙ ආසිඤ්චමානා විය උප්පජ්ජති. යථා හි ඛෙත්තං කුරුමානො කස්සකො පඨමං අරඤ්ඤෙ රුක්ඛෙ ඡින්දති, පච්ඡා අග්ගිං දෙති, සො අග්ගි පඨමං ඡින්නෙ රුක්ඛෙ අනවසෙසෙ ඣාපෙති, එවමෙව විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි පඨමං අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ වීමංසති, මග්ගසම්මාදිට්ඨි තාය වීමංසනත්ථං සඞ්ඛාරෙ පුන අප්පවත්තිවසෙන සමුග්ඝාටයමානා උප්පජ්ජති, සා දුවිධාපි ඉධ අධිප්පෙතා.
මිච්ඡාදිට්ඨීති පජානාතීති මිච්ඡාදිට්ඨිං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ලක්ඛණපටිවෙධෙන ආරම්මණතො පජානාති, සම්මාදිට්ඨිං කිච්චතො අසම්මොහතො පජානාති. සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨීති සා එවං පජානනා අස්ස සම්මාදිට්ඨි නාම හොති.
ද්වායං වදාමීති ද්වයං වදාමි, දුවිධකොට්ඨාසං වදාමීති අත්ථො. පුඤ්ඤභාගියාති පුඤ්ඤකොට්ඨාසභූතා. උපධිවෙපක්කාති උපධිසඞ්ඛාතස්ස විපාකස්ස දායිකා.
පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියන්තිආදීසු විභජිත්වා විභජිත්වා අමතද්වාරං පඤ්ඤපෙති දස්සෙතීති පඤ්ඤා. තස්මිං අත්ථෙ ඉන්දත්තං කරොතීති පඤ්ඤින්ද්රියං. අවිජ්ජාය න ¶ කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. බොජ්ඣඞ්ගප්පත්තා ¶ හුත්වා චතුසච්චධම්මෙ විචිනාතීති ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො. මග්ගසම්පත්තියා පසට්ඨා සොභනා ¶ දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි. අරියමග්ගස්ස අඞ්ගන්ති මග්ගඞ්ගං. සොති සො භික්ඛු. පහානායාති පජහනත්ථාය. උපසම්පදායාති පටිලාභත්ථාය. සම්මාවායාමොති නිය්යානිකො කුසලවායාමො. සතොති සතියා සමන්නාගතො හුත්වා. අනුපරිධාවන්ති අනුපරිවත්තන්තීති සහජාතා ච පුරෙජාතා ච හුත්වා පරිවාරෙන්ති. එත්ථ හි සම්මාවායාමො ච සම්මාසති ච ලොකුත්තරසම්මාදිට්ඨිං සහජාතා පරිවාරෙන්ති රාජානං විය එකරථෙ ඨිතා අසිග්ගාහඡත්තග්ගාහා. විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි පන පුරෙජාතා හුත්වා පරිවාරෙති රථස්ස පුරතො පත්තිකාදයො විය. දුතියපබ්බතො පට්ඨාය පන සම්මාසඞ්කප්පාදීනං තයොපි සහජාතපරිවාරාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.
137. මිච්ඡාසඞ්කප්පොති පජානාතීති මිච්ඡාසඞ්කප්පං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ලක්ඛණපටිවෙධෙන ආරම්මණතො පජානාති සම්මාසඞ්කප්පං කිච්චතො අසම්මොහතො පජානාති. ඉතො අපරෙසු සම්මාවාචාදීසුපි එවමෙව යොජනා වෙදිතබ්බා. කාමසඞ්කප්පාදයො ද්වෙධාවිතක්කසුත්තෙ (ම. නි. 1.206) වුත්තායෙව.
තක්කොතිආදීසු තක්කනවසෙන තක්කො. ස්වෙව ච උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා විතක්කොති වුත්තො, ස්වෙව සඞ්කප්පනවසෙන සඞ්කප්පො. එකග්ගො හුත්වා ආරම්මණෙ අප්පෙතීති අප්පනා ¶ . උපසග්ගෙන පන පදං වඩ්ඪෙත්වා බ්යප්පනාති වුත්තං. චෙතසො අභිනිරොපනාති චිත්තස්ස අභිනිරොපනා. විතක්කස්මිඤ්හි සති විතක්කො ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති විතක්කෙ පන අසති අත්තනොයෙව ධම්මතාය චිත්තං ආරම්මණං අභිරුහති ජාතිසම්පන්නො අභිඤ්ඤාතපුරිසො විය රාජගෙහං. අනභිඤ්ඤාතස්ස හි පටිහාරෙන වා දොවාරිකෙන වා අත්ථො හොති, අභිඤ්ඤාතං ජාතිසම්පන්නං සබ්බෙ රාජරාජමහාමත්තා ජානන්තීති අත්තනොව ධම්මතාය නික්ඛමති චෙව පවිසති ච, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. වාචං සඞ්ඛරොතීති වචීසඞ්ඛාරො. එත්ථ ච ලොකියවිතක්කො වාචං සඞ්ඛරොති, න ලොකුත්තරො. කිඤ්චාපි න සඞ්ඛරොති, වචීසඞ්ඛාරොත්වෙව ච පනස්ස නාමං හොති. සම්මාසඞ්කප්පං අනුපරිධාවන්තීති ලොකුත්තරසම්මාසඞ්කප්පං පරිවාරෙන්ති. එත්ථ ච තයොපි නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො ¶ පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන තිණ්ණම්පි කාමසඞ්කප්පාදීනඤ්ච පදච්ඡෙදං සමුග්ඝාතං කරොන්තො මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව සම්මාසඞ්කප්පො උප්පජ්ජිත්වා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදිවසෙන තීණි නාමානි ලභති. පරතො සම්මාවාචාදීසුපි එසෙව නයො.
