අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > මජ්ඣිමනිකාය (අට්ඨකථා) > උපරිපණ්ණාස-අට්ඨකථා

176. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළසුඤ්ඤතසුත්තං. තත්ථ එකමිදන්ති ථෙරො කිර භගවතො වත්තං කත්වා අත්තනො දිවාට්ඨානං ගන්ත්වා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා නිබ්බානාරම්මණං සුඤ්ඤතාඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නො යථාපරිච්ඡෙදෙන වුට්ඨාසි. අථස්ස සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤතො උපට්ඨහිංසු. සො සුඤ්ඤතාකථං සොතුකාමො ජාතො. අථස්ස එතදහොසි ¶ – ‘‘න ඛො පන සක්කා ධුරෙන ධුරං පහරන්තෙන විය ගන්ත්වා ‘සුඤ්ඤතාකථං මෙ, භන්තෙ, කථෙථා’ති භගවන්තං වත්තුං, හන්දාහං යං මෙ භගවා නගරකං උපනිස්සාය විහරන්තො එකං කථං කථෙසි, තං සාරෙමි, එවං මෙ භගවා සුඤ්ඤතාකථං කථෙස්සතී’’ති දසබලං සාරෙන්තො එකමිදන්තිආදිමාහ.

තත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තමෙව. කච්චිමෙතං, භන්තෙති ථෙරො එකපදෙ ඨත්වා සට්ඨිපදසහස්සානි උග්ගහෙත්වා ධාරෙතුං සමත්ථො, කිං සො ‘‘සුඤ්ඤතාවිහාරෙනා’’ති එකං පදං ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සති, සොතුකාමෙන පන ජානන්තෙන විය පුච්ඡිතුං න වට්ටති, පාකටං කත්වා විත්ථාරියමානං සුඤ්ඤතාකථං සොතුකාමො අජානන්තො විය එවමාහ. එකො අජානන්තොපි ජානන්තො විය හොති, ථෙරො එවරූපං කොහඤ්ඤං කිං කරිස්සති, අත්තනො ජානනට්ඨානෙපි භගවතො අපචිතිං දස්සෙත්වා ‘‘කච්චිමෙත’’න්තිආදිමාහ.

පුබ්බෙපීති පඨමබොධියං නගරකං උපනිස්සාය විහරණකාලෙපි. එතරහිපීති ඉදානිපි. එවං පන වත්වා චින්තෙසි – ‘‘ආනන්දො සුඤ්ඤතාකථං සොතුකාමො, එකො පන සොතුං සක්කොති, න උග්ගහෙතුං, එකො සොතුම්පි උග්ගහෙතුම්පි සක්කොති, න කථෙතුං, ආනන්දො පන සොතුම්පි සක්කොති ¶ උග්ගහෙතුම්පි කථෙතුම්පි, (කථෙමිස්ස) සුඤ්ඤතාකථ’’න්ති. ඉති තං කථෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ සුඤ්ඤො හත්ථිගවාස්සවළවෙනාති තත්ථ කට්ඨරූපපොත්ථකරූපචිත්තරූපවසෙන කතා හත්ථිආදයො අත්ථි, වෙස්සවණමන්ධාතාදීනං ඨිතට්ඨානෙ චිත්තකම්මවසෙන කතම්පි, රතනපරික්ඛතානං වාතපානද්වාරබන්ධමඤ්චපීඨාදීනං වසෙන සණ්ඨිතම්පි, ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණත්ථං ¶ ඨපිතම්පි ජාතරූපරජතං අත්ථි, කට්ඨරූපාදිවසෙන කතා ධම්මසවනපඤ්හපුච්ඡනාදිවසෙන ආගච්ඡන්තා ¶ ච ඉත්ථිපුරිසාපි අත්ථි, තස්මා න සො තෙහි සුඤ්ඤො. ඉන්ද්රියබද්ධානං සවිඤ්ඤාණකානං හත්ථිආදීනං, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බස්ස ජාතරූපරජතස්ස, නිබද්ධවාසං වසන්තානං ඉත්ථිපුරිසානඤ්ච අභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං.

භික්ඛුසඞ්ඝං පටිච්චාති භික්ඛූසු හි පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙසුපි විහාරභත්තං සාදියන්තෙහි භික්ඛූහි චෙව ගිලානගිලානුපට්ඨාකඋද්දෙසචීවරකම්මපසුතාදීහි ච භික්ඛූහි සො අසුඤ්ඤොව හොති, ඉති නිච්චම්පි භික්ඛූනං අත්ථිතාය එවමාහ. එකත්තන්ති එකභාවං, එකං අසුඤ්ඤතං අත්ථීති අත්ථො. එකො අසුඤ්ඤභාවො අත්ථීති වුත්තං හොති. අමනසිකරිත්වාති චිත්තෙ අකත්වා අනාවජ්ජිත්වා අපච්චවෙක්ඛිත්වා. ගාමසඤ්ඤන්ති ගාමොති පවත්තවසෙන වා කිලෙසවසෙන වා උප්පන්නං ගාමසඤ්ඤං. මනුස්සසඤ්ඤායපි එසෙව නයො. අරඤ්ඤසඤ්ඤං පටිච්ච මනසි කරොති එකත්තන්ති ඉදං අරඤ්ඤං, අයං රුක්ඛො, අයං පබ්බතො, අයං නීලොභාසො වනසණ්ඩොති එවං එකං අරඤ්ඤංයෙව පටිච්ච අරඤ්ඤසඤ්ඤං මනසි කරොති. පක්ඛන්දතීති ඔතරති. අධිමුච්චතීති එවන්ති අධිමුච්චති. යෙ අස්සු දරථාති යෙ ච පවත්තදරථා වා කිලෙසදරථා වා ගාමසඤ්ඤං පටිච්ච භවෙය්යුං, තෙ ඉධ අරඤ්ඤසඤ්ඤාය න සන්ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. අත්ථි චෙවායන්ති අයං පන එකං අරඤ්ඤසඤ්ඤං පටිච්ච උප්පජ්ජමානා පවත්තදරථමත්තා අත්ථි.

යඤ්හි ¶ ඛො තත්ථ න හොතීති යං මිගාරමාතුපාසාදෙ හත්ථිආදයො විය ඉමිස්සා අරඤ්ඤසඤ්ඤාය ගාමසඤ්ඤාමනුස්සසඤ්ඤාවසෙන උප්පජ්ජමානං පවත්තදරථකිලෙසදරථජාතං, තං න හොති. යං පන තත්ථ අවසිට්ඨන්ති යං මිගාරමාතුපාසාදෙ භික්ඛුසඞ්ඝො විය තත්ථ අරඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තදරථමත්තං අවසිට්ඨං හොති. තං සන්තමිදං අත්ථීති පජානාතීති තං විජ්ජමානමෙව ‘‘අත්ථි ඉද’’න්ති පජානාති, සුඤ්ඤතාවක්කන්තීති සුඤ්ඤතානිබ්බත්ති.

177. අමනසිකරිත්වා ¶ මනුස්සසඤ්ඤන්ති ඉධ ගාමසඤ්ඤං න ගණ්හාති. කස්මා? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මනුස්සසඤ්ඤාය ගාමසඤ්ඤං නිවත්තෙත්වා, අරඤ්ඤසඤ්ඤාය මනුස්සසඤ්ඤං, පථවීසඤ්ඤාය අරඤ්ඤසඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය පථවීසඤ්ඤං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං ¶ , විපස්සනාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤං, මග්ගෙන විපස්සනං නිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන අච්චන්තසුඤ්ඤතං නාම දස්සෙස්සාමී’’ති. තස්මා එවං දෙසනං ආරභි. තත්ථ පථවීසඤ්ඤන්ති කස්මා අරඤ්ඤසඤ්ඤං පහාය පථවීසඤ්ඤං මනසි කරොති? අරඤ්ඤසඤ්ඤාය විසෙසානධිගමනතො. යථා හි පුරිසස්ස රමණීයං ඛෙත්තට්ඨානං දිස්වා – ‘‘ඉධ වුත්තා සාලිආදයො සුට්ඨු සම්පජ්ජිස්සන්ති, මහාලාභං ලභිස්සාමී’’ති සත්තක්ඛත්තුම්පි ඛෙත්තට්ඨානං ඔලොකෙන්තස්ස සාලිආදයො න සම්පජ්ජන්තෙව, සචෙ පන තං ඨානං විහතඛාණුකකණ්ටකං කත්වා කසිත්වා වපති, එවං සන්තෙ සම්පජ්ජන්ති, එවමෙව – ‘‘ඉදං අරඤ්ඤං, අයං රුක්ඛො, අයං පබ්බතො, අයං නීලොභාසො වනසණ්ඩො’’ති සචෙපි සත්තක්ඛත්තුං අරඤ්ඤසඤ්ඤං මනසි කරොති, නෙවූපචාරං න සමාධිං පාපුණාති, පථවීසඤ්ඤාය පනස්ස ධුවසෙවනං කම්මට්ඨානං පථවීකසිණං පරිකම්මං කත්වා ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ¶ ඣානපදට්ඨානම්පි විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සක්කා අරහත්තං පාපුණිතුං. තස්මා අරඤ්ඤසඤ්ඤං පහාය පථවීසඤ්ඤං මනසි කරොති. පටිච්චාති පටිච්ච සම්භූතං.

ඉදානි යස්මිං පථවීකසිණෙ සො පථවීසඤ්ඤී හොති, තස්ස ඔපම්මදස්සනත්ථං සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ උසභස්ස එතන්ති ආසභං. අඤ්ඤෙසං පන ගුන්නං ගණ්ඩාපි හොන්ති පහාරාපි. තෙසඤ්හි චම්මං පසාරියමානං නිබ්බලිකං න හොති, උසභස්ස ලක්ඛණසම්පන්නතාය තෙ දොසා නත්ථි. තස්මා තස්ස චම්මං ගහිතං. සඞ්කුසතෙනාති ඛිලසතෙන. සුවිහතන්ති පසාරෙත්වා සුට්ඨු විහතං. ඌනකසතසඞ්කුවිහතඤ්හි නිබ්බලිකං න හොති, සඞ්කුසතෙන විහතං භෙරිතලං විය නිබ්බලිකං හොති. තස්මා එවමාහ. උක්කූලවික්කූලන්ති උච්චනීචං ථලට්ඨානං නින්නට්ඨානං. නදීවිදුග්ගන්ති නදියො චෙව දුග්ගමට්ඨානඤ්ච. පථවීසඤ්ඤං පටිච්ච මනසි කරොති එකත්තන්ති කසිණපථවියංයෙව පටිච්ච සම්භූතං එකං සඤ්ඤං මනසි කරොති. දරථමත්තාති ඉතො පට්ඨාය සබ්බවාරෙසු පවත්තදරථවසෙන දරථමත්තා වෙදිතබ්බා.

182. අනිමිත්තං චෙතොසමාධින්ති විපස්සනාචිත්තසමාධිං. සො හි නිච්චනිමිත්තාදිවිරහිතො ¶ අනිමිත්තොති වුච්චති. ඉමමෙව කායන්ති විපස්සනාය වත්ථුං දස්සෙති. තත්ථ ඉමමෙවාති ඉමං එව චතුමහාභූතිකං. සළායතනිකන්ති ¶ ¶ සළායතනපටිසංයුත්තං. ජීවිතපච්චයාති යාව ජීවිතින්ද්රියානං පවත්ති, තාව ජීවිතපච්චයා පවත්තදරථමත්තා අත්ථීති වුත්තං හොති.

183. පුන අනිමිත්තන්ති විපස්සනාය පටිවිපස්සනං දස්සෙතුං වුත්තං. කාමාසවං පටිච්චාති කාමාසවං පටිච්ච උප්පජ්ජනපවත්තදරථා ඉධ න සන්ති, අරියමග්ගෙ චෙව අරියඵලෙ ච නත්ථීති වුත්තං හොති. ඉමමෙව කායන්ති ඉමං උපාදිසෙසදරථදස්සනත්ථං වුත්තං. ඉති මනුස්සසඤ්ඤාය ගාමසඤ්ඤං නිවත්තෙත්වා…පෙ… මග්ගෙන විපස්සනං නිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන අච්චන්තසුඤ්ඤතා නාම දස්සිතා හොති.

184. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. අනුත්තරන්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං. සුඤ්ඤතන්ති සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තිං. තස්මාති යස්මා අතීතෙපි, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකසඞ්ඛාතා සමණබ්රාහ්මණා. අනාගතෙපි, එතරහිපි බුද්ධබුද්ධසාවකසඞ්ඛාතා සමණබ්රාහ්මණා ඉමංයෙව පරිසුද්ධං පරමං අනුත්තරං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරිංසු විහරිස්සන්ති විහරන්ති ච, තස්මා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළසුඤ්ඤතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

185. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාසුඤ්ඤතසුත්තං. තත්ථ කාළඛෙමකස්සාති ඡවිවණ්ණෙන සො කාළො, ඛෙමකොති පනස්ස නාමං. විහාරොති තස්මිංයෙව නිග්රොධාරාමෙ එකස්මිං පදෙසෙ පාකාරෙන පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරකොට්ඨකං මාපෙත්වා හංසවට්ටකාදිසෙනාසනානි චෙව මණ්ඩලමාළභොජනසාලාදීනි ච පතිට්ඨපෙත්වා කතො විහාරො. සම්බහුලානි සෙනාසනානීති මඤ්චො පීඨං භිසිබිම්බොහනං තට්ටිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරො පලාලසන්ථාරොතිආදීනි පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, මඤ්චෙන මඤ්චං…පෙ… පලාලසන්ථාරෙනෙව පලාලසන්ථාරං ආහච්ච ඨපිතානි, ගණභික්ඛූනං වසනට්ඨානසදිසං අහොසි.

සම්බහුලා ¶ නු ඛොති භගවතො බොධිපල්ලඞ්කෙයෙව සබ්බකිලෙසානං සමුග්ඝාටිතත්තා සංසයො නාම නත්ථි, විතක්කපුබ්බභාගා පුච්ඡා, විතක්කපුබ්බභාගෙ චායං නුකාරො නිපාතමත්තො. පාටිමත්ථකං ගච්ඡන්තෙ අවිනිච්ඡිතො නාම න හොති. ඉතො කිර පුබ්බෙ භගවතා දස ද්වාදස භික්ඛූ එකට්ඨානෙ වසන්තා න දිට්ඨපුබ්බා.

අථස්ස එතදහොසි – ගණවාසො නාමායං වට්ටෙ ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො නදීඔතිණ්ණඋදකසදිසො, නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයාසුරකායෙසුපි, මනුස්සලොක-දෙවලොකබ්රහ්මලොකෙසුපි ගණවාසොව ආචිණ්ණො. දසයොජනසහස්සො හි නිරයො තිපුචුණ්ණභරිතා නාළි විය ¶ සත්තෙහි නිරන්තරො, පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණකරණට්ඨානෙ සත්තානං පමාණං වා පරිච්ඡෙදො වා නත්ථි, තථා වාසීහි තච්ඡනාදිඨානෙසු, ඉති ගණභූතාව පච්චන්ති. තිරච්ඡානයොනියං එකස්මිං වම්මිකෙ උපසිකානං පමාණං වා පරිච්ඡෙදො වා නත්ථි, තථා එකෙකබිලාදීසුපි කිපිල්ලිකාදීනං. තිරච්ඡානයොනියම්පි ගණවාසොව. පෙතනගරානි ච ගාවුතිකානි අඩ්ඪයොජනිකානිපි පෙතභරිතානි හොන්ති. එවං පෙත්තිවිසයෙපි ගණවාසොව. අසුරභවනං දසයොජනසහස්සං කණ්ණෙ පක්ඛිත්තසූචියා කණ්ණබිලං විය හොති. ඉති අසුරකායෙපි ගණවාසොව. මනුස්සලොකෙ සාවත්ථියං සත්තපණ්ණාස කුලසතසහස්සානි, රාජගහෙ අන්තො ¶ ච බහි ච අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසිංසු. එවං අඤ්ඤෙසුපි ඨානෙසූති මනුස්සලොකෙපි ගණවාසොව. භුම්මදෙවතා ආදිං කත්වා දෙවලොකබ්රහ්මලොකෙසුපි ගණවාසොව. එකෙකස්ස හි දෙවපුත්තස්ස අඩ්ඪතියා නාටකකොටියො හොන්ති, නවපි කොටියො හොන්ති, එකට්ඨානෙ දසසහස්සාපි බ්රහ්මානො වසන්ති.

තතො චින්තෙසි – ‘‘මයා සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ගණවාසවිද්ධංසනත්ථං දස පාරමියො පූරිතා, ඉමෙ ච භික්ඛූ ඉතො පට්ඨායෙව ගණං බන්ධිත්වා ගණාභිරතා ජාතා අනනුච්ඡවිකං කරොන්තී’’ති. සො ධම්මසංවෙගං උප්පාදෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ‘එකට්ඨානෙ ද්වීහි භික්ඛූහි න වසිතබ්බ’න්ති සක්කා භවෙය්ය සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතුං, සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙය්යං, න ඛො පනෙතං සක්කා. හන්දාහං මහාසුඤ්ඤතාපටිපත්තිං නාම සුත්තන්තං ¶ දෙසෙමි, යං සික්ඛාකාමානං කුලපුත්තානං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්ති විය නගරද්වාරෙ ¶ නික්ඛිත්තසබ්බකායිකආදාසො විය ච භවිස්සති. තතො යථා නාමෙකස්මිං ආදාසෙ ඛත්තියාදයො අත්තනො වජ්ජං දිස්වා තං පහාය අනවජ්ජා හොන්ති, එවමෙවං මයි පරිනිබ්බුතෙපි පඤ්චවස්සසහස්සානි ඉමං සුත්තං ආවජ්ජිත්වා ගණං විනොදෙත්වා එකීභාවාභිරතා කුලපුත්තා වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං කරිස්සන්තී’’ති. භගවතො ච මනොරථං පූරෙන්තා විය ඉමං සුත්තං ආවජ්ජිත්වා ගණං විනොදෙත්වා වට්ටදුක්ඛං ඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බුතා කුලපුත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා. වාලිකපිට්ඨිවිහාරෙපි හි ආභිධම්මිකඅභයත්ථෙරො නාම වස්සූපනායිකසමයෙ සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ඉමං සුත්තං සඤ්ඣායිත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො එවං කාරෙති, මයං කිං කරොමා’’ති ආහ. තෙ සබ්බෙපි අන්තොවස්සෙ ගණං විනොදෙත්වා එකීභාවාභිරතා අරහත්තං පාපුණිංසු. ගණභෙදනං නාම ඉදං සුත්තන්ති.

186. ඝටායාති එවංනාමකස්ස සක්කස්ස. විහාරෙති අයම්පි විහාරො නිග්රොධාරාමස්සෙව එකදෙසෙ කාළඛෙමකස්ස විහාරො විය කතොති වෙදිතබ්බො. චීවරකම්මන්ති ජිණ්ණමලිනානං අග්ගළට්ඨානුප්පාදනධොවනාදීහි කතපරිභණ්ඩම්පි, චීවරත්ථාය උප්පන්නවත්ථානං විචාරණසිබ්බනාදීහි අකතං සංවිධානම්පි වට්ටති, ඉධ පන අකතං සංවිධානං අධිප්පෙතං. මනුස්සා හි ආනන්දත්ථෙරස්ස චීවරසාටකෙ අදංසු. තස්මා ථෙරො සම්බහුලෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා තත්ථ චීවරකම්මං අකාසි. තෙපි භික්ඛූ පාතොව සූචිපාසකස්ස පඤ්ඤායනකාලතො පට්ඨාය නිසින්නා අපඤ්ඤායනකාලෙ උට්ඨහන්ති. සූචිකම්මෙ ¶ නිට්ඨිතෙයෙව සෙනාසනානි සංවිදහිස්සාමාති න සංවිදහිංසු. චීවරකාරසමයො නොති ථෙරො කිර චින්තෙසි – ‘‘අද්ධා එතෙහි භික්ඛූහි න පටිසාමිතානි සෙනාසනානි, භගවතා ච දිට්ඨානි භවිස්සන්ති. ඉති අනත්තමනො සත්ථා සුට්ඨු නිග්ගහෙතුකාමො, ඉමෙසං භික්ඛූනං උපත්ථම්භො භවිස්සාමී’’ති; තස්මා එවමාහ. අයං පනෙත්ථ ¶ අධිප්පායො – ‘‘න, භන්තෙ, ඉමෙ භික්ඛූ කම්මාරාමා එව, චීවරකිච්චවසෙන පන එවං වසන්තී’’ති.

න ඛො, ආනන්දාති, ආනන්ද, කම්මසමයො වා හොතු අකම්මසමයො වා, චීවරකාරසමයො වා හොතු අචීවරකාරසමයො වා, අථ ඛො සඞ්ගණිකාරාමො භික්ඛු න සොභතියෙව. මා ත්වං අනුපත්ථම්භට්ඨානෙ උපත්ථම්භො අහොසීති. තත්ථ සඞ්ගණිකාති සකපරිසසමොධානං. ගණොති නානාජනසමොධානං. ඉති සඞ්ගණිකාරාමො වා හොතු ගණාරාමො ¶ වා, සබ්බථාපි ගණබාහුල්ලාභිරතො ගණබන්ධනබද්ධො භික්ඛු න සොභති. පච්ඡාභත්තෙ පන දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා සුධොතහත්ථපාදො මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකාරාමතමනුයුත්තො භික්ඛු බුද්ධසාසනෙ සොභති. නෙක්ඛම්මසුඛන්ති කාමතො නික්ඛන්තස්ස සුඛං. පවිවෙකසුඛම්පි කාමපවිවෙකසුඛමෙව. රාගාදීනං පන වූපසමත්ථාය සංවත්තතීති උපසමසුඛං. මග්ගසම්බොධත්ථාය සංවත්තතීති සම්බොධිසුඛං. නිකාමලාභීති කාමලාභී ඉච්ඡිතලාභී. අකිච්ඡලාභීති අදුක්ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී.

සාමායිකන්ති අප්පිතප්පිතසමයෙ කිලෙසෙහි විමුත්තං. කන්තන්ති මනාපං. චෙතොවිමුත්තින්ති රූපාරූපාවචරචිත්තවිමුත්තිං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චත්තාරි ච ඣානානි චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො, අයං සාමායිකො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.213). අසාමායිකන්ති ¶ න සමයවසෙන කිලෙසෙහි විමුත්තං, අථ ඛො අච්චන්තවිමුත්තං ලොකුත්තරං වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චත්තාරො ච අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, අයං අසාමායිකො විමොක්ඛො’’ති. අකුප්පන්ති කිලෙසෙහි අකොපෙතබ්බං.

එත්තාවතා කිං කථිතං හොති? සඞ්ගණිකාරාමො භික්ඛු ගණබන්ධනබද්ධො නෙව ලොකියගුණං, න ච ලොකුත්තරගුණං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති, ගණං විනොදෙත්වා පන එකාභිරතො සක්කොති. තථා හි විපස්සී බොධිසත්තො චතුරාසීතියා පබ්බජිතසහස්සෙහි පරිවුතො සත්ත වස්සානි විචරන්තො සබ්බඤ්ඤුගුණං ¶ නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි, ගණං විනොදෙත්වා සත්තදිවසෙ එකීභාවාභිරතො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ සබ්බඤ්ඤුගුණං නිබ්බත්තෙසි. අම්හාකං බොධිසත්තො පඤ්චවග්ගියෙහි සද්ධිං ඡබ්බස්සානි විචරන්තො සබ්බඤ්ඤුගුණං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි, තෙසු පක්කන්තෙසු එකීභාවාභිරතො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ සබ්බඤ්ඤුගුණං නිබ්බත්තෙසි.

එවං සඞ්ගණිකාරාමස්ස ගුණාධිගමාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි දොසුප්පත්තිං දස්සෙන්තො නාහං ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ රූපන්ති සරීරං. යත්ථ රත්තස්සාති යස්මිං රූපෙ රාගවසෙන රත්තස්ස. න උප්පජ්ජෙය්යුන්ති යස්මිං රූපෙ රත්තස්ස න උප්පජ්ජෙය්යුං, තං රූපං න සමනුපස්සාමි, අථ ඛො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානානං දසබලසාවකත්තුපගමනසඞ්ඛාතෙන අඤ්ඤථාභාවෙන සඤ්චයස්ස ¶ විය, උපාලිගහපතිනො අඤ්ඤථාභාවෙන නාටපුත්තස්ස විය, පියජාතිකසුත්තෙ සෙට්ඨිආදීනං විය ච උප්පජ්ජන්තියෙව.

187. අයං ¶ ඛො පනානන්දාති කො අනුසන්ධි? සචෙ හි කොචි දුබ්බුද්ධී නවපබ්බජිතො වදෙය්ය – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ඛෙත්තං පවිට්ඨා ගාවියො විය අම්හෙයෙව ගණතො නීහරති, එකීභාවෙ නියොජෙති, සයං පන රාජරාජමහාමත්තාදීහි පරිවුතො විහරතී’’ති, තස්ස වචනොකාසුපච්ඡෙදනත්ථං – ‘‘චක්කවාළපරියන්තාය පරිසාය මජ්ඣෙ නිසින්නොපි තථාගතො එකකොවා’’ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපාදීනං සඞ්ඛනිමිත්තානං. අජ්ඣත්තන්ති විසයජ්ඣත්තං. සුඤ්ඤතන්ති සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තිං. තත්ර චෙති උපයොගත්ථෙ භුම්මං, තං චෙති වුත්තං හොති. පුන තත්රාති තස්මිං පරිසමජ්ඣෙ ඨිතො. විවෙකනින්නෙනාති නිබ්බානනින්නෙන. බ්යන්තීභූතෙනාති ආසවට්ඨානීයධම්මෙහි විගතන්තෙන නිස්සටෙන විසංයුත්තෙන. උය්යොජනිකපටිසංයුත්තන්ති ගච්ඡථ තුම්හෙති එවං උය්යොජනිකෙන වචනෙන පටිසංයුත්තං.

කාය පන වෙලාය භගවා එවං කථෙති? පච්ඡාභත්තකිච්චවෙලාය, වා පුරිමයාමකිච්චවෙලාය වා. භගවා හි පච්ඡාභත්තෙ ගන්ධකුටියං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා වුට්ඨාය ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදති. තස්මිං සමයෙ ධම්මස්සවනත්ථාය පරිසා සන්නිපතන්ති. අථ භගවා කාලං විදිත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා බුද්ධාසනවරගතො ධම්මං දෙසෙත්වා භෙසජ්ජතෙලපාකං ගණ්හන්තො විය කාලං අනතික්කමිත්වා විවෙකනින්නෙන චිත්තෙන පරිසං උය්යොජෙති ¶ . පුරිමයාමෙපි ‘‘අභික්කන්තා ඛො වාසෙට්ඨා රත්ති, යස්ස දානි කාලං මඤ්ඤථා’’ති (දී. නි. 3.299) එවං උය්යොජෙති ¶ . බුද්ධානඤ්හි බොධිපත්තිතො පට්ඨාය ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානිපි නිබ්බානනින්නානෙව. තස්මාතිහානන්දාති යස්මා සුඤ්ඤතාවිහාරො සන්තො පණීතො, තස්මා.

188. අජ්ඣත්තමෙවාති ගොචරජ්ඣත්තමෙව. අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තං, අත්තනො පඤ්චසු ඛන්ධෙසු නිස්සිතන්ති අත්ථො. සම්පජානො හොතීති කම්මට්ඨානස්ස අසම්පජ්ජනභාවජානනෙන සම්පජානො. බහිද්ධාති පරස්ස පඤ්චසු ඛන්ධෙසු. අජ්ඣත්තබහිද්ධාති කාලෙන අජ්ඣත්තං කාලෙන බහිද්ධා ¶ . ආනෙඤ්ජන්ති උභතොභාගවිමුත්තො භවිස්සාමාති ආනෙඤ්ජං අරූපසමාපත්තිං මනසි කරොති.

තස්මිංයෙව පුරිමස්මින්ති පාදකජ්ඣානං සන්ධාය වුත්තං. අපගුණපාදකජ්ඣානතො වුට්ඨිතස්ස හි අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං මනසිකරොතො තත්ථ චිත්තං න පක්ඛන්දති. තතො ‘‘පරස්ස සන්තානෙ නු ඛො කථ’’න්ති බහිද්ධා මනසි කරොති, තත්ථපි න පක්ඛන්දති. තතො – ‘‘කාලෙන අත්තනො සන්තානෙ, කාලෙන පරස්ස සන්තානෙ නු ඛො කථ’’න්ති අජ්ඣත්තබහිද්ධා මනසි කරොති, තත්ථපි න පක්ඛන්දති. තතො උභතොභාගවිමුත්තො හොතුකාමො ‘‘අරූපසමාපත්තියං නු ඛො කථ’’න්ති ආනෙඤ්ජං මනසි කරොති, තත්ථපි න පක්ඛන්දති. ඉදානි – ‘‘න මෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති විස්සට්ඨවීරියෙන උපට්ඨාකාදීනං පච්ඡතො න චරිතබ්බං, පාදකජ්ඣානමෙව පන සාධුකං පුනප්පුනං මනසිකාතබ්බං. එවමස්ස රුක්ඛෙ ඡින්දතො ඵරසුම්හි අවහන්තෙ පුන නිසිතං කාරෙත්වා ¶ ඡින්දන්තස්ස ඡිජ්ජෙසු ඵරසු විය කම්මට්ඨානෙ මනසිකාරො වහතී’’ති දස්සෙතුං තස්මිංයෙවාතිආදිමාහ. ඉදානිස්ස එවං පටිපන්නස්ස යං යං මනසි කරොති, තත්ථ තත්ථ මනසිකාරො සම්පජ්ජතීති දස්සෙන්තො පක්ඛන්දතීති ආහ.

189. ඉමිනා විහාරෙනාති ඉමිනා සමථවිපස්සනාවිහාරෙන. ඉතිහ තත්ථ සම්පජානොති ඉති චඞ්කමන්තොපි තස්මිං කම්මට්ඨානෙ සම්පජ්ජමානෙ ‘‘සම්පජ්ජති මෙ කම්මට්ඨාන’’න්ති ජානනෙන සම්පජානො හොති. සයතීති නිපජ්ජති. එත්ථ කඤ්චි කාලං චඞ්කමිත්වා – ‘‘ඉදානි එත්තකං කාලං චඞ්කමිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති ඤත්වා ඉරියාපථං අහාපෙත්වා ඨාතබ්බං. එස නයො සබ්බවාරෙසු ¶ . න කථෙස්සාමීති, ඉතිහ තත්ථාති එවං න කථෙස්සාමීති ජානනෙන තත්ථ සම්පජානකාරී හොති.

පුන දුතියවාරෙ එවරූපිං කථං කථෙස්සාමීති ජානනෙන සම්පජානකාරී හොති, ඉමස්ස භික්ඛුනො සමථවිපස්සනා තරුණාව, තාසං අනුරක්ඛණත්ථං –

‘‘ආවාසො ගොචරො භස්සං, පුග්ගලො අථ භොජනං;

උතු ඉරියාපථො චෙව, සප්පායො සෙවිතබ්බකො’’ති.

සත්ත සප්පායානි ඉච්ඡිතබ්බානි. තෙසං දස්සනත්ථමිදං වුත්තං. විතක්කවාරෙසු අවිතක්කනස්ස ච විතක්කනස්ස ච ජානනෙන සම්පජානතා වෙදිතබ්බා.

190. ඉති ¶ විතක්කපහානෙන ද්වෙ මග්ගෙ කථෙත්වා ඉදානි තතියමග්ගස්ස විපස්සනං ආචික්ඛන්තො පඤ්ච ඛො ඉමෙ, ආනන්ද, කාමගුණාතිආදිමාහ. ආයතනෙති තෙසුයෙව කාමගුණෙසු කිස්මිඤ්චිදෙව කිලෙසුප්පත්තිකාරණෙ. සමුදාචාරොති සමුදාචරණතො අප්පහීනකිලෙසො. එවං ¶ සන්තන්ති එවං විජ්ජමානමෙව. සම්පජානොති කම්මට්ඨානස්ස අසම්පත්තිජානනෙන සම්පජානො. දුතියවාරෙ එවං සන්තමෙතන්ති එවං සන්තෙ එතං. සම්පජානොති කම්මට්ඨානසම්පත්තිජානනෙන සම්පජානො. අයඤ්හි ‘‘පහීනො නු ඛො මෙ පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො නො’’ති පච්චවෙක්ඛමානො අපහීනභාවං ඤත්වා වීරියං පග්ගහෙත්වා තං අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාටෙති, තතො මග්ගානන්තරං ඵලං, ඵලතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛමානො පහීනභාවං ජානාති, තස්ස ජානනෙන ‘‘සම්පජානො හොතී’’ති වුත්තං.

191. ඉදානි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනං ආචික්ඛන්තො පඤ්ච ඛො ඉමෙ, ආනන්ද, උපාදානක්ඛන්ධාතිආදිමාහ. තත්ථ සො පහීයතීති රූපෙ අස්මීති මානො අස්මීති ඡන්දො අස්මීති අනුසයො පහීයති. තථා වෙදනාදීසු සම්පජානතා වුත්තනායෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ඉමෙ ඛො තෙ, ආනන්ද, ධම්මාති හෙට්ඨා කථිතෙ සමථවිපස්සනාමග්ගඵලධම්මෙ සන්ධායාහ. කුසලායතිකාති ¶ කුසලතො ආගතා. කුසලා හි කුසලාපි හොන්ති කුසලායතිකාපි, සෙය්යථිදං, පඨමජ්ඣානං කුසලං, දුතියජ්ඣානං කුසලඤ්චෙව කුසලායතිකඤ්ච…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං කුසලං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං කුසලඤ්චෙව කුසලායතිකඤ්ච, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං කුසලං, සොතාපත්තිමග්ගො කුසලො චෙව කුසලායතිකො ච…පෙ… අනාගාමිමග්ගො කුසලො, අරහත්තමග්ගො කුසලො චෙව කුසලායතිකො ච. තථා පඨමජ්ඣානං කුසලං, තංසම්පයුත්තකා ධම්මා කුසලා චෙව කුසලායතිකා ච…පෙ… අරහත්තමග්ගො කුසලො, තංසම්පයුත්තකා ධම්මා කුසලා චෙව කුසලායතිකා ච.

අරියාති නික්කිලෙසා විසුද්ධා. ලොකුත්තරාති ලොකෙ උත්තරා විසිට්ඨා. අනවක්කන්තා ¶ පාපිමතාති පාපිමන්තෙන මාරෙන අනොක්කන්තා. විපස්සනාපාදකා ¶ අට්ඨ සමාපත්තියො අප්පෙත්වා නිසින්නස්ස හි භික්ඛුනො චිත්තං මාරො න පස්සති, ‘‘ඉදං නාම ආරම්මණං නිස්සාය සංවත්තතී’’ති ජාතිතුං න සක්කොති. තස්මා ‘‘අනවක්කන්තා’’ති වුත්තං.

තං කිං මඤ්ඤසීති ඉදං කස්මා ආහ? ගණෙපි එකො ආනිසංසො අත්ථි, තං දස්සෙතුං ඉදමාහ. අනුබන්ධිතුන්ති අනුගච්ඡිතුං පරිචරිතුං.

න ඛො, ආනන්දාති එත්ථ කිඤ්චාපි භගවතා – ‘‘සුතාවුධො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 7.67) බහුස්සුතො පඤ්චාවුධසම්පන්නො යොධො විය කතො. යස්මා පන සො සුතපරියත්තිං උග්ගහෙත්වාපි තදනුච්ඡවිකං අනුලොමපටිපදං න පටිපජ්ජති, න තස්ස තං ආවුධං හොති. යො පටිපජ්ජති, තස්සෙව හොති. තස්මා එතදත්ථං අනුබන්ධිතුං නාරහතීති දස්සෙන්තො න ඛො, ආනන්දාති ආහ.

ඉදානි යදත්ථං අනුබන්ධිතබ්බො, තං දස්සෙතුං යා ච ඛොතිආදිමාහ. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ තීසු ඨානෙසු දස කථාවත්ථූනි ආගතානි. ‘‘ඉති එවරූපං කථං කථෙස්සාමී’’ති සප්පායාසප්පායවසෙන ආගතානි, ‘‘යදිදං සුත්තං ගෙය්ය’’න්ති එත්ථ සුතපරියත්තිවසෙන ආගතානි, ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ පරිපූරණවසෙන ආගතානි. තස්මා ඉමස්මිං සුත්තෙ දස කථාවත්ථූනි කථෙන්තෙන ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා කථෙතබ්බානි.

ඉදානි යස්මා එකච්චස්ස එකකස්ස විහරතොපි අත්ථො න සම්පජ්ජති, තස්මා තං සන්ධාය එකීභාවෙ ආදීනවං දස්සෙන්තො එවං සන්තෙ ඛො, ආනන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ ¶ එවං සන්තෙති එවං එකීභාවෙ සන්තෙ.

193. සත්ථාති බාහිරකො තිත්ථකරසත්ථා. අන්වාවත්තන්තීති අනුආවත්තන්ති උපසඞ්කමන්ති. මුච්ඡං කාමයතීති මුච්ඡනතණ්හං පත්ථෙති, පවත්තෙතීති අත්ථො. ආචරියූපද්දවෙනාති අබ්භන්තරෙ උප්පන්නෙන කිලෙසූපද්දවෙන ආචරියස්සුපද්දවො. සෙසුපද්දවෙසුපි එසෙව නයො. අවධිංසු නන්ති මාරයිංසු නං. එතෙන හි ගුණමරණං කථිතං.

විනිපාතායාති ¶ සුට්ඨු නිපතනාය. කස්මා පන බ්රහ්මචාරුපද්දවොව – ‘‘දුක්ඛවිපාකතරො ච කටුකවිපාකතරො ච විනිපාතාය ච සංවත්තතී’’ති වුත්තොති. බාහිරපබ්බජ්ජා හි අප්පලාභා, තත්ථ මහන්තො නිබ්බත්තෙතබ්බගුණො නත්ථි, අට්ඨසමාපත්තිපඤ්චාභිඤ්ඤාමත්තකමෙව හොති. ඉති යථා ගද්රභපිට්ඨිතො පතිතස්ස මහන්තං දුක්ඛං න හොති, සරීරස්ස පංසුමක්ඛනමත්තමෙව හොති, එවං බාහිරසමයෙ ලොකියගුණමත්තතොව පරිහායති, තෙන පුරිමං උපද්දවද්වයං න එවං වුත්තං. සාසනෙ පන පබ්බජ්ජා මහාලාභා, තත්ථ චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි නිබ්බානන්ති මහන්තා අධිගන්තබ්බගුණා. ඉති යථා උභතො සුජාතො ඛත්තියකුමාරො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං අනුසඤ්චරන්තො හත්ථික්ඛන්ධතො පතිතො මහාදුක්ඛං නිගච්ඡති, එවං සාසනතො පරිහායමානො නවහි ලොකුත්තරගුණෙහි පරිහායති. තෙනායං බ්රහ්මචාරුපද්දවො එවං වුත්තො.

196. තස්මාති යස්මා සෙසුපද්දවෙහි බ්රහ්මචාරුපද්දවො දුක්ඛවිපාකතරො, යස්මා වා සපත්තපටිපත්තිං වීතික්කමන්තො දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය ¶ සංවත්තති, මිත්තපටිපත්ති හිතාය, තස්මා. එවං උපරිමෙනපි හෙට්ඨිමෙනපි අත්ථෙන යොජෙතබ්බං. මිත්තවතායාති මිත්තපටිපත්තියා. සපත්තවතායාති වෙරපටිපත්තියා.

වොක්කම්ම ¶ ච සත්ථුසාසනාති දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තම්පි හි සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තො වොක්කම්ම වත්තති නාම. තදෙව අවීතික්කමන්තො න වොක්කම්ම වත්තති නාම.

න වො අහං, ආනන්ද, තථා පරක්කමිස්සාමීති අහං තුම්හෙසු තථා න පටිපජ්ජිස්සාමි. ආමකෙති අපක්කෙ. ආමකමත්තෙති ආමකෙ නාතිසුක්ඛෙ භාජනෙ. කුම්භකාරො හි ආමකං නාතිසුක්ඛං අපක්කං උභොහි හත්ථෙහි සණ්හිකං ගණ්හාති ‘‘මා භිජ්ජතූ’’ති. ඉති යථා කුම්භකාරො තත්ථ පටිපජ්ජති, නාහං තුම්හෙසු තථා පටිපජ්ජිස්සාමි. නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාති සකිං ඔවදිත්වා තුණ්හී න භවිස්සාමි, නිග්ගණ්හිත්වා නිග්ගණ්හිත්වා පුනප්පුනං ඔවදිස්සාමි අනුසාසිස්සාමි. පවය්හ පවය්හාති දොසෙ පවාහෙත්වා පවාහෙත්වා. යථා පක්කභාජනෙසු කුම්භකාරො භින්නඡින්නජජ්ජරානි පවාහෙත්වා ¶ එකතො කත්වා සුපක්කානෙව ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා ගණ්හාති, එවමෙව අහම්පි පවාහෙත්වා පවාහෙත්වා පුනප්පුනං ඔවදිස්සාමි අනුසාසිස්සාමි. යො ¶ සාරො සො ඨස්සතීති එවං වො මයා ඔවදියමානානං යො මග්ගඵලසාරො, සො ඨස්සති. අපිච ලොකියගුණාපි ඉධ සාරොත්වෙව අධිප්පෙතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසුඤ්ඤතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

197. එවං ¶ මෙ සුතන්ති අච්ඡරියඅබ්භුතසුත්තං. තත්ථ යත්ර හි නාමාති අච්ඡරියත්ථෙ නිපාතො. යො නාම තථාගතොති අත්ථො. ඡින්නපපඤ්චෙති එත්ථ පපඤ්චා නාම තණ්හා මානො දිට්ඨීති ඉමෙ තයො කිලෙසා. ඡින්නවටුමෙති එත්ථ වටුමන්ති කුසලාකුසලකම්මවට්ටං වුච්චති. පරියාදින්නවට්ටෙති තස්සෙව වෙවචනං. සබ්බදුක්ඛවීතිවත්තෙති සබ්බං විපාකවට්ටසඞ්ඛාතං දුක්ඛං වීතිවත්තෙ. අනුස්සරිස්සතීති ඉදං යත්රාති නිපාතවසෙන අනාගතවචනං, අත්ථො පනෙත්ථ අතීතවසෙන වෙදිතබ්බො. භගවා හි තෙ බුද්ධෙ අනුස්සරි, න ඉදානි අනුස්සරිස්සති. එවංජච්චාති විපස්සීආදයො ඛත්තියජච්චා, කකුසන්ධාදයො බ්රාහ්මණජච්චාති. එවංගොත්තාති විපස්සීආදයො කොණ්ඩඤ්ඤගොත්තා, කකුසන්ධාදයො කස්සපගොත්තාති. එවංසීලාති ලොකියලොකුත්තරසීලෙන එවංසීලා. එවංධම්මාති එත්ථ සමාධිපක්ඛා ධම්මා අධිප්පෙතා ¶ . ලොකියලොකුත්තරෙන සමාධිනා එවංසමාධිනොති අත්ථො. එවංපඤ්ඤාති ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාය එවංපඤ්ඤා. එවංවිහාරීති එත්ථ පන හෙට්ඨා සමාධිපක්ඛානං ධම්මානං ගහිතත්තා විහාරො ගහිතොව, පුන කස්මා ගහිතමෙව ගණ්හාතීති චෙ, න ඉදං ගහිතමෙව. ඉදඤ්හි නිරොධසමාපත්තිදීපනත්ථං, තස්මා එවංනිරොධසමාපත්තිවිහාරීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

එවංවිමුත්තාති ¶ එත්ථ වික්ඛම්භනවිමුත්ති තදඞ්ගවිමුත්ති සමුච්ඡෙදවිමුත්ති පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති නිස්සරණවිමුත්තීති පඤ්චවිධා විමුත්තියො. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො සයං වික්ඛම්භිතෙහි නීවරණාදීහි විමුත්තත්තා වික්ඛම්භනවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. අනිච්චානුපස්සනාදිකා සත්ත අනුපස්සනා සයං තස්ස තස්ස පච්චනීකඞ්ගවසෙන පරිචත්තාහි නිච්චසඤ්ඤාදීහි විමුත්තත්තා තදඞ්ගවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. චත්තාරො අරියමග්ගා සයං සමුච්ඡින්නෙහි කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා සමුච්ඡෙදවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි මග්ගානුභාවෙන කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධන්තෙ උප්පන්නත්තා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටත්තා අපගතත්තා දූරෙ ඨිතත්තා නිස්සරණවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගතං. ඉති ඉමාසං පඤ්චන්නං විමුත්තීනං වසෙන එවංවිමුත්තාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

199. තස්මාතිහාති ¶ යස්මා ත්වං ‘‘තථාගතා අච්ඡරියා’’ති වදසි, තස්මා තං භිය්යොසො මත්තාය පටිභන්තු තථාගතස්ස අච්ඡරියා අබ්භුතධම්මාති. සතො සම්පජානොති එත්ථ ද්වෙසම්පජඤ්ඤානි මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ච. තත්ථ වෙස්සන්තරජාතකෙ බ්රාහ්මණස්ස ¶ ද්වෙ පුත්තෙ දත්වා පුනදිවසෙ සක්කස්ස දෙවිං දත්වා සක්කෙන පසීදිත්වා දින්නෙ අට්ඨ වරෙ ගණ්හන්තො –

‘‘ඉතො විමුච්චමානාහං, සග්ගගාමී විසෙසගූ;

අනිවත්තී තතො අස්සං, අට්ඨමෙතං වරං වරෙ’’ති. (ජා. 2.22.2300) –

එවං තුසිතභවනෙ මෙ පටිසන්ධි හොතූති වරං අග්ගහෙසි, තතො පට්ඨාය තුසිතභවනෙ උප්පජ්ජිස්සාමීති ජානාති, ඉදං මනුස්සලොකෙ සම්පජඤ්ඤං. වෙස්සන්තරත්තභාවතො පන චුතො පුන තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා නිබ්බත්තොස්මීති අඤ්ඤාසි, ඉදං දෙවලොකෙ සම්පජඤ්ඤං.

කිං පන සෙසදෙවතා න ජානන්තීති? නො න ජානන්ති. තා පන උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛෙ ඔලොකෙත්වා දෙවනාටකෙහි තූරියසද්දෙන පබොධිතා ‘‘මාරිස අයං දෙවලොකො තුම්හෙ ඉධ නිබ්බත්තා’’ති සාරිතා ජානන්ති. බොධිසත්තො පඨමජවනවාරෙ න ජානාති, දුතියජවනතො පට්ඨාය ජානාති. ඉච්චස්ස අඤ්ඤෙහි අසාධාරණජානනං හොති.

අට්ඨාසීති ¶ එත්ථ කිඤ්චාපි අඤ්ඤෙපි දෙවා තත්ථ ඨිතා ඨිතම්හාති ජානන්ති, තෙ පන ඡසු ද්වාරෙසු බලවතා ඉට්ඨාරම්මණෙන අභිභුය්යමානා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො භුත්තපීතභාවම්පි අජානන්තා ආහාරූපච්ඡෙදෙන කාලං කරොන්ති. බොධිසත්තස්ස කිං තථාරූපං ආරම්මණං නත්ථීති? නො නත්ථි. සො හි සෙසදෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිග්ගණ්හාති, ආරම්මණෙන පන අත්තානං මද්දිතුං න දෙති, තං ආරම්මණං අභිභවිත්වා තිට්ඨති. තෙන වුත්තං – ‘‘සතො සම්පජානො, ආනන්ද, බොධිසත්තො තුසිතෙ කායෙ අට්ඨාසී’’ති.

200. යාවතායුකන්ති සෙසත්තභාවෙසු කිං යාවතායුකං න තිට්ඨත්තීති? ආම න තිට්ඨති. අඤ්ඤදා හි දීඝායුකදෙවලොකෙ නිබ්බත්තො තත්ථ පාරමියො න සක්කා පූරෙතුන්ති අක්ඛීනි නිමීලෙත්වා අධිමුත්තිකාලංකිරියං නාම කත්වා මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තති ¶ . අයං කාලඞ්කිරියා ¶ අඤ්ඤෙසං න හොති. තදා පන අදින්නදානං නාම නත්ථි, අරක්ඛිතසීලං නාම නත්ථි, සබ්බපාරමීනං පූරිතත්තා යාවතායුකං අට්ඨාසි.

සතො සම්පජානො තුසිතා කායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතීති එවං තාව සබ්බපාරමියො පූරෙත්වා තදා බොධිසත්තො යාවතායුකං අට්ඨාසි. දෙවතානං පන – ‘‘මනුස්සගණනාවසෙන ඉදානි සත්තහි දිවසෙහි චුති භවිස්සතී’’ති පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි උප්පජ්ජන්ති – මාලා මිලායන්ති, වත්ථානි කිලිස්සන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ දුබ්බණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ න සණ්ඨාති.

තත්ථ මාලාති පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ පිළන්ධනමාලා. තා කිර සට්ඨිසතසහස්සාධිකා සත්තපණ්ණාස-වස්සකොටියො අමිලායිත්වා තදා මිලායන්ති. වත්ථෙසුපි එසෙව නයො. එත්තකං පන කාලං දෙවානං නෙව සීතං න උණ්හං හොති, තස්මිං කාලෙ සරීරතො බින්දුබින්දුවසෙන සෙදා මුච්චන්ති. එත්තකඤ්ච කාලං තෙසං සරීරෙ ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චාදිවසෙන විවණ්ණතා න පඤ්ඤායති, දෙවධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය, දෙවපුත්තා වීසතිවස්සුද්දෙසිකා විය ඛායන්ති. මරණකාලෙ පන නෙසං කිලන්තරූපො අත්තභාවො හොති. එත්තකඤ්ච නෙසං කාලං දෙවලොකෙ උක්කණ්ඨිතා ¶ නාම නත්ථි, මරණකාලෙ පන නිස්සසන්ති විජම්භන්ති, සකෙ ආසනෙ නාභිරමන්ති.