138. මුසාවාදා ¶ වෙරමණීතිආදීසු විරතිපි චෙතනාපි වට්ටති. ආරතීතිආදීසු වචීදුච්චරිතෙහි ආරකා රමතීති ආරති. විනා තෙහි රමතීති විරති. තතො තතො පටිනිවත්තාව හුත්වා තෙහි විනා රමතීති පටිවිරති. උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං, සබ්බමිදං ඔරමනභාවස්සෙව අධිවචනං. වෙරං මණති විනාසෙතීති වෙරමණි. ඉදම්පි ඔරමනස්සෙව වෙවචනං.
139. පාණාතිපාතා වෙරමණීතිආදීසුපි චෙතනා විරතීති උභයම්පි වට්ටතියෙව.
140. කුහනාතිආදීසු ¶ තිවිධෙන කුහනවත්ථුනා ලොකං එතාය කුහයන්ති විම්හාපයන්තීති කුහනා. ලාභසක්කාරත්ථිකා හුත්වා එතාය ලපන්තීති ලපනා. නිමිත්තං සීලමෙතෙසන්ති නෙමිත්තිකා, තෙසං භාවො නෙමිත්තිකතා. නිප්පෙසො සීලමෙතෙසන්ති නිප්පෙසිකා, තෙසං භාවො නිප්පෙසිකතා. ලාභෙන ලාභං නිජිගීසන්ති මග්ගන්ති පරියෙසන්තීති ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනා, තෙසං භාවො ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරෙන පනෙතා කුහනාදිකා විසුද්ධිමග්ගෙ සීලනිද්දෙසෙයෙව පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච ආහරිත්වා පකාසිතා. මිච්ඡාආජීවස්ස පහානායාති එත්ථ න කෙවලං පාළියං ආගතොව මිච්ඡාආජීවො, ආජීවහෙතු පන පවත්තිතා පාණාතිපාතාදයො සත්තකම්මපථචෙතනාපි මිච්ඡාආජීවොව. තාසංයෙව සත්තන්නං චෙතනානං පදපච්ඡෙදං සමුග්ඝාතං කුරුමානං මග්ගඞ්ගං පූරයමානා උප්පන්නා විරති සම්මාආජීවො නාම.
141. සම්මාදිට්ඨිස්සාති මග්ගසම්මාදිට්ඨියං ඨිතස්ස පුග්ගලස්ස. සම්මාසඞ්කප්පො පහොතීති මග්ගසම්මාසඞ්කප්පො පහොති, ඵලසම්මාදිට්ඨිස්සපි ඵලසම්මාසඞ්කප්පො පහොතීති එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. සම්මාඤාණස්ස ¶ සම්මාවිමුත්තීති එත්ථ පන මග්ගසම්මාසමාධිම්හි ඨිතස්ස මග්ගපච්චවෙක්ඛණං සම්මාඤාණං පහොති, ඵලසම්මාසමාධිම්හි ඨිතස්ස ඵලපච්චවෙක්ඛණං සම්මාඤාණං පහොති. මග්ගපච්චවෙක්ඛණසම්මාඤාණෙ ච ඨිතස්ස මග්ගසම්මාවිමුත්ති පහොති, ඵලපච්චවෙක්ඛණසම්මාඤාණෙ ¶ ඨිතස්ස ඵලසම්මාවිමුත්ති පහොතීති අත්ථො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා අට්ඨ ඵලඞ්ගානි සම්මාඤාණං පච්චවෙක්ඛණං කත්වා සම්මාවිමුත්තිං ඵලං කාතුං වට්ටතීති වුත්තං.
142. සම්මාදිට්ඨිස්ස ¶ , භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතීතිආදීසු අවසෙසනිකායභාණකා ඵලං කථිතන්ති වදන්ති, මජ්ඣිමභාණකා පන දසන්නං නිජ්ජරවත්ථූනං ආගතට්ඨානෙ මග්ගො කථිතොති වදන්ති. තත්ථ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි වෙදිතබ්බා, විදිතකරණට්ඨෙන සම්මාඤාණං, තදධිමුත්තට්ඨෙන සම්මාවිමුත්ති.
වීසති කුසලපක්ඛාති සම්මාදිට්ඨිආදයො දස, ‘‘සම්මාදිට්ඨිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා දසාති එවං වීසති කුසලපක්ඛා හොන්ති. වීසති අකුසලපක්ඛාති ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො දස, ‘‘යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා’’තිආදිනා වුත්තා දස චාති එවං වීසති අකුසලපක්ඛා වෙදිතබ්බා. මහාචත්තාරීසකොති මහාවිපාකදානෙන මහන්තානං කුසලපක්ඛිකානඤ්චෙව අකුසලපක්ඛිකානඤ්ච චත්තාරීසාය ධම්මානං පකාසිතත්තා මහාචත්තාරීසකොති.