ඉමානි පන පුබ්බනිමිත්තානි, යථා ලොකෙ මහාපුඤ්ඤානං රාජරාජමහාමත්තාදීනංයෙව උක්කාපාතභූමිචාලචන්දග්ගාහාදීනි ¶ නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, න සබ්බෙසං, එවමෙව මහෙසක්ඛානං දෙවතානංයෙව පඤ්ඤායන්ති, න සබ්බෙසං. යථා ච මනුස්සෙසු පුබ්බනිමිත්තානි නක්ඛත්තපාඨකාදයොව ජානන්ති, න සබ්බෙ, එවමෙව තානිපි සබ්බෙ දෙවා න ජානන්ති, පණ්ඩිතා එව පන ජානන්ති. තත්ථ යෙ ච මන්දෙන කුසලකම්මෙන නිබ්බත්තා දෙවපුත්තා, තෙ තෙසු උප්පන්නෙසු – ‘‘ඉදානි කො ජානාති, කුහිං නිබ්බත්තිස්සාමා’’ති භායන්ති. යෙ මහාපුඤ්ඤා, තෙ – ‘‘අම්හෙහි දින්නං දානං රක්ඛිතං සීලං භාවිතං භාවනං ආගම්ම උපරිදෙවලොකෙසු සම්පත්තිං අනුභවිස්සාමා’’ති න භායන්ති. බොධිසත්තොපි තානි පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා ‘‘ඉදානි අනන්තරෙ අත්තභාවෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති න භායි. අථස්ස තෙසු නිමිත්තෙසු පාතුභූතෙසු දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා – ‘‘මාරිස තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරෙන්තෙහි න සක්කසම්පත්තිං න මාරබ්රහ්මචක්කවත්තිසම්පත්තිං ¶ පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන බුද්ධත්තං පත්ථයමානෙහි පූරිතා. සො වො ඉදානි කාලො මාරිස බුද්ධත්තාය, සමයො මාරිස බුද්ධත්තායා’’ති යාචන්ති.

අථ මහාසත්තො දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චමහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, න කාලො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න පඤ්ඤායන්ති, බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා නාම තිලක්ඛණමුත්තා නත්ථි, තෙසං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති කථෙන්තානං ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතුං න සද්ධාතුං ¶ මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නොවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති. උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති. තස්මා සොපි අකාලො. සතසහස්සතො ¶ පන පට්ඨාය හෙට්ඨා වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. තදා ච වස්සසතකාලො හොති. අථ මහාසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං විලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො දීපෙ ඔලොකෙත්වා – ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො – ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා, දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති දෙසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. මජ්ඣිමදෙසො නාම ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො’’තිආදිනා නයෙන විනයෙ (මහාව. 259) වුත්තොව. සො පන ආයාමතො තීණි යොජනසතානි. විත්ථාරතො අඩ්ඪතියානි, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතානීති. එතස්මිඤ්හි පදෙසෙ චත්තාරි අට්ඨ සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානි, කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති. ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි, කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, එකං ¶ අසඞ්ඛ්යෙය්යං, කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදයො මහාසාවකා උප්පජ්ජන්ති, චතුන්නං මහාදීපානං ද්විසහස්සානං පරිත්තදීපානඤ්ච ඉස්සරියාධිපච්චකාරකචක්කවත්තිරාජානො උප්පජ්ජන්ති, අඤ්ඤෙ ච මහෙසක්ඛා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිමහාසාලා ¶ උප්පජ්ජන්ති. ඉදඤ්චෙත්ථ කපිලවත්ථු නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බන්ති නිට්ඨමගමාසි.

තතො කුලං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධා නාම ලොකසම්මතෙ කුලෙ නිබ්බත්තන්ති, ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි, සුද්ධොදනො නාම රාජා මෙ පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො මාතරං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලා හොති, අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසා. අයං මෙ මාතා භවිස්සති. කිත්තකං පනස්සා ආයූ’’ති ආවජ්ජන්තො – ‘‘දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ¶ ඉමං පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා – ‘‘කාලො මෙ මාරිසා බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං සඞ්ගහං කරොන්තො පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ථ නං දෙවතා – ‘‘ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡ, ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡා’’ති පුබ්බෙකතකුසලකම්මොකාසං සාරයමානා විචරන්ති. සො එවං දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ථ විචරන්තොව චවි.

එවං චුතො චවාමීති පජානාති, චුතිචිත්තං න ¶ ජානාති. පටිසන්ධිං ගහෙත්වාපි පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාති, ඉමස්මිං මෙ ඨානෙ පටිසන්ධි ගහිතාති එවං පන ජානාති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘ආවජ්ජනපරියායො නාම ලද්ධුං වට්ටති, දුතියතතියචිත්තවාරෙයෙව ජානිස්සතී’’ති වදන්ති. තිපිටකමහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘මහාසත්තානං පටිසන්ධි න අඤ්ඤෙසං පටිසන්ධිසදිසා, කොටිප්පත්තං තෙසං සතිසම්පජඤ්ඤං. යස්මා පන තෙනෙව චිත්තෙන තං චිත්තං ඤාතුං න සක්කා, තස්මා චුතිචිත්තං න ජානාති. චුතික්ඛණෙපි චවාමීති පජානාති, පටිසන්ධිං ගහෙත්වාපි පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාති, අසුකස්මිං ඨානෙ පටිසන්ධි ගහිතාති පජානාති, තස්මිං කාලෙ දසසහස්සී කම්පතී’’ති. එවං සතො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තො පන එකූනවීසතියා පටිසන්ධිචිත්තෙසු ¶ මෙත්තාපුබ්බභාගස්ස සොමනස්ස-සහගත-ඤාණසම්පයුත්ත-අසඞ්ඛාරික-කුසලචිත්තස්ස සදිසමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හි. මහාසීවත්ථෙරො පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙනා’’ති ආහ.

පටිසන්ධිං ගණ්හන්තො පන ආසාළ්හීපුණ්ණමායං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන අග්ගහෙසි. තදා කිර මහාමායා පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධවිභූසනසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා සත්තමෙ දිවසෙ පාතො වුට්ඨාය ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සිරීගබ්භං ¶ පවිසිත්වා සිරීසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉදං සුපිනං අද්දස – ‘‘චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා අනොතත්තදහං නෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙසං දෙවියො ආගන්ත්වා මනුස්සමලහරණත්ථං න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසෙත්වා ගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධිත්වා තතො අවිදූරෙ රජතපබ්බතො, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තස්මිං පාචීනතො ¶ සීසං කත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො, තත්ථ චරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා උත්තරදිසතො ආගම්ම කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතරං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසි.

අථ පබුද්ධා දෙවී තං සුපිනං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා පභාතාය රත්තියා චතුසට්ඨිමත්තෙ බ්රාහ්මණපාමොක්ඛෙ පක්කොසාපෙත්වා හරිතූපලිත්තාය ලාජාදීහි කතමඞ්ගලසක්කාරාය භූමියා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නානං බ්රාහ්මණානං සප්පිමධුසක්කරාභිසඞ්ඛාරස්ස වරපායාසස්ස සුවණ්ණරජතපාතියො පූරෙත්වා සුවණ්ණරජතපාතීතිහෙව පටිකුජ්ජිත්වා අදාසි, අඤ්ඤෙහි ච අහතවත්ථකපිලගාවීදානාදීහි තෙ සන්තප්පෙසි. අථ නෙසං සබ්බකාමසන්තප්පිතානං සුපිනං ආරොචාපෙත්වා – ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු – ‘‘මා චින්තයි මහාරාජ, දෙවියා තෙ කුච්ඡිම්හි ගබ්භො පතිට්ඨිතො, සො ච ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සති. සො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී. සචෙ අගාරා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සති ¶ ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො’’ති. එවං සතො සම්පජානො බොධිසත්තො තුසිතකායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමති.

තත්ථ ¶ සතො සම්පජානොති ඉමිනා චතුත්ථාය ගබ්භාවක්කන්තියා ඔක්කමතීති දස්සෙති. චතස්සො හි ගබ්භාවක්කන්තියො.

‘‘චතස්සො ඉමා, භන්තෙ, ගබ්භාවක්කන්තියො. ඉධ, භන්තෙ, එකච්චො අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමති, අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිස්මිං ඨාති, අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමති, අයං පඨමා ගබ්භාවක්කන්ති.

පුන චපරං, භන්තෙ, ඉධෙකච්චො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමති, අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිස්මිං ඨාති, අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමති, අයං දුතියා ගබ්භාවක්කන්ති.

පුන චපරං, භන්තෙ, ඉධෙකච්චො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමති, සම්පජානො මාතුකුච්ඡිස්මිං ඨාති, අසම්පජානො මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමති, අයං තතියා ගබ්භාවක්කන්ති.

පුන ¶ චපරං, භන්තෙ, ඉධෙකච්චො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමති, සම්පජානො මාතුකුච්ඡිස්මිං ඨාති, සම්පජානො මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමති, අයං චතුත්ථා ගබ්භාවක්කන්තී’’ති (දී. නි. 3.147).

එතාසු පඨමා ලොකියමනුස්සානං හොති, දුතියා අසීතිමහාසාවකානං, තතියා ද්වින්නං අග්ගසාවකානං පච්චෙකබොධිසත්තානඤ්ච. තෙ කිර කම්මජවාතෙහි උද්ධංපාදා අධොසිරා අනෙකසතපොරිසෙ පපාතෙ විය යොනිමුඛෙ තාළච්ඡිග්ගලෙන හත්ථී විය අතිවිය සම්බාධෙන යොනිමුඛෙන නික්ඛමමානා අනන්තං දුක්ඛං පාපුණන්ති. තෙන නෙසං ‘‘මයං නික්ඛමාමා’’ති සම්පජානතා න හොති. චතුත්ථා සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං. තෙ හි මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තාපි ජානන්ති, තත්ථ වසන්තාපි ජානන්ති. නික්ඛමනකාලෙපි ¶ නෙසං කම්මජවාතා උද්ධංපාදෙ අධොසිරෙ කත්වා ඛිපිතුං න සක්කොන්ති, ද්වෙ හත්ථෙ පසාරෙත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඨිතකාව නික්ඛමන්ති.

201. මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතීති එත්ථ මාතුකුච්ඡිං ඔක්කන්තො හොතීති අත්ථො. ඔක්කන්තෙ ¶ හි තස්මිං එවං හොති, න ඔක්කමමානෙ. අප්පමාණොති බුද්ධප්පමාණො, විපුලොති අත්ථො. උළාරොති තස්සෙව වෙවචනං. දෙවානුභාවන්ති එත්ථ දෙවානං අයමානුභාවො – නිවත්ථවත්ථස්ස පභා ද්වාදස යොජනානි ඵරති, තථා සරීරස්ස, තථා අලඞ්කාරස්ස, තථා විමානස්ස, තං අතික්කමිත්වාති අත්ථො.

ලොකන්තරිකාති තිණ්ණං තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරා එකෙකො ලොකන්තරිකා හොති, තිණ්ණං සකටචක්කානං පත්තානං වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහච්ච ඨපිතානං මජ්ඣෙ ඔකාසො විය. සො පන ලොකන්තරිකනිරයො පරිමාණතො අට්ඨයොජනසහස්සො හොති. අඝාති නිච්චවිවටා. අසංවුතාති හෙට්ඨාපි අප්පතිට්ඨා. අන්ධකාරාති තමභූතා. අන්ධකාරතිමිසාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිනිවාරණතො අන්ධභාවකරණතිමිසෙන සමන්නාගතා. තත්ථ කිර චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න ජායති. එවංමහිද්ධිකාති චන්දිමසූරියා කිර එකප්පහාරෙනෙව තීසු දීපෙසු පඤ්ඤායන්ති, එවංමහිද්ධිකා. එකෙකාය දිසාය නවනවයොජනසතසහස්සානි අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකං දස්සෙන්ති, එවං මහානුභාවා. ආභාය ¶ නානුභොන්තීති අත්තනො ¶ පභාය නප්පහොන්ති. තෙ කිර චක්කවාළපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙන චරන්ති, චක්කවාළපබ්බතඤ්ච අතික්කම්ම ලොකන්තරිකනිරයො, තස්මා තෙ තත්ථ ආභාය නප්පහොන්ති.

යෙපි තත්ථ සත්තාති යෙපි තස්මිං ලොකන්තරමහානිරයෙ සත්තා උපපන්නා. කිං පන කම්මං කත්වා තෙ තත්ථ උප්පජ්ජන්තීති? භාරියං දාරුණං මාතාපිතූනං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානඤ්ච උපරි අපරාධං අඤ්ඤඤ්ච දිවසෙ දිවසෙ පාණවධාදිසාහසිකකම්මං කත්වා උප්පජ්ජන්ති තම්බපණ්ණිදීපෙ අභයචොරනාගචොරාදයො විය. තෙසං අත්තභාවො තිගාවුතිකො හොති, වග්ගුලීනං විය දීඝනඛා හොන්ති. තෙ රුක්ඛෙ වග්ගුලියො විය නඛෙහි චක්කවාළපාදෙ ලග්ගන්ති. යදා පන සංසප්පන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාසං ගතා හොන්ති, අථ ‘‘භක්ඛො නො ලද්ධො’’ති මඤ්ඤමානා තත්ථ වාවටා විපරිවත්තිත්වා ලොකසන්ධාරකඋදකෙ පතන්ති. වාතෙ පහරන්තෙ මධුකඵලානි විය ඡිජ්ජිත්වා උදකෙ පතන්ති. පතිතමත්තා ච අච්චන්තඛාරෙ උදකෙ පිට්ඨපිණ්ඩි විය විලීයන්ති.

අඤ්ඤෙපි කිර භො සන්ති සත්තාති – ‘‘යථා මයං මහාදුක්ඛං අනුභවාම, එවං අඤ්ඤෙපි කිර සත්තා ඉදං දුක්ඛං අනුභවන්තා ඉධූපපන්නා’’ති තං දිවසං පස්සන්ති. අයං පන ඔභාසො එකයාගුපානමත්තම්පි ¶ න තිට්ඨති, යාවතා නිද්දායිත්වා පබුද්ධො ආරම්මණං විභාවෙති, තත්තකං කාලං හොති. දීඝභාණකා පන ‘‘අච්ඡරාසඞ්ඝාටමත්තමෙව විජ්ජුභාසො විය නිච්ඡරිත්වා කිං ඉදන්ති භණන්තානංයෙව අන්තරධායතී’’ති වදන්ති. සඞ්කම්පතීති ¶ සමන්තතො කම්පති. ඉතරද්වයං පුරිමපස්සෙව වෙවචනං. පුන අප්පමාණො චාතිආදි නිගමනත්ථං වුත්තං.

202. චත්තාරො දෙවපුත්තා චතුද්දිසං ආරක්ඛාය උපගච්ඡන්තීති එත්ථ චත්තාරොති චතුන්නං මහාරාජූනං වසෙන වුත්තං, දසසහස්සචක්කවාළෙ පන චත්තාරො චත්තාරො කත්වා චත්තාලීසදසසහස්සා හොන්ති. තත්ථ ඉමස්මිං චක්කවාළෙ මහාරාජානො ඛග්ගහත්ථා ආගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස ආරක්ඛණත්ථාය උපගන්ත්වා සිරීගබ්භං පවිට්ඨා, ඉතරෙ ගබ්භද්වාරතො පට්ඨාය අවරුද්ධපංසුපිසාචකාදියක්ඛගණෙ ¶ පටික්කමාපෙත්වා යාව චක්කවාළා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු.

කිමත්ථං පනායං රක්ඛා ආගතා? නනු පටිසන්ධික්ඛණෙ කලලකාලතො පට්ඨාය සචෙපි කොටිසතසහස්සා මාරා කොටිසතසහස්සං සිනෙරුං උක්ඛිපිත්වා බොධිසත්තස්ස වා බොධිසත්තමාතුයා වා අන්තරායකරණත්ථං ආගච්ඡෙය්යුං, සබ්බෙ අන්තරාව අන්තරධායෙය්යුං. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා රුහිරුප්පාදවත්ථුස්මිං – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං පරූපක්කමෙන තථාගතං ජීවිතා වොරොපෙය්ය. අනුපක්කමෙන, භික්ඛවෙ, තථාගතා පරිනිබ්බායන්ති. ගච්ඡථ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, යථාවිහාරං, අරක්ඛියා, භික්ඛවෙ, තථාගතා’’ති (චූළව. 341). එවමෙතං, න පරූපක්කමෙන තෙසං ජීවිතන්තරායො අත්ථි. සන්ති ඛො පන අමනුස්සා විරූපා දුද්දසිකා, භෙරවරුපා පක්ඛිනො, යෙසං රූපං දිස්වා සද්දං වා සුත්වා බොධිසත්තමාතු භයං වා සන්තාසො වා උප්පජ්ජෙය්ය, තෙසං නිවාරණත්ථාය ¶ රක්ඛං අග්ගහෙසුං. අපිච ඛො බොධිසත්තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන සඤ්ජාතගාරවා අත්තනො ගාරවචොදිතාපි තෙ එවමකංසු.

කිං පන තෙ අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ඨිතා චත්තාරො මහාරාජානො බොධිසත්තමාතුයා අත්තානං දස්සෙන්ති න දස්සෙන්තීති? නහානමණ්ඩනභොජනාදිසරීරකිච්චකාලෙ න දස්සෙන්ති, සිරීගබ්භං පවිසිත්වා වරසයනෙ නිපන්නකාලෙ පන දස්සෙන්ති. තත්ථ කිඤ්චාපි අමනුස්සදස්සනං නාම මනුස්සානං සප්පටිභයං හොති, බොධිසත්තමාතා පන අත්තනො චෙව පුත්තස්ස ච පුඤ්ඤානුභාවෙන තෙ දිස්වා න භායති, පකතිඅන්තෙපුරපාලකෙසු විය අස්සා තෙසු චිත්තං උප්පජ්ජති.

203. පකතියා ¶ සීලවතීති සභාවෙනෙව සීලසම්පන්නා. අනුප්පන්නෙ කිර බුද්ධෙ මනුස්සා තාපසපරිබ්බාජකානං සන්තිකෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා සීලං ගණ්හන්ති, බොධිසත්තමාතාපි කාලදෙවිලස්ස ඉසිනො සන්තිකෙ ගණ්හාති. බොධිසත්තෙ පන කුච්ඡිගතෙ අඤ්ඤස්ස පාදමූලෙ නිසීදිතුං නාම න සක්කා, සමාසනෙ නිසීදිත්වා ගහිතසීලම්පි අවඤ්ඤා කාරණමත්තං හොති. තස්මා සයමෙව සීලං අග්ගහෙසීති වුත්තං හොති.

පුරිසෙසූති ¶ බොධිසත්තස්ස පිතරං ආදිං කත්වා කෙසුචි මනුස්සෙසු පුරිසාධිප්පායචිත්තං නුප්පජ්ජති. තඤ්ච ඛො බොධිසත්තෙ ගාරවෙන, න පහීනකිලෙසතාය. බොධිසත්තමාතු රූපං පන සුකුසලාපි සිප්පිකා පොත්ථකම්මාදීසුපි කාතුං න සක්කොන්ති, තං දිස්වා පුරිසස්ස රාගො නුප්පජ්ජතීති න සක්කා වත්තුං. සචෙ පන තං රත්තචිත්තො උපසඞ්කමිතුකාමො හොති, පාදා න වහන්ති, දිබ්බසඞ්ඛලිකා විය බජ්ඣන්ති. තස්මා ‘‘අනතික්කමනීයා’’තිආදි වුත්තං.

පඤ්චන්නං කාමගුණානන්ති පුබ්බෙ ‘‘කාමගුණූපසංහිත’’න්ති ¶ පුරිසාධිප්පායවසෙන වත්ථුපටික්ඛෙපො කථිතො, ඉධ ආරම්මණප්පටිලාභො දස්සිතො. තදා කිර ‘‘දෙවියා එවරූපො පුත්තො කුච්ඡිස්මිං උප්පන්නො’’ති, සුත්වා සමන්තතො රාජානො මහග්ඝආභරණතූරියාදිවසෙන පඤ්චද්වාරාරම්මණවත්ථුභූතං පණ්ණාකාරං පෙසෙන්ති, බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච කතකම්මස්ස උස්සන්නත්තා ලාභසක්කාරස්ස පමාණපරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි.

204. අකිලන්තකායාති යථා අඤ්ඤා ඉත්ථියො ගබ්භභාරෙන කිලමන්ති, හත්ථපාදා උද්ධුමාතකාදීනි පාපුණන්ති, න එවං තස්සා කොචි කිලමථො අහොසි. තිරොකුච්ඡිගතන්ති අන්තොකුච්ඡිගතං. කලලාදිකාලං අතික්කමිත්වා සඤ්ජාතඅඞ්ගපච්චඞ්ගං අහීනින්ද්රියභාවං උපගතංයෙව පස්සති. කිමත්ථං පස්සති? සුඛවාසත්ථං. යථෙව හි මාතා පුත්තෙන සද්ධිං නිසින්නා වා නිපන්නා වා ‘‘හත්ථං වා පාදං වා ඔලම්බන්තං උක්ඛිපිත්වා සණ්ඨපෙස්සාමී’’ති සුඛවාසත්ථං පුත්තං ඔලොකෙති, එවං බොධිසත්තමාතාපි යං තං මාතු උට්ඨානගමනපරිවත්තනනිසජ්ජාදීසු උණ්හසීතලොණිකතිත්තකකටුකාහාරඅජ්ඣොහරණකාලෙසු ච ගබ්භස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, අත්ථි නු ඛො මෙ තං පුත්තස්සාති සුඛවාසත්ථං බොධිසත්තං ඔලොකයමානා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නං බොධිසත්තං පස්සති. යථා හි අඤ්ඤෙ අන්තොකුච්ඡිගතා පක්කාසයං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආමාසයං උක්ඛිපිත්වා ¶ උදරපටලං පිට්ඨිතො කත්වා පිට්ඨිකණ්ටකං නිස්සාය උක්කුටිකා ද්වීසු මුට්ඨීසු හනුකං ඨපෙත්වා දෙවෙ වස්සන්තෙ රුක්ඛසුසිරෙ මක්කටා විය නිසීදන්ති, න එවං බොධිසත්තො. බොධිසත්තො පන පිට්ඨිකණ්ටකං පිට්ඨිතො කත්වා ධම්මාසනෙ ධම්මකථිකො විය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදති. පුබ්බෙ කතකම්මං පනස්සා වත්ථුං සොධෙති, සුද්ධෙ වත්ථුම්හි සුඛුමච්ඡවිලක්ඛණං නිබ්බත්තති ¶ . අථ නං කුච්ඡිගතං තචො පටිච්ඡාදෙතුං න සක්කොති, ඔලොකෙන්තියා බහි ඨිතො විය පඤ්ඤායති. තමත්ථං උපමාය විභාවෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. බොධිසත්තො පන අන්තොකුච්ඡිගතො මාතරං න පස්සති. න හි අන්තොකුච්ඡියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති.

205. කාලං ¶ කරොතීති න විජාතභාවපච්චයා, ආයුපරික්ඛයෙනෙව. බොධිසත්තෙන වසිතට්ඨානඤ්හි චෙතියකුටිසදිසං හොති අඤ්ඤෙසං අපරිභොගං, න ච සක්කා බොධිසත්තමාතරං අපනෙත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙතුන්ති තත්තකංයෙව බොධිසත්තමාතු ආයුප්පමාණං හොති, තස්මා තදා කාලං කරොති. කතරස්මිං පන වයෙ කාලං කරොතීති? මජ්ඣිමවයෙ. පඨමවයස්මිඤ්හි සත්තානං අත්තභාවෙ ඡන්දරාගො බලවා හොති, තෙන තදා සඤ්ජාතගබ්භා ඉත්ථී තං ගබ්භං අනුරක්ඛිතුං න සක්කොන්ති, ගබ්භො බහ්වාබාධො හොති. මජ්ඣිමවයස්ස පන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම තතියකොට්ඨාසෙ වත්ථුං විසදං හොති, විසදෙ වත්ථුම්හි නිබ්බත්තා දාරකා අරොගා හොන්ති. තස්මා බොධිසත්තමාතාපි පඨමවයෙ සම්පත්තිං අනුභවිත්වා මජ්ඣිමවයස්ස තතියකොට්ඨාසෙ විජායිත්වා කාලං කරොති.