ඉමස්මිඤ්ච පන සුත්තෙ පඤ්ච සම්මාදිට්ඨියො කථිතා විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි කම්මස්සකතාසම්මාදිට්ඨි මග්ගසම්මාදිට්ඨි ඵලසම්මාදිට්ඨි පච්චවෙක්ඛණාසම්මාදිට්ඨීති. තත්ථ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං මිච්ඡාදිට්ඨීති පජානාතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි නාම. ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තා කම්මස්සකතාසම්මාදිට්ඨි නාම. ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස, භික්ඛවෙ, සම්මාසඞ්කප්පො පහොතී’’ති එත්ථ පන මග්ගසම්මාදිට්ඨි ඵලසම්මාදිට්ඨීති ද්වෙපි කථිතා. ‘‘සම්මාඤාණං පහොතී’’ති. එත්ථ පන පච්චවෙක්ඛණාසම්මාදිට්ඨි කථිතාති වෙදිතබ්බා.
143. සම්මාදිට්ඨිං ¶ ¶ චෙ භවං ගරහතීති මිච්ඡාදිට්ඨි නාමායං සොභනාති වදන්තොපි සම්මාදිට්ඨි නාමායං න සොභනාති වදන්තොපි සම්මාදිට්ඨිං ගරහති නාම. ඔක්කලාති ඔක්කලජනපදවාසිනො. වස්සභඤ්ඤාති වස්සො ච භඤ්ඤො චාති ද්වෙ ජනා. අහෙතුවාදාති නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං විසුද්ධියාති එවමාදිවාදිනො. අකිරියවාදාති කරොතො න කරීයති පාපන්ති එවං කිරියපටික්ඛෙපවාදිනො. නත්ථිකවාදාති නත්ථි දින්නන්තිආදිවාදිනො. තෙ ඉමෙසු තීසුපි දස්සනෙසු ඔක්කන්තනියාමා අහෙසුං. කථං පනෙතෙසු නියාමො හොතීති. යො හි එවරූපං ලද්ධිං ගහෙත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නො සජ්ඣායති වීමංසති, තස්ස ‘‘නත්ථි හෙතු ¶ නත්ථි පච්චයො කරොතො න කරීයති පාපං, නත්ථි දින්නං, කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජතී’’ති තස්මිං ආරම්මණෙ මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨති, චිත්තං එකග්ගං හොති, ජවනානි ජවන්ති. පඨමජවනෙ සතෙකිච්ඡො හොති, තථා දුතියාදීසු. සත්තමෙ බුද්ධානම්පි අතෙකිච්ඡො අනිවත්තී අරිට්ඨකණ්ඩකසදිසො හොති.
තත්ථ කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමති, කොචි ද්වෙ, කොචි තීණිපි, නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකොව හොති, පත්තො සග්ගමග්ගාවරණඤ්චෙව මොක්ඛමග්ගාවරණඤ්ච. අභබ්බො තස්ස අත්තභාවස්ස අනන්තරං සග්ගම්පි ගන්තුං, පගෙව මොක්ඛං, වට්ටඛාණු නාමෙස සත්තො පථවීගොපකො, යෙභුය්යෙන ¶ එවරූපස්ස භවතො වුට්ඨානං නත්ථි. වස්සභඤ්ඤාපි එදිසා අහෙසුං. නින්දාබ්යාරොසඋපාරම්භභයාති අත්තනො නින්දාභයෙන ඝට්ටනභයෙන උපවාදභයෙන චාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
මහාචත්තාරීසකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. ආනාපානස්සතිසුත්තවණ්ණනා
144. එවං ¶ මෙ සුතන්ති ආනාපානස්සතිසුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤෙහි චාති ඨපෙත්වා පාළියං ආගතෙ දස ථෙරෙ අඤ්ඤෙහිපි අභිඤ්ඤාතෙහි බහූහි ¶ සාවකෙහි සද්ධිං. තදා කිර මහා භික්ඛුසඞ්ඝො අහොසි අපරිච්ඡින්නගණනො.
ඔවදන්ති අනුසාසන්තීති ආමිසසඞ්ගහෙන ධම්මසඞ්ගහෙන චාති ද්වීහි සඞ්ගහෙහි සඞ්ගණ්හිත්වා කම්මට්ඨානොවාදානුසාසනීහි ඔවදන්ති ච අනුසාසන්ති ච. තෙ චාති චකාරො ආගමසන්ධිමත්තං. උළාරං පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ජානන්තීති සීලපරිපූරණාදිතො පුබ්බවිසෙසතො උළාරතරං අපරං කසිණපරිකම්මාදිවිසෙසං ජානන්තීති අත්ථො.
145. ආරද්ධොති තුට්ඨො. අප්පත්තස්ස පත්තියාති අප්පත්තස්ස අරහත්තස්ස පාපුණනත්ථං. සෙසපදද්වයෙපි අයමෙව අත්ථො. කොමුදිං චාතුමාසිනින්ති පච්ඡිමකත්තිකචාතුමාසපුණ්ණමං. සා හි කුමුදානං අත්ථිතාය කොමුදී, චතුන්නං වස්සිකානං මාසානං පරියොසානත්තා චාතුමාසිනීති වුච්චති. ආගමෙස්සාමීති උදික්ඛිස්සාමි, අජ්ජ අපවාරෙත්වා යාව සා ආගච්ඡති, තාව කත්ථචි අගන්ත්වා ඉධෙව වසිස්සාමීති අත්ථො. ඉති භික්ඛූනං පවාරණසඞ්ගහං අනුජානන්තො එවමාහ.
පවාරණසඞ්ගහො නාම ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන දිය්යති කස්ස ¶ පනෙස දිය්යති, කස්ස න දිය්යතීති. අකාරකස්ස තාව බාලපුථුජ්ජනස්ස න දිය්යති, තථා ආරද්ධවිපස්සකස්ස චෙව අරියසාවකස්ස ච. යස්ස පන සමථො වා තරුණො හොති විපස්සනා වා, තස්ස දිය්යති. භගවාපි තදා භික්ඛූනං චිත්තාචාරං පරිවීමංසන්තො සමථවිපස්සනානං තරුණභාවං ඤත්වා – ‘‘මයි අජ්ජ පවාරෙන්තෙ දිසාසු වස්සංවුට්ඨා භික්ඛූ ඉධ ඔසරිස්සන්ති. තතො ඉමෙ භික්ඛූ වුඩ්ඪතරෙහි භික්ඛූහි සෙනාසනෙ ගහිතෙ විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සචෙපි චාරිකං පක්කමිස්සාමි, ඉමෙසං වසනට්ඨානං දුල්ලභමෙව භවිස්සති. මයි පන අපවාරෙන්තෙ භික්ඛූපි ඉමං ¶ සාවත්ථිං න ඔසරිස්සන්ති, අහම්පි චාරිකං න පක්කමිස්සාමි, එවං ඉමෙසං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං අපලිබුද්ධං භවිස්සති. තෙ අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙ ඵාසු විහරන්තා සමථවිපස්සනා ථාමජාතා කත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං සක්ඛිස්සන්තී’’ති සො තංදිවසං අපවාරෙත්වා කත්තිකපුණ්ණමායං පවාරෙස්සාමීති භික්ඛූනං පවාරණසඞ්ගහං ¶ අනුජානි. පවාරණසඞ්ගහස්මිඤ්හි ලද්ධෙ යස්ස නිස්සයපටිපන්නස්ස ආචරියුපජ්ඣායා පක්කමන්ති, සොපි ‘‘සචෙ පතිරූපො නිස්සයදායකො ආගමිස්සති, තස්ස සන්තිකෙ නිස්සයං ගණ්හිස්සාමී’’ති යාව ගිම්හානං පච්ඡිමමාසා වසිතුං ලභති. සචෙපි සට්ඨිවස්සා භික්ඛූ ආගච්ඡන්ති, තස්ස සෙනාසනං ගහෙතුං න ලභන්ති. අයඤ්ච පන පවාරණසඞ්ගහො එකස්ස දින්නොපි සබ්බෙසං දින්නොයෙව හොති.
සාවත්ථිං ඔසරන්තීති භගවතා පවාරණසඞ්ගහො දින්නොති සුතසුතට්ඨානෙයෙව යථාසභාවෙන එකං මාසං වසිත්වා කත්තිකපුණ්ණමාය උපොසථං කත්වා ඔසරන්තෙ සන්ධාය ඉදං වුත්තං. පුබ්බෙනාපරන්ති ඉධ තරුණසමථවිපස්සනාසු කම්මං ¶ කත්වා සමථවිපස්සනා ථාමජාතා අකංසු, අයං පුබ්බෙ විසෙසො නාම. තතො සමාහිතෙන චිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා කෙචි සොතාපත්තිඵලං…පෙ… කෙචි අරහත්තං සච්ඡිකරිංසු. අයං අපරො උළාරො විසෙසො නාම.
146. අලන්ති යුත්තං. යොජනගණනානීති එකං යොජනං යොජනමෙව, දසපි යොජනානි යොජනානෙව, තතො උද්ධං යොජනගණනානීති වුච්චන්ති. ඉධ පන යොජනසතම්පි යොජනසහස්සම්පි අධිප්පෙතං. පුටොසෙනාපීති පුටොසං වුච්චති පාථෙය්යං. තං පාථෙය්යං ගහෙත්වාපි උපසඞ්කමිතුං යුත්තමෙවාති අත්ථො. ‘‘පුටංසෙනා’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – පුටො අංසෙ අස්සාති පුටංසො, තෙන පුටංසෙන, අංසෙ පාථෙය්යපුටං වහන්තෙනාපීති වුත්තං හොති.
147. ඉදානි එවරූපෙහි චරණෙහි සමන්නාගතා එත්ථ භික්ඛූ අත්ථීති දස්සෙතුං සන්ති, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ චතුන්නං සතිපට්ඨානානන්තිආදීනි තෙසං භික්ඛූනං අභිනිවිට්ඨකම්මට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තානි. තත්ථ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකියලොකුත්තරා කථිතා. තත්ර හි යෙ භික්ඛූ තස්මිං ඛණෙ මග්ගං භාවෙන්ති, තෙසං ලොකුත්තරා හොන්ති. ආරද්ධවිපස්සකානං ලොකියා. අනිච්චසඤ්ඤාභාවනානුයොගන්ති එත්ථ සඤ්ඤාසීසෙන විපස්සනා කථිතා ¶ . යස්මා පනෙත්ථ ආනාපානකම්මට්ඨානවසෙන අභිනිවිට්ඨාව ¶ බහූ භික්ඛූ, තස්මා සෙසකම්මට්ඨානානි සඞ්ඛෙපෙන කථෙත්වා ආනාපානකම්මට්ඨානං විත්ථාරෙන කථෙන්තො ආනාපානස්සති, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. ඉදං පන ආනාපානකම්මට්ඨානං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙවස්ස පාළිත්ථො ච භාවනානයො ච වෙදිතබ්බො.