නව වා දස වාති එත්ථ වා-සද්දෙන විකප්පනවසෙන සත්ත වා අට්ඨ වා එකාදස වා ද්වාදස වාති එවමාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සත්තමාසජාතො ජීවති, සීතුණ්හක්ඛමො පන න හොති. අට්ඨමාසජාතො න ජීවති, සෙසා ජීවන්ති.

ඨිතාවාති ඨිතාව හුත්වා. මහාමායාපි දෙවී උපවිජඤ්ඤා ඤාතිකුලඝරං ගමිස්සාමීති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා කපිලවත්ථුතො දෙවදහනගරගාමිමග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවිං සුවණ්ණසිවිකාය නිසීදාපෙසි. සකලනගරවාසිනො සක්යා පරිවාරෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා දෙවිං ගහෙත්වා පායිංසු. සා දෙවදහනගරස්ස අවිදූරෙ ලුම්බිනිසාලවනුය්යානං දිස්වා උය්යානවිචරණත්ථාය චිත්තං උප්පාදෙත්වා රඤ්ඤො සඤ්ඤං අදාසි. රාජා උය්යානං පටිජග්ගාපෙත්වා ආරක්ඛං ¶ සංවිදහාපෙසි. දෙවියා උය්යානං පවිට්ඨමත්තාය කායදුබ්බල්යං ¶ අහොසි, අථස්සා මඞ්ගලසාලමූලෙ සිරීසයනං පඤ්ඤාපෙත්වා සාණියා පරික්ඛිපිංසු. සා ¶ අන්තොසාණිං පවිසිත්වා සාලසාඛං හත්ථෙන ගහෙත්වා අට්ඨාසි. අථස්සා තාවදෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි.

දෙවා නං පඨමං පටිග්ගණ්හන්තීති ඛීණාසවා සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො පටිග්ගණ්හන්ති. කථං? සූතිවෙසං ගණ්හිත්වාති එකෙ. තං පන පටික්ඛිපිත්වා ඉදං වුත්තං – තදා බොධිසත්තමාතා සුවණ්ණඛචිතං වත්ථං නිවාසෙත්වා මච්ඡක්ඛිසදිසං දුකූලපටං යාව පාදන්තාව පාරුපිත්වා අට්ඨාසි. අථස්සා සල්ලහුකං ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි ධම්මකරණතො උදකනික්ඛමනසදිසං. අථ තෙ පකතිබ්රහ්මවෙසෙනෙව උපසඞ්කමිත්වා පඨමං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගහෙසුං. තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන පටිග්ගහෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘දෙවා නං පඨමං පටිග්ගණ්හන්ති පච්ඡා මනුස්සා’’ති.

206. චත්තාරො නං දෙවපුත්තාති චත්තාරො මහාරාජානො. පටිග්ගහෙත්වාති අජිනප්පවෙණියා පටිග්ගහෙත්වා. මහෙසක්ඛොති මහාතෙජො මහායසො ලක්ඛණසම්පන්නොති අත්ථො.

විසදොව නික්ඛමතීති යථා අඤ්ඤෙ සත්තා යොනිමග්ගෙ ලග්ගන්තා භග්ගවිභග්ගා නික්ඛමන්ති, න එවං නික්ඛමති, අලග්ගො හුත්වා නික්ඛමතීති අත්ථො. උදෙනාති උදකෙන. කෙනචි අසුචිනාති යථා අඤ්ඤෙ සත්තා කම්මජවාතෙහි උද්ධංපාදා අධොසිරා යොනිමග්ගෙ පක්ඛිත්තා සතපොරිසනරකපපාතං පතන්තා විය තාළච්ඡිද්දෙන නික්කඩ්ඪියමානා හත්ථී විය මහාදුක්ඛං අනුභවන්තා නානාඅසුචිමක්ඛිතාව ¶ නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. බොධිසත්තඤ්හි කම්මජවාතා උද්ධංපාදං අධොසිරං කාතුං න සක්කොන්ති. සො ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය ච ද්වෙ හත්ථෙ ච පාදෙ ච පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතොව නික්ඛමති.

උදකස්ස ධාරාති උදකවට්ටියො. තාසු සීතා සුවණ්ණකටාහෙ පතති, උණ්හා රජතකටාහෙ. ඉදඤ්ච පථවීතලෙ කෙනචි අසුචිනා අසම්මිස්සං තෙසං පානීයපරිභොජනීයඋදකඤ්චෙව අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ¶ කීළනඋදකඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං. අඤ්ඤස්ස පන සුවණ්ණරජතඝටෙහි ආහරියමානඋදකස්ස චෙව හංසවට්ටකාදිපොක්ඛරණිගතස්ස ච උදකස්ස පරිච්ඡෙදො නත්ථි.

207. සම්පතිජාතොති ¶ මුහුත්තජාතො. පාළියං පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තො විය දස්සිතො, න පන එවං දට්ඨබ්බං. නික්ඛන්තමත්තඤ්හි තං පඨමං බ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො මඞ්ගලසම්මතාය සුඛසම්ඵස්සාය අජිනප්පවෙණියා, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨිතො.

සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙති දිබ්බසෙතච්ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙ. එත්ථ ච ඡත්තස්ස පරිවාරානි ඛග්ගාදීනි ¶ පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානිපි ආගතානෙව. පාළියං පන රාජගමනෙ රාජා විය ඡත්තමෙව වුත්තං. තෙසු ඡත්තමෙව පඤ්ඤායති, න ඡත්තග්ගාහකා. තථා ඛග්ග-තාලවණ්ට-මොරහත්ථක-වාළබීජනි-උණ්හීසමත්තායෙව පඤ්ඤායන්ති, න තෙසං ගාහකා. සබ්බානි කිර තානි අදිස්සමානරූපා දෙවතා ගණ්හිංසු. වුත්තම්පි චෙතං –

න දිස්සරෙ චාමරඡත්තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693);

සබ්බා ච දිසාති ඉදං සත්තපදවීතිහාරූපරි ඨිතස්ස විය සබ්බදිසානුවිලොකනං වුත්තං, න ඛො පනෙවං දට්ඨබ්බං. මහාසත්තො හි මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පුරත්ථිමදිසං ඔලොකෙසි, අනෙකචක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා – ‘‘මහාපුරිස ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා, හෙට්ඨා, උපරීති දසපි දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං අදිස්වා අයං උත්තරා දිසාති සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආසභින්ති උත්තමං. අග්ගොති ¶ ගුණෙහි සබ්බපඨමො. ඉතරානි ද්වෙ පදානි එතස්සෙව වෙවචනානි. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති පදද්වයෙන ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පත්තබ්බං අරහත්තං බ්යාකාසි.

එත්ථ ¶ ච සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨානං චතුඉද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, උත්තරාභිමුඛභාවො මහාජනං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අභිභවිත්වා ගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං ¶ , සත්තපදගමනං සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, දිබ්බසෙතච්ඡත්තධාරණං විමුත්තිච්ඡත්තපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩානි පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුච්චනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, දිසානුවිලොකනං අනාවරණඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ආසභීවාචාභාසනං අප්පටිවත්තියධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ‘‘අයමන්තිමා ජාතී’’ති සීහනාදො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානස්ස පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමෙ වාරා පාළියං ආගතා, සම්බහුලවාරො පන ආගතො, ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො.

මහාපුරිසස්ස හි ජාතදිවසෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පි. දසසහස්සිලොකධාතුම්හි දෙවතා එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිංසු. පඨමං දෙවා පටිග්ගහිංසු, පච්ඡා මනුස්සා. තන්තිබද්ධා වීණා චම්මබද්ධා භෙරියො ච කෙනචි අවාදිතා සයමෙව වජ්ජිංසු, මනුස්සානං අන්දුබන්ධනාදීනි ඛණ්ඩාඛණ්ඩං භිජ්ජිංසු. සබ්බරොගා අම්බිලෙන ධොතතම්බමලං විය විගච්ඡිංසු, ජච්චන්ධා රූපානි පස්සිංසු. ජච්චබධිරා සද්දං සුණිංසු, පීඨසප්පී ජවනසම්පන්නා අහෙසුං, ජාතිජළානම්පි එළමූගානං සති පතිට්ඨාසි, විදෙසෙ පක්ඛන්දනාවා සුපට්ටනං පාපුණිංසු, ආකාසට්ඨකභූමට්ඨකරතනානි සකතෙජොභාසිතානි අහෙසුං, වෙරිනො මෙත්තචිත්තං පටිලභිංසු, අවීචිම්හි අග්ගි නිබ්බායි. ලොකන්තරෙ ආලොකො උදපාදි, නදීසු ජලං න පවත්ති, මහාසමුද්දෙසු මධුරසදිසං උදකං අහොසි, වාතො න වායි, ආකාසපබ්බතරුක්ඛගතා සකුණා භස්සිත්වා පථවීගතා ¶ අහෙසුං, චන්දො අතිරොචි, සූරියො න උණ්හො න සීතලො නිම්මලො උතුසම්පන්නො අහොසි, දෙවතා අත්තනො අත්තනො විමානද්වාරෙ ඨත්වා අප්ඵොටනසෙළනචෙලුක්ඛෙපාදීහි මහාකීළං කීළිංසු, චාතුද්දීපිකමහාමෙඝො වස්සි, මහාජනං නෙව ඛුදා න පිපාසා පීළෙසි, ද්වාරකවාටානි සයමෙව විවරිංසු, පුප්ඵූපගඵලූපගා රුක්ඛා පුප්ඵඵලානි ගණ්හිංසු, දසසහස්සිලොකධාතු එකද්ධජමාලා අහොසීති.

තත්රාපිස්ස ¶ දසසහස්සිලොකධාතුකම්පො සබ්බඤ්ඤුතඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, දෙවතානං එකචක්කවාළෙ සන්නිපාතො ධම්මචක්කප්පවත්තනකාලෙ එකප්පහාරෙන සන්නිපතිත්වා ධම්මපටිග්ගණ්හනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඨමං දෙවතානං ¶ පටිග්ගහණං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං පටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. පච්ඡා මනුස්සානං පටිග්ගහණං චතුන්නං අරූපජ්ඣානානං පටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, තන්තිබද්ධවීණානං සයං වජ්ජනං අනුපුබ්බවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, චම්මබද්ධභෙරීනං වජ්ජනං මහතියා ධම්මභෙරියා අනුස්සාවනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, අන්දුබන්ධනාදීනං ඡෙදො අස්මිමානසමුච්ඡෙදස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සබ්බරොගවිගමො සබ්බකිලෙසවිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ජච්චන්ධානං රූපදස්සනං දිබ්බචක්ඛුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ජච්චබධිරානං සද්දස්සවනං දිබ්බසොතධාතුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං ¶ , පීඨසප්පීනං ජවනසම්පදා චතුඉද්ධිපාදාධිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ජළානං සතිපතිට්ඨානං චතුසතිපට්ඨානපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, විදෙසපක්ඛන්දනාවානං සුපට්ටනසම්පාපුණනං චතුපටිසම්භිදාධිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං, රතනානං සකතෙජොභාසිතත්තං යං ලොකස්ස ධම්මොභාසං දස්සෙස්සති තස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

වෙරීනං මෙත්තචිත්තපටිලාභො චතුබ්රහ්මවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, අවීචිම්හි අග්ගිනිබ්බානං එකාදසඅග්ගිනිබ්බානස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ලොකන්තරාලොකො අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා ඤාණාලොකදස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, මහාසමුද්දස්ස මධුරතා නිබ්බානරසෙන එකරසභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං, වාතස්ස අවායනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතභින්දනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සකුණානං පථවීගමනං මහාජනස්ස ඔවාදං සුත්වා පාණෙහි සරණගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, චන්දස්ස අතිවිරොචනං බහුජනකන්තතාය පුබ්බනිමිත්තං, සූරියස්ස උණ්හසීතවිවජ්ජනඋතුසුඛතා කායිකචෙතසිකසුඛුප්පත්තියා පුබ්බනිමිත්තං, දෙවතානං විමානද්වාරෙසු අප්ඵොටනාදීහි කීළනං බුද්ධභාවං පත්වා උදානං උදානස්ස පුබ්බනිමිත්තං, චාතුද්දීපිකමහාමෙඝවස්සනං මහතො ධම්මමෙඝවස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ඛුදාපීළනස්ස අභාවො කායගතාසතිඅමතපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පිපාසාපීළනස්ස අභාවො විමුත්තිසුඛෙන සුඛිතභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ද්වාරකවාටානං සයමෙව විවරණං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගද්වාරවිවරණස්ස පුබ්බනිමිත්තං, රුක්ඛානං පුප්ඵඵලගහණං විමුත්තිපුප්ඵෙහි පුප්ඵිතස්ස ච සාමඤ්ඤඵලභාරභරිතභාවස්ස ච පුබ්බනිමිත්තං, දසසහස්සිලොකධාතුයා ¶ එකද්ධජමාලතා අරියද්ධජමාලාමාලිතාය පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං සම්බහුලවාරො නාම.

එත්ථ ¶ පඤ්හෙ පුච්ඡන්ති – ‘‘යදා මහාපුරිසො පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො ගන්ත්වා ආසභිං වාචං භාසති, තදා කිං පථවියා ගතො ¶ , උදාහු ආකාසෙන? දිස්සමානො ගතො, උදාහු අදිස්සමානො? අචෙලකො ගතො, උදාහු අලඞ්කතප්පටියත්තො? දහරො හුත්වා ගතො, උදාහු මහල්ලකො? පච්ඡාපි කිං තාදිසොව අහොසි, උදාහු පුන බාලදාරකො’’ති? අයං පන පඤ්හො හෙට්ඨා ලොහපාසාදෙ සඞ්ඝසන්නිපාතෙ තිපිටකචූළාභයත්ථෙරෙන විස්සජ්ජිතොව. ථෙරො කිරෙත්ථ නියති පුබ්බෙකතකම්ම-ඉස්සරනිම්මානවාදවසෙන තං තං බහුං වත්වා අවසානෙ එවං බ්යාකාසි – ‘‘මහාපුරිසො පථවියං ගතො, මහාජනස්ස පන ආකාසෙ ගච්ඡන්තො විය අහොසි. දිස්සමානො ගතො, මහාජනස්ස පන අදිස්සමානො විය අහොසි. අචෙලකො ගතො, මහාජනස්ස පන අලඞ්කතප්පටියත්තොව උපට්ඨාසි. දහරොව ගතො, මහාජනස්ස පන සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය අහොසි. පච්ඡා පන බාලදාරකොව අහොසි, න තාදිසො’’ති. එවං වුත්තෙ පරිසා චස්ස ‘‘බුද්ධෙන විය හුත්වා භො ථෙරෙන පඤ්හො කථිතො’’ති අත්තමනා අහොසි. ලොකන්තරිකවාරො වුත්තනයො එව.

විදිතාති පාකටා හුත්වා. යථා හි සාවකා නහානමුඛධොවනඛාදනපිවනාදිකාලෙ අනොකාසගතෙ අතීතසඞ්ඛාරෙ ¶ නිප්පදෙසෙ සම්මසිතුං න සක්කොන්ති, ඔකාසපත්තයෙව සම්මසන්ති, න එවං බුද්ධා. බුද්ධා හි සත්තදිවසබ්භන්තරෙ වවත්ථිතසඞ්ඛාරෙ ආදිතො පට්ඨාය සම්මසිත්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වාව විස්සජ්ජෙන්ති, තෙසං අවිපස්සිතධම්මො නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘විදිතා’’ති ආහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අච්ඡරියඅබ්භුතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

209. එවං ¶ මෙ සුතන්ති බාකුලසුත්තං. තත්ථ බාකුලොති යථා ද්වාවීසති ද්වත්තිංසාතිආදිම්හි වත්තබ්බෙ බාවීසති බාත්තිංසාතිආදීනි වුච්චන්ති, එවමෙව ද්විකුලොති වත්තබ්බෙ බාකුලොති වුත්තං. තස්ස හි ථෙරස්ස ද්වෙ කුලානි අහෙසුං. සො කිර දෙවලොකො චවිත්වා කොසම්බිනගරෙ නාම ¶ මහාසෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තො, තමෙනං පඤ්චමෙ දිවසෙ සීසං න්හාපෙත්වා ගඞ්ගාකීළං අකංසු. ධාතියා දාරකං උදකෙ නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනවසෙන කීළාපෙන්තියා එකො මච්ඡො දාරකං දිස්වා ‘‘භක්ඛො මෙ අය’’න්ති මඤ්ඤමානො මුඛං විවරිත්වා උපගතො. ධාතී දාරකං ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතා. මච්ඡො තං ගිලි. පුඤ්ඤවා සත්තො දුක්ඛං න පාපුණි, සයනගබ්භං පවිසිත්වා නිපන්නො විය අහොසි. මච්ඡො දාරකස්ස තෙජෙන තත්තකපල්ලං ගිලිත්වා දය්හමානො විය වෙගෙන තිංසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා බාරාණසිනගරවාසිනො මච්ඡබන්ධස්ස ජාලං පාවිසි, මහාමච්ඡා නාම ජාලබද්ධා පහරියමානා මරන්ති. අයං පන දාරකස්ස තෙජෙන ජාලතො නීහටමත්තොව මතො. මච්ඡබන්ධා ච මහන්තං මච්ඡං ලභිත්වා ඵාලෙත්වා වික්කිණන්ති. තං පන දාරකස්ස ආනුභාවෙන අඵාලෙත්වා සකලමෙව කාජෙන හරිත්වා සහස්සෙන දෙමාති වදන්තා නගරෙ විචරිංසු. කොචි න ගණ්හාති.

තස්මිං පන නගරෙ අපුත්තකං අසීතිකොටිවිභවං සෙට්ඨිකුලං අත්ථි, තස්ස ද්වාරමූලං පත්වා ‘‘කිං ගහෙත්වා දෙථා’’ති වුත්තා කහාපණන්ති ආහංසු. තෙහි කහාපණං දත්වා ගහිතො. සෙට්ඨිභරියාපි අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු මච්ඡෙ න කෙලායති, තං දිවසං පන මච්ඡං ඵලකෙ ඨපෙත්වා සයමෙව ඵාලෙසි. මච්ඡඤ්ච නාම කුච්ඡිතො ඵාලෙන්ති, සා පන පිට්ඨිතො ඵාලෙන්තී මච්ඡකුච්ඡියං සුවණ්ණවණ්ණං දාරකං දිස්වා – ‘‘මච්ඡකුච්ඡියං මෙ පුත්තො ලද්ධො’’ති නාදං නදිත්වා දාරකං ආදාය සාමිකස්ස සන්තිකං අගමාසි. සෙට්ඨි තාවදෙව භෙරිං චරාපෙත්වා දාරකං ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘‘මච්ඡකුච්ඡියං මෙ දෙව දාරකො ලද්ධො, කිං කරොමී’’ති ආහ. පුඤ්ඤවා එස, යො මච්ඡකුච්ඡියං අරොගො වසි, පොසෙහි නන්ති.

අස්සොසි ¶ ඛො ඉතරං කුලං – ‘‘බාරාණසියං කිර එකං සෙට්ඨිකුලං මච්ඡකුච්ඡියං දාරකං ලභතී’’ති, තෙ තත්ථ අගමංසු. අථස්ස මාතා දාරකං අලඞ්කරිත්වා කීළාපියමානං දිස්වාව ‘‘මනාපො වතායං ¶ දාරකො’’ති ගන්ත්වා පවතිං ආචික්ඛි. ඉතරා මය්හං පුත්තොතිආදිමාහ. කහං තෙ ලද්ධොති? මච්ඡකුච්ඡියන්ති. නො තුය්හං පුත්තො, මය්හං පුත්තොති. කහං තෙ ලද්ධොති? මයා දසමාසෙ කුච්ඡියා ධාරිතො, අථ නං නදියා කීළාපියමානං ¶ මච්ඡො ගිලීති. තුය්හං පුත්තො අඤ්ඤෙන මච්ඡෙන ගිලිතො භවිස්සති, අයං පන මයා මච්ඡකුච්ඡියං ලද්ධොති, උභොපි රාජකුලං අගමංසු. රාජා ආහ – ‘‘අයං දස මාසෙ කුච්ඡියා ධාරිතත්තා අමාතා කාතුං න සක්කා, මච්ඡං ගණ්හන්තාපි වක්කයකනාදීනි බහි කත්වා ගණ්හන්තා නාම නත්ථීති මච්ඡකුච්ඡියං ලද්ධත්තා අයම්පි අමාතා කාතුං න සක්කා, දාරකො උභින්නම්පි කුලානං දායාදො හොතු, උභොපි නං ජග්ගථා’’ති උභොපි ජග්ගිංසු.

විඤ්ඤුතං පත්තස්ස ද්වීසුපි නගරෙසු පාසාදං කාරෙත්වා නාටකානි පච්චුපට්ඨාපෙසුං. එකෙකස්මිං නගරෙ චත්තාරො චත්තාරො මාසෙ වසති, එකස්මිං නගරෙ චත්තාරො මාසෙ වුට්ඨස්ස සඞ්ඝාටනාවාය මණ්ඩපං කාරෙත්වා තත්ථ නං සද්ධිං නාටකාහි ආරොපෙන්ති. සො සම්පත්තිං අනුභවමානො ඉතරං නගරං ගච්ඡති. තංනගරවාසිනො නාටකානි උපඩ්ඪමග්ගං අගමංසු. තෙ පච්චුග්ගන්ත්වා තං පරිවාරෙත්වා අත්තනො පාසාදං නයන්ති. ඉතරානි නාටකානි නිවත්තිත්වා අත්තනො නගරමෙව ගච්ඡන්ති. තත්ථ චත්තාරො මාසෙ වසිත්වා තෙනෙව නියාමෙන පුන ඉතරං නගරං ගච්ඡති. එවමස්ස සම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස අසීති වස්සානි පරිපුණ්ණානි.

අථ භගවා චාරිකං චරමානො බාරාණසිං පත්තො. සො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිතො. පබ්බජිත්වා සත්තාහමෙව පුථුජ්ජනො අහොසි, අට්ඨමෙ පන සො ¶ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණීති එවමස්ස ද්වෙ කුලානි අහෙසුං. තස්මා බාකුලොති සඞ්ඛං අගමාසීති.

පුරාණගිහිසහායොති පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ සහායො. අයම්පි දීඝායුකොව ථෙරං පබ්බජිතං පස්සිතුං ගච්ඡන්තො අසීතිමෙ වස්සෙ ගතො. මෙථුනො ධම්මොති බාලො නග්ගසමණකො බාලපුච්ඡං පුච්ඡති, න සාසනවචනං, ඉදානි ථෙරෙන දින්නනයෙ ඨිතො ඉමෙහි පන තෙති පුච්ඡි.

210. යංපායස්මාතිආදීනි ¶ පදානි සබ්බවාරෙසු ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි නියමෙත්වා ඨපිතානි. තත්ථ සඤ්ඤා උප්පන්නමත්තාව, විතක්කො කම්මපථභෙදකොති ¶ . ථෙරො පනාහ – ‘‘කස්මා විසුං කරොථ, උභයම්පෙතං කම්මපථභෙදකමෙවා’’ති.

211. ගහපතිචීවරන්ති වස්සාවාසිකං චීවරං. සත්ථෙනාති පිප්ඵලකෙන. සූචියාති සූචිං ගහෙත්වා සිබ්බිතභාවං න සරාමීති අත්ථො. කථිනෙ චීවරන්ති කථිනචීවරං, කථිනචීවරම්පි හි වස්සාවාසිකගතිකමෙව. තස්මා තත්ථ ‘‘සිබ්බිතා නාභිජානාමී’’ති ආහ.

එත්තකං පනස්ස කාලං ගහපතිචීවරං අසාදියන්තස්ස ඡින්දනසිබ්බනාදීනි අකරොන්තස්ස කුතො චීවරං උප්පජ්ජතීති. ද්වීහි නගරෙහි. ථෙරො හි මහායසස්සී, තස්ස පුත්තධීතරො නත්තපනත්තකා සුඛුමසාටකෙහි චීවරානි කාරෙත්වා රජාපෙත්වා සමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා පහිණන්ති. ථෙරස්ස න්හානකාලෙ න්හානකොට්ඨකෙ ඨපෙන්ති. ථෙරො තානි නිවාසෙති චෙව පාරුපති ච, පුරාණචීවරානි ¶ සම්පත්තපබ්බජිතානං දෙති. ථෙරො තානි නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච නවකම්මං න කරොති, කිඤ්චි ආයූහනකම්මං නත්ථි. ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා අප්පෙත්වා නිසීදති. චතූසු මාසෙසු පත්තෙසු ලොමකිලිට්ඨානි හොන්ති, අථස්ස පුන තෙනෙව නියාමෙන පහිණිත්වා දෙන්ති. අඩ්ඪමාසෙ අඩ්ඪමාසෙ පරිවත්තතීතිපි වදන්තියෙව.