149. කායඤ්ඤතරන්ති ¶ පථවීකායාදීසු චතූසු කායෙසු අඤ්ඤතරං වදාමි, වායො කායං වදාමීති අත්ථො. අථ වා රූපායතනං…පෙ… කබළීකාරො ආහාරොති පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසා රූපකායො නාම. තෙසු ආනාපානං ඵොට්ඨබ්බායතනෙ සඞ්ගහිතත්තා කායඤ්ඤතරං හොති, තස්මාපි එවමාහ. තස්මාතිහාති යස්මා චතූසු කායෙසු අඤ්ඤතරං වායොකායං, පඤ්චවීසතිරූපකොට්ඨාසෙ වා රූපකායෙ අඤ්ඤතරං ආනාපානං අනුපස්සති, තස්මා කායෙ කායානුපස්සීති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. වෙදනාඤ්ඤතරන්ති තීසු වෙදනාසු අඤ්ඤතරං, සුඛවෙදනං සන්ධායෙතං වුත්තං. සාධුකං මනසිකාරන්ති පීතිපටිසංවෙදිතාදිවසෙන උප්පන්නං සුන්දරමනසිකාරං. කිං පන මනසිකාරො සුඛවෙදනා හොතීති. න හොති, දෙසනාසීසං පනෙතං. යථෙව හි ‘‘අනිච්චසඤ්ඤාභාවනානුයොගමනුයුත්තා’’ති එත්ථ සඤ්ඤානාමෙන පඤ්ඤා වුත්තා, එවමිධාපි මනසිකාරනාමෙන වෙදනා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතස්මිං චතුක්කෙ පඨමපදෙ පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තා, දුතියපදෙ සුඛන්ති සරූපෙනෙව වුත්තා. චිත්තසඞ්ඛාරපදද්වයෙ ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා, එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174) වචනතො ‘‘විතක්කවිචාරෙ ඨපෙත්වා සබ්බෙපි චිත්තසම්පයුත්තකා ධම්මා චිත්තසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගහිතා’’ති වචනතො චිත්තසඞ්ඛාරනාමෙන වෙදනා වුත්තා. තං සබ්බං මනසිකාරනාමෙන සඞ්ගහෙත්වා ඉධ ‘‘සාධුකං මනසිකාර’’න්ති ආහ.
එවං සන්තෙපි යස්මා එසා වෙදනා ආරම්මණං න හොති, තස්මා වෙදනානුපස්සනා න යුජ්ජතීති. නො න යුජ්ජති, සතිපට්ඨානවණ්ණනායම්පි හි ‘‘තංතංසුඛාදීනං ¶ වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයති, තං පන වෙදනාපවත්තිං උපාදාය ‘අහං වෙදයාමී’ති වොහාරමත්තං හොතී’’ති වුත්තං ¶ . අපිච පීතිපටිසංවෙදීතිආදීනං අත්ථවණ්ණනායමෙතස්ස පරිහාරො වුත්තොයෙව. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ –
‘‘ද්වීහාකාරෙහි ¶ පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො ච අසම්මොහතො ච. කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. කථං අසම්මොහතො (පීති පටිසංවිදිතා හොති)? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති, තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධා අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති. වුත්තම්පි චෙතං පටිසම්භිදායං ‘දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති, තාය සතියා, තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිසංවිදිතා හොතී’ති. එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානී’’ති.
ඉති යථෙව ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීතිසුඛචිත්තසඞ්ඛාරා පටිසංවිදිතා හොන්ති, එවං ඉමිනාපි ඣානසම්පයුත්තෙන වෙදනාසඞ්ඛාතමනසිකාරපටිලාභෙන ආරම්මණතො වෙදනා පටිසංවිදිතා හොති. තස්මා සුවුත්තමෙතං හොති ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී තස්මිං සමයෙ භික්ඛු විහරතී’’ති.
නාහං, භික්ඛවෙ, මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්සාති එත්ථ අයමධිප්පායො – යස්මා චිත්තපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීතිආදිනා නයෙන පවත්තො භික්ඛු කිඤ්චාපි අස්සාසපස්සාසනිමිත්තං ආරම්මණං කරොති, තස්ස පන චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සතිඤ්ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා පවත්තනතො චිත්තෙ චිත්තානුපස්සීයෙව නාමෙස හොති. න හි මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්ස ¶ ආනාපානස්සතිභාවනා අත්ථි. තස්මා ආරම්මණතො චිත්තපටිසංවිදිතාදිවසෙන චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී තස්මිං සමයෙ භික්ඛු විහරතීති. සො යං තං අභිජ්ඣාදොමනස්සානං පහානං, තං පඤ්ඤාය දිස්වා සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති එත්ථ අභිජ්ඣාය කාමච්ඡන්දනීවරණං, දොමනස්සවසෙන බ්යාපාදනීවරණං ¶ දස්සිතං. ඉදඤ්හි චතුක්කං විපස්සනාවසෙනෙව වුත්තං, ධම්මානුපස්සනා ච නීවරණපබ්බාදිවසෙන ඡබ්බිධා හොති, තස්සා නීවරණපබ්බං ආදි, තස්සපි ඉදං නීවරණද්වයං ආදි, ඉති ධම්මානුපස්සනාය ආදිං දස්සෙතුං ‘‘අභිජ්ඣාදොමනස්සාන’’න්ති ආහ. පහානන්ති අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතීති එවං පහානකරඤාණං අධිප්පෙතං. තං පඤ්ඤාය දිස්වාති තං අනිච්චවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගාඤාණසඞ්ඛාතං පහානඤාණං ¶ අපරාය විපස්සනාපඤ්ඤාය, තම්පි අපරායාති එවං විපස්සනාපරම්පරං දස්සෙති. අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකතො උපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති ද්විධා අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. තත්ථ සහජාතානම්පි අජ්ඣුපෙක්ඛනා හොති ආරම්මණස්සපි අජ්ඣුපෙක්ඛනා, ඉධ ආරම්මණඅජ්ඣුපෙක්ඛනා අධිප්පෙතා. තස්මාතිහ, භික්ඛවෙති යස්මා අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමීතිආදිනා නයෙන පවත්තො න කෙවලං නීවරණාදිධම්මෙ, අභිජ්ඣාදොමනස්සසීසෙන පන වුත්තානං ධම්මානං පහානඤාණම්පි පඤ්ඤාය දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති, තස්මා ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී තස්මිං සමයෙ භික්ඛු විහරතී’’ති වෙදිතබ්බො.
150. පවිචිනතීති අනිච්චාදිවසෙන පවිචිනති. ඉතරං පදද්වයං එතස්සෙව වෙවචනං. නිරාමිසාති ¶ නික්කිලෙසා. පස්සම්භතීති කායිකචෙතසිකදරථපටිප්පස්සද්ධියා කායොපි චිත්තම්පි පස්සම්භති. සමාධියතීති සම්මා ඨපියති, අප්පනාපත්තං විය හොති. අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති සහජාතඅජ්ඣුපෙක්ඛනාය අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති.
එවං චුද්දසවිධෙන කායපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො තස්මිං කායෙ සති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියා සම්පයුත්තං ඤාණං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තංසම්පයුත්තමෙව කායිකචෙතසිකවීරියං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීති, පස්සද්ධි, චිත්තෙකග්ගතා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඉමෙසං ඡන්නං සම්බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනසඞ්ඛාතො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යථෙව හි සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු සාරථිනො ‘‘අයං ඔලීයතී’’ති තුදනං වා, ‘‘අයං අතිධාවතී’’ති ආකඩ්ඪනං වා නත්ථි, කෙවලං එවං පස්සමානස්ස ඨිතාකාරොව හොති, එවමෙව ඉමෙසං ඡන්නං සම්බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනසඞ්ඛාතො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම හොති. එත්තාවතා කිං කථිතං? එකචිත්තක්ඛණිකා නානාරසලක්ඛණා විපස්සනාසම්බොජ්ඣඞ්ගා නාම කථිතා.
152. විවෙකනිස්සිතන්තිආදීනි ¶ වුත්තත්ථානෙව. එත්ථ පන ආනාපානපරිග්ගාහිකා සති ලොකියා හොති, ලොකියා ආනාපානා ලොකියසතිපට්ඨානං පරිපූරෙන්ති, ලොකියා සතිපට්ඨානා ලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති, ලොකුත්තරා බොජ්ඣඞ්ගා විජ්ජාවිමුත්තිඵලනිබ්බානං ¶ පරිපූරෙන්ති. ඉති ලොකියස්ස ¶ ආගතට්ඨානෙ ලොකියං කථිතං, ලොකුත්තරස්ස ආගතට්ඨානෙ ලොකුත්තරං කථිතන්ති. ථෙරො පනාහ ‘‘අඤ්ඤත්ථ එවං හොති, ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ලොකුත්තරං උපරි ආගතං, ලොකියා ආනාපානා ලොකියසතිපට්ඨානෙ පරිපූරෙන්ති, ලොකියා සතිපට්ඨානා ලොකියෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති, ලොකියා බොජ්ඣඞ්ගා ලොකුත්තරං විජ්ජාවිමුත්තිඵලනිබ්බානං පරිපූරෙන්ති, විජ්ජාවිමුත්තිපදෙන හි ඉධ විජ්ජාවිමුත්තිඵලනිබ්බානං අධිප්පෙත’’න්ති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
ආනාපානස්සතිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. කායගතාසතිසුත්තවණ්ණනා
153-4. එවං ¶ මෙ සුතන්ති කායගතාසතිසුත්තං. තත්ථ ගෙහසිතාති පඤ්චකාමගුණනිස්සිතා. සරසඞ්කප්පාති ධාවනසඞ්කප්පා. සරන්තීති හි සරා, ධාවන්තීති අත්ථො. අජ්ඣත්තමෙවාති ගොචරජ්ඣත්තස්මිංයෙව. කායගතාසතින්ති කායපරිග්ගාහිකම්පි කායාරම්මණම්පි සතිං. කායපරිග්ගාහිකන්ති වුත්තෙ සමථො කථිතො හොති, කායාරම්මණන්ති වුත්තෙ විපස්සනා. උභයෙන සමථවිපස්සනා කථිතා හොන්ති.