අනච්ඡරියඤ්චෙතං ථෙරස්ස මහාපුඤ්ඤස්ස මහාභිඤ්ඤස්ස සතසහස්සකප්පෙ පූරිතපාරමිස්ස, අසොකධම්මරඤ්ඤො කුලූපකො නිග්රොධත්ථෙරො දිවසස්ස නික්ඛත්තුං චීවරං පරිවත්තෙසි. තස්ස හි තිචීවරං හත්ථික්ඛන්ධෙ ඨපෙත්වා පඤ්චහි ච ගන්ධසමුග්ගසතෙහි පඤ්චහි ච මාලාසමුග්ගසතෙහි සද්ධිං පාතොව ආහරියිත්ථ, තථා දිවා චෙව සායඤ්ච. රාජා කිර දිවසස්ස නික්ඛත්තුං සාටකෙ පරිවත්තෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස චීවරං නීත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම නීත’’න්ති සුත්වාව පරිවත්තෙසි. ථෙරොපි න භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා ඨපෙසි, සම්පත්තසබ්රහ්මචාරීනං අදාසි. තදා කිර ජම්බුදීපෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස යෙභුය්යෙන නිග්රොධස්සෙව සන්තකං චීවරං අහොසි.

අහො වත මං කොචි නිමන්තෙය්යාති කිං පන චිත්තස්ස අනුප්පාදනං භාරියං, උප්පන්නස්ස පහානන්ති. චිත්තං නාම ලහුකපරිවත්තං, තස්මා අනුප්පාදනං භාරියං ¶ , උප්පන්නස්ස පහානම්පි භාරියමෙව ¶ . අන්තරඝරෙති මහාසකුලුදායිසුත්තෙ (ම. නි. 2.237) ඉන්දඛීලතො පට්ඨාය ¶ අන්තරඝරං නාම ඉධ නිම්බොදකපතනට්ඨානං අධිප්පෙතං. කුතො පනස්ස භික්ඛා උප්පජ්ජිත්ථාති. ථෙරො ද්වීසු නගරෙසු අභිඤ්ඤාතො, ගෙහද්වාරං ආගතස්සෙවස්ස පත්තං ගහෙත්වා නානාරසභොජනස්ස පූරෙත්වා දෙන්ති. සො ලද්ධට්ඨානතො නිවත්තති, භත්තකිච්චකරණට්ඨානං පනස්ස නිබද්ධමෙව අහොසි. අනුබ්යඤ්ජනසොති ථෙරෙන කිර රූපෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා මාතුගාමො න ඔලොකිතපුබ්බො. මාතුගාමස්ස ධම්මන්ති මාතුගාමස්ස ඡප්පඤ්චවාචාහි ධම්මං දෙසෙතුං වට්ටති, පඤ්හං පුට්ඨෙන ගාථාසහස්සම්පි වත්තුං වට්ටතියෙව. ථෙරො පන කප්පියමෙව න අකාසි. යෙභුය්යෙන හි කුලූපකථෙරානමෙතං කම්මං හොති. භික්ඛුනුපස්සයන්ති භික්ඛුනිඋපස්සයං. තං පන ගිලානපුච්ඡකෙන ගන්තුං වට්ටති, ථෙරො පන කප්පියමෙව න අකාසි. එස නයො සබ්බත්ථ. චුණ්ණෙනාති කොසම්බචුණ්ණාදිනා. ගත්තපරිකම්මෙති සරීරසම්බාහනකම්මෙ. විචාරිතාති පයොජයිතා. ගද්දූහනමත්තන්ති ගාවිං ථනෙ ගහෙත්වා එකං ඛීරබින්දුං දූහනකාලමත්තම්පි.

කෙන පන කාරණෙන ථෙරො නිරාබාධො අහොසි. පදුමුත්තරෙ කිර භගවති සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරෙ ¶ චාරිකං චරමානෙ හිමවති විසරුක්ඛා පුප්ඵිංසු. භික්ඛුසතසහස්සානම්පි තිණපුප්ඵකරොගො උප්පජ්ජති. ථෙරො තස්මිං සමයෙ ඉද්ධිමා තාපසො හොති, සො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා ඔතරිත්වා රොගං පුච්ඡිත්වා හිමවන්තතො ඔසධං ආහරිත්වා අදාසි. උපසිඞ්ඝනමත්තෙනෙව රොගො වූපසමි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙපි පඨමවප්පදිවසෙ වප්පං ඨපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පරිභොගං අග්ගිසාලඤ්චෙව වච්චකුටිඤ්ච කාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භෙසජ්ජවත්තං නිබන්ධි, ඉමිනා කම්මෙන නිරාබාධො අහොසි. උක්කට්ඨනෙසජ්ජිකො පනෙස උක්කට්ඨාරඤ්ඤකො ච තස්මා ‘‘නාභිජානාමි අපස්සෙනකං අපස්සයිතා’’තිආදිමාහ.

සරණොති සකිලෙසො. අඤ්ඤා උදපාදීති අනුපසම්පන්නස්ස අඤ්ඤං බ්යාකාතුං න වට්ටති. ථෙරො කස්මා බ්යාකාසි? න ථෙරො අහං අරහාති ආහ, අඤ්ඤා උදපාදීති පනාහ. අපිච ථෙරො අරහාති පාකටො, තස්මා එවමාහ.

212. පබ්බජ්ජන්ති ¶ ථෙරො සයං නෙව පබ්බාජෙසි, න උපසම්පාදෙසි අඤ්ඤෙහි පන භික්ඛූහි එවං කාරාපෙසි. අවාපුරණං ආදායාති කුඤ්චිකං ගහෙත්වා.

නිසින්නකොව ¶ පරිනිබ්බායීති අහං ධරමානොපි න අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස භාරො අහොසිං, පරිනිබ්බුතස්සාපි මෙ සරීරං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පලිබොධො මා අහොසීති තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායි. සරීරතො ජාලා උට්ඨහි, ඡවිමංසලොහිතං සප්පි විය ඣායමානං පරික්ඛයං ගතං, සුමනමකුලසදිසා ¶ ධාතුයොව අවසෙසිංසු. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව. ඉදං පන සුත්තං දුතියසඞ්ගහෙ සඞ්ගීතන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

213. එවං ¶ මෙ සුතන්ති දන්තභූමිසුත්තං. තත්ථ අරඤ්ඤකුටිකායන්ති තස්සෙව වෙළුවනස්ස එකස්මිං විවිත්තට්ඨානෙ පධානකම්මිකානං භික්ඛූනං අත්ථාය කතසෙනාසනෙ. රාජකුමාරොති බිම්බිසාරස්ස පුත්තො ඔරසකො.

ඵුසෙය්යාති ලභෙය්ය. එකග්ගතන්ති එවං පටිපන්නො සමාපත්තිං නාම ලභති, ඣානං නාම ලභතීති ඉදං මයා සුතන්ති වදති. කිලමථොති කායකිලමථො. විහෙසාති ස්වෙව කිලමථො වුත්තො. යථාසකෙ තිට්ඨෙය්යාසීති අත්තනො අජානනකොට්ඨාසෙයෙව තිට්ඨෙය්යාසීති.

214. දෙසෙසීති චිත්තෙකග්ගතං නාම එවං ලභති, සමාපත්තිං එවං නිබ්බත්තෙතීති අප්පනාඋපචාරං පාපෙත්වා එකකසිණපරිකම්මං කථෙසි. පවෙදෙත්වාති පකාසෙත්වා.

නෙක්ඛම්මෙන ඤාතබ්බන්ති කාමතො නිස්සටගුණෙන ඤාතබ්බං. කාමතො නිස්සටගුණෙ ඨිතෙන පුග්ගලෙන එකග්ගං නාම ජානිතබ්බන්ති අධිප්පායෙනෙතං වුත්තං ¶ . සෙසානි තස්සෙව වෙවචනානි. කාමෙ ¶ පරිභුඤ්ජන්තොති දුවිධෙපි කාමෙ භුඤ්ජමානො.

215. හත්ථිදම්මා වා අස්සදම්මා වා ගොදම්මා වාති එත්ථ අදන්තහත්ථිදම්මාදයො විය චිත්තෙකග්ගරහිතා පුග්ගලා දට්ඨබ්බා. දන්තහත්ථිආදයො විය චිත්තෙකග්ගසම්පන්නා. යථා අදන්තහත්ථිදම්මාදයො කූටාකාරං අකත්වා ධුරං අඡඩ්ඩෙත්වා දන්තගමනං වා ගන්තුං, දන්තෙහි වා පත්තබ්බං භූමිං පාපුණිතුං න සක්කොන්ති, එවමෙව චිත්තෙකග්ගරහිතා සම්පන්නචිත්තෙකග්ගෙහි නිබ්බත්තිතගුණං වා නිබ්බත්තෙතුං පත්තභූමිං වා පාපුණිතුං න සක්කොන්ති.

216. හත්ථවිලඞ්ඝකෙනාති හත්ථෙන හත්ථං ගහෙත්වා.

දට්ඨෙය්යන්ති ¶ පස්සිතබ්බයුත්තකං. ආවුතොති ආවරිතො. නිවුතොති නිවාරිතො. ඔඵුටොති ඔනද්ධො.

217. නාගවනිකන්ති හත්ථිපදොපමෙ (ම. නි. 1.288 ආදයො) නාගවනචරකො පුරිසො ‘‘නාගවනිකො’’ති වුත්තො, ඉධ හත්ථිසික්ඛාය කුසලො හත්ථිං ගහෙතුං සමත්ථො. අතිපස්සිත්වාති දිස්වා. එත්ථගෙධාති එතස්මිං පවත්තගෙධා. සරසඞ්කප්පානන්ති ධාවනසඞ්කප්පානං. මනුස්සකන්තෙසු සීලෙසු සමාදපනායාති එත්ථ යදා නාගො ඉත්ථිපුරිසෙහි කුමාරකුමාරිකාහි සොණ්ඩාදීසු ¶ ගහෙත්වා උපකෙළයමානො විකාරං න කරොති සුඛායති, තදානෙන මනුස්සකන්තානි සීලානි සමාදින්නානි නාම හොන්ති.

පෙමනීයාති තාත රාජා තෙ පසන්නො මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානෙව ඨපෙස්සති, රාජාරහානි භොජනාදීනි ලභිස්සසීති එවරූපී නාගෙහි පියාපිතබ්බා කථා. සුස්සූසතීති තං පෙමනීයකථං සොතුකාමො හොති. තිණඝාසොදකන්ති තිණඝාසඤ්චෙව උදකඤ්ච, තිණඝාසන්ති ඝාසිතබ්බං තිණං, ඛාදිතබ්බන්ති අත්ථො.

පණවොති ඩිණ්ඩිමො. සබ්බවඞ්කදොසනිහිතනින්නීතකසාවොති නිහිතසබ්බවඞ්කදොසො චෙව අපනීතකසාවො ච. අඞ්ගන්තෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතීති අඞ්ගසමො හොති.

219. ගෙහසිතසීලානන්ති ¶ පඤ්චකාමගුණනිස්සිතසීලානං. ඤායස්සාති අට්ඨඞ්ගිකමග්ගස්ස.

222. අදන්තමරණං මහල්ලකො රඤ්ඤො නාගො කාලඞ්කතොති රඤ්ඤො මහල්ලකො නාගො අදන්තමරණං මතො කාලං කතො හොති, අදන්තමරණං කාලංකිරියං නාම කරියතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. සෙසං උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

දන්තභූමිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

223. එවං ¶ මෙ සුතන්ති භූමිජසුත්තං. තත්ථ භූමිජොති අයං ථෙරො ජයසෙනරාජකුමාරස්ස මාතුලො. ආසඤ්ච අනාසඤ්චාති කාලෙන ආසං කාලෙන අනාසං. සකෙන ¶ ථාලිපාකෙනාති පකතිපවත්තාය භික්ඛාය අත්තනො නිට්ඨිතභත්තතොපි භත්තෙන පරිවිසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

230. එවං ¶ මෙ සුතන්ති අනුරුද්ධසුත්තං. තත්ථ එවමාහංසූති තස්ස උපාසකස්ස අඵාසුකකාලො අහොසි, තදා උපසඞ්කමිත්වා එවමාහංසු. අපණ්ණකන්ති අවිරාධිතං. එකත්ථාති අප්පමාණාති වා මහග්ගතාති වා ඣානමෙව චිත්තෙකග්ගතායෙව එවං වුච්චතීති ඉමං සන්ධාය එවමාහ.

231. යාවතා ¶ එකං රුක්ඛමූලං මහග්ගතන්ති ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වා විහරතීති එකරුක්ඛමූලපමාණට්ඨානං කසිණනිමිත්තෙන ඔත්ථරිත්වා තස්මිං කසිණනිමිත්තෙ මහග්ගතජ්ඣානං ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වා විහරති. මහග්ගතන්ති පනස්ස ආභොගො නත්ථි, කෙවලං මහග්ගතජ්ඣානපවත්තිවසෙන පනෙතං වුත්තං. එස නයො සබ්බත්ථ. ඉමිනා ඛො එතං ගහපති පරියායෙනාති ඉමිනා කාරණෙන. එත්ථ හි අප්පමාණාති වුත්තානං බ්රහ්මවිහාරානං නිමිත්තං න වඩ්ඪති, උග්ඝාටනං න ජායති, තානි ඣානානි අභිඤ්ඤානං වා නිරොධස්ස වා පාදකානි න හොන්ති, විපස්සනාපාදකානි පන වට්ටපාදකානි භවොක්කමනානි ච හොන්ති. ‘‘මහග්ගතා’’ති වුත්තානං පන කසිණජ්ඣානානං නිමිත්තං වඩ්ඪති, උග්ඝාටනං ජායති, සමතික්කමා හොන්ති, අභිඤ්ඤාපාදකානි ¶ නිරොධපාදකානි වට්ටපාදකානි භවොක්කමනානි ච හොන්ති. එවමිමෙ ධම්මා නානත්ථා, අප්පමාණා මහග්ගතාති එවං නානාබ්යඤ්ජනා ච.

232. ඉදානි මහග්ගතසමාපත්තිතො නීහරිත්වා භවූපපත්තිකාරණං දස්සෙන්තො චතස්සො ඛො ඉමාතිආදිමාහ. පරිත්තාභාති ඵරිත්වා ජානන්තස්ස අයමාභොගො අත්ථි, පරිත්තාභෙසු පන දෙවෙසු නිබ්බත්තිකාරණං ඣානං භාවෙන්තො එවං වුත්තො. එස නයො සබ්බත්ථ. පරිත්තාභා සියා සංකිලිට්ඨාභා හොන්ති සියා පරිසුද්ධාභා, අප්පමාණාභා සියා සංකිලිට්ඨාභා හොන්ති සියා පරිසුද්ධාභා. කථං? සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා පඤ්චහාකාරෙහි ආචිණ්ණවසිභාවො පච්චනීකධම්මානං සුට්ඨු අපරිසොධිතත්තා දුබ්බලමෙව සමාපත්තිං වළඤ්ජිත්වා අප්පගුණජ්ඣානෙ ඨිතො කාලං කත්වා පරිත්තාභෙසු නිබ්බත්තති, වණ්ණො පනස්ස පරිත්තො චෙව හොති සංකිලිට්ඨො ච. පඤ්චහි පනාකාරෙහි ආචිණ්ණවසිභාවො පච්චනීකධම්මානං සුට්ඨු පරිසොධිතත්තා සුවිසුද්ධං සමාපත්තිං වළඤ්ජිත්වා පගුණජ්ඣානෙ ඨිතො කාලං කත්වා පරිත්තාභෙසු නිබ්බත්තති, වණ්ණො ¶ පනස්ස පරිත්තො චෙව හොති පරිසුද්ධො ච. එවං පරිත්තාභා සියා සංකිලිට්ඨාභා හොන්ති සියා පරිසුද්ධාභා. කසිණෙ පන විපුලපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා පඤ්චහාකාරෙහි ආචිණ්ණවසිභාවොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව වෙදිතබ්බං. එවං අප්පමාණාභා සියා සංකිලිට්ඨාභා හොන්ති සියා පරිසුද්ධාභාති.

වණ්ණනානත්තන්ති ¶ සරීරවණ්ණස්ස නානත්තං. නො ච ආභානානත්තන්ති ආලොකෙ නානත්තං න පඤ්ඤායති. අච්චිනානත්තන්ති ¶ දීඝරස්සඅණුථූලවසෙන අච්චියා නානත්තං.

යත්ථ යත්ථාති උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛනදීතීරපොක්ඛරණීතීරෙසු යත්ථ යත්ථ. අභිනිවිසන්තීති වසන්ති. අභිරමන්තීති රමන්ති න උක්කණ්ඨන්ති. කාජෙනාති යාගුභත්තතෙලඵාණිතමච්ඡමංසකාජෙසු යෙන කෙනචි කාජෙන. ‘‘කාචෙනාති’’පි පාඨො, අයමෙව අත්ථො. පිටකෙනාති පච්ඡියා. තත්ථ තත්ථෙවාති සප්පිමධුඵාණිතාදීනං සුලභට්ඨානතො ලොණපූතිමච්ඡාදීනං උස්සන්නට්ඨානං නීතා ‘‘පුබ්බෙ අම්හාකං වසනට්ඨානං ඵාසුකං, තත්ථ සුඛං වසිම්හා, ඉධ ලොණං වා නො බාධති පූතිමච්ඡගන්ධො වා සීසරොගං උප්පාදෙතී’’ති එවං චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා තත්ථ තත්ථෙව රමන්ති.

234. ආභාති ආභාසම්පන්නා. තදඞ්ගෙනාති තස්සා භවූපපත්තියා අඞ්ගෙන, භවූපපත්තිකාරණෙනාති අත්ථො. ඉදානි තං කාරණං පුච්ඡන්තො කො නු ඛො, භන්තෙතිආදිමාහ.

කායදුට්ඨුල්ලන්ති කායාලසියභාවො. ඣායතොති ජලතො.

235. දීඝරත්තං ඛො මෙති ථෙරො කිර පාරමියො පූරෙන්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා නිරන්තරං තීණි අත්තභාවසතානි බ්රහ්මලොකෙ පටිලභි, තං සන්ධායෙතං ආහ. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අවොකිණ්ණං ¶ තීණි සතං, යං පබ්බජිං ඉසිපබ්බජ්ජං;

අසඞ්ඛතං ගවෙසන්තො, පුබ්බෙ සඤ්චරිතං මම’’න්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අනුරුද්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

236. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති උපක්කිලෙසසුත්තං. තත්ථ එතදවොචාති නෙව භෙදාධිප්පායෙන න පියකම්යතාය, අථ ඛ්වාස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ ¶ මම වචනං ගහෙත්වා න ඔරමිස්සන්ති, බුද්ධා ච නාම හිතානුකම්පකා, අද්ධා නෙසං භගවා එකං කාරණං කථෙස්සති, තං සුත්වා එතෙ ඔරමිස්සන්ති, තතො තෙසං ඵාසුවිහාරො භවිස්සතී’’ති. තස්මා එතං ‘‘ඉධ, භන්තෙ’’තිආදිවචනමවොච. මා භණ්ඩනන්තිආදීසු ‘‘අකත්ථා’’ති පාඨසෙසං ගහෙත්වා ‘‘මා භණ්ඩනං අකත්ථා’’ති එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤතරොති සො කිර භික්ඛු භගවතො අත්ථකාමො, අයං කිරස්ස අධිප්පායො – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ කොධාභිභූතා සත්ථු වචනං න ගණ්හන්ති, මා භගවා එතෙ ඔවදන්තො කිලමී’’ති, තස්මා එවමාහ.

පිණ්ඩාය පාවිසීති න කෙවලං පාවිසි, යෙනපි ජනෙන න දිට්ඨො, සො මං පස්සතූතිපි අධිට්ඨාසි. කිමත්ථං අධිට්ඨාසීති? තෙසං භික්ඛූනං දමනත්ථං. භගවා හි තදා පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො ‘‘පුථුසද්දො සමජනො’’තිආදිගාථා භාසිත්වා කොසම්බිතො බාලකලොණකාරගාමං ගතො. තතො පාචීනවංසදායං, තතො පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩං ගන්ත්වා පාලිලෙය්යහත්ථිනාගෙන උපට්ඨහියමානො තෙමාසං වසි. නගරවාසිනොපි – ‘‘සත්ථා විහාරං ගතො, ගච්ඡාම ධම්මස්සවනායා’’ති ගන්ධපුප්ඵහත්ථා විහාරං ගන්ත්වා ‘‘කහං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘කහං තුම්හෙ සත්ථාරං දක්ඛථ, සත්ථා ‘ඉමෙ භික්ඛූ සමග්ගෙ ¶ කරිස්සාමී’ති ආගතො, සමග්ගෙ කාතුං අසක්කොන්තො නික්ඛමිත්වා ගතො’’ති. ‘‘මයං සතම්පි සහස්සම්පි දත්වා සත්ථාරං ආනෙතුං න සක්කොම, සො නො අයාචිතො සයමෙව ආගතො, මයං ඉමෙ භික්ඛූ නිස්සාය සත්ථු සම්මුඛා ධම්මකථං සොතුං න ලභිම්හා. ඉමෙ සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිතා, තස්මිම්පි සාමග්ගිං කරොන්තෙ සමග්ගා න ජාතා, කස්සාඤ්ඤස්ස වචනං කරිස්සන්ති. අලං න ඉමෙසං භික්ඛා දාතබ්බා’’ති සකලනගරෙ දණ්ඩං ඨපයිංසු. තෙ පුනදිවසෙ සකලනගරං පිණ්ඩාය චරිත්වා කටච්ඡුමත්තම්පි භික්ඛං අලභිත්වා විහාරං ආගමංසු. උපාසකාපි තෙ පුන ආහංසු – ‘‘යාව සත්ථාරං න ඛමාපෙථ, තාව වො තමෙව දණ්ඩකම්ම’’න්ති. තෙ ‘‘සත්ථාරං ඛමාපෙස්සාමා’’ති භගවති සාවත්ථියං අනුප්පත්තෙ ¶ තත්ථ අගමංසු. සත්ථා තෙසං අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි දෙසෙසීති අයමෙත්ථ පාළිමුත්තකකථා.

237. ඉදානි පුථුසද්දොතිආදිගාථාසු පුථු මහාසද්දො අස්සාති පුථුසද්දො. සමජනොති සමානො එකසදිසො ජනො, සබ්බොවායං භණ්ඩනකාරකජනො ¶ සමන්තතො සද්දනිච්ඡරණෙන පුථුසද්දො චෙව සදිසො චාති වුත්තං හොති. න බාලො කොචි මඤ්ඤථාති තත්ර කොචි එකොපි අහං බාලොති න මඤ්ඤති, සබ්බෙපි පණ්ඩිතමානිනොයෙව. නාඤ්ඤං භිය්යො අමඤ්ඤරුන්ති කොචි එකොපි අහං බාලොති න ච මඤ්ඤි, භිය්යො ච සඞ්ඝස්මිං භිජ්ජමානෙ අඤ්ඤම්පි එකං ‘‘මය්හං කාරණා සඞ්ඝො භිජ්ජතී’’ති ඉදං කාරණං න මඤ්ඤීති අත්ථො.

පරිමුට්ඨාති මුට්ඨස්සතිනො. වාචාගොචරභාණිනොති රාකාරස්ස රස්සාදෙසො කතො; වාචාගොචරාව ¶ , න සතිපට්ඨානගොචරා, භාණිනො ච, කථං භාණිනො? යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමං, යාව මුඛං පසාරෙතුං ඉච්ඡන්ති, තාව පසාරෙත්වා භාණිනො, එකොපි සඞ්ඝගාරවෙන මුඛසඞ්කොචනං න කරොතීති අත්ථො. යෙන නීතාති යෙන කලහෙන ඉමං නිල්ලජ්ජභාවං නීතා. න තං විදූ න තං ජානන්ති ‘‘එවං සාදීනවො අය’’න්ති.

යෙ ච තං උපනය්හන්තීති තං අක්කොච්ඡි මන්තිආදිකං ආකාරං යෙ උපනය්හන්ති. සනන්තනොති පොරාණො.

පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කලහං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපයමාම නස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ ච තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුනො සමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති.

අට්ඨිච්ඡින්නාති අයං ගාථා ජාතකෙ (ජා. 1.9.16) ආගතා, බ්රහ්මදත්තඤ්ච දීඝාවුකුමාරඤ්ච සන්ධාය ¶ වුත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – තෙසම්පි තථා පවත්තවෙරානං හොති සඞ්ගති, කස්මා ¶ තුම්හාකං න හොති, යෙසං වො නෙව මාතාපිතූනං අට්ඨීනි ඡින්නානි, න පාණා හටා න ගවාස්සධනානි හටානීති.

සචෙ ¶ ලභෙථාතිආදිගාථා පණ්ඩිතසහායස්ස ච බාලසහායස්ස ච වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තා. අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානීති පාකටපරිස්සයෙ ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ ච අභිභවිත්වා තෙන සද්ධිං අත්තමනො සතිමා චරෙය්යාති.

රාජාව රට්ඨං විජිතන්ති යථා අත්තනො විජිතරට්ඨං මහාජනකරාජා ච අරින්දමමහාරාජා ච පහාය එකකා විචරිංසු, එවං විචරෙය්යාති අත්ථො. මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගොති මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ නාගොව. මාතඞ්ගොති හත්ථි වුච්චති. නාගොති මහන්තාධිවචනමෙතං. යථා හි මාතුපොසකො මාතඞ්ගනාගො අරඤ්ඤෙ එකො චරි, න ච පාපානි අකාසි, යථා ච පාලිලෙය්යකො, එවං එකො චරෙ, න ච පාපානි කයිරාති වුත්තං හොති.

238. බාලකලොණකාරගාමොති උපාලිගහපතිස්ස භොගගාමො. තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? ගණෙ කිරස්ස ආදීනවං දිස්වා එකවිහාරිං භික්ඛුං පස්සිතුකාමතා උදපාදි, තස්මා සීතාදීහි පීළිතො උණ්හාදීනි පත්ථයමානො විය උපසඞ්කමි. ධම්මියා කථායාති එකීභාවෙ ආනිසංසප්පටිසංයුත්තාය. යෙන ¶ පාචීනවංසදායො, තත්ථ කස්මා උපසඞ්කමි? කලහකාරකෙ කිරස්ස දිට්ඨාදීනවත්තා සමග්ගවාසිනො භික්ඛූ පස්සිතුකාමතා උදපාදි, තස්මා සීතාදීහි පීළිතො උණ්හාදීනි පත්ථයමානො විය තත්ථ උපසඞ්කමි. ආයස්මා ච අනුරුද්ධොතිආදි වුත්තනයමෙව.

241. අත්ථි පන වොති පච්ඡිමපුච්ඡාය ලොකුත්තරධම්මං පුච්ඡෙය්ය. සො පන ථෙරානං නත්ථි, තස්මා තං පුච්ඡිතුං න යුත්තන්ති පරිකම්මොභාසං පුච්ඡති. ඔභාසඤ්චෙව සඤ්ජානාමාති පරිකම්මොභාසං සඤ්ජානාම. දස්සනඤ්ච රූපානන්ති දිබ්බචක්ඛුනා රූපදස්සනඤ්ච සඤ්ජානාම. තඤ්ච නිමිත්තං නප්පටිවිජ්ඣාමාති තඤ්ච කාරණං න ජානාම, යෙන නො ඔභාසො ච රූපදස්සනඤ්ච අන්තරධායති.

තං ඛො පන වො අනුරුද්ධා නිමිත්තං පටිවිජ්ඣිතබ්බන්ති තං වො කාරණං ජානිතබ්බං. අහම්පි සුදන්ති අනුරුද්ධා තුම්හෙ කිං න ආළුලෙස්සන්ති, අහම්පි ඉමෙහි එකාදසහි උපක්කිලෙසෙහි ¶ ආළුලිතපුබ්බොති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ¶ ආරභි. විචිකිච්ඡා ඛො මෙතිආදීසු මහාසත්තස්ස ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා නානාවිධානි රූපානි දිස්වා ‘‘ඉදං ඛො කි’’න්ති විචිකිච්ඡා උදපාදි. සමාධි චවීති පරිකම්මසමාධි චවි. ඔභාසොති පරිකම්මොභාසොපි අන්තරධායි, දිබ්බචක්ඛුනාපි රූපං න පස්සි. අමනසිකාරොති රූපානි පස්සතො විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, ඉදානි කිඤ්චි න මනසිකරිස්සාමීති අමනසිකාරො උදපාදි.

ථිනමිද්ධන්ති ¶ කිඤ්චි අමනසිකරොන්තස්ස ථිනමිද්ධං උදපාදි.

ඡම්භිතත්තන්ති හිමවන්තාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දානවරක්ඛසඅජගරාදයො අද්දස, අථස්ස ඡම්භිතත්තං උදපාදි.

උප්පිලන්ති ‘‘මයා දිට්ඨභයං පකතියා ඔලොකියමානං නත්ථි. අදිට්ඨෙ කිං නාම භය’’න්ති චින්තයතො උප්පිලාවිතත්තං උදපාදි. සකිදෙවාති එකපයොගෙනෙව පඤ්ච නිධිකුම්භියොපි පස්සෙය්ය.

දුට්ඨුල්ලන්ති මයා වීරියං ගාළ්හං පග්ගහිතං, තෙන මෙ උප්පිලං උප්පන්නන්ති වීරියං සිථිලමකාසි, තතො කායදරථො කායදුට්ඨුල්ලං කායාලසියං උදපාදි.

අච්චාරද්ධවීරියන්ති මම වීරියං සිථිලං කරොතො දුට්ඨුල්ලං උප්පන්නන්ති පුන වීරියං පග්ගණ්හතො අච්චාරද්ධවීරියං උදපාදි. පතමෙය්යාති මරෙය්ය.

අතිලීනවීරියන්ති මම වීරියං පග්ගණ්හතො එවං ජාතන්ති පුන වීරියං සිථිලං කරොතො අතිලීනවීරියං උදපාදි.

අභිජප්පාති දෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දෙවසඞ්ඝං පස්සතො තණ්හා උදපාදි.

නානත්තසඤ්ඤාති මය්හං එකජාතිකං රූපං මනසිකරොන්තස්ස අභිජප්පා උප්පන්නා, නානාවිධරූපං ¶ මනසි කරිස්සාමීති කාලෙන දෙවලොකාභිමුඛං කාලෙන මනුස්සලොකාභිමුඛං වඩ්ඪෙත්වා නානාවිධානි රූපානි මනසිකරොතො නානත්තසඤ්ඤා උදපාදි.

අතිනිජ්ඣායිතත්තන්ති මය්හං නානාවිධානි රූපානි මනසිකරොන්තස්ස නානත්තසඤ්ඤා උදපාදි, ඉට්ඨං වා අනිට්ඨං ¶ වා එකජාතිකමෙව මනසි කරිස්සාමීති තථා මනසිකරොතො අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං උදපාදි.

243. ඔභාසනිමිත්තං ¶ මනසි කරොමීති පරිකම්මොභාසමෙව මනසි කරොමි. න ච රූපානි පස්සාමීති දිබ්බචක්ඛුනා රූපානි න පස්සාමි. රූපනිමිත්තං මනසි කරොමීති දිබ්බචක්ඛුනා විසයරූපමෙව මනසි කරොමි.

පරිත්තඤ්චෙව ඔභාසන්ති පරිත්තකට්ඨානෙ ඔභාසං. පරිත්තානි ච රූපානීති පරිත්තකට්ඨානෙ රූපානි. විපරියායෙන දුතියවාරො වෙදිතබ්බො. පරිත්තො සමාධීති පරිත්තකො පරිකම්මොභාසො, ඔභාසපරිත්තතඤ්හි සන්ධාය ඉධ පරිකම්මසමාධි ‘‘පරිත්තො’’ති වුත්තො. පරිත්තං මෙ තස්මිං සමයෙති තස්මිං සමයෙ දිබ්බචක්ඛුපි පරිත්තකං හොති. අප්පමාණවාරෙපි එසෙව නයො.

245. අවිතක්කම්පි විචාරමත්තන්ති පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධිං. අවිතක්කම්පි අවිචාරන්ති චතුක්කනයෙපි පඤ්චකනයෙපි ඣානත්තයසමාධිං. සප්පීතිකන්ති දුකතිකජ්ඣානසමාධිං. නිප්පීතිකන්ති දුකජ්ඣානසමාධිං. සාතසහගතන්ති තිකචතුක්කජ්ඣානසමාධිං. උපෙක්ඛාසහගතන්ති චතුක්කනයෙ චතුත්ථජ්ඣානසමාධිං පඤ්චකනයෙ පඤ්චමජ්ඣානසමාධිං.

කදා පන භගවා ඉමං තිවිධං සමාධිං භාවෙති? මහාබොධිමූලෙ නිසින්නො පච්ඡිමයාමෙ. භගවතො හි පඨමමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො අහොසි, දුතියාදයො දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානිකා ¶ . පඤ්චකනයෙ පඤ්චමජ්ඣානස්ස මග්ගො නත්ථීති සො ලොකියො අහොසීති ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං සන්ධායෙතං වුත්තං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

උපක්කිලෙසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

246. එවං ¶ මෙ සුතන්ති බාලපණ්ඩිතසුත්තං. තත්ථ බාලලක්ඛණානීති බාලො අයන්ති එතෙහි ලක්ඛියති ඤායතීති බාලලක්ඛණානි. තානෙව තස්ස සඤ්ජානනකාරණානීති බාලනිමිත්තානි. බාලස්ස අපදානානීති බාලාපදානානි ¶ . දුච්චින්තිතචින්තීති චින්තයන්තො අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදස්සනවසෙන දුච්චින්තිතමෙව චින්තෙති. දුබ්භාසිතභාසීති භාසමානොපි මුසාවාදාදිභෙදං දුබ්භාසිතමෙව භාසති. දුක්කටකම්මකාරීති කරොන්තොපි පාණාතිපාතාදිවසෙන දුක්කටකම්මමෙව කරොති. තත්ර චෙති යත්ථ නිසින්නො, තස්සං පරිසති. තජ්ජං තස්සාරුප්පන්ති තජ්ජාතිකං තදනුච්ඡවිකං, පඤ්චන්නං වෙරානං දිට්ඨධම්මකසම්පරායිකආදීනවප්පටිසංයුත්තන්ති අධිප්පායො. තත්රාති ¶ තාය කථාය කච්ඡමානාය. බාලන්තිආදීනි සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං.

248. ඔලම්බන්තීති උපට්ඨහන්ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං, ඔලම්බනාදිආකාරෙන හි තානි උපට්ඨහන්ති, තස්මා එවං වුත්තං. පථවියා ඔලම්බන්තීති පථවිතලෙ පත්ථරන්ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. පත්ථරණාකාරොයෙව හෙස. තත්ර, භික්ඛවෙ, බාලස්සාති තස්මිං උපට්ඨානාකාරෙ ආපාථගතෙ බාලස්ස එවං හොති.

249. එතදවොචාති අනුසන්ධිකුසලො භික්ඛු ‘‘නිරයස්ස උපමා කාතුං න සක්කා’’ති න භගවා වදති, ‘‘න සුකරා’’ති පන වදති, න සුකරං පන සක්කා හොති කාතුං, හන්දාහං දසබලං උපමං කාරාපෙමීති චින්තෙත්වා එතං ‘‘සක්කා, භන්තෙ’’ති වචනං අවොච. හනෙය්යුන්ති විනිවිජ්ඣිත්වා ගමනවසෙන යථා එකස්මිං ඨානෙ ද්වෙ පහාරා නිපතන්ති, එවං හනෙය්යුං. තෙනස්ස ද්වෙ වණමුඛසතානි හොන්ති. ඉතො උත්තරිපි එසෙව නයො.

250. පාණිමත්තන්ති අන්තොමුට්ඨියං ඨපනමත්තං. සඞ්ඛම්පි න උපෙතීති ගණනමත්තම්පි න ගච්ඡති. කලභාගම්පීති සතිමං කලං සහස්සිමං කලං සතසහස්සිමං වා කලං උපගච්ඡතීතිපි වත්තබ්බතං න උපෙති. උපනිධම්පීති උපනික්ඛෙපනමත්තම්පි න උපෙති, ඔලොකෙන්තස්ස ඔලොකිතමත්තම්පි ¶ නත්ථි. තත්තං ¶ අයොඛිලන්ති තිගාවුතං අත්තභාවං සම්පජ්ජලිතාය ලොහපථවියා උත්තානකං නිපජ්ජාපෙත්වා තස්ස දක්ඛිණහත්ථෙ තාලප්පමාණං අයසූලං පවෙසෙන්ති, තථා වාමහත්ථාදීසු. යථා ච උත්තානකං නිපජ්ජාපෙත්වා, එවං උරෙනපි දක්ඛිණපස්සෙනපි වාමපස්සෙනපි නිපජ්ජාපෙත්වා තං කම්මකාරණං කරොන්තියෙව. සංවෙසෙත්වාති සම්පජ්ජලිතාය ලොහපථවියා තිගාවුතං අත්තභාවං නිපජ්ජාපෙත්වා. කුඨාරීහීති මහතීහි ගෙහස්ස එකපක්ඛඡදනමත්තාහි කුඨාරීහි තච්ඡන්ති. ලොහිතං නදී හුත්වා සන්දති, ලොහපථවිතො ජාලා උට්ඨහිත්වා තච්ඡිතට්ඨානං ගණ්හන්ති. මහාදුක්ඛං උප්පජ්ජති, තච්ඡන්තා ¶ පන සුත්තාහතං කරිත්වා දාරූ විය අට්ඨංසම්පි ඡළංසම්පි කරොන්ති. වාසීහීති මහාසුප්පපමාණාහි වාසීහි. තාහි තච්ඡන්තා තචතො යාව අට්ඨීනි සණිකං තච්ඡන්ති, තච්ඡිතං තච්ඡිතං පටිපාකතිකං හොති. රථෙ යොජෙත්වාති සද්ධිං යුගයොත්තපඤ්චරචක්කකුබ්බරපාචනෙහි සබ්බතො සම්පජ්ජලිතෙ රථෙ යොජෙත්වා. මහන්තන්ති මහාකූටාගාරප්පමාණං. ආරොපෙන්තීති සම්පජ්ජලිතෙහි අයමුග්ගරෙහි පොථෙන්තා ආරොපෙන්ති. සකිම්පි ¶ උද්ධන්ති සුපක්කුථිතාය උක්ඛලියා පක්ඛිත්තතණ්ඩුලා විය උද්ධං අධො තිරියඤ්ච ගච්ඡති.

භාගසො මිතොති භාගෙ ඨපෙත්වා ඨපෙත්වා විභත්තො. පරියන්තොති පරික්ඛිත්තො. අයසාති උපරි අයපට්ටෙන ඡාදිතො.

සමන්තා යොජනසතං ඵරිත්වා තිට්ඨතීති එවං ඵරිත්වා තිට්ඨති, යථා සමන්තා යොජනසතෙ ඨානෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස අක්ඛීනි යමකගොළකා විය නික්ඛමන්ති.

න සුකරා අක්ඛානෙන පාපුණිතුන්ති නිරයො නාම එවම්පි දුක්ඛො එවම්පි දුක්ඛොති වස්සසතං වස්සසහස්සං කථෙන්තෙනාපි මත්ථකං පාපෙත්වා කථෙතුං න සුකරාති අත්ථො.

251. දන්තුල්ලෙහකන්ති දන්තෙහි උල්ලෙහිත්වා, ලුඤ්චිත්වාති වුත්තං හොති. රසාදොති රසගෙධෙන පරිභුත්තරසො.

252. අඤ්ඤමඤ්ඤඛාදිකාති අඤ්ඤමඤ්ඤඛාදනං.

දුබ්බණ්ණොති ¶ දුරූපො. දුද්දසිකොති දාරකානං භයාපනත්ථං කතයක්ඛො විය දුද්දසො. ඔකොටිමකොති ලකුණ්ඩකො පවිට්ඨගීවො මහොදරො. කාණොති එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා. කුණීති එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා. පක්ඛහතොති පීඨසප්පී. සො ¶ කායෙනාති ඉදමස්ස දුක්ඛානුපබන්ධදස්සනත්ථං ආරද්ධං.

කලිග්ගහෙනාති පරාජයෙන. අධිබන්ධං නිගච්ඡෙය්යාති යස්මා බහුං ජිතො සබ්බසාපතෙය්යම්පිස්ස නප්පහොති, තස්මා අත්තනාපි බන්ධං නිගච්ඡෙය්ය. කෙවලා පරිපූරා බාලභූමීති බාලො තීණි දුච්චරිතානි පූරෙත්වා ¶ නිරයෙ නිබ්බත්තති, තත්ථ පක්කාවසෙසෙන මනුස්සත්තං ආගතො පඤ්චසු නීචකුලෙසු නිබ්බත්තිත්වා පුන තීණි දුච්චරිතානි පූරෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තතීති අයං සකලා පරිපුණ්ණා බාලභූමි.

253. පණ්ඩිතලක්ඛණානීතිආදි වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. සුචින්තිතචින්තීතිආදීනි චෙත්ථ මනොසුචරිතාදීනං වසෙන යොජෙතබ්බානි.

256. සීසං න්හාතස්සාති සීසෙන සද්ධිං ගන්ධොදකෙන න්හාතස්ස. උපොසථිකස්සාති සමාදින්නඋපොසථඞ්ගස්ස. උපරිපාසාදවරගතස්සාති පාසාදවරස්ස උපරි ගතස්ස සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා පාසාදවරස්ස උපරි මහාතලෙ සිරීගබ්භං පවිසිත්වා සීලානි ආවජ්ජන්තස්ස. තදා කිර රාජා පාතොව සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා පුනපි සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි සීසං න්හායිත්වා කතපාතරාසො සුද්ධං උත්තරාසඞ්ගං එකංසං කත්වා උපරිපාසාදස්ස සිරීසයනෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො අත්තනො දානමයපුඤ්ඤසමුදයං ආවජ්ජෙත්වා නිසීදති, අයං සබ්බචක්කවත්තීනං ධම්මතා ¶ .

තෙසං තං ආවජ්ජන්තානංයෙව වුත්තප්පකාරපුඤ්ඤකම්මපච්චයං උතුසමුට්ඨානං නීලමණිසඞ්ඝාටසදිසං පාචීනසමුද්දජලතලං ඡින්දමානං විය ආකාසං අලඞ්කුරුමානං විය දිබ්බං චක්කරතනං පාතුභවති. තයිදං දිබ්බානුභාවයුත්තත්තා දිබ්බන්ති වුත්තං. සහස්සං අස්ස අරානන්ති සහස්සාරං. සහ ¶ නෙමියා සහ නාභියා චාති සනෙමිකං සනාභිකං. සබ්බෙහි ආකාරෙහි පරිපූරන්ති සබ්බාකාරපරිපූරං.

තත්ථ චක්කඤ්ච තං රතිජනනට්ඨෙන රතනඤ්චාති චක්කරතනං. යාය පන තං නාභියා ‘‘සනාභික’’න්ති වුත්තං, සා ඉන්දනීලමණිමයා හොති. මජ්ඣෙ පනස්සා රජතමයා පනාළි, යාය සුද්ධසිනිද්ධදන්තපන්තියා හසමානං විය විරොචති. මජ්ඣෙ ඡිද්දෙන විය චන්දමණ්ඩලෙන උභොසුපි බාහිරන්තෙසු රජතපට්ටෙන කතපරික්ඛෙපො හොති. තෙසු පනස්සා නාභිපනාළි පරික්ඛෙපපට්ටෙසු යුත්තට්ඨානෙ පරිච්ඡෙදලෙඛා සුවිභත්තාව හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. අයං තාවස්ස නාභියා සබ්බාකාරපරිපූරතා.

යෙහි ¶ පන තං අරෙහි ‘‘සහස්සාර’’න්ති වුත්තං, තෙ සත්තරතනමයා සූරියරස්මියො විය පභාසම්පන්නා හොන්ති. තෙසම්පි ඝටමණිකපරිච්ඡෙදලෙඛාදීනි සුවිභත්තානෙව පඤ්ඤායන්ති. අයමස්ස අරානං සබ්බාකාරපරිපූරතා.

යාය පන තං නෙමියා සහ ‘‘සනෙමික’’න්ති වුත්තං, සා බාලසූරියරස්මිකලාපසිරිං ¶ අවහසමානා විය සුරත්තසුද්ධසිනිද්ධපවාළමයා හොති. සන්ධීසු පනස්සා සඤ්ඣාරාගසස්සිරිකරත්තජම්බොනදපට්ටා වට්ටපරිච්ඡෙදලෙඛා ච සුවිභත්තා පඤ්ඤායන්ති. අයමස්ස නෙමියා සබ්බාකාරපරිපූරතා.

නෙමිමණ්ඩලපිට්ඨියං පනස්ස දසන්නං දසන්නං අරානමන්තරෙ ධමනවංසො විය අන්තොසුසිරො ඡිද්දමණ්ඩලචිත්තො වාතගාහී පවාළදණ්ඩො හොති, යස්ස වාතෙන පහරිතස්ස සුකුසලසමන්නාහතස්ස පඤ්චඞ්ගිකතූරියස්ස විය සද්දො වග්ගු ච රජනීයො ච කමනීයො ච හොති. තස්ස ඛො පන පවාළදණ්ඩස්ස උපරි සෙතච්ඡත්තං, උභොසු පස්සෙසු සමොසරිතකුසුමදාමපන්තියොති එවං සමොසරිතකුසුමදාමපන්තිසතද්වයපරිවාරෙන සෙතච්ඡත්තසතධාරිනා පවාළදණ්ඩසතෙන සමුපසොභිතනෙමිපරික්ඛෙපස්ස ද්වින්නම්පි නාභිපනාළීනං අන්තො ද්වෙ සීහමුඛානි හොන්ති, යෙහි තාලක්ඛන්ධප්පමාණා පුණ්ණචන්දකිරණකලාපසස්සිරිකා තරුණරවිසමානරත්තකම්බලගෙණ්ඩුකපරියන්තා ආකාසගඞ්ගාගතිසොභං අභිභවමානා විය ද්වෙ මුත්තකලාපා ඔලම්බන්ති, යෙහි චක්කරතනෙන සද්ධිං ¶ ආකාසෙ සම්පරිවත්තමානෙහි තීණි චක්කානි එකතො පරිවත්තන්තානි විය ඛායන්ති. අයමස්ස සබ්බසො සබ්බාකාරපරිපූරතා.

තං පනෙතං එවං සබ්බාකාරපරිපූරං පකතියා සායමාසභත්තං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ පඤ්ඤත්තාසනෙසු ¶ නිසීදිත්වා පවත්තකථාසල්ලාපෙසු මනුස්සෙසු වීථිචතුක්කාදීසු කීළමානෙ දාරකජනෙ නාතිඋච්චෙන නාතිනීචෙන වනසණ්ඩමත්ථකාසන්නෙන ආකාසප්පදෙසෙන උපසොභයමානං විය රුක්ඛසාඛග්ගානි, ද්වාදසයොජනතො පට්ඨාය සුය්යමානෙන මධුරස්සරෙන සත්තානං සොතානි ඔධාපයමානං යොජනතො පට්ඨාය නානප්පභාසමුදයසමුජ්ජලෙන වණ්ණෙන නයනානි සමාකඩ්ඪන්තං ¶ රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පුඤ්ඤානුභාවං උග්ඝොසයන්තං විය රාජධානිඅභිමුඛං ආගච්ඡති.

අථ තස්ස චක්කරතනස්ස සද්දස්සවනෙනෙව ‘‘කුතො නු ඛො, කස්ස නු ඛො අයං සද්දො’’ති ආවජ්ජිතහදයානං පුරත්ථිමදිසං ඔලොකයමානානං තෙසං මනුස්සානං අඤ්ඤතරො අඤ්ඤතරං එවමාහ – ‘‘පස්ස භො අච්ඡරියං, අයං පුණ්ණචන්දො පුබ්බෙ එකො උග්ගච්ඡති, අජ්ජ පන අත්තදුතියො උග්ගතො, එතඤ්හි රාජහංසමිථුනං විය පුණ්ණචන්දමිථුනං පුබ්බාපරියෙන ගගනතලං අභිලඞ්ඝතී’’ති. තමඤ්ඤො ආහ – ‘‘කිං කථෙසි සම්ම කහං නාම තයා ද්වෙ පුණ්ණචන්දා එකතො උග්ගච්ඡන්තා දිට්ඨපුබ්බා, නනු එස තපනීයරංසිධාරො පිඤ්ඡරකිරණො දිවාකරො උග්ගතො’’ති. තමඤ්ඤො සිතං කත්වා එවමාහ – ‘‘කිං උම්මත්තොසි, නනු ඛො ඉදානිමෙව දිවාකරො අත්ථඞ්ගතො, සො කථං ඉමං පුණ්ණචන්දං අනුබන්ධමානො උග්ගච්ඡිස්සති, අද්ධා පනෙතං අනෙකරතනප්පභාසමුජ්ජලං එකස්ස පුඤ්ඤවතො විමානං භවිස්සතී’’ති. තෙ සබ්බෙපි අපසාදයන්තා අඤ්ඤෙ එවමාහංසු – ‘‘කිං බහුං විප්පලපථ, නෙවෙස පුණ්ණචන්දො, න සූරියො න දෙවවිමානං. න හෙතෙසං එවරූපා ¶ සිරිසම්පත්ති අත්ථි, චක්කරතනෙන පනෙතෙන භවිතබ්බ’’න්ති.