පුන චපරං…පෙ… එවම්පි, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායගතාසතිං භාවෙතීති සතිපට්ඨානෙ චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනා කථිතා.
156. අන්තොගධාවාස්සාති තස්ස භික්ඛුනො භාවනාය අබ්භන්තරගතාව හොන්ති. විජ්ජාභාගියාති එත්ථ සම්පයොගවසෙන විජ්ජං භජන්තීති ¶ විජ්ජාභාගියා. විජ්ජාභාගෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්තීතිපි විජ්ජාභාගියා. තත්ථ ¶ විපස්සනාඤාණං, මනොමයිද්ධි, ඡ අභිඤ්ඤාති අට්ඨ විජ්ජා. පුරිමෙන අත්ථෙන තාහි සම්පයුත්තධම්මාපි විජ්ජාභාගියා. පච්ඡිමෙන අත්ථෙන තාසු යා කාචි එකා විජ්ජා විජ්ජා, සෙසා විජ්ජාභාගියාති එවං විජ්ජාපි විජ්ජාය සම්පයුත්තා ධම්මාපි විජ්ජාභාගියාතෙව වෙදිතබ්බා. චෙතසා ඵුටොති එත්ථ දුවිධං ඵරණං ආපොඵරණඤ්ච, දිබ්බචක්ඛුඵරණඤ්ච, තත්ථ ආපොකසිණං සමාපජ්ජිත්වා ආපෙන ඵරණං ආපොඵරණං නාම. එවං ඵුටෙපි මහාසමුද්දෙ සබ්බා සමුද්දඞ්ගමා කුන්නදියො අන්තොගධාව හොන්ති, ආලොකං පන වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා සකලසමුද්දස්ස දස්සනං දිබ්බචක්ඛුඵරණං නාම. එවං ඵරණෙපි මහාසමුද්දෙ සබ්බා සමුද්දඞ්ගමා කුන්නදියො අන්තොගධාව හොන්ති.
ඔතාරන්ති විවරං ඡිද්දං. ආරම්මණන්ති කිලෙසුප්පත්තිපච්චයං. ලභෙථ ඔතාරන්ති ලභෙය්ය පවෙසනං, විනිවිජ්ඣිත්වා යාව පරියොසානා ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො. නික්ඛෙපනන්ති නික්ඛිපනට්ඨානං.
157. එවං ¶ අභාවිතකායගතාසතිං පුග්ගලං අල්ලමත්තිකපුඤ්ජාදීහි උපමෙත්වා ඉදානි භාවිතකායගතාසතිං සාරඵලකාදීහි උපමෙතුං සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ අග්ගළඵලකන්ති කවාටං.
158. කාකපෙය්යොති මුඛවට්ටියං නිසීදිත්වා කාකෙන ගීවං අනාමෙත්වාව පාතබ්බො. අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්සාති අභිඤ්ඤාය සච්ඡිකාතබ්බස්ස. සක්ඛිභබ්බතං ¶ පාපුණාතීති පච්චක්ඛභාවං පාපුණාති. සති සති ආයතනෙති සතිසති කාරණෙ. කිං පනෙත්ථ කාරණන්ති? අභිඤ්ඤාව කාරණං. ආළිබන්ධාති මරියාදබද්ධා.
යානීකතායාති යුත්තයානං විය කතාය. වත්ථුකතායාති පතිට්ඨාකතාය. අනුට්ඨිතායාති අනුප්පවත්තිතාය. පරිචිතායාති පරිචයකතාය. සුසමාරද්ධායාති සුට්ඨු සමාරද්ධාය සුසම්පග්ගහිතාය. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
කායගතාසතිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තවණ්ණනා
160. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛාරුපපත්තින්ති සඞ්ඛාරානංයෙව උපපත්තිං, න සත්තස්ස, න පොසස්ස, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන වා භවූපගක්ඛන්ධානං උපපත්තිං.
161. සද්ධාය සමන්නාගතොති සද්ධාදයො පඤ්ච ධම්මා ලොකිකා වට්ටන්ති. දහතීති ඨපෙති. අධිට්ඨාතීති පතිට්ඨාපෙති. සඞ්ඛාරා ච විහාරා චාති සහ පත්ථනාය සද්ධාදයොව පඤ්ච ධම්මා. තත්රුපපත්තියාති තස්මිං ඨානෙ නිබ්බත්තනත්ථාය. අයං මග්ගො අයං පටිපදාති සහ පත්ථනාය පඤ්ච ¶ ධම්මාව. යස්ස හි පඤ්ච ධම්මා අත්ථි, න පත්ථනා, තස්ස ගති අනිබද්ධා. යස්ස පත්ථනා අත්ථි, න පඤ්ච ධම්මා, තස්සපි අනිබද්ධා. යෙසං උභයං අත්ථි, තෙසං ගති නිබද්ධා. යථා හි ආකාසෙ ඛිත්තදණ්ඩො අග්ගෙන වා මජ්ඣෙන වා මූලෙන වා නිපතිස්සතීති නියමො නත්ථි, එවං සත්තානං පටිසන්ධිග්ගහණං අනියතං. තස්මා කුසලං කම්මං කත්වා එකස්මිං ඨානෙ පත්ථනං කාතුං වට්ටති.
165. ආමණ්ඩන්ති ආමලකං. යථා තං පරිසුද්ධචක්ඛුස්ස පුරිසස්ස සබ්බසොව පාකටං හොති, එවං තස්ස බ්රහ්මුනො සද්ධිං තත්ථ නිබ්බත්තසත්තෙහි සහස්සී ලොකධාතු. එස නයො සබ්බත්ථ.
167. සුභොති සුන්දරො. ජාතිමාති ආකරසම්පන්නො. සුපරිකම්මකතොති ධොවනාදීහි සුට්ඨුකතපරිකම්මො. පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තොති රත්තකම්බලෙ ඨපිතො.
168. සතසහස්සොති ලොකධාතුසතසහස්සම්හි ආලොකඵරණබ්රහ්මා. නික්ඛන්ති නික්ඛෙන කතං පිළන්ධනං, නික්ඛං නාම පඤ්චසුවණ්ණං, ඌනකනික්ඛෙන කතං පසාධනඤ්හි ඝට්ටනමජ්ජනක්ඛමං න හොති, අතිරෙකෙන කතං ඝට්ටනමජ්ජනං ඛමති, වණ්ණවන්තං පන න හොති, ඵරුසධාතුකං ඛායති. නික්ඛෙන කතං ඝට්ටනමජ්ජනඤ්චෙව ඛමති, වණ්ණවන්තඤ්ච හොති. ජම්බොනදන්ති ජම්බුනදියං නිබ්බත්තං. මහාජම්බුරුක්ඛස්ස හි එකෙකා සාඛා පණ්ණාස පණ්ණාස යොජනානි ¶ වඩ්ඪිතා, තාසු මහන්තා නදියො සන්දන්ති, තාසං නදීනං ¶ උභයතීරෙසු ජම්බුපක්කානං පතිතට්ඨානෙ සුවණ්ණඞ්කුරා උට්ඨහන්ති, තෙ නදීජලෙන වුය්හමානා ¶ අනුපුබ්බෙන මහාසමුද්දං පවිසන්ති. තං සන්ධාය ජම්බොනදන්ති වුත්තං. දක්ඛකම්මාරපුත්තඋක්කාමුඛසුකුසලසම්පහට්ඨන්ති දක්ඛෙන සුකුසලෙන කම්මාරපුත්තෙන උක්කාමුඛෙ පචිත්වා සම්පහට්ඨං. උක්කාමුඛෙති උද්ධනෙ. සම්පහට්ඨන්ති ධොතඝට්ටිතමජ්ජිතං. වත්ථොපමෙ (ම. නි. 1.75-76) ච ධාතුවිභඞ්ගෙ (ම. නි. 3.357-360) ච පිණ්ඩසොධනං වුත්තං. ඉමස්මිං සුත්තෙ කතභණ්ඩසොධනං වුත්තං.
යං පන සබ්බවාරෙසු ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වාති වුත්තං, තත්ථ පඤ්චවිධං ඵරණං චෙතොඵරණං කසිණඵරණං දිබ්බචක්ඛුඵරණං ආලොකඵරණං සරීරඵරණන්ති. තත්ථ චෙතොඵරණං නාම ලොකධාතුසහස්සෙ සත්තානං චිත්තජානනං. කසිණඵරණං නාම ලොකධාතුසහස්සෙ කසිණපත්ථරණං. දිබ්බචක්ඛුඵරණං නාම ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා සහස්සලොකධාතුදස්සනං. ආලොකඵරණම්පි එතදෙව. සරීරඵරණං නාම ලොකධාතුසහස්සෙ සරීරපභාය පත්ථරණං. සබ්බත්ථ ඉමානි පඤ්ච ඵරණානි අවිනාසෙන්තෙන කථෙතබ්බන්ති.
තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පනාහ – ‘‘මණිඔපම්මෙ කසිණඵරණං විය නික්ඛොපම්මෙ සරීරඵරණං විය දිස්සතී’’ති. තස්ස වාදං විය අට්ඨකථා නාම නත්ථීති පටික්ඛිත්වා සරීරඵරණං න සබ්බකාලිකං, චත්තාරිමානි ¶ ඵරණානි අවිනාසෙත්වාව කථෙතබ්බන්ති වුත්තං. අධිමුච්චතීති පදං ඵරණපදස්සෙව වෙවචනං, අථ වා ඵරතීති පත්ථරති. අධිමුච්චතීති ජානාති.
169. ආභාතිආදීසු ආභාදයො නාම පාටියෙක්කා දෙවා නත්ථි, තයො පරිත්තාභාදයො දෙවා ආභා නාම, පරිත්තාසුභාදයො ච. සුභකිණ්හාදයො ච සුභා නාම. වෙහප්ඵලාදිවාරා පාකටායෙව.
ඉමෙ තාව පඤ්ච ධම්මෙ භාවෙත්වා කාමාවචරෙසු නිබ්බත්තතු. බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තං පන ආසවක්ඛයඤ්ච කථං පාපුණාතීති? ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා සීලං, සො ඉමස්මිං සීලෙ පතිට්ඨාය කසිණපරිකම්මං කත්වා තා තා සමාපත්තියො භාවෙත්වා රූපීබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති, අරූපජ්ඣානානි ¶ නිබ්බත්තෙත්වා ¶ අරූපීබ්රහ්මලොකෙ, සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනාගාමිඵලං සච්ඡිකත්වා පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු නිබ්බත්තති. උපරිමග්ගං භාවෙත්වා ආසවක්ඛයං පාපුණාතීති.
පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය
සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
දුතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.