එවං පවත්තසල්ලාපස්සෙව තස්ස ජනස්ස චන්දමණ්ඩලං ඔහාය තං චක්කරතනං අභිමුඛං හොති. තතො තෙහි ‘‘කස්ස නු ඛො ඉදං නිබ්බත්ත’’න්ති වුත්තෙ භවන්ති වත්තාරො – ‘‘න කස්සචි අඤ්ඤස්ස, නනු අම්හාකං රාජා පූරිතචක්කවත්තිවත්තො, තස්සෙතං නිබ්බත්ත’’න්ති. අථ සො ච මහාජනො, යො ච අඤ්ඤො පස්සති, සබ්බො චක්කරතනමෙව අනුගච්ඡති. තම්පි චක්කරතනං රඤ්ඤොයෙව අත්ථාය අත්තනො ආගතභාවං ඤාපෙතුකාමං විය සත්තක්ඛත්තුං පාකාරමත්ථකෙනෙව නගරං අනුසංයායිත්වා ¶ රඤ්ඤො අන්තෙපුරං පදක්ඛිණං කත්වා අන්තෙපුරස්ස උත්තරසීහපඤ්ජරආසන්නෙ ඨානෙ යථා ගන්ධපුප්ඵාදීහි සුඛෙන සක්කා හොති පූජෙතුං, එවං අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති.

එවං ඨිතස්ස පනස්ස වාතපානච්ඡිද්දාදීහි පවිසිත්වා නානාවිරාගරතනප්පභාසමුජ්ජලං අන්තො පාසාදං අලඞ්කුරුමානං පභාසමූහං දිස්වා දස්සනත්ථාය සඤ්ජාතාභිලාසො රාජා හොති. පරිජනොපිස්ස පියවචනපාභතෙන ආගන්ත්වා තමත්ථං නිවෙදෙති. අථ රාජා බලවපීතිපාමොජ්ජඵුටසරීරො පල්ලඞ්කං ¶ මොචෙත්වා උට්ඨායාසනා සීහපඤ්ජරසමීපං ගන්ත්වා තං චක්කරතනං දිස්වා ‘‘සුතං ඛො පන මෙත’’න්තිආදිකං චින්තනං චින්තෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘දිස්වාන රඤ්ඤො ඛත්තියස්ස…පෙ… අස්සං නු ඛො අහං රාජා චක්කවත්තී’’ති. තත්ථ සො හොති රාජා චක්කවත්තීති කිත්තාවතා චක්කවත්තී හොති? එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි චක්කරතනෙ ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙ.

ඉදානි තස්ස පවත්තාපනත්ථං යං කාතබ්බං තං දස්සෙන්තො අථ ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ ¶ උට්ඨායාසනාති නිසින්නාසනතො උට්ඨහිත්වා චක්කරතනසමීපං ආගන්ත්වා. භිඞ්කාරං ගහෙත්වාති හත්ථිසොණ්ඩසදිසපනාළිං සුවණ්ණභිඞ්කාරං උක්ඛිපිත්වා වාමහත්ථෙන උදකං ගහෙත්වා. පවත්තතු භවං චක්කරතනං, අභිවිජිනාතු භවං චක්කරතනන්ති. අන්වදෙව රාජා චක්කවත්තී සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායාති සබ්බචක්කවත්තීනඤ්හි උදකෙන අභිසිඤ්චිත්වා ‘‘අභිවිජානාතු භවං චක්කරතන’’න්ති වචනසමනන්තරමෙව වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා චක්කරතනං පවත්තති, යස්ස පවත්තිසමකාලමෙව සො රාජා චක්කවත්තී නාම හොති.

පවත්තෙ පන චක්කරතනෙ තං අනුබන්ධමානොව රාජා චක්කවත්තී යානවරං ආරුය්හ වෙහාසං අබ්භුග්ගච්ඡති, අථස්ස ඡත්තචාමරාදිහත්ථො පරිජනො චෙව අන්තෙපුරජනො ච. තතො නානප්පකාරකඤ්චුකකවචාදිසන්නාහවිභූසිතෙන විවිධාහරණප්පභාසමුජ්ජලිතෙන සමුස්සිතද්ධජපටාකපටිමණ්ඩිතෙන අත්තනො අත්තනො බලකායෙන සද්ධිං උපරාජසෙනාපති පභූතයොපි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රාජානමෙව පරිවාරෙන්ති. රාජයුත්තා පන ජනසඞ්ගහත්ථං නගරවීථීසු භෙරියො චරාපෙන්ති ‘‘තාතා අම්හාකං රඤ්ඤො චක්කරතනං ¶ නිබ්බත්තං, අත්තනො අත්තනො විභවානුරූපෙන මණ්ඩිතප්පසාධිතා සන්නිපතථා’’ති. මහාජනො පන පකතියා චක්කරතනසද්දෙනෙව සබ්බකිච්චානි ¶ පහාය ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය සන්නිපතිතොව, සොපි සබ්බො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රාජානමෙව පරිවාරෙති. යස්ස යස්ස හි රඤ්ඤා සද්ධිං ගන්තුකාමතා උප්පජ්ජති, සො සො ආකාසගතොව හොති. එවං ද්වාදසයොජනායාමවිත්ථාරා පරිසා හොති. තත්ථ එකපුරිසොපි ඡින්නභින්නසරීරො වා කිලිට්ඨවත්ථො වා නත්ථි. සුචිපරිවාරො හි රාජා චක්කවත්තී. චක්කවත්තිපරිසා නාම විජ්ජාධරපරිසා විය ආකාසෙ ගච්ඡමානා ඉන්දනීලමණිතලෙ ¶ විප්පකිණ්ණරතනසදිසා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්වදෙව රාජා චක්කවත්තී සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායා’’ති.

තම්පි චක්කරතනං රුක්ඛග්ගානං උපරූපරි නාතිඋච්චෙන ගගනපදෙසෙන පවත්තති, යථා රුක්ඛානං පුප්ඵඵලපල්ලවෙහි අත්ථිකා තානි සුඛෙන ගහෙතුං සක්කොන්ති, භූමියං ඨිතා ‘‘එස රාජා, එස උපරාජා, එස සෙනාපතී’’ති සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොන්ති. ඨානාදීසුපි ඉරියාපථෙසු යො යෙන ඉච්ඡති, සො තෙනෙව ගච්ඡති. චිත්තකම්මාදිසිප්පපසුතා චෙත්ථ අත්තනො අත්තනො කිච්චං කරොන්තායෙව ගච්ඡන්ති. යථෙව හි භූමියං, තථා නෙසං සබ්බකිච්චානි ආකාසෙ ඉජ්ඣන්ති. එවං චක්කවත්තිපරිසං ගහෙත්වා තං චක්කරතනං වාමපස්සෙන සිනෙරුං පහාය සමුද්දස්ස උපරිභාගෙන අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණං පුබ්බවිදෙහං ගච්ඡති.

තත්ථ යො විනිබ්බෙධෙන ද්වාදසයොජනාය පරික්ඛෙපතො ඡත්තිංසයොජනපරිසාය සන්නිවෙසක්ඛමො සුලභාහාරූපකරණො ඡායූදකසම්පන්නො සුචිසමතලො රමණීයො භූමිභාගො, තස්ස උපරිභාගෙ තං චක්කරතනං ආකාසෙ අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති. අථ තෙන සඤ්ඤාණෙන සො මහාජනො ඔතරිත්වා යථාරුචි න්හානභොජනාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොන්තො වාසං කප්පෙති, තෙන වුත්තං ‘‘යස්මිං ¶ ඛො පන, භික්ඛවෙ, පදෙසෙ තං චක්කරතනං පතිට්ඨාති, තත්ථ රාජා චක්කවත්තී වාසං උපෙති සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනායා’’ති.

එවං වාසං උපගතෙ චක්කවත්තිම්හි යෙ තත්ථ රාජානො, තෙ ‘‘පරචක්කං ආගත’’න්ති සුත්වාපි න බලකායං සන්නිපාතෙත්වා යුද්ධසජ්ජා හොන්ති. චක්කරතනස්ස උප්පත්තිසමනන්තරමෙව නත්ථි සො සත්තො නාම, යො පච්චත්ථිකසඤ්ඤාය රාජානං ආරබ්භ ආවුධං උක්ඛිපිතුං විසහෙය්ය. අයමනුභාවො චක්කරතනස්ස.

තස්මා ¶ සබ්බෙපි තෙ රාජානො අත්තනො අත්තනො රජ්ජසිරිවිභවානුරූපං පාභතං ගහෙත්වා තං රාජානං උපගම්ම ඔනතසිරා අත්තනො මොළියමණිප්පභාභිසෙකෙනස්ස පාදපූජං කරොන්තො ‘‘එහි ඛො මහාරාජා’’තිආදීහි වචනෙහි තස්ස කිඞ්කාරප්පටිස්සාවිතං ආපජ්ජන්ති. තෙන වුත්තං යෙ ඛො පන, භික්ඛවෙ, පුරත්ථිමාය…පෙ… අනුසාස මහාරාජාති.

තත්ථ ස්වාගතන්ති සුආගමනං. එකස්මිඤ්හි ආගතෙ සොචන්ති, ගතෙ නන්දන්ති. එකස්මිං ආගතෙ නන්දන්ති, ගතෙ සොචන්ති. තාදිසො ත්වං ආගතනන්දනො ගමනසොචනො, තස්මා තව ආගමනං සුආගමනන්ති වුත්තං හොති. එවං ¶ වුත්තෙ පන චක්කවත්තී නාපි ‘‘එත්තකං නාම මෙ අනුවස්සං බලිං උපකප්පෙථා’’ති වදති, නාපි අඤ්ඤස්ස භොගං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤස්ස දෙති. අත්තනො පන ධම්මරාජභාවස්ස අනුරූපාය පඤ්ඤාය පාණාතිපාතාදීනි උපපරික්ඛිත්වා පෙමනීයෙන මඤ්ජුනා සරෙන ‘‘පස්සථ තාතා, පාණාතිපාතො නාමෙස ආසෙවිතො භාවිතො බහුලීකතො නිරයසංවත්තනිකො හොතී’’තිආදිනා නයෙන ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිකං ඔවාදං දෙති. තෙන වුත්තං රාජා චක්කවත්තී එවමාහ පාණො න හන්තබ්බො…පෙ… යථාභුත්තඤ්ච භුඤ්ජථාති.

කිං පන සබ්බෙපි රඤ්ඤො ඉමං ඔවාදං ගණ්හන්තීති. බුද්ධස්සපි තාව සබ්බෙ න ගණ්හන්ති, රඤ්ඤො කිං ගණ්හිස්සන්ති. තස්මා යෙ පණ්ඩිතා විභාවිනො, තෙ ගණ්හන්ති. සබ්බෙ පන අනුයන්තා භවන්ති. තස්මා ‘‘යෙ ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ.

අථ තං චක්කරතනං එවං පුබ්බවිදෙහවාසීනං ඔවාදෙ දින්නෙ කතපාතරාසෙ චක්කවත්තීබලෙන වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පුරත්ථිමං සමුද්දං අජ්ඣොගාහති. යථා යථා ච තං අජ්ඣොගාහති, තථා තථා අගදගන්ධං ඝායිත්වා සංඛිත්තඵණො නාගරාජා විය සංඛිත්තඌමිවිප්ඵාරං හුත්වා ඔගච්ඡමානං ¶ මහාසමුද්දසලිලං යොජනමත්තං ඔගන්ත්වා අන්තොසමුද්දෙ වෙළුරියභිත්ති විය තිට්ඨති. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ච තස්ස රඤ්ඤො පුඤ්ඤසිරිං දට්ඨුකාමානි විය මහාසමුද්දතලෙ විප්පකිණ්ණානි නානාරතනානි තතො තතො ආගන්ත්වා තං පදෙසං පූරයන්ති. අථ සා රාජපරිසා තං නානාරතනපරිපූරං මහාසමුද්දතලං දිස්වා යථාරුචි උච්ඡඞ්ගාදීහි ආදියති, යථාරුචි ආදින්නරතනාය ¶ පන පරිසාය තං චක්කරතනං පටිනිවත්තති. පටිනිවත්තමානෙ ච තස්මිං පරිසා අග්ගතො හොති, මජ්ඣෙ රාජා, අන්තෙ චක්කරතනං. තම්පි ජලනිධිජලං පලොභියමානමිව ¶ චක්කරතනසිරියා, අසහමානමිව ච තෙන වියොගං, නෙමිමණ්ඩලපරියන්තං අභිහනන්තං නිරන්තරමෙව උපගච්ඡති.

257. එවං රාජා චක්කවත්තී පුරත්ථිමසමුද්දපරියන්තං පුබ්බවිදෙහං අභිවිජිනිත්වා දක්ඛිණසමුද්දපරියන්තං ජම්බුදීපං විජෙතුකාමො චක්කරතනදෙසිතෙන මග්ගෙන දක්ඛිණසමුද්දාභිමුඛො ගච්ඡති. තෙන වුත්තං අථ ඛො තං, භික්ඛවෙ, චක්කරතනං පුරත්ථිමසමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා පච්චුත්තරිත්වා දක්ඛිණං දිසං පවත්තතීති. එවං පවත්තමානස්ස පන තස්ස පවත්තනවිධානං සෙනාසන්නිවෙසො පටිරාජගමනං තෙසං අනුසාසනිප්පදානං දක්ඛිණසමුද්දං අජ්ඣොගාහනං සමුද්දසලිලස්ස ඔගච්ඡනං රතනාදානන්ති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

විජිනිත්වා පන තං දසසහස්සයොජනප්පමාණං ජම්බුදීපං දක්ඛිණසමුද්දතොපි පච්චුත්තරිත්වා සත්තයොජනසහස්සප්පමාණං අපරගොයානං විජෙතුං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ගන්ත්වා තම්පි සමුද්දපරියන්තං තථෙව අභිවිජිනිත්වා පච්ඡිමසමුද්දතොපි පච්චුත්තරිත්වා අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණං උත්තරකුරුං විජෙතුං තථෙව ගන්ත්වා තම්පි සමුද්දපරියන්තං තථෙව අභිවිජිය උත්තරසමුද්දතොපි පච්චුත්තරති.

එත්තාවතා රඤ්ඤා චක්කවත්තිනා චාතුරන්තාය පථවියා ආධිපච්චං අධිගතං හොති. සො එවං විජිතවිජයො අත්තනො රජ්ජසිරිසම්පත්තිදස්සනත්ථං සපරිසො උද්ධං ගගනතලං අභිලඞ්ඝිත්වා සුවිකසිතපදුමුප්පලපුණ්ඩරීකවනවිචිත්තෙ චත්තාරො ජාතස්සරෙ විය පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරෙ චත්තාරො මහාදීපෙ ඔලොකෙත්වා චක්කරතනදෙසිතෙනෙව මග්ගෙන යථානුක්කමං අත්තනො රාජධානිමෙව පච්චාගච්ඡති. අථ තං චක්කරතනං ¶ අන්තෙපුරද්වාරං සොභයමානං විය හුත්වා තිට්ඨති.

එවං ¶ පතිට්ඨිතෙ පන තස්මිං චක්කරතනෙ රාජන්තෙපුරෙ උක්කාහි වා දීපිකාහි වා කිඤ්චි කරණීයං න හොති, චක්කරතනොභාසොයෙව රත්තිං අන්ධකාරං විධමති. යෙ ච පන රත්තිං අන්ධකාරත්ථිකා හොන්ති, තෙසං අන්ධකාරමෙව හොති. තෙන වුත්තං දක්ඛිණසමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා…පෙ… එවරූපං චක්කරතනං පාතුභවතීති.

258. එවං ¶ පාතුභූතචක්කරතනස්ස පනස්ස චක්කවත්තිනො අමච්චා පකතිමඞ්ගලහත්ථිට්ඨානං සුචිභූමිභාගං කාරෙත්වා හරිචන්දනාදීහි සුරභිගන්ධෙහි උපලිම්පාපෙත්වා හෙට්ඨා විචිත්තවණ්ණසුරභිකුසුමසමාකිණ්ණං උපරි සුවණ්ණතාරකානං අන්තරන්තරා සමොසරිතමනුඤ්ඤ-කුසුමදාමප්පටිමණ්ඩිතවිතානං දෙවවිමානං විය අභිසඞ්ඛරිත්වා ‘‘එවරූපස්ස නාම දෙව හත්ථිරතනස්ස ආගමනං චින්තෙථා’’ති වදන්ති. සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව මහාදානං දත්වා සීලානි සමාදාය තං පුඤ්ඤසම්පත්තිං ආවජ්ජන්තො නිසීදති, අථස්ස පුඤ්ඤානුභාවචොදිතො ඡද්දන්තකුලා වා උපොසථකුලා වා තං සක්කාරවිසෙසං අනුභවිතුකාමො තරුණරවිමණ්ඩලාභිරත්තචරණ-ගීවමුඛප්පටිමණ්ඩිතවිසුද්ධසෙතසරීරො සත්තප්පතිට්ඨො සුසණ්ඨිතඞ්ගපච්චඞ්ගසන්නිවෙසො විකසිතරත්ත-පදුමචාරුපොක්ඛරො ඉද්ධිමා යොගී විය වෙහාසං ගමනසමත්ථො මනොසිලාචුණ්ණරඤ්ජිතපරියන්තො විය රජතපබ්බතො හත්ථිසෙට්ඨො තස්මිං පදෙසෙ පතිට්ඨාති. සො ඡද්දන්තකුලා ආගච්ඡන්තො සබ්බකනිට්ඨො ආගච්ඡති, උපොසථකුලා සබ්බජෙට්ඨො. පාළියං පන ‘‘උපොසථො නාගරාජා’’ ඉච්චෙව ආගච්ඡති. ස්වායං ¶ පූරිතචක්කවත්තිවත්තානං චක්කවත්තීනං සුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව චින්තයන්තානං ආගච්ඡති, න ඉතරෙසං. සයමෙව පකතිමඞ්ගලහත්ථිට්ඨානං ආගන්ත්වා මඞ්ගලහත්ථිං අපනෙත්වා තත්ථ තිට්ඨති. තෙන වුත්තං පුන චපරං, භික්ඛවෙ…පෙ… නාගරාජාති.

එවං පාතුභූතං පන තං හත්ථිරතනං දිස්වා හත්ථිගොපකාදයො හට්ඨතුට්ඨා වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙන්ති. රාජා තුරිතතුරිතං ආගන්ත්වා තං දිස්වා පසන්නචිත්තො ‘‘භද්දකං වත භො හත්ථියානං, සචෙ දමථං උපෙය්යා’’ති චින්තයන්තො හත්ථං පසාරෙති. අථ සො ඝරධෙනුවච්ඡකො විය කණ්ණෙ ඔලම්බෙත්වා සූරතභාවං දස්සෙන්තො රාජානං උපසඞ්කමති, රාජා තං අභිරුහිතුකාමො හොති. අථස්ස ¶ පරිජනා අධිප්පායං ඤත්වා තං හත්ථිරතනං සොවණ්ණද්ධජං සොවණ්ණාලඞ්කාරං හෙමජාලපටිච්ඡන්නං කත්වා උපනෙන්ති. රාජා තං අනිසීදාපෙත්වාව සත්තරතනමයාය නිස්සෙණියා අභිරුය්හ ආකාසං ගමනනින්නචිත්තො හොති. තස්ස සහ චිත්තුප්පාදෙනෙව සො හත්ථිරාජා රාජහංසො විය ඉන්දනීලමණිප්පභාජාලනීලගගනතලං අභිලඞ්ඝති, තතො චක්කචාරිකාය වුත්තනයෙනෙව ¶ සකලරාජපරිසා. ඉති සපරිසො රාජා අන්තොපාතරාසෙයෙව සකලපථවිං අනුසංයායිත්වා රාජධානිං පච්චාගච්ඡති, එවං මහිද්ධිකං චක්කවත්තිනො හත්ථිරතනං හොති. තෙන වුත්තං දිස්වාන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස…පෙ… එවරූපං හත්ථිරතනං පාතුභවතීති.

එවං පාතුභූතහත්ථිරතනස්ස පන චක්කවත්තිනො පරිසා පකතිමඞ්ගලඅස්සට්ඨානං සුචිසමතලං කාරෙත්වා අලඞ්කරිත්වා ච පුරිමනයෙනෙව රඤ්ඤො තස්ස ආගමනචින්තනත්ථං උස්සාහං ජනෙන්ති. සො පුරිමනයෙනෙව කතදානසක්කාරො ¶ සමාදින්නසීලොව පාසාදතලෙ නිසින්නො පුඤ්ඤසම්පත්තිං සමනුස්සරති, අථස්ස පුඤ්ඤානුභාවචොදිතො සින්ධවකුලතො විජ්ජුල්ලතාවිනද්ධසරදකාලසෙතවලාහකරාසිසස්සිරිකො රත්තපාදො රත්තතුණ්ඩො චන්දප්පභාපුඤ්ජසදිසසුද්ධසිනිද්ධඝනසඞ්ඝාතසරීරො කාකගීවා විය ඉන්දනීලමණි විය ච කාළවණ්ණෙන සීසෙන සමන්නාගතත්තා කාළසීසො සුට්ඨු කප්පෙත්වා ඨපිතෙහි විය මුඤ්ජසදිසෙහි සණ්හවට්ටඋජුගතිගතෙහි කෙසෙහි සමන්නාගතත්තා මුඤ්ජකෙසො වෙහාසඞ්ගමො වලාහකො නාම අස්සරාජා ආගන්ත්වා තස්මිං ඨානෙ පතිට්ඨාති. සෙසං සබ්බං හත්ථිරතනෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවරූපං අස්සරතනං සන්ධාය භගවා පුන චපරන්තිආදිමාහ.

එවං පාතුභූතඅස්සරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චතුහත්ථායාමං සකටනාභිසමප්පමාණං උභොසු අන්තෙසු කණ්ණිකපරියන්තතො විනිග්ගතසුපරිසුද්ධමුත්තාකලාපෙහි ද්වීහි කඤ්චනපදුමෙහි අලඞ්කතං චතුරාසීතිමණිසහස්සපරිවාරං තාරාගණපරිවුතස්ස පුණ්ණචන්දස්ස සිරිං පටිප්ඵරමානං විය වෙපුල්ලපබ්බතතො මණිරතනං ආගච්ඡති. තස්සෙවං ආගතස්ස මුත්තාජාලකෙ ¶ ඨපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය සට්ඨිහත්ථප්පමාණං ආකාසං ආරොපිතස්ස රත්තිභාගෙ සමන්තා යොජනප්පමාණං ඔකාසං ආභා ඵරති, යාය සබ්බො සො ඔකාසො අරුණුග්ගමනවෙලා විය සඤ්ජාතාලොකො හොති. තතො කස්සකා කසිකම්මං, වාණිජා ආපණුග්ඝාටනං ¶ , තෙ ¶ තෙ ච සිප්පිනො තං තං කම්මන්තං පයොජෙන්ති දිවාති මඤ්ඤමානා. තෙන වුත්තං පුන චපරං, භික්ඛවෙ…පෙ… මණිරතනං පාතුභවතීති.

එවං පාතුභූතමණිරතනස්ස පන චක්කවත්තිස්ස විසයසුඛවිසෙසකාරණං ඉත්ථිරතනං පාතුභවති. මද්දරාජකුලතො වා හිස්ස අග්ගමහෙසිං ආනෙන්ති, උත්තරකුරුතො වා පුඤ්ඤානුභාවෙන සයං ආගච්ඡති. අවසෙසා පනස්සා සම්පත්ති ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස ඉත්ථිරතනං පාතුභවති අභිරූපා දස්සනීයා’’තිආදිනා නයෙන පාළියංයෙව ආගතා.

තත්ථ සණ්ඨානපාරිපූරියා අධිකං රූපං අස්සාති අභිරූපා. දිස්සමානා ච චක්ඛූනි පීණයති, තස්මා අඤ්ඤං කිච්චවික්ඛෙපං හිත්වාපි දට්ඨබ්බාති දස්සනීයා. දිස්සමානා ච සොමනස්සවසෙන චිත්තං පසාදෙතීති පාසාදිකා. පරමායාති එවං පසාදාවහත්තා උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණසුන්දරතාය. සමන්නාගතාති උපෙතා. අභිරූපා වා යස්මා නාතිදීඝා නාතිරස්සා දස්සනීයා යස්මා නාතිකිසා නාතිථූලා, පාසාදිකා යස්මා නාතිකාළිකා නච්චොදාතා. පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා යස්මා අතික්කන්තා මානුසං වණ්ණං අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණං. මනුස්සානඤ්හි වණ්ණාභා බහි න නිච්ඡරති, දෙවානං අතිදූරං නිච්ඡරති, තස්සා පන ද්වාදසහත්ථප්පමාණං පදෙසං සරීරාභා ඔභාසෙති.

නාතිදීඝාදීසු චස්සා පඨමයුගළෙන ආරොහසම්පත්ති, දුතියයුගළෙන පරිණාහසම්පත්ති, තතියයුගළෙන වණ්ණසම්පත්ති වුත්තා. ඡහි වාපි එතෙහි කායවිපත්තියා අභාවො, අතික්කන්තා මානුසං වණ්ණන්ති ඉමිනා කායසම්පත්ති වුත්තා.

තූලපිචුනො වා කප්පාසපිචුනො වාති සප්පිමණ්ඩෙ පක්ඛිපිත්වා ¶ ඨපිතස්ස සතවිහතස්ස තූලපිචුනො ¶ වා සතවිහතස්ස කප්පාසපිචුනො වා කායසම්ඵස්සො හොති. සීතෙති රඤ්ඤො සීතකාලෙ. උණ්හෙති රඤ්ඤො උණ්හකාලෙ. චන්දනගන්ධොති නිච්චකාලමෙව සුපිසිතස්ස අභිනවස්ස චතුජ්ජාතිසමායොජිතස්ස හරිචන්දනස්ස ගන්ධො කායතො වායති. උප්පලගන්ධොති හසිතකථිතකාලෙසු මුඛතො නික්ඛන්තො තඞ්ඛණං විකසිතස්සෙව නීලුප්පලස්ස අතිසුරභිගන්ධො වායති.

එවං ¶ රූපසම්ඵස්සගන්ධසම්පත්තියුත්තාය පනස්සා සරීරසම්පත්තියා අනුරූපං ආචාරං දස්සෙතුං තං ඛො පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ රාජානං දිස්වා නිසින්නාසනතො අග්ගිදඩ්ඪා විය පඨමමෙව උට්ඨාතීති පුබ්බුට්ඨායිනී. තස්මිං නිසින්නෙ තස්ස රඤ්ඤො තාලවණ්ටෙන බීජනාදිකිච්චං කත්වා පච්ඡා නිපතති නිසීදතීති පච්ඡානිපාතිනී. කිං කරොමි දෙවාති තස්ස කිංකාරං පටිස්සාවෙතීති කිංකාරපටිස්සාවිනී. රඤ්ඤො මනාපමෙව චරති කරොතීති මනාපචාරිනී. යං රඤ්ඤො පියං, තදෙව වදතීති පියවාදිනී.

ඉදානි ස්වාස්සා ආචාරො භාවසුද්ධියා එව, න සාඨෙය්යෙනාති දස්සෙතුං තං ඛො පනාතිආදිමාහ. තත්ථ නො අතිචරතීති න අතික්කමිත්වා චරති, අඤ්ඤං පුරිසං චිත්තෙනපි න පත්ථෙතීති වුත්තං හොති. තත්ථ යෙ තස්සා ආදිම්හි ‘‘අභිරූපා’’තිආදයො අන්තෙ ‘‘පුබ්බුට්ඨායිනී’’තිආදයො ගුණා වුත්තා, තෙ පකතිගුණා එව ‘‘අතික්කන්තා ¶ මානුසං වණ්ණ’’න්තිආදයො පන චක්කවත්තිනො පුඤ්ඤං උපනිස්සාය චක්කරතනපාතුභාවතො පට්ඨාය පුරිමකම්මානුභාවෙන නිබ්බත්තන්තීති වෙදිතබ්බා. අභිරූපතාදිකාපි වා චක්කරතනපාතුභාවතො පට්ඨාය සබ්බාකාරපාරිපූරා ජාතා. තෙනාහ එවරූපං ඉත්ථිරතනං පාතුභවතීති.

එවං පාතුභූතඉත්ථිරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස ධනකරණීයානං කිච්චානං යථාසුඛප්පවත්තනත්ථං ගහපතිරතනං පාතුභවති. සො පකතියාව මහාභොගො මහාභොගකුලෙ ජාතො රඤ්ඤො ධනරාසිවඩ්ඪකො සෙට්ඨි ගහපති හොති, චක්කරතනානුභාවසහිතං පනස්ස කම්මවිපාකජං දිබ්බචක්ඛු පාතුභවති, යෙන අන්තොපථවියං යොජනබ්භන්තරෙ නිධිං පස්සති. සො තං සම්පත්තිං දිස්වා ¶ තුට්ඨහදයො ගන්ත්වා රාජානං ධනෙන පවාරෙත්වා සබ්බානි ධනකරණීයානි සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං පුන චපරං, භික්ඛවෙ…පෙ… එවරූපං ගහපතිරතනං පාතුභවතීති.

එවං පාතුභූතගහපතිරතනස්ස පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස සබ්බකිච්චසංවිධානසමත්ථං පරිණායකරතනං පාතුභවති. සො රඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තොව හොති ¶ . පකතියා එව පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී, රඤ්ඤො පුඤ්ඤානුභාවං නිස්සාය පනස්ස අත්තනො කම්මානුභාවෙන පරචිත්තඤාණං උප්පජ්ජති. යෙන ද්වාදසයොජනාය රාජපරිසාය චිත්තාචාරං ඤත්වා රඤ්ඤො අහිතෙ හිතෙ ච වවත්ථපෙතුං සමත්ථො හොති. සොපි තං අත්තනො ආනුභාවං දිස්වා තුට්ඨහදයො රාජානං සබ්බකිච්චානුසාසනෙන පවාරෙති. තෙන වුත්තං පුන චපරං…පෙ… පරිණායකරතනං පාතුභවතීති. තත්ථ ¶ ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුන්ති තස්මිං තස්මිං ඨානන්තරෙ ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුං.

259. සමවෙපාකිනියාතිආදි හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

260. කටග්ගහෙනාති ජයග්ගාහෙන. මහන්තං භොගක්ඛන්ධන්ති එකප්පහාරෙනෙව ද්වෙ වා තීණි වා සතසහස්සානි. කෙවලා පරිපූරා පණ්ඩිතභූමීති පණ්ඩිතො තීණි සුචරිතානි පූරෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තති, තතො මනුස්සලොකං ආගච්ඡන්තො කුලරූපභොගසම්පත්තියං නිබ්බත්තති, තත්ථ ඨිතො තීණි ච සුචරිතානි පූරෙත්වා පුන සග්ගෙ නිබ්බත්තතීති අයං සකලා පරිපුණ්ණා පණ්ඩිතභූමි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

බාලපණ්ඩිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

261. එවං ¶ මෙ සුතන්ති දෙවදූතසුත්තං. තත්ථ ද්වෙ අගාරාතිආදි අස්සපුරසුත්තෙ විත්ථාරිතමෙව.

262. නිරයං උපපන්නාති භගවා කත්ථචි නිරයතො පට්ඨාය දෙසනං දෙවලොකෙන ඔසාපෙති, කත්ථචි දෙවලොකතො පට්ඨාය නිරයෙන ඔසාපෙති. සචෙ සග්ගසම්පත්තිං විත්ථාරෙත්වා කථෙතුකාමො හොති, නිරයදුක්ඛං එකදෙසතො කථෙති, තිරච්ඡානයොනිදුක්ඛං පෙත්තිවිසයදුක්ඛං මනුස්සලොකසම්පත්තිං එකදෙසතො කථෙති, සග්ගසම්පත්තිමෙව විත්ථාරෙති. සචෙ නිරයදුක්ඛං විත්ථාරෙත්වා කථෙතුකාමො හොති, දෙවලොකමනුස්සලොකෙසු ¶ සම්පත්තිං තිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයෙසු ච දුක්ඛං එකදෙසතො කථෙති, නිරයදුක්ඛමෙව විත්ථාරෙති. සො ඉමස්මිං සුත්තෙ නිරයදුක්ඛං විත්ථාරෙතුකාමො, තස්මා දෙවලොකතො ¶ පට්ඨාය දෙසනං නිරයෙන ඔසාපෙති. දෙවලොකමනුස්සලොකසම්පත්තියො තිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයදුක්ඛානි ච එකදෙසතො කථෙත්වා නිරයදුක්ඛමෙව විත්ථාරෙන කථෙතුං තමෙනං, භික්ඛවෙ, නිරයපාලාතිආදිමාහ.

තත්ථ එකච්චෙ ථෙරා ‘‘නිරයපාලා නාම නත්ථි, යන්තරූපං විය කම්මමෙව කාරණං කාරෙතී’’ති වදන්ති. තෙසං තං ‘‘අත්ථි නිරයෙ නිරයපාලාති, ආමන්තා, අත්ථි ච කාරණිකා’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (කථා. 866) පටිසෙධිතමෙව. යථා හි මනුස්සලොකෙ කම්මකාරණකාරකා අත්ථි, එවමෙව නිරයෙ නිරයපාලා අත්ථීති. යමස්ස රඤ්ඤොති යමරාජා නාම වෙමානිකපෙතරාජා, එකස්මිං කාලෙ දිබ්බවිමානෙ දිබ්බකප්පරුක්ඛදිබ්බඋය්යානදිබ්බනාටකාදිසම්පත්තිං අනුභවති, එකස්මිං කාලෙ කම්මවිපාකං, ධම්මිකො රාජා. න චෙස එකොව හොති, චතූසු පන ද්වාරෙසු චත්තාරො ජනා හොන්ති. නාද්දසන්ති අත්තනො සන්තිකෙ පෙසිතස්ස කස්සචි දෙවදූතස්ස අභාවං සන්ධාය එවං වදති. අථ නං යමො ‘‘නායං භාසිතස්ස අත්ථං සල්ලක්ඛෙතී’’ති ඤත්වා සල්ලක්ඛාපෙතුකාමො අම්භොතිආදිමාහ.

ජාතිධම්මොති ¶ ජාතිසභාවො, අපරිමුත්තො ජාතියා, ජාති නාම මය්හං අබ්භන්තරෙයෙව අත්ථීති. පරතො ජරාධම්මොතිආදීසුපි එසෙව නයො.

263. පඨමං දෙවදූතං සමනුයුඤ්ජිත්වාති එත්ථ දහරකුමාරො අත්ථතො එවං වදති නාම ‘‘පස්සථ, භො, මය්හම්පි තුම්හාකං විය හත්ථපාදා අත්ථි, සකෙ පනම්හි මුත්තකරීසෙ පලිපන්නො, අත්තනො ධම්මතාය උට්ඨහිත්වා න්හායිතුං ¶ න සක්කොමි, අහං කිලිට්ඨගත්තොම්හි, න්හාපෙථ මන්ති වත්තුම්පි න සක්කොමි, ජාතිතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ජාතිතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි ජාති ආගමිස්සති, ඉති තස්සා පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො, වචනත්ථො පන මඝදෙවසුත්තෙ වුත්තොව.

දුතියං ¶ දෙවදූතන්ති එත්ථාපි ජරාජිණ්ණසත්තො අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘පස්සථ, භො, අහම්පි තුම්හෙ විය තරුණො අහොසිං ඌරුබලබාහුබලජවනසම්පන්නො, තස්ස මෙ තා බලජවනසම්පත්තියො අන්තරහිතා, විජ්ජමානාපි මෙ හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චං න කරොන්ති, ජරායම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ජරාය අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි ජරා ආගමිස්සති, ඉති තස්සා පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.

තතියං දෙවදූතන්ති එත්ථාපි ගිලානසත්තො අත්ථතො එව වදති නාම – ‘‘පස්සථ, භො, අහම්පි තුම්හෙ විය නිරොගො අහොසිං, සොම්හි එතරහි බ්යාධිනා අභිහතො සකෙ මුත්තකරීසෙ පලිපන්නො, උට්ඨාතුම්පි න සක්කොමි, විජ්ජමානාපි මෙ හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චං න කරොන්ති, බ්යාධිතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි බ්යාධිතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකං බ්යාධි ආගමිස්සති, ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.

265. චතුත්ථං දෙවදූතන්ති එත්ථ පන කම්මකාරණා වා ¶ දෙවදූතාති කාතබ්බා කම්මකාරණිකා වා. තත්ථ පන කම්මකාරණපක්ඛෙ බාත්තිංස තාව කම්මකාරණා අත්ථතො එවං වදන්ති ¶ නාම – ‘‘මයං නිබ්බත්තමානා න රුක්ඛෙ වා පාසාණෙ වා නිබ්බත්තාම, තුම්හාදිසානං සරීරෙ නිබ්බත්තාම, ඉති අම්හාකං පුරෙ නිබ්බත්තිතොව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙතෙ දෙවදූතා නාම ජාතා. කම්මකාරණිකාපි අත්ථතො එවං වදන්ති නාම – ‘‘මයං ද්වත්තිංස කම්මකාරණා කරොන්තා න රුක්ඛාදීසු කරොම, තුම්හාදිසෙසු සත්තෙසුයෙව කරොම, ඉති අම්හාකං තුම්හෙසු පුරෙ කම්මකාරණාකරණතොව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙතෙපි දෙවදූතා නාම ජාතා.

266. පඤ්චමං දෙවදූතන්ති එත්ථ මතකසත්තො අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘පස්සථ භො මං ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතං උද්ධුමාතකාදිභාවං පත්තං, මරණතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ¶ මරණතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි මරණං ආගමිස්සති, ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.

ඉමං පන දෙවදූතානුයොගං කො ලභති, කො න ලභතීති? යෙන තාව බහුං පාපං කතං, සො ගන්ත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තතියෙව. යෙන පන පරිත්තං පාපකම්මං කතං, සො ලභති. යථා හි සභණ්ඩං චොරං ගහෙත්වා කත්තබ්බමෙව කරොන්ති, න විනිච්ඡිනන්ති. අනුවිජ්ජිත්වා ගහිතං පන විනිච්ඡයට්ඨානං නයන්ති, සො විනිච්ඡයං ලභති. එවංසම්පදමෙතං. පරිත්තපාපකම්මා ¶ හි අත්තනො ධම්මතායපි සරන්ති, සාරියමානාපි සරන්ති.

තත්ථ දීඝජයන්තදමිළො නාම අත්තනො ධම්මතාය සරි. සො කිර දමිළො සුමනගිරිවිහාරෙ ආකාසචෙතියං රත්තපටෙන පූජෙසි. අථ නිරයෙ උස්සදසාමන්තෙ නිබ්බත්තො අග්ගිජාලසද්දං සුත්වාව අත්තනො පූජිතපටං අනුස්සරි, සො ගන්ත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො. අපරොපි පුත්තස්ස දහරභික්ඛුනො ඛලිසාටකං දෙන්තො පාදමූලෙ ඨපෙසි, මරණකාලම්හි පටපටාති සද්දෙ නිමිත්තං ගණ්හි, සොපි උස්සදසාමන්තෙ නිබ්බත්තො ජාලසද්දෙන තං සාටකං අනුස්සරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො. එවං තාව අත්තනො ධම්මතාය කුසලං කම්මං සරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තතීති.

අත්තනො ධම්මතාය අසරන්තෙ පන පඤ්ච දෙවදූතෙ පුච්ඡති. තත්ථ කොචි පඨමෙන දෙවදූතෙන සරති, කොචි දුතියාදීහි. යො පන පඤ්චහිපි න සරති, තං යමො රාජා සයං සාරෙති. එකො ¶ කිර අමච්චො සුමනපුප්ඵකුම්භෙන මහාචෙතියං පූජෙත්වා යමස්ස පත්තිං අදාසි, තං අකුසලකම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තං යමස්ස සන්තිකං නයිංසු. තස්මිං පඤ්චහිපි දෙවදූතෙහි කුසලෙ අසරන්තෙ යමො සයං ඔලොකෙන්තො දිස්වා – ‘‘නනු ත්වං මහාචෙතියං සුමනපුප්ඵකුම්භෙන පූජෙත්වා මය්හං පත්තිං අදාසී’’ති සාරෙසි, සො තස්මිං කාලෙ සරිත්වා දෙවලොකං ගතො. යමො පන සයං ඔලොකෙත්වාපි අපස්සන්තො – ‘‘මහාදුක්ඛං නාම අනුභවිස්සති අයං සත්තො’’ති තුණ්හී හොති.

267. මහානිරයෙති අවීචිමහානිරයම්හි. කිං පනස්ස පමාණං? අබ්භන්තරං ආයාමෙන ච විත්ථාරෙන ච යොජනසතං හොති. ලොහපථවී ලොහඡදනං එකෙකා ච භිත්ති ¶ නවනවයොජනිකා හොති. පුරත්ථිමාය භිත්තියා ¶ අච්චි උට්ඨිතා පච්ඡිමං භිත්තිං ගහෙත්වා තං විනිවිජ්ඣිත්වා පරතො යොජනසතං ගච්ඡති. සෙසදිසාසුපි එසෙව නයො. ඉති ජාලපරියන්තවසෙන ආයාමවිත්ථාරතො අට්ඨාරසයොජනාධිකානි තීණි යොජනසතානි, පරික්ඛෙපතො පන නවයොජනසතානි චතුපණ්ණාසයොජනානි, සමන්තා පන උස්සදෙහි සද්ධිං දසයොජනසහස්සං හොති.

268. උබ්භතං තාදිසමෙව හොතීති එත්ථ අක්කන්තපදං යාව අට්ඨිතො දළ්හං උද්ධරිතුමෙව න සක්කා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – හෙට්ඨතො පට්ඨාය ඩය්හති, උපරිතො පට්ඨාය ඣායති, ඉති අක්කමනකාලෙ ඩය්හමානං පඤ්ඤායති, උද්ධරණකාලෙ තාදිසමෙව, තස්මා එවං වුත්තං. බහුසම්පත්තොති බහූනි වස්සසතවස්සසහස්සානි සම්පත්තො.

කස්මා පනෙස නරකො අවීචීති සඞ්ඛං ගතොති. වීචි නාම අන්තරං වුච්චති, තත්ථ ච අග්ගිජාලානං වා සත්තානං වා දුක්ඛස්ස වා අන්තරං නත්ථි. තස්මා සො අවීචීති සඞ්ඛං ගතොති. තස්ස හි පුරත්ථිමභිත්තිතො ජාලා උට්ඨිතා සංසිබ්බමානා යොජනසතං ගන්ත්වා පච්ඡිමභිත්තිං විනිවිජ්ඣිත්වා පරතො යොජනසතං ගච්ඡති. සෙසදිසාසුපි එසෙව නයො.

ඉමෙසං ඡන්නං ජාලානං මජ්ඣෙ නිබ්බත්තො දෙවදත්තො, තස්ස යොජනසතප්පමාණො අත්තභාවො, ද්වෙ පාදා යාව ගොප්ඵකා ලොහපථවිං පවිට්ඨා, ද්වෙ හත්ථා යාව මණිබන්ධා ලොහභිත්තියො පවිට්ඨා, සීසං යාව භමුකට්ඨිතො ලොහඡදනෙ පවිට්ඨං, අධොභාගෙන එකං ලොහසූලං පවිසිත්වා කායං විනිවිජ්ඣන්තං ¶ ඡදනෙ පවිට්ඨං, පාචීනභිත්තිතො නික්ඛන්තසූලං හදයං විනිවිජ්ඣිත්වා පච්ඡිමභිත්තිං පවිට්ඨං ¶ , උත්තරභිත්තිතො නික්ඛන්තසූලං ඵාසුකා විනිවිජ්ඣිත්වා දක්ඛිණභිත්තිං පවිට්ඨං. නිච්චලෙ තථාගතම්හි අපරද්ධත්තා නිච්චලොව හුත්වා පච්චතීති කම්මසරික්ඛතාය එදිසො ජාතො. එවං ජාලානං නිරන්තරතාය අවීචි නාම.

අබ්භන්තරෙ පනස්ස යොජනසතිකෙ ඨානෙ නාළියං කොට්ටෙත්වා පූරිතපිට්ඨං විය සත්තා නිරන්තරා, ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සත්තො අත්ථි, ඉමස්මිං නත්ථී’’ති න වත්තබ්බං, ගච්ඡන්තානං ඨිතානං නිසින්නානං නිපන්නානං අන්තො නත්ථි, ගච්ඡන්තෙ වා ඨිතෙ වා නිසින්නෙ වා නිපන්නෙ වා අඤ්ඤමඤ්ඤං න බාධන්ති. එවං සත්තානං නිරන්තරතාය අවීචි.

කායද්වාරෙ ¶ පන ඡ උපෙක්ඛාසහගතානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, එකං දුක්ඛසහගතං. එවං සන්තෙපි යථා ජිව්හග්ගෙ ඡ මධුබින්දූනි ඨපෙත්වා එකස්මිං තම්බලොහබින්දුම්හි ඨපිතෙ අනුදහනබලවතාය තදෙව පඤ්ඤායති, ඉතරානි අබ්බොහාරිකානි හොන්ති, එවං අනුදහනබලවතාය දුක්ඛමෙවෙත්ථ නිරන්තරං, ඉතරානි අබ්බොහාරිකානීති. එවං දුක්ඛස්ස නිරන්තරතාය අවීචි.

269. මහන්තොති යොජනසතිකො. සො තත්ථ පතතීති එකො පාදො මහානිරයෙ හොති, එකො ගූථනිරයෙ නිපතති. සූචිමුඛාති සූචිසදිසමුඛා, තෙ හත්ථිගීවප්පමාණා එකදොණිකනාවාප්පමාණා වා හොන්ති.

කුක්කුලනිරයොති යොජනසතප්පමාණොව අන්තො කූටාගාරමත්තවිතච්චිතඅඞ්ගාරපුණ්ණො ආදිත්තඡාරිකනිරයො, යත්ථ ¶ පතිතපතිතා කුද්රූසකරාසිම්හි ඛිත්තඵාලවාසිසිලාදීනි විය හෙට්ඨිමතලමෙව ගණ්හන්ති.

ආරොපෙන්තීති අයදණ්ඩෙහි පොථෙන්තා ආරොපෙන්ති. තෙසං ආරොහනකාලෙ තෙ කණ්ටකා අධොමුඛා හොන්ති, ඔරොහනකාලෙ උද්ධංමුඛා.

වාතෙරිතානීති ¶ කම්මමයෙන වාතෙන චලිතානි. හත්ථම්පි ඡින්දන්තීති ඵලකෙ මංසං විය කොට්ටයමානානි ඡින්දන්ති. සචෙ උට්ඨාය පලායති, අයොපාකාරො සමුට්ඨහිත්වා පරික්ඛිපති, හෙට්ඨා ඛුරධාරා සමුට්ඨාති.

ඛාරොදකා නදීති වෙතරණී නාම තම්බලොහනදී. තත්ථ අයොමයානි ඛරවාලික-පොක්ඛරපත්තානි, හෙට්ඨා ඛුරධාරා උභොසු තීරෙසු වෙත්තලතා ච කුසතිණානි ච. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා ඛරාති සො තත්ථ උද්ධඤ්ච අධො ච වුය්හමානො පොක්ඛරපත්තෙසු ඡිජ්ජති. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාය ඛරවාලිකාය කණ්ටකෙහි විජ්ඣියති, ඛුරධාරාහි ඵාලියති, උභොසු තීරෙසු කුසතිණෙහි විලෙඛති, වෙත්තලතාහි ආකඩ්ඪියති, තික්ඛසත්තීහි ඵාලියති.

270. තත්තෙන ¶ අයොසඞ්කුනාති තෙන ජිගච්ඡිතොම්හීති ¶ වුත්තෙ මහන්තං ලොහපච්ඡිං ලොහගුළානං පූරෙත්වා තං උපගච්ඡන්ති, සො ලොහගුළභාවං ඤත්වා දන්තෙ සම්ඵුසෙති, අථස්ස තෙ තත්තෙන අයොසඞ්කුනා මුඛං විවරන්ති, තම්බලොහධාරෙහි මහන්තෙන ලොහකටාහෙන තම්බලොහං උපනෙත්වා එවමෙවං කරොන්ති. පුන මහානිරයෙති එවං පඤ්චවිධබන්ධනතො පට්ඨාය යාව තම්බලොහපානා තම්බලොහපානතො පට්ඨාය පුන පඤ්චවිධබන්ධනාදීනි කාරෙත්වා මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති. තත්ථ කොචි පඤ්චවිධබන්ධනෙනෙව මුච්චති, කොචි දුතියෙන, කොචි තතියෙන, කොචි තම්බලොහපානෙන මුච්චති, කම්මෙ පන අපරික්ඛීණෙ පුන මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති.

ඉදං පන සුත්තං ගණ්හන්තො එකො දහරභික්ඛු, – ‘‘භන්තෙ, එත්තකං දුක්ඛමනුභවිතසත්තං පුනපි මහානිරයෙ පක්ඛිපන්තී’’ති ආහ. ආම, ආවුසො, කම්මෙ අපරික්ඛීණෙ පුනප්පුනං එවං කරොන්තීති. තිට්ඨතු, භන්තෙ, උද්දෙසො, කම්මට්ඨානමෙව කථෙථාති කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සොතාපන්නො හුත්වා ආගම්ම උද්දෙසං අග්ගහෙසි. අඤ්ඤෙසම්පි ඉමස්මිං පදෙසෙ උද්දෙසං ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්තානං ගණනා නත්ථි. සබ්බබුද්ධානඤ්චෙතං සුත්තං අවිජහිතමෙව හොති.

271. හීනකායූපගාති හීනකායං උපගතා හුත්වා. උපාදානෙති තණ්හාදිට්ඨිගහණෙ. ජාතිමරණසම්භවෙති ජාතියා ච මරණස්ස ච කාරණභූතෙ. අනුපාදාති චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා. ජාතිමරණසඞ්ඛයෙති ජාතිමරණසඞ්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ විමුච්චන්ති.

දිට්ඨධම්මාභිනිබ්බුතාති ¶ ¶ දිට්ඨධම්මෙ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සබ්බකිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතා. සබ්බදුක්ඛං උපච්චගුන්ති සබ්බදුක්ඛාතික්කන්තා නාම හොන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය