📜

4. විභඞ්ගවග්ගො

1. භද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

272. එවංමෙ සුතන්ති භද්දෙකරත්තසුත්තං. තත්ථ භද්දෙකරත්තස්සාති විපස්සනානුයොගසමන්නාගතත්තා භද්දකස්ස එකරත්තස්ස. උද්දෙසන්ති මාතිකං. විභඞ්ගන්ති විත්ථාරභාජනීයං.

අතීතන්ති අතීතෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ. නාන්වාගමෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨීහි නානුගච්ඡෙය්ය. නප්පටිකඞ්ඛෙති තණ්හාදිට්ඨීහි න පත්ථෙය්ය. යදතීතන්ති ඉදමෙත්ථ කාරණවචනං. යස්මා යං අතීතං, තං පහීනං නිරුද්ධං අත්ථඞ්ගතං, තස්මා තං පුන නානුගච්ඡෙය්ය. යස්මා ච යං අනාගතං, තං අප්පත්තං අජාතං අනිබ්බත්තං, තස්මා තම්පි න පත්ථෙය්ය.

තත්ථ තත්ථාති පච්චුප්පන්නම්පි ධම්මං යත්ථ යත්ථෙව උප්පන්නො, තත්ථ තත්ථෙව ච නං අනිච්චානුපස්සනාදීහි සත්තහි අනුපස්සනාහි යො විපස්සති අරඤ්ඤාදීසු වා තත්ථ තත්ථෙව විපස්සති. අසංහීරංඅසංකුප්පන්ති ඉදං විපස්සනාපටිවිපස්සනාදස්සනත්ථං වුත්තං. විපස්සනා හි රාගාදීහි න සංහීරති න සංකුප්පතීති අසංහීරං අසංකුප්පං, තං අනුබ්රූහයෙ වඩ්ඪෙය්ය, පටිවිපස්සෙය්යාති වුත්තං හොති. අථ වා නිබ්බානං රාගාදීහි න සංහීරති න සංකුප්පතීති අසංහීරං අසංකුප්පං. තං විද්වා පණ්ඩිතො භික්ඛු අනුබ්රූහයෙ, පුනප්පුනං තදාරම්මණං තං තං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙන්තො වඩ්ඪෙය්යාති අත්ථො.

තස්ස පන අනුබ්රූහන්තස්ස අත්ථාය – අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පන්ති කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනෙන ආතප්පන්ති ලද්ධනාමං වීරියං අජ්ජෙව කාතබ්බං. කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙති ස්වෙ ජීවිතං වා මරණං වා කො ජානාති. අජ්ජෙව දානං වා දස්සාමි, සීලං වා රක්ඛිස්සාමි, අඤ්ඤතරං වා පන කුසලං කරිස්සාමීති හි ‘‘අජ්ජ තාව පපඤ්චො අත්ථි, ස්වෙ වා පුනදිවසෙ වා කරිස්සාමී’’ති චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා අජ්ජෙව කරිස්සාමීති එවං වීරියං කාතබ්බන්ති දස්සෙති. මහාසෙනෙනාති අග්ගිවිසසත්ථාදීනි අනෙකානි මරණකාරණානි තස්ස සෙනා, තාය මහතියා සෙනාය වසෙන මහාසෙනෙන එවරූපෙන මච්චුනා සද්ධිං ‘‘කතිපාහං තාව ආගමෙහි යාවාහං බුද්ධපූජාදිං අත්තනො අවස්සයකම්මං කරොමී’’ති . එවං මිත්තසන්ථවාකාරසඞ්ඛාතො වා, ‘‘ඉදං සතං වා සහස්සං වා ගහෙත්වා කතිපාහං ආගමෙහී’’ති එවං ලඤ්ජානුප්පදානසඞ්ඛාතො වා, ‘‘ඉමිනාහං බලරාසිනා පටිබාහිස්සාමී’’ති එවං බලරාසිසඞ්ඛාතො වා සඞ්ගරො නත්ථි. සඞ්ගරොති හි මිත්තසන්ථවාකාරලඤ්ජානුප්පදානබලරාසීනං නාමං, තස්මා අයමත්ථො වුත්තො.

අතන්දිතන්ති අනලසං උට්ඨාහකං. එවං පටිපන්නත්තා භද්දො එකරත්තො අස්සාති භද්දෙකරත්තො. ඉති තං එවං පටිපන්නපුග්ගලං ‘‘භද්දෙකරත්තො අය’’න්ති. රාගාදීනං සන්තතාය සන්තො බුද්ධමුනි ආචික්ඛති.

273. එවංරූපොතිආදීසු කාළොපි සමානො ඉන්දනීලමණිවණ්ණො අහොසින්ති එවං මනුඤ්ඤරූපවසෙනෙව එවංරූපො අහොසිං. කුසලසුඛසොමනස්සවෙදනාවසෙනෙව එවංවෙදනො. තංසම්පයුත්තානංයෙව සඤ්ඤාදීනං වසෙන එවංසඤ්ඤො එවංසඞ්ඛාරො එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති.

තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙතීති තෙසු රූපාදීසු තණ්හං සමන්වානෙති අනුපවත්තෙති. හීනරූපාදිවසෙන පන එවංරූපො අහොසිං…පෙ… එවංවිඤ්ඤාණො අහොසින්ති න මඤ්ඤති.

නන්දිං න සමන්වානෙතීති තණ්හං වා තණ්හාසම්පයුත්තදිට්ඨිං වා නානුපවත්තයති.

274. එවංරූපො සියන්තිආදීසුපි තංමනුඤ්ඤරූපාදිවසෙනෙව තණ්හාදිට්ඨිපවත්තසඞ්ඛාතා නන්දිසමන්වානයනාව වෙදිතබ්බා.

275. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතීති ඉදං ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති. අසංහීරං අසංකුප්ප’’න්ති උද්දෙසස්ස නිද්දෙසත්ථං වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නං ධම්මං න විපස්සතී’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, යස්මා පන අසංහීරාති ච අසංකුප්පාති ච විපස්සනා වුත්තා, තස්මා තස්සා එව අභාවඤ්ච භාවඤ්ච දස්සෙතුං සංහීරතීති මාතිකං උද්ධරිත්වා විත්ථාරො වුත්තො. තත්ථ සංහීරතීති විපස්සනාය අභාවතො තණ්හාදිට්ඨීහි ආකඩ්ඪියති. න සංහීරතීති විපස්සනාය භාවෙන තණ්හාදිට්ඨීහි නාකඩ්ඪියති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

භද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

276. එවංමෙ සුතන්ති ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තං. තත්ථ පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතො. කො නු ඛො, භික්ඛවෙති ජානන්තොව කථාසමුට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡි.

278. සාධු සාධූති ථෙරස්ස සාධුකාරමදාසි. සාධු ඛො ත්වන්ති පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි පරිසුද්ධෙහි කථිතත්තා දෙසනං පසංසන්තො ආහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

279. එවංමෙ සුතන්ති මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තං. තත්ථ තපොදාරාමෙති තත්තොදකස්ස රහදස්ස වසෙන එවංලද්ධනාමෙ ආරාමෙ. වෙභාරපබ්බතස්ස කිර හෙට්ඨා භූමට්ඨකනාගානං පඤ්චයොජනසතිකං නාගභවනං දෙවලොකසදිසං මණිමයෙන තලෙන ආරාමඋය්යානෙහි ච සමන්නාගතං, තත්ථ නාගානං කීළනට්ඨානෙ මහාඋදකරහදො, තතො තපොදා නාම නදී සන්දති කුථිතා උණ්හොදකා. කස්මා පනෙසා එදිසා ජාතා? රාජගහං කිර පරිවාරෙත්වා මහා පෙතලොකො, තත්ථ ද්වින්නං මහාලොහකුම්භිනිරයානං අන්තරෙන අයං තපොදා ආගච්ඡති, තස්මා සා කුථිතා සන්දති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘යතායං, භික්ඛවෙ, තපොදා සන්දති, සො දහො අච්ඡොදකො සීතොදකො සාතොදකො සෙතොදකො සුප්පතිත්ථො රමණීයො පහූතමච්ඡකච්ඡපො, චක්කමත්තානි ච පදුමානි පුප්ඵන්ති . අපිචායං, භික්ඛවෙ, තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡති, තෙනායං තපොදා කුථිතා සන්දතී’’ති (පාරා. 231). ඉමස්ස පන ආරාමස්ස අභිසම්මුඛට්ඨානෙ තතො මහාඋදකරහදො ජාතො, තස්ස නාමවසෙනායං විහාරො තපොදාරාමොති වුච්චති.

280. සමිද්ධීති තස්ස කිර ථෙරස්ස අත්තභාවො සමිද්ධො අභිරූපො පාසාදිකො, තස්මා සමිද්ධිත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. ආදිබ්රහ්මචරියකොති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදි පුබ්බභාගප්පටිපත්තිභූතො. ඉදං වත්වාන සුගතො උට්ඨායාසනාති මධුපිණ්ඩිකසුත්තෙ (ම. නි. 1.199 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

282. ඉති මෙ චක්ඛුන්ති ඉමස්මිං කිර සුත්තෙ භගවා ද්වාදසායතනවසෙනෙව මාතිකං ඨපෙසි. ථෙරොපි ‘‘භගවතා හෙට්ඨා ද්වීසු, උපරි චතුත්ථෙ චාති ඉමෙසු තීසු සුත්තෙසු පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන මාතිකා ච විභඞ්ගො ච කතො, ඉධ පන ද්වාදසායතනවසෙනෙව විභජනත්ථං මාතිකා ඨපිතා’’ති නයං පටිලභිත්වා එවමාහ. ඉමං පන නයං ලභන්තෙන ථෙරෙන භාරියං කතං, අපදෙ පදං දස්සිතං, ආකාසෙ පදං කතං, තෙන නං භගවා ඉමමෙව සුත්තං සන්ධාය – ‘‘එතදග්ගං , භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං යදිදං මහාකච්චානො’’ති (අ. නි. 1.197) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. එත්ථ පන චක්ඛූති චක්ඛුපසාදො. රූපාති චතුසමුට්ඨානිකරූපා. ඉමිනා නයෙන සෙසායතනානිපි වෙදිතබ්බානි. විඤ්ඤාණන්ති නිකන්තිවිඤ්ඤාණං. තදභිනන්දතීති තං චක්ඛුඤ්චෙව රූපඤ්ච තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනන්දති. අන්වාගමෙතීති තණ්හාදිට්ඨීහි අනුගච්ඡති.

ඉති මෙ මනො අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ධම්මාති එත්ථ පන මනොති භවඞ්ගචිත්තං. ධම්මාති තෙභූමකධම්මාරම්මණං.

283. පණිදහතීති පත්ථනාවසෙන ඨපෙසි. පණිධානපච්චයාති පත්ථනාට්ඨපනකාරණා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. ලොමසකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

286. එවංමෙ සුතන්ති ලොමසකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තං. තත්ථ ලොමසකඞ්ගියොති අඞ්ගථෙරො කිර නාමෙස, කායස්ස පන ඊසකලොමසාකාරතාය ලොමසකඞ්ගියොති පාකටො ජාතො. චන්දනොදෙවපුත්තොති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිරෙස චන්දනො නාම උපාසකො අඩ්ඪො මහද්ධනො තීණි රතනානි චතූහි පච්චයෙහි පූජෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, පුරිමනාමෙන චන්දනො දෙවපුත්තොත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. පණ්ඩුකම්බලසිලායන්ති රත්තකම්බලසිලායං. තස්සා කිර රත්තකම්බලස්සෙව ජයසුමනපුප්ඵරාසි විය වණ්ණො, තස්මා ‘‘පණ්ඩුකම්බලසිලා’’ති වුච්චති.

කදා පන තත්ථ භගවා විහාසීති? බොධිපත්තිතො සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ සාවත්ථියං ආසාළ්හීමාසපුණ්ණමාය ද්වාදසයොජනාය පරිසාය මජ්ඣෙ යමකපාටිහාරියං කත්වා ඔරුය්හ කණ්ඩම්බමූලෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ධම්මදෙසනාය මහාජනං මහාවිදුග්ගතො උද්ධරිත්වා බුද්ධා නාම යස්මා පාටිහාරියං කත්වා මනුස්සපථෙ න වසන්ති, තස්මා පස්සමානස්සෙව තස්ස ජනස්ස පදවීක්කමං කත්වා තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගතො, තස්මිං සමයෙ විහාසි.

තත්ර භගවාති තත්ර විහරන්තො භගවා යෙභුය්යෙන දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි සන්නිපතිතාහි දෙවතාහි පරිවුතො මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා අභිධම්මපිටකං කථෙන්තො ගම්භීරං නිපුණං තිලක්ඛණාහතං රූපාරූපපරිච්ඡෙදකථං පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තානං දෙවානං සංවෙගජනනත්ථං අන්තරන්තරා භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසි. තත්රායං දෙවපුත්තො උග්ගණ්හන්තො ඉමා ගාථා සද්ධිං විභඞ්ගෙන උග්ගණ්හි, දෙවත්තස්ස පන පමාදාධිට්ඨානත්තා දිබ්බෙහි ආරම්මණෙහි නිප්පීළියමානො අනුපුබ්බෙන සුත්තං සම්මුට්ඨො ගාථාමත්තමෙව ධාරෙසි. තෙනාහ ‘‘එවං ඛො අහං භික්ඛු ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති.

උග්ගණ්හාහිත්වන්තිආදීසු තුණ්හීභූතො නිසීදිත්වා සුණන්තො උග්ගණ්හාති නාම, වාචාය සජ්ඣායං කරොන්තො පරියාපුණාති නාම, අඤ්ඤෙසං වාචෙන්තො ධාරෙති නාම. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ලොමසකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

289. එවංමෙ සුතන්ති චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ සුභොති සො කිර දස්සනීයො අහොසි පාසාදිකො, තෙනස්ස අඞ්ගසුභතාය සුභොත්වෙව නාමං අකංසු. මාණවොති පන තං තරුණකාලෙ වොහරිංසු, සො මහල්ලකකාලෙපි තෙනෙව වොහාරෙන වොහරියති. තොදෙය්යපුත්තොති තොදෙය්යස්ස නාම පසෙනදිරඤ්ඤො පුරොහිතබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො. සො කිර සාවත්ථියා අවිදූරෙ තුදිගාමො නාම අත්ථි, තස්ස අධිපතිත්තා තොදෙය්යොති සඞ්ඛං ගතො. මහාධනො පන හොති සත්තාසීතිකොටිවිභවො පරමමච්ඡරී, ‘‘දදතො භොගානං අපරික්ඛයො නාම නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා කස්සචි කිඤ්චි න දෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අඤ්ජනානං ඛයං දිස්වා, වම්මිකානඤ්ච සඤ්චයං;

මධූනඤ්ච සමාහාරං, පණ්ඩිතො ඝරමාවසෙ’’ති.

එවං අදානමෙව සික්ඛාපෙසි. ධුරවිහාරෙ වසතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස යාගුඋළුඞ්ගමත්තං වා භත්තකටච්ඡුමත්තං වා අදත්වා ධනලොභෙන කාලං කත්වා තස්මිංයෙව ඝරෙ සුනඛො හුත්වා නිබ්බත්තො. සුභො තං සුනඛං අතිවිය පියායති , අත්තනො භුඤ්ජනකභත්තංයෙව භොජෙති, උක්ඛිපිත්වා වරසයනෙ සයාපෙති. අථ භගවා එකදිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තං සුනඛං දිස්වා – ‘‘තොදෙය්යබ්රාහ්මණො ධනලොභෙන අත්තනොව ඝරෙ සුනඛො හුත්වා නිබ්බත්තො, අජ්ජ මයි සුභස්ස ඝරං ගතෙ මං දිස්වා සුනඛො භුක්කාරං කරිස්සති, අථස්සාහං එකං වචනං වක්ඛාමි, සො ‘ජානාති මං සමණො ගොතමො’ති ගන්ත්වා උද්ධනට්ඨානෙ නිපජ්ජිස්සති. තතොනිදානං සුභස්ස මයා සද්ධිං එකො කථාසල්ලාපො භවිස්සති, සො ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨහිස්සති, සුනඛො පන කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ඉමං මාණවස්ස සරණෙසු පතිට්ඨානභාවං ඤත්වා භගවා තං දිවසං සරීරපටිජග්ගනං කත්වා එකකොව ගාමං පවිසිත්වා නික්ඛන්තෙ මාණවෙ තං ඝරං පිණ්ඩාය පාවිසි.

සුනඛො භගවන්තං දිස්වා භුක්කාරං කරොන්තො භගවතො සමීපං ගතො. තතො නං භගවා එතදවොච – ‘‘තොදෙය්ය ත්වං පුබ්බෙපි මං භො භොති පරිභවිත්වා සුනඛො ජාතො, ඉදානිපි භුක්කාරං කත්වා අවීචිං ගමිස්සසී’’ති. සුනඛො තං සුත්වා – ‘‘ජානාති මං සමණො ගොතමො’’ති විප්පටිසාරී හුත්වා ගීවං ඔනාමෙත්වා උද්ධනන්තරෙ ඡාරිකායං නිපන්නො. මනුස්සා උක්ඛිපිත්වා සයනෙ සයාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. සුභො ආගන්ත්වා – ‘‘කෙනායං සුනඛො සයනා ඔරොපිතො’’ති ආහ. මනුස්සා න කෙනචීති වත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. මාණවො සුත්වා – ‘‘මම පිතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, තොදෙය්යො නාම සුනඛො නත්ථි. සමණො පන ගොතමො පිතරං සුනඛං කරොති, යංකිඤ්චි එස මුඛාරුළ්හං භාසතී’’ති කුජ්ඣිත්වා භගවන්තං මුසාවාදෙන නිග්ගහෙතුකාමො විහාරං ගන්ත්වා තං පවත්තිං පුච්ඡි.

භගවාපි තස්ස තථෙව වත්වා අවිසංවාදනත්ථං ආහ – ‘‘අත්ථි පන තෙ මාණව පිතරා අනක්ඛාතං ධන’’න්ති . අත්ථි, භො ගොතම, සතසහස්සග්ඝනිකා සුවණ්ණමාලා සතසහස්සග්ඝනිකා සුවණ්ණපාදුකා සතසහස්සග්ඝනිකා සුවණ්ණපාති සතසහස්සඤ්ච කහාපණන්ති. ගච්ඡ තං සුනඛං අප්පොදකපායාසං භොජාපෙත්වා සයනෙ ආරොපෙත්වා ඊසකං නිද්දං ඔක්කන්තකාලෙ පුච්ඡ, සබ්බං තෙ ආචික්ඛිස්සති. අථ නං ජානෙය්යාසි ‘‘පිතා මෙ එසො’’ති. මාණවො – ‘‘සචෙ සච්චං භවිස්සති, ධනං ලච්ඡාමි, නො චෙ, සමණං ගොතමං මුසාවාදෙන නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති ද්වීහිපි කාරණෙහි තුට්ඨො ගන්ත්වා තථා අකාසි. සුනඛො – ‘‘ඤාතොම්හි ඉමිනා’’ති රොදිත්වා හුං හුන්ති කරොන්තො ධනනිධානට්ඨානං ගන්ත්වා පාදෙන පථවිං ඛණිත්වා සඤ්ඤං අදාසි, මාණවො ධනං ගහෙත්වා – ‘‘භවපටිච්ඡන්නං නාම එවං සුඛුමං පටිසන්ධිඅන්තරං පාකටං සමණස්ස ගොතමස්ස, අද්ධා එස සබ්බඤ්ඤූ’’ති භගවති පසන්නචිත්තො චුද්දස පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරි. අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො කිරෙස, තෙනස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉදං ධම්මපණ්ණාකාරං ගහෙත්වා සමණං ගොතමං පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති දුතියගමනෙන යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, තෙන පුට්ඨපඤ්හෙ පන භගවා එකප්පහාරෙනෙව විස්සජ්ජෙන්තො කම්මස්සකාතිආදිමාහ.

තත්ථ කම්මං එතෙසං සකං අත්තනො භණ්ඩකන්ති කම්මස්සකා. කම්මස්ස දායාදාති කම්මදායාදා, කම්මං එතෙසං දායජ්ජං භණ්ඩකන්ති අත්ථො. කම්මං එතෙසං යොනි කාරණන්ති කම්මයොනී. කම්මං එතෙසං බන්ධූති කම්මබන්ධූ, කම්මඤාතකාති අත්ථො. කම්මං එතෙසං පටිසරණං පතිට්ඨාති කම්මපටිසරණා. යදිදංහීනප්පණීතතායාති යං ඉදං ‘‘ත්වං හීනො භව, ත්වං පණීතො, ත්වං අප්පායුකො, ත්වං දීඝායුකො…පෙ… ත්වං දුප්පඤ්ඤො භව, ත්වං පඤ්ඤවා’’ති එවං හීනප්පණීතතාය විභජනං, තං න අඤ්ඤො කොචි කරොති, කම්මමෙව එවං සත්තෙ විභජතීති අත්ථො. න මාණවො කථිතස්ස අත්ථං සඤ්ජානාසි, ඝනදුස්සපට්ටෙනස්ස මුඛං බන්ධිත්වා මධුරං පුරතො ඨපිතං විය අහොසි. මානනිස්සිතො කිරෙස පණ්ඩිතමානී, අත්තනා සමං න පස්සති. අථස්ස ‘‘කිං සමණො ගොතමො කථෙති, යමහං ජානාමි, තදෙව කථෙතීති අයං මානො මා අහොසී’’ති මානභඤ්ජනත්ථං භගවා ‘‘ආදිතොව දුප්පටිවිජ්ඣං කත්වා කථෙස්සාමි, තතො ‘නාහං භො ගොතම ජානාමි, විත්ථාරෙන මෙ පාකටං කත්වා කථෙථා’ති මං යාචිස්සති, අථස්සාහං යාචිතකාලෙ කථෙස්සාමි, එවඤ්චස්ස සාත්ථකං භවිස්සතී’’ති දුප්පටිවිජ්ඣං කත්වා කථෙසි.

ඉදානි සො අත්තනො අප්පටිවිද්ධභාවං පකාසෙන්තො න ඛො අහන්තිආදිමාහ.

290. සමත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන. සමාදින්නෙනාති ගහිතෙන පරාමට්ඨෙන. අප්පායුකසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං පාණාතිපාතීති යං ඉදං පාණාතිපාතකම්මං, එසා අප්පායුකසංවත්තනිකා පටිපදාති.

කථං පනෙසා අප්පායුකතං කරොති? චත්තාරි හි කම්මානි උපපීළකං උපච්ඡෙදකං ජනකං උපත්ථම්භකන්ති. බලවකම්මෙන හි නිබ්බත්තං පවත්තෙ උපපීළකං ආගන්ත්වා අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘සචාහං පඨමතරං ජානෙය්යං, න තෙ ඉධ නිබ්බත්තිතුං දදෙය්යං, චතූසුයෙව තං අපායෙසු නිබ්බත්තාපෙය්යං. හොතු, ත්වං යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්ත, අහං උපපීළකකම්මං නාම තං පීළෙත්වා නිරොජං නියූසං කසටං කරිස්සාමී’’ති. තතො පට්ඨාය තං තාදිසං කරොති. කිං කරොති? පරිස්සයං උපනෙති, භොගෙ විනාසෙති.

තත්ථ දාරකස්ස මාතුකුච්ඡියං නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය මාතු අස්සාදො වා සුඛං වා න හොති, මාතාපිතූනං පීළාව උප්පජ්ජති. එවං පරිස්සයං උපනෙති. දාරකස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය ගෙහෙ භොගා උදකං පත්වා ලොණං විය රාජාදීනං වසෙන නස්සන්ති, කුම්භදොහනධෙනුයො ඛීරං න දෙන්ති, සූරතා ගොණා චණ්ඩා හොන්ති, කාණා හොන්ති, ඛුජ්ජා හොන්ති, ගොමණ්ඩලෙ රොගො පතති, දාසාදයො වචනං න කරොන්ති, වාපිතං සස්සං න ජායති, ගෙහගතං ගෙහෙ, අරඤ්ඤගතං අරඤ්ඤෙ නස්සති, අනුපුබ්බෙන ඝාසච්ඡාදනමත්තං දුල්ලභං හොති, ගබ්භපරිහාරො න හොති, විජාතකාලෙ මාතුථඤ්ඤං ඡිජ්ජති, දාරකො පරිහාරං අලභන්තො පීළිතො නිරොජො නියූසො කසටො හොති, ඉදං උපපීළකකම්මං නාම.

දීඝායුකකම්මෙන පන නිබ්බත්තස්ස උපච්ඡෙදකකම්මං ආගන්ත්වා ආයුං ඡින්දති. යථා හි පුරිසො අට්ඨුසභගමනං කත්වා සරං ඛිපෙය්ය තමඤ්ඤො ධනුතො විමුත්තමත්තං මුග්ගරෙන පහරිත්වා තත්ථෙව පාතෙය්ය, එවං දීඝායුකකම්මෙන නිබ්බත්තස්ස උපච්ඡෙදකකම්මං ආයුං ඡින්දති. කිං කරොති? චොරානං අටවිං පවෙසෙති, වාළමච්ඡොදකං ඔතාරෙති, අඤ්ඤතරං වා පන සපරිස්සයට්ඨානං උපනෙති, ඉදං උපච්ඡෙදකකම්මං නාම, ‘‘උපඝාතක’’න්තිපි එතස්සෙව නාමං.

පටිසන්ධිනිබ්බත්තකං පන කම්මං ජනකකම්මං නාම. අප්පභොගකුලාදීසු නිබ්බත්තස්ස භොගසම්පදාදිකරණෙන උපත්ථම්භකකම්මං උපත්ථම්භකකම්මං නාම.

ඉමෙසු චතූසු පුරිමානි ද්වෙ අකුසලානෙව, ජනකං කුසලම්පි අකුසලම්පි, උපත්ථම්භකං කුසලමෙව. තත්ථ පාණාතිපාතකම්මං උපච්ඡෙදකකම්මෙන අප්පායුකසංවත්තනිකං හොති. පාණාතිපාතිනා වා කතං කුසලකම්මං උළාරං න හොති, දීඝායුකපටිසන්ධිං ජනෙතුං න සක්කොති. එවං පාණාතිපාතො අප්පායුකසංවත්තනිකො හොති. පටිසන්ධිමෙව වා නියාමෙත්වා අප්පායුකං කරොති, සන්නිට්ඨානචෙතනාය වා නිරයෙ නිබ්බත්තති, පුබ්බාපරචෙතනාහි වුත්තනයෙන අප්පායුකො හොති.

දීඝායුකසංවත්තනිකා එසා මාණව පටිපදාති එත්ථ පරිත්තකම්මෙනපි නිබ්බත්තං පවත්තෙ එතං පාණාතිපාතා විරතිකම්මං ආගන්ත්වා අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘සචාහං පඨමතරං ජානෙය්යං, න තෙ ඉධ නිබ්බත්තිතුං දදෙය්යං, දෙවලොකෙයෙව තං නිබ්බත්තාපෙය්යං. හොතු, ත්වං යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්ති, අහං උපත්ථම්භකකම්මං නාම ථම්භං තෙ කරිස්සාමී’’ති උපත්ථම්භං කරොති. කිං කරොති? පරිස්සයං නාසෙති, භොගෙ උප්පාදෙති.

තත්ථ දාරකස්ස මාතුකුච්ඡියං නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය මාතාපිතූනං සුඛමෙව සාතමෙව හොති. යෙපි පකතියා මනුස්සාමනුස්සපරිස්සයා හොන්ති, තෙ සබ්බෙ අපගච්ඡන්ති. එවං පරිස්සයං නාසෙති. දාරකස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය ගෙහෙ භොගානං පමාණං න හොති, නිධිකුම්භියො පුරතොපි පච්ඡතොපි ගෙහං පවට්ටමානා පවිසන්ති. මාතාපිතරො පරෙහි ඨපිතධනස්සාපි සම්මුඛීභාවං ගච්ඡන්ති. ධෙනුයො බහුඛීරා හොන්ති, ගොණා සුඛසීලා හොන්ති, වප්පට්ඨානෙ සස්සානි සම්පජ්ජන්ති. වඩ්ඪියා වා සම්පයුත්තං, තාවකාලිකං වා දින්නං ධනං අචොදිතා සයමෙව ආහරිත්වා දෙන්ති, දාසාදයො සුවචා හොන්ති, කම්මන්තා න පරිහායන්ති. දාරකො ගබ්භතො පට්ඨාය පරිහාරං ලභති, කොමාරිකවෙජ්ජා සන්නිහිතාව හොන්ති. ගහපතිකුලෙ ජාතො සෙට්ඨිට්ඨානං, අමච්චකුලාදීසු ජාතො සෙනාපතිට්ඨානාදීනි ලභති. එවං භොගෙ උප්පාදෙති. සො අපරිස්සයො සභොගො චිරං ජීවතීති. එවං අපාණාතිපාතකම්මං දීඝායුකසංවත්තනිකං හොති.

අපාණාතිපාතිනා වා කතං අඤ්ඤම්පි කුසලං උළාරං හොති, දීඝායුකපටිසන්ධිං ජනෙතුං සක්කොති, එවම්පි දීඝායුකසංවත්තනිකං හොති. පටිසන්ධිමෙව වා නියාමෙත්වා දීඝායුකං කරොති. සන්නිට්ඨානචෙතනාය වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තති, පුබ්බාපරචෙතනාහි වුත්තනයෙන දීඝායුකො හොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපඤ්හවිස්සජ්ජනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

විහෙඨනකම්මාදීනිපි හි පවත්තෙ ආගන්ත්වා අත්ථතො තථෙව වදමානානි විය උපපීළනෙන නිබ්භොගතං ආපාදෙත්වා පටිජග්ගනං අලභන්තස්ස රොගුප්පාදනාදීහි වා, විහෙඨකාදීහි කතස්ස කුසලස්ස අනුළාරතාය වා, ආදිතොව පටිසන්ධිනියාමනෙන වා, වුත්තනයෙනෙව පුබ්බාපරචෙතනාවසෙන වා බහ්වාබාධතාදීනි කරොන්ති, අපාණාතිපාතො විය ච අවිහෙඨනාදීනිපි අප්පාබාධතාදීනීති.

293. එත්ථ පන ඉස්සාමනකොති ඉස්සාසම්පයුත්තචිත්තො. උපදුස්සතීති ඉස්සාවසෙනෙව උපක්කොසන්තො දුස්සති. ඉස්සං බන්ධතීති යවකලාපං බන්ධන්තො විය යථා න නස්සති එවං බන්ධිත්වා විය ඨපෙති. අප්පෙසක්ඛොති අප්පපරිවාරො, රත්තිං ඛිත්තො විය සරො න පඤ්ඤායති, උච්ඡිට්ඨහත්ථො නිසීදිත්වා උදකදායකම්පි න ලභති.

294. නදාතා හොතීති මච්ඡරියවසෙන න දාතා හොති. තෙන කම්මෙනාති තෙන මච්ඡරියකම්මෙන.

295. අභිවාදෙතබ්බන්ති අභිවාදනාරහං බුද්ධං වා පච්චෙකබුද්ධං වා අරියසාවකං වා. පච්චුට්ඨාතබ්බාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමස්මිං පන පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ උපපීළකඋපත්ථම්භකකම්මානි න ගහෙතබ්බානි. න හි පවත්තෙ නීචකුලිනං වා උච්චාකුලිනං වා සක්කා කාතුං, පටිසන්ධිමෙව පන නියාමෙත්වා නීචකුලියං කම්මං නීචකුලෙ නිබ්බත්තෙති, උච්චාකුලියං කම්මං උච්චාකුලෙ.

296. න පරිපුච්ඡිතා හොතීති එත්ථ පන අපරිපුච්ඡනෙන නිරයෙ න නිබ්බත්තති. අපරිපුච්ඡකො පන ‘‘ඉදං කාතබ්බං, ඉදං න කාතබ්බ’’න්ති න ජානාති, අජානන්තො කාතබ්බං න කරොති, අකාතබ්බං කරොති. තෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, ඉතරො සග්ගෙ. ඉති ඛො, මාණව…පෙ… යදිදං හීනප්පණීතතායාති සත්ථා දෙසනං යථානුසන්ධිං පාපෙසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුභසුත්තන්තිපි වුච්චති.

6. මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

298. එවංමෙ සුතන්ති මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ මොඝන්ති තුච්ඡං අඵලං. සච්චන්ති තථං භූතං. ඉදඤ්ච එතෙන න සම්මුඛා සුතං, උපාලිසුත්තෙ (ම. නි. 2.56) පන – ‘‘මනොකම්මං මහාසාවජ්ජතරං පඤ්ඤපෙමි පාපස්ස කම්මස්ස කිරියාය පාපස්ස කම්මස්ස පවත්තියා, නො තථා කායකම්මං නො තථා වචීකම්ම’’න්ති භගවතා වුත්තං අත්ථි, සා කථා තිත්ථියානං අන්තරෙ පාකටා ජාතා, තං ගහෙත්වා එස වදති. අත්ථි ච සා සමාපත්තීති ඉදං – ‘‘කථං නු ඛො, භො, අභිසඤ්ඤානිරොධො හොතී’’ති පොට්ඨපාදසුත්තෙ (දී. නි. 1.406 ආදයො) උප්පන්නං අභිසඤ්ඤානිරොධකථං සන්ධාය වදති. න කිඤ්චි වෙදියතීති එකවෙදනම්පි න වෙදියති. අත්ථි ච ඛොති ථෙරො නිරොධසමාපත්තිං සන්ධාය අනුජානාති. පරිරක්ඛිතබ්බන්ති ගරහතො මොචනෙන රක්ඛිතබ්බං. සඤ්චෙතනා අස්ස අත්ථීති සඤ්චෙතනිකං, සාභිසන්ධිකං සඤ්චෙතනිකකම්මං කත්වාති අත්ථො. දුක්ඛං සොති ථෙරො ‘‘අකුසලමෙව සන්ධාය පරිබ්බාජකො පුච්ඡතී’’ති සඤ්ඤාය එවං වදති.

දස්සනම්පි ඛො අහන්ති භගවා චතුරඞ්ගෙපි අන්ධකාරෙ සමන්තා යොජනට්ඨානෙ තිලමත්තම්පි සඞ්ඛාරං මංසචක්ඛුනාව පස්සති, අයඤ්ච පරිබ්බාජකො න දූරෙ ගාවුතමත්තබ්භන්තරෙ වසති, කස්මා භගවා එවමාහාති? සමාගමදස්සනං සන්ධායෙවමාහ.

299. උදායීති ලාලුදායී. තං දුක්ඛස්මින්ති සබ්බං තං දුක්ඛමෙව. ඉති ඉමං වට්ටදුක්ඛං කිලෙසදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං සන්ධාය ‘‘සචෙ භාසිතං භවෙය්ය භගවා’’ති පුච්ඡති.

300. උම්මඞ්ගන්ති පඤ්හාඋම්මඞ්ගං. උම්මුජ්ජමානොති සීසං නීහරමානො. අයොනිසො උම්මුජ්ජිස්සතීති අනුපායෙන සීසං නීහරිස්සති. ඉදඤ්ච පන භගවා ජානන්තො නෙව දිබ්බචක්ඛුනා න චෙතොපරියඤාණෙන න සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන ජානි, අධිප්පායෙනෙව පන අඤ්ඤාසි. කථෙන්තස්ස හි අධිප්පායො නාම සුවිජානො හොති, කථෙතුකාමො ගීවං පග්ගණ්හාති, හනුකං චාලෙති, මුඛමස්ස ඵන්දති, සන්නිසීදිතුං න සක්කොති. භගවා තස්ස තං ආකාරං දිස්වා ‘‘අයං උදායී සන්නිසීදිතුං න සක්කොති, යං අභූතං, තදෙව කථෙස්සතී’’ති ඔලොකෙත්වාව අඤ්ඤාසි. ආදිං යෙවාතිආදිම්හියෙව. තිස්සො වෙදනාති ‘‘කිං සො වෙදියතී’’ති? පුච්ඡන්තෙන ‘‘තිස්සො වෙදනා පුච්ඡාමී’’ති එවං වවත්ථපෙත්වාව තිස්සො වෙදනා පුච්ඡිතා. සුඛවෙදනියන්ති සුඛවෙදනාය පච්චයභූතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

එත්ථ ච කාමාවචරකුසලතො සොමනස්සසහගතචිත්තසම්පයුත්තා චතස්සො චෙතනා, හෙට්ඨා තිකජ්ඣානචෙතනාති එවං පටිසන්ධිපවත්තෙසු සුඛවෙදනාය ජනනතො සුඛවෙදනියං කම්මං නාම. කාමාවචරඤ්චෙත්ථ පටිසන්ධියංයෙව එකන්තෙන සුඛං ජනෙති, පවත්තෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ අදුක්ඛමසුඛම්පි.

අකුසලචෙතනා පටිසන්ධිපවත්තෙසු දුක්ඛස්සෙව ජනනතො දුක්ඛවෙදනියං කම්මං නාම. කායද්වාරෙ පවත්තෙයෙව චෙතං එකන්තෙන දුක්ඛං ජනෙති, අඤ්ඤත්ථ අදුක්ඛමසුඛම්පි, සා පන වෙදනා අනිට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තෙසුයෙව ආරම්මණෙසු උප්පජ්ජනතො දුක්ඛාත්වෙව සඞ්ඛං ගතා.

කාමාවචරකුසලතො පන උපෙක්ඛාසහගතචිත්තසම්පයුත්තා චතස්සො චෙතනා, රූපාවචරකුසලතො චතුත්ථජ්ඣානචෙතනාති එවං පටිසන්ධිපවත්තෙසු තතියවෙදනාය ජනනතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං කම්මං නාම. එත්ථ ච කාමාවචරං පටිසන්ධියංයෙව එකන්තෙන අදුක්ඛමසුඛං ජනෙති, පවත්තෙ ඉට්ඨාරම්මණෙ සුඛම්පි. අපිච සුඛවෙදනියකම්මං පටිසන්ධිපවත්තිවසෙන වට්ටති, තථා අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං, දුක්ඛවෙදනියං පවත්තිවසෙනෙව වට්ටති. එතස්ස පන වසෙන සබ්බං පවත්තිවසෙනෙව වට්ටති.

එතස්ස භගවාති ථෙරො තථාගතෙන මහාකම්මවිභඞ්ගකථනත්ථං ආලයො දස්සිතො, තථාගතං යාචිත්වා මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාකටං කරිස්සාමීති චින්තෙත්වා අනුසන්ධිකුසලතාය එවමාහ. තත්ථ මහාකම්මවිභඞ්ගන්ති මහාකම්මවිභජනං. කතමෙ චත්තාරො…පෙ… ඉධානන්ද, එකච්චො පුග්ගලො…පෙ… නිරයං උපපජ්ජතීති ඉදං න මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණභාජනං, මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණභාජනත්ථාය පන මාතිකාට්ඨපනං.

301. ඉධානන්ද, එකච්චො සමණො වාති පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. ඉදඤ්හි භගවා – ‘‘දිබ්බචක්ඛුකා සමණබ්රාහ්මණා ඉදං ආරම්මණං කත්වා ඉමං පච්චයං ලභිත්වා ඉදං දස්සනං ගණ්හන්තී’’ති පකාසනත්ථං ආරභි. තත්ථ ආතප්පන්තිආදීනි පඤ්චපි වීරියස්සෙව නාමානි. චෙතොසමාධින්ති දිබ්බචක්ඛුසමාධිං. පස්සතීති ‘‘සො සත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති ඔලොකෙන්තො පස්සති. යෙ අඤ්ඤථාති යෙ ‘‘දසන්නං කුසලානං කම්මපථානං පූරිතත්තා නිරයං උපපජ්ජතී’’ති ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණන්ති වදති. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. විදිතන්ති පාකටං. ථාමසාති දිට්ඨිථාමෙන. පරාමාසාති දිට්ඨිපරාමාසෙන. අභිනිවිස්ස වොහරතීති අධිට්ඨහිත්වා ආදියිත්වා වොහරති.

302. තත්රානන්දාති ඉදම්පි න මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණස්ස භාජනං, අථ ඛ්වාස්ස මාතිකාට්ඨපනමෙව. එත්ථ පන එතෙසං දිබ්බචක්ඛුකානං වචනෙ එත්තකා අනුඤ්ඤාතා, එත්තකා අනනුඤ්ඤාතාති ඉදං දස්සිතං. තත්ථ තත්රාති තෙසු චතූසු සමණබ්රාහ්මණෙසු. ඉදමස්සාති ඉදං වචනං අස්ස. අඤ්ඤථාති අඤ්ඤෙනාකාරෙන. ඉති ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං වාදෙ ද්වීසු ඨානෙසු අනුඤ්ඤාතා, තීසු අනනුඤ්ඤාතාති එවං සබ්බත්ථ අනුඤ්ඤා නානුඤ්ඤා වෙදිතබ්බා.

303. එවං දිබ්බචක්ඛුකානං වචනෙ අනුඤ්ඤා ච අනනුඤ්ඤා ච දස්සෙත්වා ඉදානි මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං විභජන්තො තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලොතිආදිමාහ.

පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොතීති යං ඉමිනා දිබ්බචක්ඛුකෙන කම්මං කරොන්තො දිට්ඨො, තතො පුබ්බෙ කතං. පුබ්බෙ කතෙනපි හි නිරයෙ නිබ්බත්තති, පච්ඡා කතෙනපි නිබ්බත්තති, මරණකාලෙ වා පන – ‘‘ඛන්දො සෙට්ඨො සිවො සෙට්ඨො, පිතාමහො සෙට්ඨො, ඉස්සරාදීහි වා ලොකො විසට්ඨො’’තිආදිනා මිච්ඡාදස්සනෙනපි නිබ්බත්තතෙව. දිට්ඨෙව ධම්මෙති යං තත්ථ දිට්ඨධම්මවෙදනීයං හොති, තස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ, යං උපපජ්ජවෙදනීයං, තස්ස උපපජ්ජිත්වා, යං අපරාපරියවෙදනීයං, තස්ස අපරස්මිං පරියායෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති.

ඉති අයං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එකං කම්මරාසිං එකඤ්ච විපාකරාසිං අද්දස, සම්මාසම්බුද්ධො ඉමිනා අදිට්ඨෙ තයො කම්මරාසී, ද්වෙ ච විපාකරාසී අද්දස. ඉමිනා පන දිට්ඨෙ අදිට්ඨෙ ච චත්තාරො කම්මරාසී තයො ච විපාකරාසී අද්දස. ඉමානි සත්ත ඨානානි ජානනඤාණං තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං නාම. දුතියවාරෙ දිබ්බචක්ඛුකෙන කිඤ්චි න දිට්ඨං , තථාගතෙන පන තයො කම්මරාසී, ද්වෙ ච විපාකරාසී දිට්ඨාති. ඉමානිපි පඤ්ච පච්චත්තට්ඨානානි ජානනඤාණං තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං නාම. සෙසවාරද්වයෙපි එසෙව නයො.

අභබ්බන්ති භූතවිරහිතං අකුසලං. අභබ්බාභාසන්ති අභබ්බං ආභාසති අභිභවති පටිබාහතීති අත්ථො. බහුකස්මිඤ්හි අකුසලකම්මෙ ආයූහිතෙ බලවකම්මං දුබ්බලකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති ඉදං අභබ්බඤ්චෙව අභබ්බාභාසඤ්ච. කුසලං පන ආයූහිත්වා ආසන්නෙ අකුසලං කතං හොති, තං කුසලස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති, ඉදං අභබ්බං භබ්බාභාසං. බහුම්හි කුසලෙ ආයූහිතෙපි බලවකම්මං දුබ්බලකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති, ඉදං භබ්බඤ්චෙව භබ්බාභාසඤ්ච. අකුසලං පන ආයූහිත්වා ආසන්නෙ කුසලං කතං හොති, තං අකුසලස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති, ඉදං භබ්බං අභබ්බාභාසං.

අපිච උපට්ඨානාකාරෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති, අභබ්බතො ආභාසති උපට්ඨාතීති අභබ්බාභාසං. තත්ථ ‘‘ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී’’තිආදිනා නයෙන චත්තාරො පුග්ගලා වුත්තා, තෙසු පඨමස්ස කම්මං අභබ්බං අභබ්බාභාසං, තඤ්හි අකුසලත්තා අභබ්බං, තස්ස ච නිරයෙ නිබ්බත්තත්තා තත්ථ නිබ්බත්තිකාරණභූතං අකුසලං හුත්වා උපට්ඨාති. දුතියස්ස කම්මං අභබ්බං භබ්බාභාසං, තඤ්හි අකුසලත්තා අභබ්බං. තස්ස පන සග්ගෙ නිබ්බත්තත්තා අඤ්ඤතිත්ථියානං සග්ගෙ නිබ්බත්තිකාරණභූතං කුසලං හුත්වා උපට්ඨාති. ඉතරස්මිම්පි කම්මද්වයෙ එසෙව නයො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සළායතනවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

304. එවංමෙ සුතන්ති සළායතනවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ වෙදිතබ්බානීති සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන ජානිතබ්බානි. මනොපවිචාරාති විතක්කවිචාරා. විතක්කුප්පාදකඤ්හි මනො ඉධ මනොති අධිප්පෙතං, මනස්ස උපවිචාරාති මනොපවිචාරා. සත්තපදාති වට්ටවිවට්ටනිස්සිතානං සත්තානං පදා. එත්ථ හි අට්ඨාරස වට්ටපදා නාම, අට්ඨාරස විවට්ටපදා නාම, තෙපි සහවිපස්සනෙන මග්ගෙනෙව වෙදිතබ්බා. යොග්ගාචරියානන්ති හත්ථියොග්ගාදිආචාරසික්ඛාපකානං, දමෙතබ්බදමකානන්ති අත්ථො. සෙසං විභඞ්ගෙයෙව ආවිභවිස්සති. අයමුද්දෙසොති ඉදං මාතිකාට්ඨපනං.

305. චක්ඛායතනාදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති කුසලාකුසලවිපාකතො ද්වෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණානි. සෙසපසාදවිඤ්ඤාණෙසුපි එසෙව නයො. ඉමානි පන දස ඨපෙත්වා සෙසං ඉධ මනොවිඤ්ඤාණං නාම.

චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛුම්හි සම්ඵස්සො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තසම්ඵස්සස්සෙතං අධිවචනං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

චක්ඛුනාරූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. සොමනස්සට්ඨානියන්ති සොමනස්සස්ස ආරම්මණවසෙන කාරණභූතං. උපවිචරතීති තත්ථ විචාරපවත්තනෙන උපවිචරති, විතක්කො තංසම්පයුත්තො චාති ඉමිනා නයෙන අට්ඨාරස විතක්කවිචාරසඞ්ඛාතා මනොපවිචාරා වෙදිතබ්බා. ඡ සොමනස්සූපවිචාරාති එත්ථ පන සොමනස්සෙන සද්ධිං උපවිචරන්තීති සොමනස්සූපවිචාරා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

306. ගෙහසිතානීති කාමගුණනිස්සිතානි. නෙක්ඛම්මසිතානීති විපස්සනානිස්සිතානි. ඉට්ඨානන්ති පරියෙසිතානං. කන්තානන්ති කාමිතානං. මනොරමානන්ති මනො එතෙසු රමතීති මනොරමානි, තෙසං මනොරමානං. ලොකාමිසපටිසංයුත්තානන්ති තණ්හාපටිසංයුත්තානං. අතීතන්ති පටිලද්ධං . පච්චුප්පන්නං තාව ආරබ්භ සොමනස්සං උප්පජ්ජතු, අතීතෙ කථං උප්පජ්ජතීති. අතීතෙපි – ‘‘යථාහං එතරහි ඉට්ඨාරම්මණං අනුභවාමි, එවං පුබ්බෙපි අනුභවි’’න්ති අනුස්සරන්තස්ස බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජති.

අනිච්චතන්ති අනිච්චාකාරං. විපරිණාමවිරාගනිරොධන්ති පකතිවිජහනෙන විපරිණාමං, විගච්ඡනෙන විරාගං, නිරුජ්ඣනෙන නිරොධං. සම්මපඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය. ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්සන්ති ඉදං රඤ්ඤො විය අත්තනො සිරිසම්පත්තිං ඔලොකෙන්තස්ස විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නස්ස සඞ්ඛාරානං භෙදං පස්සතො සඞ්ඛාරගතම්හි තික්ඛෙ සූරෙ විපස්සනාඤාණෙ වහන්තෙ උප්පන්නසොමනස්සං ‘‘නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්ස’’න්ති වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතන්තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 373-374);

ඉමානීති ඉමානි ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නස්ස උප්පන්නානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි.

307. අතීතන්ති පච්චුප්පන්නං තාව පත්ථෙත්වා අලභන්තස්ස දොමනස්සං උප්පජ්ජතු, අතීතෙ කථං උප්පජ්ජතීති. අතීතෙපි ‘‘යථාහං එතරහි ඉට්ඨාරම්මණං පත්ථෙත්වා න ලභාමි, එවං පුබ්බෙපි පත්ථෙත්වා න ලභි’’න්ති අනුස්සරන්තස්ස බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති.

අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසූති අනුත්තරවිමොක්ඛො නාම අරහත්තං, අරහත්තෙ පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්සාති අත්ථො. ආයතනන්ති අරහත්තායතනං. පිහං උපට්ඨාපයතොති පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්ස. තං පනෙතං පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, ඉති පත්ථනාමූලකත්තා ‘‘පිහං උපට්ඨාපයතො’’ති වුත්තං. ඉමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානීති ඉමානි එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අරහත්තෙ පිහං පට්ඨපෙත්වා තදධිගමාය අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං උපට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං අසක්කොන්තස්ස – ‘‘ඉමම්පි පක්ඛං ඉමම්පි මාසං ඉමම්පි සංවච්ඡරං අරහත්තං පාපුණිතුං නාසක්ඛි’’න්ති අනුසොචතො ගාමන්තපබ්භාරවාසිමහාසීවත්ථෙරස්ස විය අස්සුධාරාපවත්තනවසෙන උප්පන්නදොමනස්සානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සානීති වෙදිතබ්බානි. වත්ථු පන සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය සක්කපඤ්හවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.361) විත්ථාරිතං, ඉච්ඡන්තෙන තතො ගහෙතබ්බං.

308. උප්පජ්ජති උපෙක්ඛාති එත්ථ උපෙක්ඛා නාම අඤ්ඤාණුපෙඛා. අනොධිජිනස්සාති කිලෙසොධිං ජිනිත්වා ඨිතත්තා ඛීණාසවො ඔධිජිනො නාම, තස්මා අඛීණාසවස්සාති අත්ථො. අවිපාකජිනස්සාති එත්ථපි ආයතිං විපාකං ජිනිත්වා ඨිතත්තා ඛීණාසවොව විපාකජිනො නාම, තස්මා අඛීණාසවස්සෙවාති අත්ථො. අනාදීනවදස්සාවිනොතිආදීනවතො උපද්දවතො අපස්සන්තස්ස. ඉමා ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛාති ඉමා එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ ගුළපිණ්ඩකෙ නිලීනමක්ඛිකා විය රූපාදීනි අනතිවත්තමානා තත්ථ ලග්ගා ලග්ගිතා හුත්වා උප්පන්නා උපෙක්ඛා ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා.

රූපං සා අතිවත්තතීති රූපං සා අනතික්කමති, තත්ථ නිකන්තිවසෙන න තිට්ඨති. ඉමා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛාති ඉමා එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තස්ස, අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්ස, අසමපෙක්ඛනෙ අසම්මුය්හන්තස්ස, උප්පන්නවිපස්සනා-ඤාණසම්පයුත්තා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා.

309. තත්ර ඉදං නිස්සාය ඉදං පජහථාති තෙසු ඡත්තිංසසත්තපදෙසු අට්ඨාරස නිස්සාය අට්ඨාරස පජහථාති අත්ථො. තෙනෙව – ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානී’’තිආදිමාහ. නිස්සාය ආගම්මාති පවත්තනවසෙන නිස්සාය චෙව ආගම්ම ච. එවමෙතෙසං සමතික්කමොහොතීති එවං නෙක්ඛම්මසිතානං පවත්තනෙන ගෙහසිතානි අතික්කන්තානි නාම හොන්ති.

එවං සරික්ඛකෙනෙව සරික්ඛකං ජහාපෙත්වා ඉදානි බලවතා දුබ්බලං ජහාපෙන්තො – ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානී’’තිආදිමාහ. එවං නෙක්ඛම්මසිතසොමනස්සෙහි නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සානි , නෙක්ඛම්මසිතඋපෙක්ඛාහි ච නෙක්ඛම්මසිතසොමනස්සානි ජහාපෙන්තෙන බලවතා දුබ්බලප්පහානං කථිතං.

එත්ථ පන ඨත්වා උපෙක්ඛාකථා වෙදිතබ්බා – අට්ඨසු හි සමාපත්තීසු පඨමාදීනි ච තීණි ඣානානි, සුද්ධසඞ්ඛාරෙ ච පාදකෙ කත්වා විපස්සනං ආරද්ධානං චතුන්නං භික්ඛූනං පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතා වා හොති උපෙක්ඛාසහගතා වා, වුට්ඨානගාමිනී පන සොමනස්සසහගතාව. චතුත්ථජ්ඣානාදීනි පාදකානි කත්වා විපස්සනං ආරද්ධානං පඤ්චන්නං පුබ්බභාගවිපස්සනා පුරිමසදිසාව. වුට්ඨානගාමිනී පන උපෙක්ඛාසහගතා හොති. ඉදං සන්ධාය – ‘‘යා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා, තා නිස්සාය තා ආගම්ම, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි, තානි පජහථා’’ති වුත්තං. න කෙවලඤ්ච එවංපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො අයං විපස්සනාය වෙදනාවිසෙසොව හොති, අරියමග්ගෙපි පන ඣානඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානම්පි විසෙසො හොති.

කො පනෙතං විසෙසං නියමෙති? කෙචි තාව ථෙරා විපස්සනාපාදකජ්ඣානං නියමෙතීති වදන්ති, කෙචි විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තීති වදන්ති, කෙචි පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතීති වදන්ති. තෙසම්පි වාදෙ අයමෙව පුබ්බභාගෙ වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා නියමෙතීති වෙදිතබ්බා. විනිච්ඡයකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානිද්දෙසෙ වුත්තාව.

310. නානත්තාති නානා බහූ අනෙකප්පකාරා. නානත්තසිතාති නානාරම්මණනිස්සිතා. එකත්තාති එකා. එකත්තසිතාති එකාරම්මණනිස්සිතා. කතමා පනායං උපෙක්ඛාති? හෙට්ඨා තාව අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා වුත්තා, උපරි ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා වක්ඛති, ඉධ සමථඋපෙක්ඛා, විපස්සනුපෙක්ඛාති ද්වෙ උපෙක්ඛා ගහිතා.

තත්ථ යස්මා අඤ්ඤාව රූපෙසු උපෙක්ඛා, අඤ්ඤාව සද්දාදීසු, න හි යා රූපෙ උපෙක්ඛා, සා සද්දාදීසු හොති. රූපෙ උපෙක්ඛා ච රූපමෙව ආරම්මණං කරොති , න සද්දාදයො. රූපෙ උපෙක්ඛාභාවඤ්ච අඤ්ඤා සමථඋපෙක්ඛා පථවීකසිණං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති, අඤ්ඤා ආපොකසිණාදීනි. තස්මා නානත්තං නානත්තසිතං විභජන්තො අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා රූපෙසූතිආදිමාහ . යස්මා පන ද්වෙ වා තීණි වා ආකාසානඤ්චායතනානි වා විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීනි වා නත්ථි, තස්මා එකත්තං එකත්තසිතං විභජන්තො අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතාතිආදිමාහ.

තත්ථ ආකාසානඤ්චායතනඋපෙක්ඛා සම්පයුත්තවසෙන ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතා, ආකාසානඤ්චායතනඛන්ධෙ විපස්සන්තස්ස විපස්සනුපෙක්ඛා ආරම්මණවසෙන ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතා. සෙසාසුපි එසෙව නයො.

තං පජහථාති එත්ථ අරූපාවචරසමාපත්තිඋපෙක්ඛාය රූපාවචරසමාපත්තිඋපෙක්ඛං පජහාපෙති, අරූපාවචරවිපස්සනුපෙක්ඛාය රූපාවචරවිපස්සනුපෙක්ඛං.

අතම්මයතන්ති එත්ථ තම්මයතා නාම තණ්හා, තස්සා පරියාදානතො වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා අතම්මයතාති වුච්චති. තං පජහථාති ඉධ වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාය අරූපාවචරසමාපත්තිඋපෙක්ඛඤ්ච විපස්සනුපෙක්ඛඤ්ච පජහාපෙති.

311. යදරියොති යෙ සතිපට්ඨානෙ අරියො සම්මාසම්බුද්ධො සෙවති. තත්ථ තීසු ඨානෙසු සතිං පට්ඨපෙන්තො සතිපට්ඨානෙ සෙවතීති වෙදිතබ්බො. න සුස්සූසන්තීති සද්දහිත්වා සොතුං න ඉච්ඡන්ති. න අඤ්ඤාති ජානනත්ථාය චිත්තං න උපට්ඨපෙන්ති. වොක්කම්මාති අතික්කමිත්වා. සත්ථු සාසනාති සත්ථු ඔවාදං ගහෙතබ්බං පූරෙතබ්බං න මඤ්ඤන්තීති අත්ථො. න ච අත්තමනොති න සකමනො. එත්ථ ච ගෙහසිතදොමනස්සවසෙන අප්පතීතො හොතීති න එවමත්ථො දට්ඨබ්බො, අප්පටිපන්නකෙසු පන අත්තමනතාකාරණස්ස අභාවෙනෙතං වුත්තං. අනවස්සුතොති පටිඝඅවස්සවෙන අනවස්සුතො. සතො සම්පජානොති සතියා ච ඤාණෙන ච සමන්නාගතො . උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො. අත්තමනොති ඉධාපි ගෙහසිතසොමනස්සවසෙන උප්පිලාවිතොති න එවමත්ථො දට්ඨබ්බො, පටිපන්නකෙසු පන අනත්තමනතාකාරණස්ස අභාවෙනෙතං වුත්තං. අනවස්සුතොති රාගාවස්සවෙන අනවස්සුතො.

312. සාරිතොති දමිතො. එකමෙව දිසං ධාවතීති අනිවත්තිත්වා ධාවන්තො එකංයෙව දිසං ධාවති, නිවත්තිත්වා පන අපරං ධාවිතුං සක්කොති. අට්ඨදිසා විධාවතීති එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො කායෙන අනිවත්තිත්වාව විමොක්ඛවසෙන එකප්පහාරෙනෙව අට්ඨ දිසා විධාවති, පුරත්ථාභිමුඛො වා දක්ඛිණාදීසු අඤ්ඤතරදිසාභිමුඛො වා නිසීදිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො සමාපජ්ජතියෙවාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සළායතනවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

313. එවංමෙ සුතන්ති උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ උද්දෙසවිභඞ්ගන්ති උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච, මාතිකඤ්ච විභජනඤ්චාති අත්ථො. උපපරික්ඛෙය්යාති තුලෙය්ය තීරෙය්ය පරිග්ගණ්හෙය්ය පරිච්ඡින්දෙය්ය. බහිද්ධාති බහිද්ධාආරම්මණෙසු. අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති නිකන්තිවසෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨමානං වික්ඛිත්තං විසටං නාම හොති, තං පටිසෙධෙන්තො එවමාහ. අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතන්ති ගොචරජ්ඣත්තෙ නිකන්තිවසෙන අසණ්ඨිතං. අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්යාති අනුපාදියිත්වා අග්ගහෙත්වා තං විඤ්ඤාණං න පරිතස්සෙය්ය. යථා විඤ්ඤාණං බහිද්ධා අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය, එවං භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්යාති වුත්තං හොති. ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවොති ජාතිජරාමරණස්ස චෙව අවසෙසස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්ති න හොතීති අත්ථො.

316. රූපනිමිත්තානුසාරීති රූපනිමිත්තං අනුස්සරති අනුධාවතීති රූපනිමිත්තානුසාරී.

318. එවං ඛො, ආවුසො, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතන්ති නිකන්තිවසෙන අසණ්ඨිතං. නිකන්තිවසෙන හි අතිට්ඨමානං හානභාගියං න හොති, විසෙසභාගියමෙව හොති.

320. අනුපාදා පරිතස්සනාති සත්ථාරා ඛන්ධියවග්ගෙ ‘‘උපාදාපරිතස්සනඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි අනුපාදාඅපරිතස්සනඤ්චා’’ති (සං. නි. 3.7) එවං ගහෙත්වා පරිතස්සනා, අග්ගහෙත්වාව අපරිතස්සනා ච කථිතා, තං මහාථෙරො උපාදාපරිතස්සනමෙව අනුපාදාපරිතස්සනන්ති කත්වා දස්සෙන්තො එවමාහ. කථං පනෙසා අනුපාදාපරිතස්සනා හොතීති. උපාදාතබ්බස්ස අභාවතො. යදි හි කොචි සඞ්ඛාරො නිච්චො වා ධුවො වා අත්තා වා අත්තනියො වාති ගහෙතබ්බයුත්තකො අභවිස්ස, අයං පරිතස්සනා උපාදාපරිතස්සනාව අස්ස. යස්මා පන එවං උපාදාතබ්බො සඞ්ඛාරො නාම නත්ථි, තස්මා රූපං අත්තාතිආදිනා නයෙන රූපාදයො උපාදින්නාපි අනුපාදින්නාව හොන්ති. එවමෙසා දිට්ඨිවසෙන උපාදාපරිතස්සනාපි සමානා අත්ථතො අනුපාදාපරිතස්සනායෙව නාම හොතීති වෙදිතබ්බා.

අඤ්ඤථා හොතීති පරිවත්තති පකතිජහනෙන නස්සති, රූපවිපරිණාමානුපරිවත්තීති ‘‘මම රූපං විපරිණත’’න්ති වා, ‘‘යං අහු, තං වත මෙ නත්ථී’’ති වා ආදිනා (ම. නි. 1.242) නයෙන කම්මවිඤ්ඤාණං රූපස්ස භෙදානුපරිවත්ති හොති. විපරිණාමානුපරිවත්තජාති විපරිණාමස්ස අනුපරිවත්තනතො විපරිණාමාරම්මණචිත්තතො ජාතා. පරිතස්සනා ධම්මසමුප්පාදාති තණ්හාපරිතස්සනා ච අකුසලධම්මසමුප්පාදා ච. චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තීති කුසලචිත්තං පරියාදියිත්වා ගහෙත්වා ඛෙපෙත්වා තිට්ඨන්ති. උත්තාසවාති භයතාසෙනපි සඋත්තාසො තණ්හාතාසෙනපි සඋත්තාසො. විඝාතවාති සවිඝාතො සදුක්ඛො. අපෙක්ඛවාති සාලයො සසිනෙහො. එවං ඛො, ආවුසො, අනුපාදා පරිතස්සනා හොතීති එවං මණිකරණ්ඩකසඤ්ඤාය තුච්ඡකරණ්ඩකං ගහෙත්වා තස්මිං නට්ඨෙ පච්ඡා විඝාතං ආපජ්ජන්තස්ස විය පච්ඡා අග්ගහෙත්වා පරිතස්සනා හොති.

321. නච රූපවිපරිණාමානුපරිවත්තීති ඛීණාසවස්ස කම්මවිඤ්ඤාණමෙව නත්ථි, තස්මා රූපභෙදානුපරිවත්ති න හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අරණවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

323. එවංමෙ සුතන්ති අරණවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ නෙවුස්සාදෙය්ය න අපසාදෙය්යාති ගෙහසිතවසෙන කඤ්චි පුග්ගලං නෙව උක්ඛිපෙය්ය න අවක්ඛිපෙය්ය. ධම්මමෙව දෙසෙය්යාති සභාවමෙව කථෙය්ය. සුඛවිනිච්ඡයන්ති විනිච්ඡිතසුඛං. රහො වාදන්ති පරම්මුඛා අවණ්ණං, පිසුණවාචන්ති අත්ථො. සම්මුඛා න ඛීණන්ති සම්මුඛාපි ඛීණං ආකිණ්ණං සංකිලිට්ඨං වාචං න භණෙය්ය. නාභිනිවෙසෙය්යාති න අධිට්ඨහිත්වා ආදාය වොහරෙය්ය. සමඤ්ඤන්ති ලොකසමඤ්ඤං ලොකපණ්ණත්තිං. නාතිධාවෙය්යාති නාතික්කමෙය්ය.

324. කාමපටිසන්ධිසුඛිනොති කාමපටිසන්ධිනා කාමූපසංහිතෙන සුඛෙන සුඛිතස්ස. සදුක්ඛොති විපාකදුක්ඛෙන සංකිලෙසදුක්ඛෙනපි සදුක්ඛො. සඋපඝාතොති විපාකූපඝාතකිලෙසූපඝාතෙහෙව සඋපඝාතො. තථා සපරිළාහො. මිච්ඡාපටිපදාති අයාථාවපටිපදා අකුසලපටිපදා.

326. ඉත්ථෙකෙ අපසාදෙතීති එවං ගෙහසිතවසෙන එකච්චෙ පුග්ගලෙ අපසාදෙති. උස්සාදනෙපි එසෙව නයො. භවසංයොජනන්ති භවබන්ධනං, තණ්හායෙතං නාමං.

සුභූතිත්ථෙරො කිර ඉමං චතුක්කං නිස්සාය එතදග්ගෙ ඨපිතො. භගවතො හි ධම්මං දෙසෙන්තස්ස පුග්ගලානං උස්සාදනාඅපසාදනා පඤ්ඤායන්ති, තථා සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං. සුභූතිත්ථෙරස්ස පන ධම්මදෙසනාය ‘‘අයං පුග්ගලො අප්පටිපන්නකො අනාරාධකො’’ති වා, ‘‘අයං සීලවා ගුණවා ලජ්ජිපෙසලො ආචාරසම්පන්නො’’ති වා නත්ථි, ධම්මදෙසනාය පනස්ස ‘‘අයං මිච්ඡාපටිපදා, අයං සම්මාපටිපදා’’ත්වෙව පඤ්ඤායති. තස්මා භගවා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං අරණවිහාරීනං යදිදං සුභූතී’’ති ආහ.

329. කාලඤ්ඤූඅස්සාති අසම්පත්තෙ ච අතික්කන්තෙ ච කාලෙ අකථෙත්වා ‘‘ඉදානි වුච්චමානං මහාජනො ගණ්හිස්සතී’’ති යුත්තපත්තකාලං ඤත්වාව පරම්මුඛා අවණ්ණං භාසෙය්ය. ඛීණවාදෙපි එසෙව නයො.

330. උපහඤ්ඤතීති ඝාතියති. සරොපි උපහඤ්ඤතීති සද්දොපි භිජ්ජති. ආතුරීයතීති ආතුරො හොති ගෙලඤ්ඤප්පත්තො සාබාධො. අවිස්සට්ඨන්ති විස්සට්ඨං අපලිබුද්ධං න හොති.

331. තදෙවාති තංයෙව භාජනං. අභිනිවිස්ස වොහරතීති පත්තන්ති සඤ්ජානනජනපදං ගන්ත්වා ‘‘පත්තං ආහරථ ධොවථා’’ති සුත්වා ‘‘අන්ධබාලපුථුජ්ජනො, නයිදං පත්තං, පාති නමෙසා, එවං වදාහී’’ති අභිනිවිස්ස වොහරති. එවං සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බං. අතිසාරොති අතිධාවනං.

332. තථා තථා වොහරති අපරාමසන්ති අම්හාකං ජනපදෙ භාජනං පාතීති වුච්චති, ඉමෙ පන නං පත්තන්ති වදන්තීති තතො පට්ඨාය ජනපදවොහාරං මුඤ්චිත්වා පත්තං පත්තන්තෙව අපරාමසන්තො වොහරති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

333. ඉදානි මරියාදභාජනීයං කරොන්තො තත්ර, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සරණොති සරජො සකිලෙසො. අරණොති අරජො නික්කිලෙසො. සුභූති ච පන, භික්ඛවෙති අයං ථෙරො ද්වීසු ඨානෙසු එතදග්ගං ආරුළ්හො ‘‘අරණවිහාරීනං යදිදං සුභූති, දක්ඛිණෙය්යානං යදිදං සුභූතී’’ති (අ. නි. 1.202).

ධම්මසෙනාපති කිර වත්ථුං සොධෙති, සුභූතිත්ථෙරො දක්ඛිණං සොධෙති. තථා හි ධම්මසෙනාපති පිණ්ඩාය චරන්තො ගෙහද්වාරෙ ඨිතො යාව භික්ඛං ආහරන්ති, තාව පුබ්බභාගෙ පරිච්ඡින්දිත්වා නිරොධං සමාපජ්ජති, නිරොධා වුට්ඨාය දෙය්යධම්මං පටිග්ගණ්හාති. සුභූතිත්ථෙරො ච තථෙව මෙත්තාඣානං සමාපජ්ජති, මෙත්තාඣානා වුට්ඨාය දෙය්යධම්මං පටිග්ගණ්හාති. එවං පන කාතුං සක්කාති. ආම සක්කා, නෙව අච්ඡරියඤ්චෙතං, යං මහාභිඤ්ඤප්පත්තා සාවකා එවං කරෙය්යුං. ඉමස්මිම්පි හි තම්බපණ්ණිදීපෙ පොරාණකරාජකාලෙ පිඞ්ගලබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරො නාම උත්තරගාමං නිස්සාය විහාසි. තත්ථ සත්ත කුලසතානි හොන්ති, එකම්පි තං කුලද්වාරං නත්ථි, යත්ථ ථෙරො සමාපත්තිං න සමාපජ්ජි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අරණවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ධාතුවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

342. එවංමෙ සුතන්ති ධාතුවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ චාරිකන්ති තුරිතගමනචාරිකං. සචෙ තෙ භග්ගව අගරූති සචෙ තුය්හං භාරියං අඵාසුකං කිඤ්චි නත්ථි. සචෙ සො අනුජානාතීති භග්ගවස්ස කිර එතදහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම නානාඅජ්ඣාසයා, එකො ගණාභිරතො හොති, එකො එකාභිරතො. සචෙ සො එකාභිරතො භවිස්සති, ‘ආවුසො, මා පාවිසි, මයා සාලා ලද්ධා’ති වක්ඛති. සචෙ අයං එකාභිරතො භවිස්සති, ‘ආවුසො, නික්ඛම, මයා සාලා ලද්ධා’ති වක්ඛති. එවං සන්තෙ අහං උභින්නං විවාදකාරෙතා නාම භවිස්සාමි, දින්නං නාම දින්නමෙව වට්ටති, කතං කතමෙවා’’ති. තස්මා එවමාහ.

කුලපුත්තොති ජාතිකුලපුත්තොපි ආචාරකුලපුත්තොපි. වාසූපගතොති වාසං උපගතො. කුතො ආගන්ත්වාති? තක්කසීලනගරතො.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – මජ්ඣිමප්පදෙසෙ කිර රාජගහනගරෙ බිම්බිසාරෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ පච්චන්තෙ තක්කසීලනගරෙ පුක්කුසාති රාජා රජ්ජං කාරෙසි. අථ තක්කසීලතො භණ්ඩං ගහෙත්වා වාණිජා රාජගහං ආගතා පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා රාජානං අද්දසංසු. රාජා තෙ වන්දිත්වා ඨිතෙ ‘‘කත්ථවාසිනො තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. තක්කසීලවාසිනො දෙවාති. අථ නෙ රාජා ජනපදස්ස ඛෙමසුභික්ඛතාදීනි නගරස්ස ච පවත්තිං පුච්ඡිත්වා ‘‘කො නාම තුම්හාකං රාජා’’ති පුච්ඡි. පුක්කුසාති නාම දෙවාති. ධම්මිකොති? ආම දෙව ධම්මිකො. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං සඞ්ගණ්හාති, ලොකස්ස මාතාපිතිට්ඨානෙ ඨිතො, අඞ්ගෙ නිපන්නදාරකං විය ජනං තොසෙතීති. කතරස්මිං වයෙ වත්තතීති? අථස්ස වයං ආචික්ඛිංසු. වයෙසුපි බිම්බිසාරෙන සමවයො ජාතො. අථ තෙ රාජා ආහ – ‘‘තාතා තුම්හාකං රාජා ධම්මිකො, වයෙන ච මෙ සමානො, සක්කුණෙය්යාථ තුම්හාකං රාජානං මම මිත්තං කාතු’’න්ති. සක්කොම දෙවාති. රාජා තෙසං සුඞ්කං විස්සජ්ජෙත්වා ගෙහඤ්ච දාපෙත්වා – ‘‘ගච්ඡථ භණ්ඩං වික්කිණිත්වා ගමනකාලෙ මං දිස්වා ගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තථා කත්වා ගමනකාලෙ රාජානං අද්දසංසු. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හාකං රාජානං මම වචනෙන පුනප්පුනං ආරොග්යං පුච්ඡිත්වා ‘රාජා තුම්හෙහි සද්ධිං මිත්තභාවං ඉච්ඡතී’ති වදථා’’ති ආහ.

තෙ සාධූති පටිස්සුණිත්වා ගන්ත්වා භණ්ඩං පටිසාමෙත්වා භුත්තපාතරාසා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිංසු. රාජා ‘‘කහං භණෙ තුම්හෙ එත්තකෙ ඉමෙ දිවසෙ න දිස්සථා’’ති පුච්ඡි. තෙ සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙසුං. රාජා – ‘‘සාධු, තාතා, තුම්හෙ නිස්සාය මයා මජ්ඣිමප්පදෙසෙ රාජා මිත්තො ලද්ධො’’ති අත්තමනො අහොසි. අපරභාගෙ රාජගහවාසිනොපි වාණිජා තක්කසීලං අගමංසු. තෙ පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගතෙ පුක්කුසාති රාජා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රාජගහතො’’ති සුත්වා ‘‘මය්හං සහායස්ස නගරතො ආගතා තුම්හෙ’’ති. ආම දෙවාති. ආරොග්යං මෙ සහායස්සාති ආරොග්යං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය යෙ මය්හං සහායස්ස නගරතො ජඞ්ඝසත්ථෙන වා සකටසත්ථෙන වා වාණිජා ආගච්ඡන්ති, සබ්බෙසං මම විසයං පවිට්ඨකාලතො පට්ඨාය වසනගෙහානි, රාජකොට්ඨාගාරතො නිවාපඤ්ච දෙන්තු, සුඞ්කං විස්සජ්ජෙන්තු, කිඤ්චි උපද්දවං මා කරොන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. බිම්බිසාරොපි අත්තනො නගරෙ තථෙව භෙරිං චරාපෙසි.

අථ බිම්බිසාරො පුක්කුසාතිස්ස පණ්ණං පහිණි – ‘‘පච්චන්තදෙසෙ නාම මණිමුත්තාදීනි රතනානි උප්පජ්ජන්ති, යං මය්හං සහායස්ස රජ්ජෙ දස්සනීයං වා සවනීයං වා රතනං උප්පජ්ජති, තත්ථ මෙ මා මච්ඡරායතූ’’ති. පුක්කුසාතිපි – ‘‘මජ්ඣිමදෙසො නාම මහාජනපදො, යං තත්ථ එවරූපං රතනං උප්පජ්ජති, තත්ථ මෙ සහායො මා මච්ඡරායතූ’’ති පටිපණ්ණං පහිණි. එවං තෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිස්වාපි දළ්හමිත්තා අහෙසුං.

එවං තෙසං කතිකං කත්වා වසන්තානං පඨමතරං පුක්කුසාතිස්ස පණ්ණාකාරො උප්පජ්ජි. රාජා කිර අට්ඨ පඤ්චවණ්ණෙ අනග්ඝකම්බලෙ ලභි. සො – ‘‘අතිසුන්දරා ඉමෙ කම්බලා, අහං සහායස්ස පෙසිස්සාමී’’ති ලාඛාගුළමත්තෙ අට්ඨ සාරකරණ්ඩකෙ ලිඛාපෙත්වා තෙසු තෙ කම්බලෙ පක්ඛිපිත්වා ලාඛාය වට්ටාපෙත්වා සෙතවත්ථෙන වෙඨෙත්වා සමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා වත්ථෙන වෙඨෙත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ‘‘මය්හං සහායස්ස දෙථා’’ති අමච්චෙ පෙසෙසි. සාසනඤ්ච අදාසි – ‘‘අයං පණ්ණාකාරො නගරමජ්ඣෙ අමච්චාදිපරිවුතෙන දට්ඨබ්බො’’ති. තෙ ගන්ත්වා බිම්බිසාරස්ස අදංසු.

සො සාසනං සුත්වා අමච්චාදයො සන්නිපතන්තූති භෙරිං චරාපෙත්වා නගරමජ්ඣෙ අමච්චාදිපරිවුතො සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානෙන පල්ලඞ්කවරෙ නිසින්නො ලඤ්ඡනං භින්දිත්වා වත්ථං අපනෙත්වා සමුග්ගං විවරිත්වා අන්තො භණ්ඩිකං මුඤ්චිත්වා ලාඛාගුළෙ දිස්වා ‘‘මය්හං සහායො පුක්කුසාති ‘ජුතවිත්තකො මෙ සහායො’ති මඤ්ඤමානො මඤ්ඤෙ ඉමං පණ්ණාකාරං පහිණී’’ති එකං ගුළං ගහෙත්වා හත්ථෙන වට්ටෙත්වා තුලයන්තොව අන්තො දුස්සභණ්ඩිකං අත්ථීති අඤ්ඤාසි. අථ නං පල්ලඞ්කපාදෙ පහරිත්වා තාවදෙව ලාඛා පරිපති, සො නඛෙන කරණ්ඩකං විවරිත්වා අන්තො කම්බලරතනං දිස්වා ඉතරෙපි විවරාපෙසි, සබ්බෙපි කම්බලා අහෙසුං. අථ නෙ පත්ථරාපෙසි, තෙ වණ්ණසම්පන්නා ඵස්සසම්පන්නා දීඝතො සොළසහත්ථා තිරියං අට්ඨහත්ථා අහෙසුං. මහාජනො දිස්වා අඞ්ගුලියො පොඨෙසි, චෙලුක්ඛෙපං අකාසි, – ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අදිට්ඨසහායො පුක්කුසාති අදිස්වාව එවරූපං පණ්ණාකාරං පෙසෙසි, යුත්තං එවරූපං මිත්තං කාතු’’න්ති අත්තමනො අහොසි. රාජා එකමෙකං කම්බලං අග්ඝාපෙසි, සබ්බෙ අනග්ඝා අහෙසුං. තෙසු චත්තාරො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පෙසෙසි, චත්තාරො අත්තනො ඝරෙ අකාසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘පච්ඡා පෙසෙන්තෙන පඨමං පෙසිතපණ්ණාකාරතො අතිරෙකං පෙසෙතුං වට්ටති, සහායෙන ච මෙ අනග්ඝො පණ්ණාකාරො පෙසිතො, කිං නු ඛො පෙසෙමී’’ති?

කිං පන රාජගහෙ තතො අධිකං රතනං නත්ථීති? නො නත්ථි, මහාපුඤ්ඤො රාජා, අපිච ඛො පනස්ස සොතාපන්නකාලතො පට්ඨාය ඨපෙත්වා තීණි රතනානි අඤ්ඤං රතනං සොමනස්සං ජනෙතුං සමත්ථං නාම නත්ථි . සො රතනං විචිනිතුං ආරද්ධො – රතනං නාම සවිඤ්ඤාණකං අවිඤ්ඤාණකන්ති දුවිධං. තත්ථ අවිඤ්ඤාණකං සුවණ්ණරජතාදි, සවිඤ්ඤාණකං ඉන්ද්රියබද්ධං. අවිඤ්ඤාණකං සවිඤ්ඤාණකස්සෙව අලඞ්කාරාදිවසෙන පරිභොගං හොති, ඉති ඉමෙසු ද්වීසු රතනෙසු සවිඤ්ඤාණකං සෙට්ඨං. සවිඤ්ඤාණකම්පි දුවිධං තිරච්ඡානරතනං මනුස්සරතනන්ති. තත්ථ තිරච්ඡානරතනං හත්ථිඅස්සරතනං, තම්පි මනුස්සානං උපභොගත්ථමෙව නිබ්බත්තති , ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසු මනුස්සරතනං සෙට්ඨං. මනුස්සරතනම්පි දුවිධං ඉත්ථිරතනං පුරිසරතනන්ති. තත්ථ චක්කවත්තිනො රඤ්ඤො උප්පන්නං ඉත්ථිරතනම්පි පුරිසස්සෙව උපභොගං. ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසු පුරිසරතනමෙව සෙට්ඨං.

පුරිසරතනම්පි දුවිධං අගාරියරතනං අනගාරියරතනඤ්ච. තත්ථ අගාරියරතනෙසුපි චක්කවත්තිරාජා අජ්ජ පබ්බජිතසාමණෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දති, ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසු අනගාරියරතනමෙව සෙට්ඨං. අනගාරියරතනම්පි දුවිධං සෙක්ඛරතනඤ්ච අසෙක්ඛරතනඤ්ච. තත්ථ සතසහස්සම්පි සෙක්ඛානං අසෙක්ඛස්ස පදෙසං න පාපුණාති, ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසු අසෙක්ඛරතනමෙව සෙට්ඨං. තම්පි දුවිධං බුද්ධරතනං සාවකරතනන්ති. තත්ථ සතසහස්සම්පි සාවකරතනානං බුද්ධරතනස්ස පදෙසං න පාපුණාති, ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසූ බුද්ධරතනමෙව සෙට්ඨං.

බුද්ධරතනම්පි දුවිධං පච්චෙකබුද්ධරතනං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධරතනන්ති. තත්ථ සතසහස්සම්පි පච්චෙකබුද්ධානං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස පදෙසං න පාපුණාති, ඉති ඉමෙසුපි ද්වීසු සබ්බඤ්ඤුබුද්ධරතනංයෙව සෙට්ඨං. සදෙවකස්මිඤ්හි ලොකෙ බුද්ධරතනසමං රතනං නාම නත්ථි. තස්මා අසදිසමෙව රතනං මය්හං සහායස්ස පෙසෙස්සාමීති චින්තෙත්වා තක්කසීලවාසිනො පුච්ඡි – ‘‘තාතා තුම්හාකං ජනපදෙ බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝොති ඉමානි තීණි රතනානි දිස්සන්තී’’ති. ඝොසොපි සො මහාරාජ තාව තත්ථ නත්ථි, දස්සනං පන කුතොති.

‘‘සුන්දරං තාතා’’ති රාජා තුට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘සක්කා භවෙය්ය ජනසඞ්ගහත්ථාය මය්හං සහායස්ස වසනට්ඨානං සම්මාසම්බුද්ධං පෙසෙතුං, බුද්ධා පන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු න අරුණං උට්ඨපෙන්ති. තස්මා සත්ථාරා ගන්තුං න සක්කා. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදයො මහාසාවකෙ පෙසෙතුං සක්කා භවෙය්ය. මයා පන ‘ථෙරා පච්චන්තෙ වසන්තී’ති සුත්වාපි මනුස්සෙ පෙසෙත්වා තෙ අත්තනො සමීපං ආණාපෙත්වා උපට්ඨාතුමෙව යුත්තං. තස්මා න ථෙරෙහිපි සක්කා ගන්තුං. යෙන පනාකාරෙන සාසනෙ පෙසිතෙ සත්ථා ච මහාසාවකා ච ගතා විය හොන්ති, තෙනාකාරෙන සාසනං පහිණිස්සාමී’’ති. චින්තෙත්වා චතුරතනායාමං විදත්ථිමත්තපුථුලං නාතිතනුං නාතිබහලං සුවණ්ණපට්ටං කාරාපෙත්වා ‘‘තත්ථ අජ්ජ අක්ඛරානි ලිඛිස්සාමී’’ති. පාතොව සීසං න්හායිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය භුත්තපාතරාසො අපනීතගන්ධමාලාභරණො සුවණ්ණසරකෙන ජාතිහිඞ්ගුලිකං ආදාය හෙට්ඨතො පට්ඨාය ද්වාරානි පිදහන්තො පාසාදමාරුය්හ පුබ්බදිසාමුඛං සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ආකාසතලෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි ලිඛන්තො – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පන්නො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා’’ති. බුද්ධගුණෙ තාව එකදෙසෙන ලිඛි.

තතො ‘‘එවං දස පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතභවනතො චවිත්වා මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි , එවං ලොකවිවරණං අහොසි, මාතුකුච්ඡියං වසමානෙ ඉදං නාම අහොසි, අගාරමජ්ඣෙ වසමානෙ ඉදං නාම අහොසි, එවං මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො එවං මහාපධානං පදහි. එවං දුක්කරකාරිකං කත්වා මහාබොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තස්ස එවං ලොකවිවරණං අහොසි. සදෙවකෙ ලොකෙ අඤ්ඤං එවරූපං රතනං නාම නත්ථීති.

යංකිඤ්චි විත්තං ඉධ වා හුරං වා,

සග්ගෙසු වා යං රතනං පණීතං;

න නො සමං අත්ථි තථාගතෙන,

ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතං;

එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.3; සු. නි. 226) –

එවං එකදෙසෙන බුද්ධගුණෙපි ලිඛිත්වා දුතියං ධම්මරතනං ථොමෙන්තො – ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො…පෙ… පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහී’’ති. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති. ‘‘සත්ථාරා දෙසිතධම්මො නාම එවරූපො ච එවරූපො චා’’ති සත්තතිංස බොධිපක්ඛියෙ එකදෙසෙන ලිඛිත්වා –

‘‘යං බුද්ධසෙට්ඨො පරිවණ්ණයී සුචිං,

සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහු;

සමාධිනා තෙන සමො න විජ්ජති,

ඉදම්පි ධම්මෙ රතනං පණීතං;

එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.5; සු. නි. 228) –

එවං එකදෙසෙන ධම්මගුණෙ ලිඛිත්වා තතියං සඞ්ඝරතනං ථොමෙන්තො – ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ… පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති. ‘‘කුලපුත්තා නාම සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා එවං නික්ඛමිත්වා පබ්බජන්ති, කෙචි සෙතච්ඡත්තං පහාය පබ්බජන්ති, කෙචි උපරජ්ජං, කෙචි සෙනාපතිට්ඨානාදීනි පහාය පබ්බජන්ති. පබ්බජිත්වා ච පන ඉමඤ්ච පටිපත්තිං පූරෙන්තී’’ති චූළසීලමජ්ඣිමසීලමහාසීලාදීනි එකදෙසෙන ලිඛිත්වා ඡද්වාරසංවරං සතිසම්පජඤ්ඤං චතුපච්චයසන්තොසං නවවිධං සෙනාසනං, නීවරණප්පහානං පරිකම්මං ඣානාභිඤ්ඤා අට්ඨතිංස කම්මට්ඨානානි යාව ආසවක්ඛයා එකදෙසෙන ලිඛි, සොළසවිධං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං විත්ථාරෙනෙව ලිඛිත්වා ‘‘සත්ථු සාවකසඞ්ඝො නාම එවරූපෙහි ච ගුණෙහි සමන්නාගතො.

යෙ පුග්ගලා අට්ඨසතං පසට්ඨා,

චත්තාරි එතානි යුගානි හොන්ති;

තෙ දක්ඛිණෙය්යා සුගතස්ස සාවකා,

එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානි;

ඉදම්පි සඞ්ඝෙ රතනං පණීතං,

එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.6; සු. නි. 229) –

එවං එකදෙසෙන සඞ්ඝගුණෙ ලිඛිත්වා – ‘‘භගවතො සාසනං ස්වාක්ඛාතං නිය්යානිකං, සචෙ මය්හං සහායො සක්කොති, නික්ඛමිත්වා පබ්බජතූ’’ති ලිඛිත්වා සුවණ්ණපට්ටං සංහරිත්වා සුඛුමකම්බලෙන වෙඨෙත්වා සාරසමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා තං සමුග්ගං සුවණ්ණමයෙ, සුවණ්ණමයං, රජතමයෙ රජතමයං මණිමයෙ, මණිමයං පවාළමයෙ, පවාළමයං ලොහිතඞ්කමයෙ, ලොහිතඞ්කමයං මසාරගල්ලමයෙ, මසාරගල්ලමයං ඵලිකමයෙ, ඵලිකමයං දන්තමයෙ, දන්තමයං සබ්බරතනමයෙ, සබ්බරතනමයං කිලඤ්ජමයෙ, කිලඤ්ජමයං සමුග්ගං සාරකරණ්ඩකෙ ඨපෙසි.

පුන සාරකරණ්ඩකං සුවණ්ණකරණ්ඩකෙති පුරිමනයෙනෙව හරිත්වා සබ්බරතනමයං කරණ්ඩකං කිලඤ්ජමයෙ කරණ්ඩකෙ ඨපෙසි. තතො කිලඤ්ජමයං කරණ්ඩකං සාරමයපෙළායාති පුන වුත්තනයෙනෙව හරිත්වා සබ්බරතනමයං පෙළං කිලඤ්ජමයපෙළාය ඨපෙත්වා බහි වත්ථෙන වෙඨෙත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘මම ආණාපවත්තිට්ඨානෙ මග්ගං අලඞ්කාරාපෙථ මග්ගො අට්ඨුසභවිත්ථතො හොතු, චතුඋසභට්ඨානං සොධිතමත්තකමෙව හොතු, මජ්ඣෙ චතුඋසභං රාජානුභාවෙන පටියාදෙථා’’ති. තතො මඞ්ගලහත්ථිං අලඞ්කාරාපෙත්වා තස්ස උපරි පල්ලඞ්කං පඤ්ඤපෙත්වා සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා නගරවීථියො සිත්තසම්මට්ඨා සමුස්සිතද්ධජපටාකා කදලිපුණ්ණඝටගන්ධධූමපුප්ඵාදීහි සුප්පටිමණ්ඩිතා කාරෙත්වා ‘‘අත්තනො අත්තනො විසයප්පදෙසෙ එවරූපං පූජං කාරෙන්තූ’’ති අන්තරභොගිකානං ජවනදූතෙ පෙසෙත්වා සයං සබ්බාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා – ‘‘සබ්බතාළාවචරසම්මිස්සබලකායපරිවුතො පණ්ණාකාරං පෙසෙමී’’ති අත්තනො විසයපරියන්තං ගන්ත්වා අමච්චස්ස මුඛසාසනං අදාසි – ‘‘තාත මය්හං සහායො පුක්කුසාති ඉමං පණ්ණාකාරං පටිච්ඡන්තො ඔරොධමජ්ඣෙ අපටිච්ඡිත්වා පාසාදං ආරුය්හ පටිච්ඡතූ’’ති. එවං සාසනං දත්වා පච්චන්තදෙසං සත්ථා ගච්ඡතීති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා නිවත්ති. අන්තරභොගිකා තෙනෙව නියාමෙන මග්ගං පටියාදෙත්වා පණ්ණාකාරං නයිංසු.

පුක්කුසාතිපි අත්තනො රජ්ජසීමතො පට්ඨාය තෙනෙව නියාමෙන මග්ගං පටියාදෙත්වා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා පණ්ණාකාරස්ස පච්චුග්ගමනං අකාසි. පණ්ණාකාරො තක්කසීලං පාපුණන්තො උපොසථදිවසෙ පාපුණි, පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගතඅමච්චොපි රඤ්ඤො වුත්තසාසනං ආරොචෙසි. රාජා තං සුත්වා පණ්ණාකාරෙන සද්ධිං ආගතානං කත්තබ්බකිච්චං විචාරෙත්වා පණ්ණාකාරං ආදාය පාසාදං ආරුය්හ ‘‘මා ඉධ කොචි පවිසතූ’’ති ද්වාරෙ ආරක්ඛං කාරෙත්වා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා පණ්ණාකාරං උච්චාසනෙ ඨපෙත්වා සයං නීචාසනෙ නිසින්නො ලඤ්ඡනං භින්දිත්වා නිවාසනං අපනෙත්වා කිලඤ්ජපෙළතො පට්ඨාය අනුපුබ්බෙන විවරන්තො සාරමයං සමුග්ගං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මහාපරිහාරො නායං අඤ්ඤස්ස රතනස්ස භවිස්සති, අද්ධා මජ්ඣිමදෙසෙ සොතබ්බයුත්තකං රතනං උප්පන්න’’න්ති. අථ තං සමුග්ගං විවරිත්වා රාජලඤ්ඡනං භින්දිත්වා සුඛුමකම්බලං උභතො වියූහිත්වා සුවණ්ණපට්ටං අද්දස.

සො තං පසාරෙත්වා – ‘‘මනාපානි වත අක්ඛරානි සමසීසානි සමපන්තීනි චතුරස්සානී’’තිආදිතො පට්ඨාය වාචෙතුං ආරභි. තස්ස – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති බුද්ධගුණෙ වාචෙන්තස්ස බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජි, නවනවුතිලොමකූපසහස්සානි උද්ධග්ගලොමානි අහෙසුං. අත්තනො ඨිතභාවං වා නිසින්නභාවං වා න ජානාති. අථස්ස – ‘‘කප්පකොටිසතසහස්සෙහිපි එතං දුල්ලභසාසනං සහායං නිස්සාය සොතුං ලභාමී’’ති භිය්යො බලවපීති උදපාදි. සො හි උපරි වාචෙතුං අසක්කොන්තො යාව පීතිවෙගපස්සද්ධියා නිසීදිත්වා පරතො – ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’ති ධම්මගුණෙ ආරභි. තත්රාපිස්ස තථෙව අහොසි. සො පුන යාව පීතිවෙගපස්සද්ධියා නිසීදිත්වා පරතො ‘‘සුප්පටිපන්නො’’ති සඞ්ඝගුණෙ ආරභි . තත්රාපිස්ස තථෙව අහොසි. අථ සබ්බපරියන්තෙ ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං වාචෙත්වා චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙසි, සො ඣානසුඛෙනෙව වීතිනාමෙසි. අඤ්ඤො කොචි දට්ඨුං න ලභති, එකොව චූළුපට්ඨාකො පවිසති. එවං අද්ධමාසමත්තං වීතිනාමෙසි.

නාගරා රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා උක්කුට්ඨිං අකංසු ‘‘පණ්ණාකාරං පටිච්ඡිතදිවසතො පට්ඨාය බලදස්සනං වා නාටකදස්සනං වා නත්ථි, විනිච්ඡයදානං නත්ථි, රාජා සහායෙන පහිතං පණ්ණාකාරං යස්සිච්ඡති තස්ස දස්සෙතු, රාජානො නාම එකච්චස්ස පණ්ණාකාරවසෙනපි වඤ්චෙත්වා රජ්ජං අත්තනො කාතුං වායමන්ති. කිං නාම අම්හාකං රාජා කරොතී’’ති? රාජා උක්කුට්ඨිසද්දං සුත්වා – ‘‘රජ්ජං නු ඛො ධාරෙමි, උදාහු සත්ථාර’’න්ති චින්තෙසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘රජ්ජකාරිතඅත්තභාවො නාම නෙව ගණකෙන, න ගණකමහාමත්තෙන ගණෙතුං සක්කො. සත්ථුසාසනං ධාරෙස්සාමී’’ති සයනෙ ඨපිතං අසිං ගහෙත්වා කෙසෙ ඡින්දිත්වා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා – ‘‘එතං ගහෙත්වා රජ්ජං කාරෙථා’’ති සද්ධිං චූළාමණිනා කෙසකලාපං පරිසමජ්ඣෙ පාතෙසි, මහාජනො තං උක්ඛිපිත්වා – ‘‘සහායකසන්තිකා ලද්ධපණ්ණාකාරා නාම රාජානො තුම්හාදිසා හොන්ති දෙවා’’ති එකප්පහාරෙනෙව විරවි. රඤ්ඤොපි ද්වඞ්ගුලමත්තං කෙසමස්සු අහොසි. බොධිසත්තස්ස පබ්බජ්ජාසදිසමෙව කිර ජාතං.

තතො චූළුපට්ඨාකං පෙසෙත්වා අන්තරාපණා ද්වෙ කාසායවත්ථානි මත්තිකාපත්තඤ්ච ආහරාපෙත්වා – ‘‘යෙ ලොකෙ අරහන්තො, තෙ උද්දිස්ස මය්හං පබ්බජ්ජා’’ති සත්ථාරං උද්දිස්ස එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා පත්තං වාමඅංසකූටෙ කත්වා කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා – ‘‘සොභති නු ඛො මෙ පබ්බජ්ජා නො වා’’ති මහාතලෙ කතිපයවාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා – ‘‘සොභති මෙ පබ්බජ්ජා’’ති ද්වාරං විවරිත්වා පාසාදා ඔතරි. ඔතරන්තං පන නං තීසු ද්වාරෙසු ඨිතනාටකාදීනි දිස්වාපි න සඤ්ජානිංසු. ‘‘එකො පච්චෙකබුද්ධො අම්හාකං රඤ්ඤො ධම්මකථං කථෙතුං ආගතො’’ති කිර චින්තයිංසු. උපරිපාසාදං පන ආරුය්හ රඤ්ඤො ඨිතනිසින්නට්ඨානානි දිස්වා රාජා ගතොති ඤත්වා සමුද්දමජ්ඣෙ ඔසීදමානාය නාවාය ජනො විය එකප්පහාරෙනෙව විරවිංසු. කුලපුත්තං භූමිතලං ඔතිණ්ණමත්තං අට්ඨාරසසෙනියො සබ්බෙ නාගරා බලකායා ච පරිවාරෙත්වා මහාවිරවං විරවිංසු. අමච්චාපි තං එතදවොචුං – ‘‘දෙව මජ්ඣිමදෙසරාජානො නාම බහුමායා, සාසනං පෙසෙත්වා බුද්ධරතනං නාම ලොකෙ උප්පන්නං වා නො වාති ඤත්වා ගමිස්සථ , නිවත්තථ දෙවා’’ති. සද්දහාමහං මය්හං සහායකස්ස, තස්ස මයා සද්ධිං ද්වෙජ්ඣවචනං නාම නත්ථි, තිට්ඨථ තුම්හෙති. තෙ අනුගච්ඡන්තියෙව.

කුලපුත්තො කත්තරදණ්ඩෙන ලෙඛං කත්වා – ‘‘ඉදං රජ්ජං කස්සා’’ති ආහ? තුම්හාකං දෙවාති. යො ඉමං ලෙඛං අන්තරං කරොති, රාජාණාය කාරෙතබ්බොති. මහාජනකජාතකෙ බොධිසත්තෙන කතලෙඛං සීවලිදෙවී අන්තරං කාතුං අවිසහන්තී විවත්තමානා අගමාසි. තස්සා ගතමග්ගෙන මහාජනො අගමාසි. තං පන ලෙඛං මහාජනො අන්තරං කාතුං න විසහි, ලෙඛං උස්සීසකං කත්වා විවත්තමානා විරවිංසු. කුලපුත්තො ‘‘අයං මෙ ගතට්ඨානෙ දන්තකට්ඨං වා මුඛොදකං වා දස්සතී’’ති අන්තමසො එකචෙටකම්පි අග්ගහෙත්වා පක්කාමි. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘මම සත්ථා ච මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා එකකොව පබ්බජිතො’’ති එකකොව අගමාසි. ‘‘සත්ථු ලජ්ජාමී’’ති ච – ‘‘සත්ථා කිර මෙ පබ්බජිත්වා යානං නාරුළ්හො’’ති ච අන්තමසො එකපටලිකම්පි උපාහනං නාරුහි, පණ්ණච්ඡත්තකම්පි න ධාරෙසි. මහාජනො රුක්ඛපාකාරට්ටාලකාදීනි ආරුය්හ එස අම්හාකං රාජා ගච්ඡතීති ඔලොකෙසි. කුලපුත්තො – ‘‘දූරං ගන්තබ්බං, න සක්කා එකෙන මග්ගො නිත්ථරිතු’’න්ති එකං සත්ථවාහං අනුබන්ධි. සුඛුමාලස්ස කුලපුත්තස්ස කඨිනතත්තාය පථවියා ගඡන්තස්ස පාදතලෙසු ඵොටා උට්ඨහිත්වා භිජ්ජන්ති, දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති. සත්ථවාහෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා නිසින්නෙ කුලපුත්තො මග්ගා ඔක්කම්ම එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදති. නිසින්නට්ඨානෙ පාදපරිකම්මං වා පිට්ඨිපරිකම්මං වා කත්තා නාම නත්ථි, කුලපුත්තො ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා මග්ගදරථකිලමථපරිළාහං වික්ඛම්භෙත්වා ඣානරතියා වීතිනාමෙති.

පුනදිවසෙ උට්ඨිතෙ අරුණෙ සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පුන සත්ථවාහං අනුබන්ධති. පාතරාසකාලෙ කුලපුත්තස්ස පත්තං ගහෙත්වා ඛාදනීයං භොජනීයං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා දෙන්ති. තං උත්තණ්ඩුලම්පි හොති කිලින්නම්පි සමසක්ඛරම්පි අලොණාතිලොණම්පි, කුලපුත්තො පවිසනට්ඨානං පච්චවෙක්ඛිත්වා අමතං විය පරිභුඤ්ජිත්වා එතෙන නියාමෙන අට්ඨහි ඌනකානි ද්වෙ යොජනසතානි ගතො. ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකස්ස පන සමීපෙන ගච්ඡන්තොපි – ‘‘කහං සත්ථා වසතී’’ති නාපුච්ඡි. කස්මා? සත්ථුගාරවෙන චෙව රඤ්ඤො පෙසිතසාසනවසෙන ච. රඤ්ඤො හි – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති සත්ථාරං රාජගහෙ උප්පන්නං විය කත්වා සාසනං පෙසිතං, තස්මා නං අපුච්ඡිත්වාව පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්තං මග්ගං අතික්කන්තො. සො සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය රාජගහං පත්වා සත්ථා කහං වසතීති පුච්ඡි. කුතො නු, භන්තෙ, ආගතොති? ඉතො උත්තරතොති. සත්ථා තුය්හං ආගතමග්ගෙ ඉතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්තෙ සාවත්ථි නාම අත්ථි, තත්ථ වසතීති. කුලපුත්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානි අකාලො න සක්කා ගන්තුං, අජ්ජ ඉධෙව වසිත්වා ස්වෙ සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. තතො – ‘‘විකාලෙ සම්පත්තපබ්බජිතා කහං වසන්තී’’ති පුච්ඡි. ඉමාය කුම්භකාරසාලාය, භන්තෙති. අථ සො තං කුම්භකාරං යාචිත්වා තත්ථ වාසත්ථාය පවිසිත්වා නිසීදි.

භගවාපි තංදිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො පුක්කුසාතිං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං කුලපුත්තො සහායෙන පෙසිතං සාසනමත්තකං වාචෙත්වා අතිරෙකතියොජනසතිකං මහාරජ්ජං පහාය මං උද්දිස්ස පබ්බජිත්වා අට්ඨහි ඌනකානි ද්වෙ යොජනසතානි අතික්කම්ම රාජගහං පාපුණිස්සති, මයි අගච්ඡන්තෙ පන තීණි සාමඤ්ඤඵලානි අප්පටිවිජ්ඣිත්වා එකරත්තිවාසෙන අනාථකාලකිරියං කරිස්සති, මයි පන ගතෙ තීණි සාමඤ්ඤඵලානි පටිවිජ්ඣිස්සති. ජනසඞ්ගහත්ථායෙව පන මයා සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරිතා, කරිස්සාමි තස්ස සඞ්ගහ’’න්ති පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා මුහුත්තං අත්තදරථකිලමථං පටිපස්සම්භෙත්වා – ‘‘කුලපුත්තො මයි ගාරවෙන දුක්කරං අකාසි, අතිරෙකයොජනසතං රජ්ජං පහාය අන්තමසො මුඛධොවනදායකම්පි චෙටකං අග්ගහෙත්වා එකකොව නික්ඛන්තො’’ති සාරිපුත්තමහාමොග්ගල්ලානාදීසු කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සයමෙව අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා එකකොව නික්ඛන්තො. ගච්ඡන්තො ච නෙව ආකාසෙ උප්පති, න පථවිං සංඛිපි, – ‘‘කුලපුත්තො මම ලජ්ජමානො හත්ථිඅස්සරථසුවණ්ණසිවිකාදීසු එකයානෙපි අනිසීදිත්වා අන්තමසො එකපටලිකං උපාහනම්පි අනාරුය්හ පණ්ණච්ඡත්තකම්පි අග්ගහෙත්වා නික්ඛන්තො, මයාපි පදසාව ගන්තුං වට්ටතී’’ති පන චින්තෙත්වා පදසාව අගමාසි.

සො අසීති අනුබ්යඤ්ජනානි බ්යාමප්පභා බාත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණානීති ඉමං බුද්ධසිරිං පටිච්ඡාදෙත්වා වලාහකපටිච්ඡන්නො පුණ්ණචන්දො විය අඤ්ඤතරභික්ඛුවෙසෙන ගච්ඡන්තො එකපච්ඡාභත්තෙනෙව පඤ්චචත්තාලීස යොජනානි අතික්කම්ම සූරියත්ථඞ්ගමලීවෙලාය කුලපුත්තෙ පවිට්ඨමත්තෙයෙව තං කුම්භකාරසාලං පාපුණි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන, පුක්කුසාති, නාම කුලපුත්තො භගවන්තං උද්දිස්ස සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, සො තස්මිං කුම්භකාරාවෙසනෙ පඨමං වාසූපගතො හොතී’’ති.

එවං ගන්ත්වාපි පන භගවා – ‘‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පසය්හ කුම්භකාරසාලං අපවිසිත්වා ද්වාරෙ ඨිතොව කුලපුත්තං ඔකාසං කාරෙන්තො සචෙ තෙ භික්ඛූතිආදිමාහ. උරුන්දන්ති විවිත්තං අසම්බාධං. විහරතායස්මා යථාසුඛන්ති යෙන යෙන ඉරියාපථෙන ඵාසු හොති, තෙන තෙන යථාසුඛං ආයස්මා විහරතූති ඔකාසං අකාසි. අතිරෙකතියොජනසතඤ්හි රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො කුලපුත්තො පරස්ස ඡඩ්ඩිතපතිතං කුම්භකාරසාලං කිං අඤ්ඤස්ස සබ්රහ්මචාරිනො මච්ඡරායිස්සති. එකච්චෙ පන මොඝපුරිසා සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආවාසමච්ඡරියාදීහි අභිභූතා අත්තනො වසනට්ඨානෙ මය්හං කුටි මය්හං පරිවෙණන්ති අඤ්ඤෙසං අවාසාය පරක්කමන්ති. නිසීදීති අච්චන්තසුඛුමාලො ලොකනාථො දෙවවිමානසදිසං ගන්ධකුටිං පහාය තත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණඡාරිකාය භින්නභාජනතිණපලාසකුක්කුටසූකරවච්චාදිසංකිලිට්ඨාය සඞ්කාරට්ඨානසදිසාය කුම්භකාරසාලාය තිණසන්ථාරං සන්ථරිත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤපෙත්වා දෙවවිමානසදිසං දිබ්බගන්ධසුගන්ධං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා නිසීදන්තො විය නිසීදි.

ඉති භගවාපි අසම්භින්නමහාසම්මතවංසෙ උප්පන්නො, කුලපුත්තොපි ඛත්තියගබ්භෙ වඩ්ඪිතො. භගවාපි අභිනීහාරසම්පන්නො, කුලපුත්තොපි අභිනීහාරසම්පන්නො. භගවාපි රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො, කුලපුත්තොපි. භගවාපි සුවණ්ණවණ්ණො, කුලපුත්තොපි. භගවාපි සමාපත්තිලාභී, කුලපුත්තොපි. ඉති ද්වෙපි ඛත්තියා ද්වෙපි අභිනීහාරසම්පන්නා ද්වෙපි රාජපබ්බජිතා ද්වෙපි සුවණ්ණවණ්ණා ද්වෙපි සමාපත්තිලාභිනො කුම්භකාරසාලං පවිසිත්වා නිසින්නාති තෙහි කුම්භකාරසාලා අතිවිය සොභති, ද්වීහි සීහාදීහි පවිට්ඨගුහාදීහි ආහරිත්වා දීපෙතබ්බං. තෙසු පන ද්වීසු භගවා – ‘‘සුඛුමාලො අහං පරමසුඛුමාලො එකපච්ඡාභත්තෙන පඤ්චචත්තාලීස යොජනානි ආගතො, මුහුත්තං තාව සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා මග්ගදරථං පටිපස්සම්භෙමී’’ති චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා නිසීදන්තොව ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. කුලපුත්තොපි – ‘‘ද්වානවුතියොජනසතං ආගතොම්හි, මුහුත්තං තාව නිපජ්ජිත්වා මග්ගදරථං විනොදෙමී’’ති චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා නිසීදමානොව ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජි. ඉදං සන්ධාය අථ ඛො භගවා බහුදෙව රත්තින්තිආදි වුත්තං.

නනු ච භගවා කුලපුත්තස්ස ධම්මං දෙසෙස්සාමීති ආගතො, කස්මා න දෙසෙසීති? කුලපුත්තස්ස මග්ගදරථො අප්පටිපස්සද්ධො, න සක්ඛිස්සති ධම්මදෙසනං සම්පටිච්ඡිතුං, සො තාවස්ස පටිපස්සම්භතූති න දෙසෙසි. අපරෙ – ‘‘රාජගහං නාම ආකිණ්ණමනුස්සං අවිවිත්තං දසහි සද්දෙහි, සො සද්දො දියඩ්ඪයාමමත්තෙන සන්නිසීදති, තං ආගමෙන්තො න දෙසෙසී’’ති වදන්ති. තං අකාරණං, බ්රහ්මලොකප්පමාණම්පි හි සද්දං භගවා අත්තනො ආනුභාවෙන වූපසමෙතුං සක්කොති, මග්ගදරථවූපසමං ආගමෙන්තොයෙව පන න දෙසෙසි.

තත්ථ බහුදෙව රත්තින්ති දියඩ්ඪයාමමත්තං. එතදහොසීති භගවා ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය සුවණ්ණවිමානෙ මණිසීහපඤ්ජරං විවරන්තො විය පඤ්චපසාදප්පටිමණ්ඩිතානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි, අථස්ස හත්ථකුක්කුච්චපාදකුක්කුච්චසීසකම්පනවිරහිතං සුනිඛාතඉන්දඛීලං විය නිච්චලං අවිබ්භන්තං සුවණ්ණපටිමං විය නිසින්නං කුලපුත්තං දිස්වා එතං – ‘‘පාසාදිකං ඛො’’තිආදි අහොසි. තත්ථ පාසාදිකන්ති පසාදාවහං. භාවනපුංසකං පනෙතං, පාසාදිකෙන ඉරියාපථෙන ඉරියති. යථා ඉරියතො ඉරියාපථො පාසාදිකො හොති, එවං ඉරියතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. චතූසු හි ඉරියාපථෙසු තයො ඉරියාපථා න සොභන්ති. ගච්ඡන්තස්ස හි භික්ඛුනො හත්ථා චලන්ති, පාදා චලන්ති, සීසං චලති, ඨිතස්ස කායො ථද්ධො හොති, නිපන්නස්සාපි ඉරියාපථො අමනාපො හොති, පච්ඡාභත්තෙ පන දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා චම්මඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා සුධොතහත්ථපාදස්ස චතුසන්ධිකපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිපන්නස්සෙව ඉරියාපථො සොභති. අයඤ්ච කුලපුත්තො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං අප්පෙත්වා නිසීදි. ඉතිස්ස ඉරියාපථෙනෙව පසන්නො භගවා – ‘‘පාසාදිකං ඛො’’ති පරිවිතක්කෙසි.

යංනූනාහං පුච්ඡෙය්යන්ති කස්මා පුච්ඡති? කිං භගවා අත්තානං උද්දිස්ස පබ්බජිතභාවං න ජානාතීති? නො න ජානාති, අපුච්ඡිතෙ පන කථා න පතිට්ඨාති, අපතිට්ඨිතාය කථාය කථා න සඤ්ජායතීති කථාපතිට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡි.

දිස්වාච පන ජානෙය්යාසීති තථාගතං බුද්ධසිරියා විරොචන්තං අයං බුද්ධොති සබ්බෙ ජානන්ති. අනච්ඡරියමෙතං ජානනං, බුද්ධසිරිං පන පටිච්ඡාදෙත්වා අඤ්ඤතරපිණ්ඩපාතිකවෙසෙන චරන්තො දුජ්ජානො හොති. ඉච්චායස්මා, පුක්කුසාති, ‘‘න ජානෙය්ය’’න්ති සභාවමෙව කථෙති. තථා හි නං එකකුම්භකාරසාලාය නිසින්නම්පි න ජානාති.

එතදහොසීති මග්ගදරථස්ස වූපසමභාවං ඤත්වා අහොසි. එවමාවුසොති කුලපුත්තො සහායෙන පෙසිතං සාසනමත්තං වාචෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජමානො – ‘‘දසබලස්ස මධුරධම්මදෙසනං සොතුං ලභිස්සාමී’’ති. පබ්බජිතො, පබ්බජිත්වා එත්තකං අද්ධානං ආගච්ඡන්තො – ‘‘ධම්මං තෙ භික්ඛු දෙසෙස්සාමී’’ති පදමත්තස්ස වත්තාරං නාලත්ථ, සො ‘‘ධම්මං තෙ භික්ඛු දෙසෙස්සාමී’’ති වුත්තං කිං සක්කච්චං න සුණිස්සති. පිපාසිතසොණ්ඩො විය හි පිපාසිතහත්ථී විය චායං, තස්මා සක්කච්චං සවනං පටිජානන්තො ‘‘එවමාවුසො’’ති ආහ.

343. ඡධාතුරො අයන්ති භගවා කුලපුත්තස්ස පුබ්බභාගපටිපදං අකථෙත්වා ආදිතොව අරහත්තස්ස පදට්ඨානභූතං අච්චන්තසුඤ්ඤතං විපස්සනාලක්ඛණමෙව ආචික්ඛිතුං ආරද්ධො. යස්ස හි පුබ්බභාගපටිපදා අපරිසුද්ධා හොති, තස්ස පඨමමෙව සීලසංවරං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතං භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං ජාගරියානුයොගං සත්ත සද්ධම්මෙ චත්තාරි ඣානානීති ඉමං පුබ්බභාගපටිපදං ආචික්ඛති. යස්ස පනෙසා පරිසුද්ධා, තස්ස තං අකථෙත්වා අරහත්තස්ස පදට්ඨානභූතං විපස්සනමෙව ආචික්ඛති. කුලපුත්තස්ස ච පුබ්බභාගපටිපදා පරිසුද්ධා. තථා හි අනෙන සාසනං වාචෙත්වා පාසාදවරගතෙනෙව ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තිතං, යදස්ස ද්වානවුතියොජනසභං ආගච්ඡන්තස්ස යානකිච්චං සාධෙසි, සාමණෙරසීලම්පිස්ස පරිපුණ්ණං. තස්මා පුබ්බභාගපටිපදං අකථෙත්වා අරහත්තස්ස පදට්ඨානභූතං අච්චන්තසුඤ්ඤතං විපස්සනාලක්ඛණමෙවස්ස ආචික්ඛිතුං ආරද්ධො.

තත්ථ ඡධාතුරොති ධාතුයො විජ්ජමානා, පුරිසො අවිජ්ජමානො. භගවා හි කත්ථචි විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙති, කත්ථචි අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානං, කත්ථචි විජ්ජමානෙන විජ්ජමානං, කත්ථචි අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානන්ති සබ්බාසවෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. ඉධ පන විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙන්තො එවමාහ. සචෙ හි භගවා පුරිසොති පණ්ණත්තිං විස්සජ්ජෙත්වා ධාතුයො ඉච්චෙව වත්වා චිත්තං උපට්ඨාපෙය්ය, කුලපුත්තො සන්දෙහං කරෙය්ය, සම්මොහං ආපජ්ජෙය්ය, දෙසනං සම්පටිච්ඡිතුං න සක්කුණෙය්ය. තස්මා තථාගතො අනුපුබ්බෙන පුරිසොති පණ්ණත්තිං පහාය ‘‘සත්තොති වා පුරිසොති වා පුග්ගලොති වා පණ්ණත්තිමත්තමෙව, පරමත්ථතො සත්තො නාම නත්ථි, ධාතුමත්තෙයෙව චිත්තං ඨපාපෙත්වා තීණි ඵලානි පටිවිජ්ඣාපෙස්සාමී’’ති අනඞ්ගණසුත්තෙ (ම. නි. 1.57 ආදයො) වුත්තභාසන්තරකුසලො තාය තාය භාසාය සිප්පං උග්ගණ්හාපෙන්තො ආචරියො විය එවමාහ.

තත්ථ ඡ ධාතුයො අස්සාති ඡධාතුරො. ඉදං වුත්තං හොති – යං ත්වං පුරිසොති සඤ්ජානාසි, සො ඡධාතුකො, න චෙත්ථ පරමත්ථතො පුරිසො අත්ථි, පුරිසොති පන පණ්ණත්තිමත්තමෙවාති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. චතුරාධිට්ඨානොති එත්ථ අධිට්ඨානං වුච්චති පතිට්ඨා, චතුපතිට්ඨානොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ස්වායං භික්ඛු පුරිසො ඡධාතුරො ඡඵස්සායතනො අට්ඨාරසමනොපවිචාරො, සො එත්තොව විවට්ටිත්වා උත්තමසිද්ධිභූතං අරහත්තං ගණ්හමානො ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු පතිට්ඨාය ගණ්හාතීති චතුරාධිට්ඨානොති. යත්ථ ඨිතන්ති යෙසු අධිට්ඨානෙසු පතිට්ඨිතං. මඤ්ඤස්ස වා නප්පවත්තන්තීති මඤ්ඤස්ස වා මානස්ස වා නප්පවත්තන්ති. මුනි සන්තොති වුච්චතීති ඛීණාසවමුනි උපසන්තො නිබ්බුතොති වුච්චති. පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්යාති අරහත්තඵලපඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣනත්ථං ආදිතොව සමාධිවිපස්සනාපඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්ය. සච්චමනුරක්ඛෙය්යාති පරමත්ථසච්චස්ස නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියත්ථං ආදිතොව වචීසච්චං රක්ඛෙය්ය. චාගමනුබ්රූහෙය්යාති අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසපරිච්චාගකරණත්ථං ආදිතොව කිලෙසපරිච්චාගං බ්රූහෙය්ය. සන්තිමෙව සො සික්ඛෙය්යාති අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසවූපසමනත්ථං ආදිතොව කිලෙසවූපසමනං සික්ඛෙය්ය. ඉති පඤ්ඤාධිට්ඨානාදීනං අධිගමත්ථාය ඉමානි සමථවිපස්සනාපඤ්ඤාදීනි පුබ්බභාගාධිට්ඨානානි වුත්තානි.

345. ඵස්සායතනන්ති ඵස්සස්ස ආයතනං, ආකරොති අත්ථො. පඤ්ඤාධිට්ඨානන්තිආදීනි පුබ්බෙ වුත්තානං අරහත්තඵලපඤ්ඤාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බානි.

348. ඉදානි නික්ඛිත්තමාතිකාවසෙන ‘‘යත්ථ ඨිතං මඤ්ඤස්ස වා නප්පවත්තන්තී’’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, අරහත්තෙ පන පත්තෙ පුන ‘‘පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්යා’’තිආදීහි කිච්චං නත්ථි. ඉති භගවා මාතිකං උප්පටිපාටිධාතුකං ඨපෙත්වාපි යථාධම්මවසෙනෙව විභඞ්ගං විභජන්තො පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්යාතිආදිමාහ. තත්ථ කො පඤ්ඤං පමජ්ජති, කො නප්පමජ්ජති? යො තාව ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා වෙජ්ජකම්මාදිවසෙන එකවීසතිවිධාය අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙන්තො පබ්බජ්ජානුරූපෙන චිත්තුප්පාදං ඨපෙතුං න සක්කොති, අයං පඤ්ඤං පමජ්ජති නාම. යො පන සාසනෙ පබ්බජිත්වා සීලෙ පතිට්ඨාය බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සප්පායං ධුතඞ්ගං සමාදාය චිත්තරුචිතං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විවිත්තං සෙනාසනං නිස්සාය කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තිං පත්වා අජ්ජෙව අරහත්තන්ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා විචරති, අයං පඤ්ඤං නප්පමජ්ජති නාම. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ධාතුකම්මට්ඨානවසෙන එස පඤ්ඤාය අප්පමාදො වුත්තො. ධාතුකම්මට්ඨානෙ පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා හත්ථිපදොපමසුත්තාදීසු වුත්තමෙව.

354. අථාපරංවිඤ්ඤාණංයෙව අවසිස්සතීති අයම්පෙත්ථ පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. හෙට්ඨතො හි රූපකම්මට්ඨානං කථිතං, ඉදානි අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා දස්සෙතුං අයං දෙසනා ආරද්ධා. යං වා පනෙතං ඉමස්ස භික්ඛුනො පථවීධාතුආදීසු ආගමනියවිපස්සනාවසෙන කම්මකාරකවිඤ්ඤාණං, තං විඤ්ඤාණධාතුවසෙන භාජෙත්වා දස්සෙන්තොපි ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අවසිස්සතීති කිමත්ථාය අවසිස්සති? සත්ථු කථනත්ථාය කුලපුත්තස්ස ච පටිවිජ්ඣනත්ථාය අවසිස්සති. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. පරියොදාතන්ති පභස්සරං. සුඛන්තිපි විජානාතීති සුඛවෙදනං වෙදයමානො සුඛවෙදනං වෙදයාමීති පජානාති. සෙසපදද්වයෙසුපි එසෙව නයො. සචෙ පනායං වෙදනාකථා හෙට්ඨා න කථිතා භවෙය්ය, ඉධ ඨත්වා කථෙතුං වට්ටෙය්ය. සතිපට්ඨානෙ පනෙසා කථිතාවාති තත්ථ කථිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සුඛවෙදනියන්ති එවමාදි පච්චයවසෙන උදයත්ථඞ්ගමනදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ සුඛවෙදනියන්ති සුඛවෙදනාය පච්චයභූතං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

360. උපෙක්ඛායෙව අවසිස්සතීති එත්තාවතා හි යථා නාම ඡෙකෙන මණිකාරාචරියෙන වජිරසූචියා විජ්ඣිත්වා චම්මඛණ්ඩෙ පාතෙත්වා පාතෙත්වා දින්නමුත්තං අන්තෙවාසිකො ගහෙත්වා ගහෙත්වා සුත්තගතං කරොන්තො මුත්තොලම්බකමුත්තජාලාදීනි කරොති, එවමෙව භගවතා කථෙත්වා කථෙත්වා දින්නං කම්මට්ඨානං අයං කුලපුත්තො මනසිකරොන්තො මනසිකරොන්තො පගුණං අකාසීති රූපකම්මට්ඨානම්පිස්ස අරූපකම්මට්ඨානම්පි පගුණං ජාතං, අථ භගවා ‘‘අථාපරං උපෙක්ඛායෙව අවසිස්සතී’’ති ආහ.

කිමත්ථං පන අවසිස්සතීති? සත්ථු කථනත්ථං. කුලපුත්තස්ස පටිවිජ්ඣනත්ථන්තිපි වදන්ති , තං න ගහෙතබ්බං. කුලපුත්තෙන හි සහායස්ස සාසනං වාචෙත්වා පාසාදතලෙ ඨිතෙනෙව ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තිතං, යදස්ස එත්තකං මග්ගං ආගච්ඡන්තස්ස යානකිච්චං සාධෙති. සත්ථු කථනත්ථංයෙව අවසිස්සති. ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ සත්ථා කුලපුත්තස්ස රූපාවචරජ්ඣානෙ වණ්ණං කථෙසි. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති ‘‘භික්ඛු පගුණං තව ඉදං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣාන’’න්ති. පරිසුද්ධාතිආදි තස්සායෙව උපෙක්ඛාය වණ්ණභණනං. උක්කං බන්ධෙය්යාති අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙය්ය. ආලිම්පෙය්යාති තත්ථ අඞ්ගාරෙ පක්ඛිපිත්වා අග්ගිං දත්වා නාළිකාය ධමෙන්තො අග්ගිං ජාලෙය්ය. උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්යාති අඞ්ගාරෙ වියූහිත්වා අඞ්ගාරමත්ථකෙ වා ඨපෙය්ය, තත්තකෙ වා පක්ඛිපෙය්ය. නීහටන්ති නීහටදොසං. නින්නීතකසාවන්ති අපනීතකසාවං. එවමෙව ඛොති යථා තං සුවණ්ණං ඉච්ඡිතිච්ඡිතාය පිළන්ධනවිකතියා සංවත්තති, එවමෙව අයං තාව චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛා විපස්සනා අභිඤ්ඤා නිරොධො භවොක්කන්තීති ඉමෙසු යං ඉච්ඡති, තස්සත්ථාය හොතීති වණ්ණං කථෙසි.

කස්මා පන භගවා ඉමස්මිං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ නිකන්තිපරියාදානත්ථං අවණ්ණං අකථෙත්වා වණ්ණං කථෙසීති. කුලපුත්තස්ස හි චතුත්ථජ්ඣානෙ නිකන්තිපරියුට්ඨානං බලවං. සචෙ අවණ්ණං කථෙය්ය, – ‘‘මය්හං පබ්බජිත්වා ද්වානවුතියොජනසතං ආගච්ඡන්තස්ස ඉමං චතුත්ථජ්ඣානං යානකිච්චං සාධෙසි, අහං එත්තකං මග්ගං ආගච්ඡන්තො ඣානසුඛෙන ඣානරතියා ආගතො, එවරූපස්ස නාම පණීතධම්මස්ස අවණ්ණං කථෙති, ජානං නු ඛො කථෙති අජාන’’න්ති කුලපුත්තො සංසයං සම්මොහං ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා භගවා වණ්ණං කථෙසි.

361. තදනුධම්මන්ති එත්ථ අරූපාවචරජ්ඣානං ධම්මො නාම, තං අනුගතත්තා රූපාවචරජ්ඣානං අනුධම්මොති වුත්තං. විපාකජ්ඣානං වා ධම්මො, කුසලජ්ඣානං අනුධම්මො. තදුපාදානාති තග්ගහණා. චිරං දීඝමද්ධානන්ති වීසතිකප්පසහස්සානි. විපාකවසෙන හෙතං වුත්තං. ඉතො උත්තරිම්පි එසෙව නයො.

362. එවං චතූහි වාරෙහි අරූපාවචරජ්ඣානස්ස වණ්ණං කථෙත්වා ඉදානි තස්සෙව ආදීනවං දස්සෙන්තො සො එවං පජානාතීතිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ඛතමෙතන්ති කිඤ්චාපි එත්ථ වීසතිකප්පසහස්සානි ආයු අත්ථි, එතං පන සඞ්ඛතං පකප්පිතං ආයූහිතං, කරොන්තෙන කරීයති, අනිච්චං අධුවං අසස්සතං තාවකාලිකං, චවනපරිභෙදනවිද්ධංසනධම්මං, ජාතියා අනුගතං, ජරාය අනුසටං, මරණෙන අබ්භාහතං, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතං, අතාණං අලෙණං අසරණං අසරණීභූතන්ති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං ගණ්හන්තො සො නෙව තං අභිසඞ්ඛරොතීතිආදිමාහ. යථා හි ඡෙකො භිසක්කො විසවිකාරං දිස්වා වමනං කාරෙත්වා විසං ඨානතො චාවෙත්වා උපරි ආරොපෙත්වා ඛන්ධං වා සීසං වා ගහෙතුං අදත්වා විසං ඔතාරෙත්වා පථවියං පාතෙය්ය, එවමෙව භගවා කුලපුත්තස්ස අරූපාවචරජ්ඣානෙ වණ්ණං කථෙසි. තං සුත්වා කුලපුත්තො රූපාවචරජ්ඣානෙ නිකන්තිං පරියාදාය අරූපාවචරජ්ඣානෙ පත්ථනං ඨපෙසි.

භගවා තං ඤත්වා තං අසම්පත්තස්ස අප්පටිලද්ධස්සෙව භික්ඛුනො ‘‘අත්ථෙසා ආකාසානඤ්චායතනාදීසු සම්පත්ති නාම. තෙසඤ්හි පඨමබ්රහ්මලොකෙ වීසතිකප්පසහස්සානි ආයු, දුතියෙ චත්තාලීසං, තතියෙ සට්ඨි, චතුත්ථෙ චතුරාසීති කප්පසහස්සානි ආයු. තං පන අනිච්චං අධුවං අසස්සතං තාවකාලිකං, චවනපරිභෙදනවිද්ධංසනධම්මං, ජාතියා අනුගතං, ජරාය අනුසටං, මරණෙන අබ්භාහතං, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතං, අතාණං අලෙණං අසරණං අසරණීභූතං, එත්තකං කාලං තත්ථ සම්පත්තිං අනුභවිත්වාපි පුථුජ්ජනකාලකිරියං කත්වා පුන චතූසු අපායෙසු පතිතබ්බ’’න්ති සබ්බමෙතං ආදීනවං එකපදෙනෙව ‘‘සඞ්ඛතමෙත’’න්ති කථෙසි. කුලපුත්තො තං සුත්වා අරූපාවචරජ්ඣානෙ නිකන්තිං පරියාදියි, භගවා තස්ස රූපාවචරාරූපාවචරෙසු නිකන්තියා පරියාදින්නභාවං ඤත්වා අරහත්තනිකූටං ගණ්හන්තො ‘‘සො නෙව තං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදිමාහ.

යථා වා පනෙකො මහායොධො එකං රාජානං ආරාධෙත්වා සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමවරං ලභෙය්ය, පුන රාජා තස්සානුභාවං සරිත්වා – ‘‘මහානුභාවො යොධො, අප්පකං තෙන ලද්ධ’’න්ති – ‘‘නායං තාත ගාමො තුය්හං අනුච්ඡවිකො, අඤ්ඤං චතුසතසහස්සුට්ඨානකං ගණ්හාහී’’ති දදෙය්ය සො සාධු දෙවාති තං විස්සජ්ජෙත්වා ඉතරං ගාමං ගණ්හෙය්ය. රාජා අසම්පත්තමෙව ච නං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘කිං තෙ තෙන, අහිවාතරොගො එත්ථ උප්පජ්ජති? අසුකස්මිං පන ඨානෙ මහන්තං නගරං අත්ථි, තත්ථ ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං කාරෙහී’’ති පහිණෙය්ය, සො තථා කරෙය්ය.

තත්ථ රාජා විය සම්මාසම්බුද්ධො දට්ඨබ්බො, මහායොධො විය පුක්කුසාති කුලපුත්තො, පඨමලද්ධගාමො විය ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං, තං විස්සජ්ජෙත්වා ඉතරං ගාමං ගණ්හාහීති වුත්තකාලො විය ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානෙ නිකන්තිපරියාදානං කත්වා ආරුප්පකථනං, තං ගාමං අසම්පත්තමෙව පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිං තෙ තෙන, අහිවාතරොගො එත්ථ උප්පජ්ජති? අසුකස්මිං ඨානෙ නගරං අත්ථි, තත්ථ ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං කාරෙහී’’ති වුත්තකාලො විය අරූපෙ සඞ්ඛතමෙතන්ති ආදීනවකථනෙන අප්පත්තාසුයෙව තාසු සමාපත්තීසු පත්ථනං නිවත්ථාපෙත්වා උපරි අරහත්තනිකූටෙන දෙසනාගහණං.

තත්ථ නෙව අභිසඞ්ඛරොතීති නායූහති න රාසිං කරොති. න අභිසඤ්චෙතයතීති න කප්පෙති. භවාය වා විභවාය වාති වුද්ධියා වා පරිහානියා වා, සස්සතුච්ඡෙදවසෙනපි යොජෙතබ්බං. න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතීති ලොකෙ රූපාදීසු කිඤ්චි එකධම්මම්පි තණ්හාය න ගණ්හාති, න පරාමසති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාතීති භගවා අත්තනො බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා දෙසනාය අරහත්තනිකූටං ගණ්හි. කුලපුත්තො පන අත්තනො යථොපනිස්සයෙන තීණි සාමඤ්ඤඵලානි පටිවිජ්ඣි. යථා නාම රාජා සුවණ්ණභාජනෙන නානාරසභොජනං භුඤ්ජන්තො අත්තනො පමාණෙන පිණ්ඩං වට්ටෙත්වා අඞ්කෙ නිසින්නෙන රාජකුමාරෙන පිණ්ඩම්හි ආලයෙ දස්සිතෙ තං පිණ්ඩං උපනාමෙය්ය, කුමාරො අත්තනො මුඛප්පමාණෙනෙව කබළං කරෙය්ය, සෙසං රාජා සයං වා භුඤ්ජෙය්ය, පාතියං වා පක්ඛිපෙය්ය, එවං ධම්මරාජා තථාගතො අත්තනො පමාණෙන අරහත්තනිකූටං ගණ්හන්තො දෙසනං දෙසෙසි, කුලපුත්තො අත්තනො යථොපනිස්සයෙන තීණි සාමඤ්ඤඵලානි පටිවිජ්ඣි.

ඉතො පුබ්බෙ පනස්ස ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානීති එවරූපං අච්චන්තසුඤ්ඤතං තිලක්ඛණාහතං කථං කථෙන්තස්ස නෙව කඞ්ඛා, න විමති, නාපි – ‘‘එවං කිර තං, එවං මෙ ආචරියෙන වුත්ත’’න්ති ඉති කිර න දන්ධායිතත්තං න විත්ථායිතත්තං අත්ථි . එකච්චෙසු ච කිර ඨානෙසු බුද්ධා අඤ්ඤාතකවෙසෙන විචරන්ති, සම්මාසම්බුද්ධො නු ඛො එසොති අහුදෙව සංසයො, අහු විමති. යතො අනෙන අනාගාමිඵලං පටිවිද්ධං, අථ අයං මෙ සත්ථාති නිට්ඨං ගතො. යදි එවං කස්මා අච්චයං න දෙසෙසීති. ඔකාසාභාවතො. භගවා හි යථානික්ඛිත්තාය මාතිකාය අච්ඡින්නධාරං කත්වා ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය දෙසනං දෙසෙසියෙව.

363. සොති අරහා. අනජ්ඣොසිතාති ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා ගහෙතුං න යුත්ථාති පජානාති. අනභිනන්දිතාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනන්දිතුං න යුත්තාති පජානාති.

364. විසංයුත්තො නං වෙදෙතීති සචෙ හිස්ස සුඛවෙදනං ආරබ්භ රාගානුසයො, දුක්ඛවෙදනං ආරබ්භ පටිඝානුසයො, ඉතරං ආරබ්භ අවිජ්ජානුසයො උප්පජ්ජෙය්ය, සංයුත්තො වෙදියෙය්ය නාම. අනුප්පජ්ජනතො පන විසංයුත්තො නං වෙදෙති නිස්සටො විප්පමුත්තො. කායපරියන්තිකන්ති කායකොටිකං. යාව කායපවත්තා උප්පජ්ජිත්වා තතො පරං අනුප්පජ්ජනවෙදනන්ති අත්ථො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. අනභිනන්දිතානි සීතීභවිස්සන්තීති ද්වාදසසු ආයතනෙසු කිලෙසානං විසෙවනස්ස නත්ථිතාය අනභිනන්දිතානි හුත්වා ඉධ ද්වාදසසුයෙව ආයතනෙසු නිරුජ්ඣිස්සන්ති. කිලෙසා හි නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධාපි යත්ථ නත්ථි, තත්ථ නිරුද්ධාති වුච්චන්ති. ස්වායමත්ථො – ‘‘එත්ථෙසා තණ්හා නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති සමුදයපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො. තස්මා භගවා නිබ්බානං ආගම්ම සීතිභූතානිපි ඉධෙව සීතීභවිස්සන්තීති ආහ. නනු ච ඉධ වෙදයිතානි වුත්තානි, න කිලෙසාති. වෙදයිතානිපි කිලෙසාභාවෙනෙව සීතීභවන්ති. ඉතරථා නෙසං සීතිභාවො නාම නත්ථීති සුවුත්තමෙතං.

365. එවමෙවඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා හි එකො පුරිසො තෙලපදීපස්ස ඣායතො තෙලෙ ඛීණෙ තෙලං ආසිඤ්චති, වට්ටියා ඛීණාය වට්ටිං පක්ඛිපති, එවං දීපසිඛාය අනුපච්ඡෙදොව හොති, එවමෙව පුථුජ්ජනො එකස්මිං භවෙ ඨිතො කුසලාකුසලං කරොති, සො තෙන සුගතියඤ්ච අපායෙසු ච නිබ්බත්තතියෙව, එවං වෙදනානං අනුපච්ඡෙදොව හොති. යථා පනෙකො දීපසිඛාය උක්කණ්ඨිතො – ‘‘ඉමං පුරිසං ආගම්ම දීපසිඛා න උපච්ඡිජ්ජතී’’ති නිලීනො තස්ස පුරිසස්ස සීසං ඡින්දෙය්ය, එවං වට්ටියා ච තෙලස්ස ච අනුපහාරා දීපසිඛා අනාහාරා නිබ්බායති, එවමෙව වට්ටෙ උක්කණ්ඨිතො යොගාවචරො අරහත්තමග්ගෙන කුසලාකුසලං සමුච්ඡින්දති, තස්ස සමුච්ඡින්නත්තා ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො කායස්ස භෙදා පුන වෙදයිතානි න උප්පජ්ජන්තීති.

තස්මාති යස්මා ආදිම්හි සමාධිවිපස්සනාපඤ්ඤාහි අරහත්තඵලපඤ්ඤා උත්තරිතරා, තස්මා. එවං සමන්නාගතොති ඉමිනා උත්තමෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො. සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙඤාණං නාම අරහත්තමග්ගෙ ඤාණං, ඉමස්මිං පන සුත්තෙ අරහත්තඵලෙ ඤාණං අධිප්පෙතං. තෙනෙවාහ තස්ස සා විමුත්ති සච්චෙ ඨිතා අකුප්පා හොතීති.

366. එත්ථ හි විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති, සච්චන්ති පරමත්ථසච්චං නිබ්බානං. ඉති අකුප්පාරම්මණකරණෙන අකුප්පාති වුත්තා. මුසාති විතථං. මොසධම්මන්ති නස්සනසභාවං. තං සච්චන්ති තං අවිතථං සභාවො. අමොසධම්මන්ති අනස්සනසභාවං.

තස්මාති යස්මා ආදිතො සමථවිපස්සනාවසෙන වචීසච්චතො දුක්ඛසච්චසමුදයසච්චෙහි ච පරමත්ථසච්චං නිබ්බානමෙව උත්තරිතරං, තස්මා. එවං සමන්නාගතොති ඉමිනා උත්තමෙන පරමත්ථසච්චාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො.

367. පුබ්බෙති පුථුජ්ජනකාලෙ. උපධීහොන්තීති ඛන්ධූපධි කිලෙසූපධි අභිසඞ්ඛාරූපධි පඤ්චකාමගුණූපධීති ඉමෙ උපධයො හොන්ති. සමත්තා සමාදින්නාති පරිපූරා ගහිතා පරමට්ඨා. තස්මාති යස්මා ආදිතො සමථවිපස්සනාවසෙන කිලෙසපරිච්චාගතො, සොතාපත්තිමග්ගාදීහි ච කිලෙසපරිච්චාගතො අරහත්තමග්ගෙනෙව කිලෙසපරිච්චාගො උත්තරිතරො, තස්මා. එවං සමන්නාගතොති ඉමිනා උත්තමෙන චාගාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො.

368. ආඝාතොතිආදීසු ආඝාතකරණවසෙන ආඝාතො, බ්යාපජ්ජනවසෙන බ්යාපාදො, සම්පදුස්සනවසෙන සම්පදොසොති තීහි පදෙහි දොසාකුසලමූලමෙව වුත්තං. තස්මාති යස්මා ආදිතො සමථවිපස්සනාවසෙන කිලෙසවූපසමතො, සොතාපත්තිමග්ගාදීහි කිලෙසවූපසමතො ච අරහත්තමග්ගෙනෙව කිලෙසවූපසමො උත්තරිතරො, තස්මා. එවං සමන්නාගතොති ඉමිනා උත්තමෙන උපසමාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො.

369. මඤ්ඤිතමෙතන්ති තණ්හාමඤ්ඤිතං මානමඤ්ඤිතං දිට්ඨිමඤ්ඤිතන්ති තිවිධම්පි වට්ටති. අයමහමස්මීති එත්ථ පන අයමහන්ති එකං තණ්හාමඤ්ඤිතමෙව වට්ටති. රොගොතිආදීසු ආබාධට්ඨෙන රොගො, අන්තොදොසට්ඨෙන ගණ්ඩො, අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සල්ලං. මුනි සන්තොති වුච්චතීති ඛීණාසවමුනි සන්තො නිබ්බුතොති වුච්චති. යත්ථ ඨිතන්ති යස්මිං ඨානෙ ඨිතං. සංඛිත්තෙනාති බුද්ධානං කිර සබ්බාපි ධම්මදෙසනා සංඛිත්තාව, විත්ථාරදෙසනා නාම නත්ථි, සමන්තපට්ඨානකථාපි සංඛිත්තායෙව. ඉති භගවා දෙසනං යථානුසන්ධිං පාපෙසි. උග්ඝාටිතඤ්ඤූතිආදීසු පන චතූසු පුග්ගලෙසු පුක්කුසාති කුලපුත්තො විපඤ්චිතඤ්ඤූ, ඉති විපඤ්චිතඤ්ඤුවසෙන භගවා ඉමං ධාතුවිභඞ්ගසුත්තං කථෙසි.

370. න ඛො මෙ, භන්තෙ, පරිපුණ්ණං පත්තචීවරන්ති කස්මා කුලපුත්තස්ස ඉද්ධිමයපත්තචීවරං න නිබ්බත්තන්ති. පුබ්බෙ අට්ඨන්නං පරික්ඛාරානං අදින්නත්තා. කුලපුත්තො හි දින්නදානො කතාභිනීහාරො, න දින්නත්තාති න වත්තබ්බං. ඉද්ධිමයපත්තචීවරං පන පච්ඡිමභවිකානංයෙව නිබ්බත්තති, අයඤ්ච පුනපටිසන්ධිකො, තස්මා න නිබ්බත්තන්ති. අථ භගවා සයං පරියෙසිත්වා කස්මා න උපසම්පාදෙසීති. ඔකාසාභාවතො. කුලපුත්තස්ස ආයු පරික්ඛීණං, සුද්ධාවාසිකො අනාගාමී මහාබ්රහ්මා කුම්භකාරසාලං ආගන්ත්වා නිසින්නො විය අහොසි. තස්මා සයං න පරියෙසි.

පත්තචීවරපරියෙසනං පක්කාමීති කාය වෙලාය පක්කාමි? උට්ඨිතෙ අරුණෙ. භගවතො කිර ධම්මදෙසනාපරිනිට්ඨානඤ්ච අරුණුට්ඨානඤ්ච රස්මිවිස්සජ්ජනඤ්ච එකක්ඛණෙ අහොසි. භගවා කිර දෙසනං නිට්ඨපෙත්වාව ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජි, සකලකුම්භකාරනිවෙසනං එකපජ්ජොතං අහොසි, ඡබ්බණ්ණරස්මියො ජාලජාලා පුඤ්ජපුඤ්ජා හුත්වා විධාවන්තියො සබ්බදිසාභාගෙ සුවණ්ණපටපරියොනද්ධෙ විය ච නානාවණ්ණකුසුමරතනවිසරසමුජ්ජලෙ විය ච අකංසු. භගවා ‘‘නගරවාසිනො මං පස්සන්තූ’’ති අධිට්ඨාසි. නගරවාසිනො භගවන්තං දිස්වාව ‘‘සත්ථා කිර ආගතො, කුම්භකාරසාලාය කිර නිසින්නො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං.

රාජා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කාය වෙලාය ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. හිය්යො සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය මහාරාජාති. කෙන කම්මෙන භගවාති? තුම්හාකං සහායො පුක්කුසාති රාජා තුම්හෙහි පහිතං සාසනං සුත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා මං උද්දිස්ස ආගච්ඡන්තො සාවත්ථිං අතික්කම්ම පඤ්චචත්තාලීස යොජනානි ආගන්ත්වා ඉමං කුම්භකාරසාලං පවිසිත්වා නිසීදි, අහං තස්ස සඞ්ගහත්ථං ආගන්ත්වා ධම්මකථං කථෙසිං, කුලපුත්තො තීණි ඵලානි පටිවිජ්ඣි මහාරාජාති. ඉදානි කහං, භන්තෙති? උපසම්පදං යාචිත්වා අපරිපුණ්ණපත්තචීවරතාය පත්තචීවරපරියෙසනත්ථං ගතො මහාරාජාති. රාජා කුලපුත්තස්ස ගතදිසාභාගෙන අගමාසි. භගවාපි ආකාසෙනාගන්ත්වා ජෙතවනගන්ධකුටිම්හියෙව පාතුරහොසි.

කුලපුත්තොපි පත්තචීවරං පරියෙසමානො නෙව බිම්බිසාරරඤ්ඤො න තක්කසීලකානං ජඞ්ඝවාණිජානං සන්තිකං අගමාසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘න ඛො මෙ කුක්කුටස්ස විය තත්ථ තත්ථ මනාපාමනාපමෙව විචිනිත්වා පත්තචීවරං පරියෙසිතුං යුත්තං, මහන්තං නගරං වජ්ජිත්වා උදකතිත්ථසුසානසඞ්කාරට්ඨානඅන්තරවීථීසු පරියෙසිස්සාමී’’ති අන්තරවීථියං සඞ්කාරකූටෙසු තාව පිලොතිකං පරියෙසිතුං ආරද්ධො.

ජීවිතා වොරොපෙසීති එතස්මිං සඞ්කාරකූටෙ පිලොතිකං ඔලොකෙන්තං විබ්භන්තා තරුණවච්ඡා ගාවී උපධාවිත්වා සිඞ්ගෙන විජ්ඣිත්වා ඝාතෙසි. ඡාතකජ්ඣත්තො කුලපුත්තො ආකාසෙයෙව ආයුක්ඛයං පත්වා පතිතො. සඞ්කාරට්ඨානෙ අධොමුඛට්ඨපිතා සුවණ්ණපටිමා විය අහොසි, කාලඞ්කතො ච පන අවිහාබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, නිබ්බත්තමත්තොව අරහත්තං පාපුණි. අවිහාබ්රහ්මලොකෙ කිර නිබ්බත්තමත්තාව සත්ත ජනා අරහත්තං පාපුණිංසු. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අවිහං උපපන්නාසෙ, විමුත්තා සත්ත භික්ඛවො;

රාගදොසපරික්ඛීණා, තිණ්ණා ලොකෙ විසත්තිකං.

කෙ ච තෙ අතරුං පඞ්කං, මච්චුධෙය්යං සුදුත්තරං;

කෙ හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපච්චගුං.

උපකො පලගණ්ඩො ච, පුක්කුසාති ච තෙ තයො;

භද්දියො ඛණ්ඩදෙවො ච, බාහුරග්ගි ච සිඞ්ගියො;

තෙ හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපච්චගු’’න්ති. (සං. නි. 1.50, 105);

බිම්බිසාරොපි ‘‘මය්හං සහායො මයා පෙසිතසාසනමත්තං වාචෙත්වා හත්ථගතං රජ්ජං පහාය එත්තකං අද්ධානං ආගතො, දුක්කරං කතං කුලපුත්තෙන, පබ්බජිතසක්කාරෙන තං සක්කරිස්සාමී’’ති ‘‘පරියෙසථ මෙ සහායක’’න්ති තත්ථ තත්ථ පෙසෙසි. පෙසිතා තං අද්දසංසු සඞ්කාරට්ඨානෙ පතිතං, දිස්වා ආගම්ම රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ගන්ත්වා කුලපුත්තං දිස්වා – ‘‘න වත, භො, ලභිම්හා සහායකස්ස සක්කාරං කාතුං, අනාථො මෙ ජාතො සහායකො’’ති. පරිදෙවිත්වා කුලපුත්තං මඤ්චකෙන ගණ්හාපෙත්වා යුත්තොකාසෙ ඨපෙත්වා අනුපසම්පන්නස්ස සක්කාරං කාතුං ජානනාභාවෙන න්හාපකකප්පකාදයො පක්කොසාපෙත්වා කුලපුත්තං සීසං න්හාපෙත්වා සුද්ධවත්ථානි නිවාසාපෙත්වා රාජවෙසෙන අලඞ්කාරාපෙත්වා සොවණ්ණසිවිකං ආරොපෙත්වා සබ්බතාළාවචරගන්ධමාලාදීහි පූජං කරොන්තො නගරා නීහරිත්වා බහූහි ගන්ධකට්ඨෙහි මහාචිතකං කාරෙත්වා කුලපුත්තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ආදාය චෙතියං පතිට්ඨපෙසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ධාතුවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. සච්චවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

371. එවංමෙ සුතන්ති සච්චවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ ආචික්ඛනාති ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං නාම…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං නාමාති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අපිචෙත්ථ පඤ්ඤාපනා නාම දුක්ඛසච්චාදීනං ඨපනා. ආසනං ඨපෙන්තො හි ආසනං පඤ්ඤපෙතීති වුච්චති. පට්ඨපනාති පඤ්ඤාපනා. විවරණාති විවටකරණා. විභජනාති විභාගකිරියා. උත්තානීකම්මන්ති පාකටභාවකරණං.

අනුග්ගාහකාති ආමිසසඞ්ගහෙන ධම්මසඞ්ගහෙනාති ද්වීහිපි සඞ්ගහෙහි අනුග්ගාහකා. ජනෙතාති ජනිකා මාතා. ආපාදෙතාති පොසෙතා. පොසිකමාතා විය මොග්ගල්ලානොති දීපෙති. ජනිකමාතා හි නව වා දස වා මාසෙ ලොණම්බිලාදීනි පරිහරමානා කුච්ඡියා දාරකං ධාරෙත්වා කුච්ඡිතො නික්ඛන්තං පොසිකමාතරං ධාතිං පටිච්ඡාපෙති. සා ඛීරනවනීතාදීහි දාරකං පොසෙත්වා වඩ්ඪෙති, සො වුද්ධිමාගම්ම යථාසුඛං විචරති. එවමෙව සාරිපුත්තො අත්තනො වා පරෙසං වා සන්තිකෙ පබ්බජිතෙ ද්වීහි සඞ්ගහෙහි සඞ්ගණ්හන්තො ගිලානෙ පටිජග්ගන්තො කම්මට්ඨානෙ යොජෙත්වා සොතාපන්නභාවං ඤත්වා අපායභයෙහි වුට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය – ‘‘ඉදානි පච්චත්තපුරිසකාරෙන උපරිමග්ගෙ නිබ්බත්තෙස්සන්තී’’ති තෙසු අනපෙක්ඛො හුත්වා අඤ්ඤෙ නවෙ නවෙ ඔවදති. මහාමොග්ගල්ලානොපි අත්තනො වා පරෙසං වා සන්තිකෙ පබ්බජිතෙ තථෙව සඞ්ගණ්හිත්වා කම්මට්ඨානෙ යොජෙත්වා හෙට්ඨා තීණි ඵලානි පත්තෙසුපි අනපෙක්ඛතං න ආපජ්ජති. කස්මා? එවං කිරස්ස හොති – වුත්තං භගවතා – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තකොපි ගූථො දුග්ගන්ධො හොති…පෙ… අප්පමත්තකම්පි මුත්තං… ඛෙළො… පුබ්බො… ලොහිතං දුග්ගන්ධං හොති, එවමෙව ඛො අහං, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තකම්පි භවං න වණ්ණෙමි අන්තමසො අච්ඡරාසඞ්ඝතමත්තම්පී’’ති (අ. නි. 1.320-321). තස්මා යාව අරහත්තං න පාපුණන්ති, තාව තෙසු අනපෙක්ඛතං අනාපජ්ජිත්වා අරහත්තං පත්තෙසුයෙව ආපජ්ජතීති. තෙනාහ භගවා – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ජනෙතා එවං සාරිපුත්තො. සෙය්යථාපි ජාතස්ස ආපාදෙතා, එවං මොග්ගල්ලානො. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තිඵලෙ විනෙති, මොග්ගල්ලානො උත්තමත්ථෙ’’ති. පහොතීති සක්කොති.

දුක්ඛෙඤාණන්ති සවනසම්මසනපටිවෙධඤාණං, තථා දුක්ඛසමුදයෙ. දුක්ඛනිරොධෙ සවනපටිවෙධඤාණන්ති වට්ටති, තථා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය. නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීසු කාමපච්චනීකට්ඨෙන, කාමතො නිස්සටභාවෙන වා, කාමං සම්මසන්තස්ස උප්පන්නොති වා, කාමපදඝාතං කාමවූපසමං කරොන්තො උප්පන්නොති වා, කාමවිවිත්තන්තෙ උප්පන්නොති වා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. සබ්බෙපි චෙතෙ පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු, මග්ගක්ඛණෙ එකචිත්තෙ ලබ්භන්ති. තත්ර හි මිච්ඡාසඞ්කප්පචෙතනාය සමුග්ඝාතකො එකොව සඞ්කප්පො ලබ්භති, න නානා ලබ්භති . සම්මාවාචාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු, වුත්තනයෙනෙව මග්ගක්ඛණෙ එකචිත්තෙ ලබ්භන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරෙන පන සච්චකථා විසුද්ධිමග්ගෙ ච සම්මාදිට්ඨිසුත්තෙ (ම. නි. 1.89 ආදයො) ච වුත්තායෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සච්චවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

376. එවංමෙ සුතන්ති දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තං. තත්ථ මහාපජාපති ගොතමීති ගොතමීති ගොත්තං. නාමකරණදිවසෙ පනස්සා ලද්ධසක්කාරා බ්රාහ්මණා ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා – ‘‘සචෙ අයං ධීතරං ලභිස්සති, චක්කවත්තිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී භවිස්සති. සචෙ පුත්තං ලභිස්සති, චක්කවත්තිරාජා භවිස්සතීති උභයථාපි මහතීයෙවස්සා පජා භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. අථස්සා මහාපජාපතීති නාමං අකංසු. ඉධ පන ගොත්තෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා මහාපජාපතිගොතමීති වුත්තං. නවන්ති අහතං. සාමං වායිතන්ති න සහත්ථෙනෙව වායිතං, එකදිවසං පන ධාතිගණපරිවුතා සිප්පිකානං වායනට්ඨානං ආගන්ත්වා වෙමකොටිං ගහෙත්වා වායනාකාරං අකාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

කදා පන ගොතමියා භගවතො දුස්සයුගං දාතුං චිත්තං උප්පන්නන්ති. අභිසම්බොධිං පත්වා පඨමගමනෙන කපිලපුරං ආගතකාලෙ. තදා හි පිණ්ඩාය පවිට්ඨං සත්ථාරං ගහෙත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා සකං නිවෙසනං පවෙසෙසි, අථ භගවතො රූපසොභග්ගං දිස්වා මහාපජාපතිගොතමී චින්තෙසි – ‘‘සොභති වත මෙ පුත්තස්ස අත්තභාවො’’ති. අථස්සා බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජි. තතො චින්තෙසි – ‘‘මම පුත්තස්ස එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ වසන්තස්ස අන්තමසො මොචඵලමත්තම්පි මයා දින්නකමෙව අහොසි, ඉදානිපිස්ස චීවරසාටකං දස්සාමී’’ති. ‘‘ඉමස්මිං ඛො පන රාජගෙහෙ බහූනි මහග්ඝානි වත්ථානි අත්ථි, තානි මං න තොසෙන්ති, සහත්ථා කතමෙව මං තොසෙති, සහත්ථා කත්වා දස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි.

අථන්තරාපණා කප්පාසං ආහරාපෙත්වා සහත්ථෙනෙව පිසිත්වා පොථෙත්වා සුඛුමසුත්තං කන්තිත්වා අන්තොවත්ථුස්මිංයෙව සාලං කාරාපෙත්වා සිප්පිකෙ පක්කොසාපෙත්වා සිප්පිකානං අත්තනො පරිභොගඛාදනීයභොජනීයමෙව දත්වා වායාපෙසි, කාලානුකාලඤ්ච ධාතිගණපරිවුතා ගන්ත්වා වෙමකොටිං අග්ගහෙසි. නිට්ඨිතකාලෙ සිප්පිකානං මහාසක්කාරං කත්වා දුස්සයුගං ගන්ධසමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා වාසං ගාහාපෙත්වා – ‘‘මය්හං පුත්තස්ස චීවරසාටකං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි . රාජා මග්ගං පටියාදාපෙසි, වීථියො සම්මජ්ජිත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා ධජපටාකා උස්සාපෙත්වා රාජඝරද්වාරතො පට්ඨාය යාව නිග්රොධාරාමා මග්ගං පටියාදාපෙත්වා පුප්ඵාභිකිණ්ණං අකංසු. මහාපජාපතිපි සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා ධාතිගණපරිවුතා සමුග්ගං සීසෙ ඨපෙත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා ඉදං මෙ, භන්තෙ, නවං දුස්සයුගන්තිආදිමාහ.

දුතියම්පි ඛොති ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහී’’ති වුත්තෙ – ‘‘පහොමහං, භන්තෙ, දුස්සකොට්ඨාගාරතො භික්ඛුසතස්සාපි භික්ඛුසහස්සස්සාපි භික්ඛුසතසහස්සස්සාපි චීවරදුස්සානි දාතුං, ඉදං පන මෙ භගවන්තං උද්දිස්ස සාමං කන්තං සාමං වායිතං, තං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතූ’’ති නිමන්තයමානා ආහ. එවං යාවතතියං යාචි, භගවාපි පටික්ඛිපියෙව.

කස්මා පන භගවා අත්තනො දිය්යමානං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාපෙතීති? මාතරි අනුකම්පාය. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමිස්සා මං ආරබ්භ පුබ්බචෙතනා මුඤ්චචෙතනා පරචෙතනාති තිස්සො චෙතනා උප්පන්නා, භික්ඛුසඞ්ඝම්පිස්සා ආරබ්භ උප්පජ්ජන්තු, එවමස්සා ඡ චෙතනා එකතො හුත්වා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය පවත්තිස්සන්තී’’ති. විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘‘සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵලන්ති තස්මා එවං වුත්ත’’න්ති. සො වත්තබ්බො – ‘‘කිං ත්වං සත්ථු දින්නතො සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵලතරං වදසී’’ති ආම වදාමීති. සුත්තං ආහරාති. සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චාති. කිං පනස්ස සුත්තස්ස අයමෙව අත්ථොති ? ආම අයමෙවාති. යදි එවං ‘‘තෙන හානන්ද, විඝාසාදානං පූවං දෙහී’’ති ච (පාචි. 269) ‘‘තෙන හි ත්ව, කච්චාන, විඝාසාදානං ගුළං දෙහී’’ති (මහාව. 284) ච වචනතො විඝාසාදානං දින්නං මහප්ඵලතරඤ්ච භවෙය්ය. එවම්පි හි ‘‘සත්ථා අත්තනො දිය්යමානං දාපෙතී’’ති. රාජරාජමහාමත්තාදයොපි අත්තනො ආගතං පණ්ණාකාරං හත්ථිගොපකාදීනං දාපෙන්ති, තෙ රාජාදීහි මහන්තතරා භවෙය්යුං. තස්මා මා එවං ගණ්හ –

‘‘නයිමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන,

බුද්ධෙන සෙට්ඨො සදිසො වා විජ්ජති;

යමාහුනෙය්යානමග්ගතං ගතො,

පුඤ්ඤත්ථිකානං විපුලඵලෙසින’’න්ති. –

වචනතො හි සත්ථාරා උත්තරිතරො දක්ඛිණෙය්යො නාම නත්ථි. එවමස්සා ඡ චෙතනා එකතො හුත්වා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සන්තීති සන්ධාය යාවතතියං පටිබාහිත්වා සඞ්ඝස්ස දාපෙසි.

පච්ඡිමාය ජනතාය සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරජනනත්ථං චාපි එවමාහ. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං න චිරට්ඨිතිකො, මය්හං පන සාසනං භික්ඛුසඞ්ඝෙ පතිට්ඨහිස්සති, පච්ඡිමා ජනතා සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං ජනෙතූ’’ති යාවතතියං පටිබාහිත්වා සඞ්ඝස්ස දාපෙසි. එවඤ්හි සති – ‘‘සත්ථා අත්තනො දිය්යමානම්පි සඞ්ඝස්ස දාපෙසි, සඞ්ඝො නාම දක්ඛිණෙය්යො’’ති පච්ඡිමා ජනතා සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං උප්පාදෙත්වා චත්තාරො පච්චයෙ දාතබ්බෙ මඤ්ඤිස්සති, සඞ්ඝො චතූහි පච්චයෙහි අකිලමන්තො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා සමණධම්මං කරිස්සති. එවං මම සාසනං පඤ්ච වස්සසහස්සානි ඨස්සතීති. ‘‘පටිග්ගණ්හාතු, භන්තෙ, භගවා’’ති වචනතොපි චෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘සත්ථාරා උත්තරිතරො දක්ඛිණෙය්යො නාම නත්ථී’’ති. න හි ආනන්දත්ථෙරස්ස මහාපජාපතියා ආඝාතො වා වෙරං වා අත්ථි. න ථෙරො – ‘‘තස්සා දක්ඛිණා මා මහප්ඵලා අහොසී’’ති ඉච්ඡති. පණ්ඩිතො හි ථෙරො බහුස්සුතො සෙක්ඛපටිසම්භිදාපත්තො , සො සත්ථු දින්නස්ස මහප්ඵලභාවෙ සම්පස්සමානොව පටිග්ගණ්හාතු, භන්තෙ, භගවාති ගහණත්ථං යාචි.

පුන විතණ්ඩවාදී ආහ – ‘‘සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති වචනතො සත්ථා සඞ්ඝපරියාපන්නො වාති. සො වත්තබ්බො – ‘‘ජානාසි පන ත්වං කති සරණානි, කති අවෙච්චප්පසාදා’’ති ජානන්තො තීණීති වක්ඛති, තතො වත්තබ්බො – තව ලද්ධියා සත්ථු සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා ද්වෙයෙව හොන්ති. එවං සන්තෙ ච – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඉමෙහි තීහි සරණගමනෙහි පබ්බජ්ජං උපසම්පද’’න්ති (මහාව. 34) එවං අනුඤ්ඤාතා පබ්බජ්ජාපි උපසම්පදාපි න රුහති. තතො ත්වං නෙව පබ්බජිතො අසි, න ගිහි. සම්මාසම්බුද්ධෙ ච ගන්ධකුටියං නිසින්නෙ භික්ඛූ උපොසථම්පි පවාරණම්පි සඞ්ඝකම්මානිපි කරොන්ති, තානි සත්ථු සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා කුප්පානි භවෙය්යුං, න ච හොන්ති. තස්මා න වත්තබ්බමෙතං ‘‘සත්ථා සඞ්ඝපරියාපන්නො’’ති.

377. ආපාදිකාති සංවඩ්ඪිකා, තුම්හාකං හත්ථපාදෙසු හත්ථපාදකිච්චං අසාධෙන්තෙසු හත්ථෙ ච පාදෙ ච වඩ්ඪෙත්වා පටිජග්ගිකාති අත්ථො. පොසිකාති දිවසස්ස ද්වෙ තයො වාරෙ න්හාපෙත්වා භොජෙත්වා පායෙත්වා තුම්හෙ පොසෙසි. ථඤ්ඤං පායෙසීති නන්දකුමාරො කිර බොධිසත්තතො කතිපාහෙනෙව දහරො, තස්මිං ජාතෙ මහාපජාපති අත්තනො පුත්තං ධාතීනං දත්වා සයං බොධිසත්තස්ස ධාතිකිච්චං සාධයමානා අත්තනො ථඤ්ඤං පායෙසි. තං සන්ධාය ථෙරො එවමාහ. ඉති මහාපජාපතියා බහූපකාරතං කථෙත්වා ඉදානි තථාගතස්ස බහූපකාරතං දස්සෙන්තො භගවාපි, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ භගවන්තං, භන්තෙ, ආගම්මාති භගවන්තං පටිච්ච නිස්සාය සන්ධාය.

378. අථ භගවා ද්වීසු උපකාරෙසු අතිරෙකතරං අනුමොදන්තො එවමෙතන්තිආදිමාහ. තත්ථ යං හානන්ද, පුග්ගලො පුග්ගලං ආගම්මාති යං ආචරියපුග්ගලං අන්තෙවාසිකපුග්ගලො ආගම්ම. ඉමස්සානන්ද, පුග්ගලස්ස ඉමිනා පුග්ගලෙනාති ඉමස්ස ආචරියපුග්ගලස්ස ඉමිනා අන්තෙවාසිකපුග්ගලෙන. න සුප්පටිකාරං වදාමීති පච්චූපකාරං න සුකරං වදාමි, අභිවාදනාදීසු ආචරියං දිස්වා අභිවාදනකරණං අභිවාදනං නාම. යස්මිං වා දිසාභාගෙ ආචරියො වසති, ඉරියාපථෙ වා කප්පෙන්තො තදභිමුඛො වන්දිත්වා ගච්ඡති, වන්දිත්වා නිසීදති, වන්දිත්වා නිපජ්ජති, ආචරියං පන දූරතොව දිස්වා පච්චුට්ඨාය පච්චුග්ගමනකරණං පච්චුට්ඨානං නාම. ආචරියං පන දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සීසෙ ඨපෙත්වා ආචරියං නමස්සති, යස්මිං වා දිසාභාගෙ සො වසති, තදභිමුඛොපි තථෙව නමස්සති, ගච්ඡන්තොපි ඨිතොපි නිසින්නොපි අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නමස්සතියෙවාති ඉදං අඤ්ජලිකම්මං නාම. අනුච්ඡවිකකම්මස්ස පන කරණං සාමීචිකම්මං නාම. චීවරාදීසු චීවරං දෙන්තො න යං වා තං වා දෙති, මහග්ඝං සතමූලිකම්පි පඤ්චසතමූලිකම්පි සහස්සමූලිකම්පි දෙතියෙව . පිණ්ඩපාතාදීසුපි එසෙව නයො. කිං බහුනා, චතූහි පණීතපච්චයෙහි චක්කවාළන්තරං පූරෙත්වා සිනෙරුපබ්බතෙන කූටං ගහෙත්වා දෙන්තොපි ආචරියස්ස අනුච්ඡවිකං කිරියං කාතුං න සක්කොතියෙව.

379. චුද්දස ඛො පනිමාති කස්මා ආරභි? ඉදං සුත්තං පාටිපුග්ගලිකං දක්ඛිණං ආරබ්භ සමුට්ඨිතං. ආනන්දත්ථෙරොපි ‘‘පටිග්ගණ්හාතු, භන්තෙ, භගවා’’ති පාටිපුග්ගලිකදක්ඛිණංයෙව සමාදපෙති, චුද්දසසු ච ඨානෙසු දින්නදානං පාටිපුග්ගලිකං නාම හොතීති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. අයං පඨමාති අයං දක්ඛිණා ගුණවසෙනපි පඨමා ජෙට්ඨකවසෙනපි. අයඤ්හි පඨමා අග්ගා ජෙට්ඨිකා, ඉමිස්සා දක්ඛිණාය පමාණං නාම නත්ථි. දුතියතතියාපි පරමදක්ඛිණායෙව, සෙසා පරමදක්ඛිණභාවං න පාපුණන්ති. බාහිරකෙ කාමෙසු වීතරාගෙති කම්මවාදිකිරියවාදිම්හි ලොකියපඤ්චාභිඤ්ඤෙ. පුථුජ්ජනසීලවන්තෙති පුථුජ්ජනසීලවා නාම ගොසීලධාතුකො හොති, අසඨො අමායාවී පරං අපීළෙත්වා ධම්මෙන සමෙන කසියා වා වණිජ්ජාය වා ජීවිකං කප්පෙතා. පුථුජ්ජනදුස්සීලෙති පුථුජ්ජනදුස්සීලා නාම කෙවට්ටමච්ඡබන්ධාදයො පරං පීළාය ජීවිකං කප්පෙතා.

ඉදානි පාටිපුග්ගලිකදක්ඛිණාය විපාකං පරිච්ඡින්දන්තො තත්රානන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ තිරච්ඡානගතෙති යං ගුණවසෙන උපකාරවසෙන පොසනත්ථං දින්නං, ඉදං න ගහිතං. යම්පි ආලොපඅඩ්ඪආලොපමත්තං දින්නං, තම්පි න ගහිතං. යං පන සුනඛසූකරකුක්කුටකාකාදීසු යස්ස කස්සචි සම්පත්තස්ස ඵලං පටිකඞ්ඛිත්වා යාවදත්ථං දින්නං, ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා’’ති. සතගුණාති සතානිසංසා. පාටිකඞ්ඛිතබ්බාති ඉච්ඡිතබ්බා. ඉදං වුත්තං හොති – අයං දක්ඛිණා ආයුසතං වණ්ණසතං සුඛසතං බලසතං පටිභානසතන්ති පඤ්ච ආනිසංසසතානි දෙති, අත්තභාවසතෙ ආයුං දෙති, වණ්ණං, සුඛං, බලං, පටිභානං දෙති, නිප්පරිතසං කරොති. භවසතෙපි වුත්තෙ අයමෙව අත්ථො. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ නයො නෙතබ්බො.

සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙති එත්ථ හෙට්ඨිමකොටියා තිසරණං ගතො උපාසකොපි සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො නාම, තස්මිං දින්නදානම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං. පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨිතස්ස තතො උත්තරි මහප්ඵලං, දසසීලෙ පතිට්ඨිතස්ස තතො උත්තරි, තදහුපබ්බජිතස්ස සාමණෙරස්ස තතො උත්තරි, උපසම්පන්නභික්ඛුනො තතො උත්තරි, උපසම්පන්නස්සෙව වත්තසම්පන්නස්ස තතො උත්තරි, විපස්සකස්ස තතො උත්තරි, ආරද්ධවිපස්සකස්ස තතො උත්තරි, උත්තමකොටියා පන මග්ගසමඞ්ගී සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො නාම. එතස්ස දින්නදානං තතො උත්තරි මහප්ඵලමෙව.

කිං පන මග්ගසමඞ්ගිස්ස සක්කා දානං දාතුන්ති? ආම සක්කා. ආරද්ධවිපස්සකො හි පත්තචීවරමාදාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, තස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ඛාදනීයභොජනීයං පක්ඛිපන්ති. තස්මිං ඛණෙ භික්ඛුනො මග්ගවුට්ඨානං හොති, ඉදං දානං මග්ගසමඞ්ගිනො දින්නං නාම හොති. අථ වා පනෙස ආසනසාලාය නිසින්නො හොති, මනුස්සා ගන්ත්වා පත්තෙ ඛාදනීයභොජනීයං ඨපෙන්ති, තස්මිං ඛණෙ තස්ස මග්ගවුට්ඨානං හොති, ඉදම්පි දානං මග්ගසමඞ්ගිනො දින්නං නාම. අථ වා පනස්ස විහාරෙ වා ආසනසාලාය වා නිසින්නස්ස උපාසකා පත්තං ආදාය අත්තනො ඝරං ගන්ත්වා ඛාදනීයභොජනීයං පක්ඛිපන්ති, තස්මිං ඛණෙ තස්ස මග්ගවුට්ඨානං හොති, ඉදම්පි දානං මග්ගසමඞ්ගිනො දින්නං නාම. තත්ථ සොණ්ඩියං උදකස්ස විය සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දින්නදානස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යතා වෙදිතබ්බා. තාසු තාසු මහානදීසු මහාසමුද්දෙ ච උදකස්ස විය සොතාපන්නාදීසු දින්නදානස්ස උත්තරිතරවසෙන අසඞ්ඛ්යෙය්යතා වෙදිතබ්බා. පථවියා ඛයමණ්ඩලමත්තෙ පදෙසෙ පංසුං ආදිං කත්වා යාව මහාපථවියා පංසුනො අප්පමෙය්යතායපි අයමත්ථො දීපෙතබ්බො.

380. සත්ත ඛො පනිමාති කස්මා ආරභි? ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති හි වුත්තං, තත්ථ සත්තසු ඨානෙසු දින්නදානං සඞ්ඝෙ දින්නං නාම හොතීති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ බුද්ධප්පමුඛෙ උභතොසඞ්ඝෙති එකතො භික්ඛුසඞ්ඝො, එකතො භික්ඛුනිසඞ්ඝො, සත්ථා මජ්ඣෙ නිසින්නො හොතීති අයං බුද්ධප්පමුඛො උභතොසඞ්ඝො නාම. අයං පඨමාති ඉමාය දක්ඛිණාය සමප්පමාණා දක්ඛිණා නාම නත්ථි. දුතියදක්ඛිණාදයො පන එතං පරමදක්ඛිණං න පාපුණන්ති.

කිං පන තථාගතෙ පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස උභතොසඞ්ඝස්ස දානං දාතුං සක්කාති? සක්කා. කථං? උභතොසඞ්ඝස්ස හි පමුඛෙ සධාතුකං පටිමං ආසනෙ ඨපෙත්වා ආධාරකං ඨපෙත්වා දක්ඛිණොදකං ආදිං කත්වා සබ්බං සත්ථු පඨමං දත්වා උභතොසඞ්ඝස්ස දාතබ්බං, එවං බුද්ධප්පමුඛස්ස උභතොසඞ්ඝස්ස දානං දින්නං නාම හොති. තත්ථ යං සත්ථු දින්නං, තං කිං කාතබ්බන්ති? යො සත්ථාරං පටිජග්ගති වත්තසම්පන්නො භික්ඛු, තස්ස දාතබ්බං. පිතුසන්තකඤ්හි පුත්තස්ස පාපුණාති, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාතුම්පි වට්ටති, සප්පිතෙලානි පන ගහෙත්වා දීපා ජලිතබ්බා, සාටකං ගහෙත්වා පටාකා ආරොපෙතබ්බාති. භික්ඛුසඞ්ඝෙති අපරිච්ඡින්නකමහාභික්ඛුසඞ්ඝෙ. භික්ඛුනිසඞ්ඝෙපි එසෙව නයො.

ගොත්රභුනොති ගොත්තමත්තකමෙව අනුභවමානා, නාමමත්තසමණාති අත්ථො. කාසාවකණ්ඨාති කාසාවකණ්ඨනාමකා. තෙ කිර එකං කාසාවඛණ්ඩං හත්ථෙ වා ගීවාය වා බන්ධිත්වා විචරිස්සන්ති . ඝරද්වාරං පන තෙසං පුත්තභරියා කසිවණිජ්ජාදිකම්මානි ච පාකතිකානෙව භවිස්සන්ති. තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්තීති එත්ථ දුස්සීලසඞ්ඝන්ති න වුත්තං. සඞ්ඝො හි දුස්සීලො නාම නත්ථි. දුස්සීලා පන උපාසකා තෙසු දුස්සීලෙසු භික්ඛුසඞ්ඝං උද්දිස්ස සඞ්ඝස්ස දෙමාති දානං දස්සන්ති. ඉති භගවතා බුද්ධප්පමුඛෙ සඞ්ඝෙ දින්නදක්ඛිණාපි ගුණසඞ්ඛාය අසඞ්ඛ්යෙය්යාති වුත්තං. කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝෙ දින්නදක්ඛිණාපි ගුණසඞ්ඛායෙව අසඞ්ඛ්යෙය්යාති වුත්තා. සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා හි සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොන්තස්ස හොති, සඞ්ඝෙ පන චිත්තීකාරො දුක්කරො හොති.

යො හි සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං දස්සාමීති දෙය්යධම්මං පටියාදෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා, – ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝං උද්දිස්ස එකං ථෙරං දෙථා’’ති වදති, අථ සඞ්ඝතො සාමණෙරං ලභිත්වා ‘‘සාමණෙරො මෙ ලද්ධො’’ති අඤ්ඤථත්තං ආපජ්ජති, තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා න හොති. මහාථෙරං ලභිත්වාපි ‘‘මහාථෙරො මෙ ලද්ධො’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙන්තස්සාපි න හොතියෙව. යො පන සාමණෙරං වා උපසම්පන්නං වා දහරං වා ථෙරං වා බාලං වා පණ්ඩිතං වා යංකිඤ්චි සඞ්ඝතො ලභිත්වා නිබ්බෙමතිකො හුත්වා සඞ්ඝස්ස දෙමීති සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොති, තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා නාම හොති. පරසමුද්දවාසිනො කිර එවං කරොන්ති.

තත්ථ හි එකො විහාරසාමි කුටුම්බිකො ‘‘සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං දස්සාමී’’ති සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා එකං භික්ඛුං දෙථාති යාචි. සො එකං දුස්සීලභික්ඛුං ලභිත්වා නිසින්නට්ඨානං ඔපුඤ්ජාපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා උපරි විතානං බන්ධිත්වා ගන්ධධූමපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා බුද්ධස්ස නිපච්චකාරං කරොන්තො විය සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරෙන දෙය්යධම්මං අදාසි. සො භික්ඛු පච්ඡාභත්තං විහාරජග්ගනත්ථාය කුදාලකං දෙථාති ඝරද්වාරං ආගතො, උපාසකො නිසින්නොව කුදාලං පාදෙන ඛිපිත්වා ‘‘ගණ්හා’’ති අදාසි. තමෙනං මනුස්සා ආහංසු – ‘‘තුම්හෙහි පාතොව එතස්ස කතසක්කාරො වත්තුං න සක්කා, ඉදානි උපචාරමත්තකම්පි නත්ථි, කිං නාමෙත’’න්ති. උපාසකො – ‘‘සඞ්ඝස්ස සො අය්යා චිත්තීකාරො, න එතස්සා’’ති ආහ. කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝස්ස දින්නදක්ඛිණං පන කො සොධෙතීති? සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදයො අසීති මහාථෙරා සොධෙන්තීති. අපිච ථෙරා චිරපරිනිබ්බුතා, ථෙරෙ ආදිං කත්වා යාවජ්ජ ධරමානා ඛීණාසවා සොධෙන්තියෙව.

න ත්වෙවාහං, ආනන්ද, කෙනචි පරියායෙන සඞ්ඝගතාය දක්ඛිණායාති එත්ථ අත්ථි බුද්ධප්පමුඛො සඞ්ඝො, අත්ථි එතරහි සඞ්ඝො, අත්ථි අනාගතෙ කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝො. බුද්ධප්පමුඛො සඞ්ඝො එතරහි සඞ්ඝෙන න උපනෙතබ්බො, එතරහි සඞ්ඝො අනාගතෙ කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝෙන සද්ධිං න උපනෙතබ්බො. තෙන තෙනෙව සමයෙන කථෙතබ්බං. සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ගහිතසමණපුථුජ්ජනො හි පාටිපුග්ගලිකො සොතාපන්නො, සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොන්තස්ස පුථුජ්ජනසමණෙ දින්නං මහප්ඵලතරං. උද්දිසිත්වා ගහිතො සොතාපන්නො පාටිපුග්ගලිකො සකදාගාමීතිආදීසුපි එසෙව නයො. සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොන්තස්ස හි ඛීණාසවෙ දින්නදානතො උද්දිසිත්වා ගහිතෙ දුස්සීලෙපි දින්නං මහප්ඵලතරමෙව . යං පන වුත්තං ‘‘සීලවතො ඛො, මහාරාජ, දින්නං මහප්ඵලං, නො තථා දුස්සීලෙ’’ති, තං ඉමං නයං පහාය ‘‘චතස්සො ඛො ඉමානන්ද, දක්ඛිණා විසුද්ධියො’’ති ඉමස්මිං චතුක්කෙ දට්ඨබ්බං.

381. දායකතො විසුජ්ඣතීති මහප්ඵලභාවෙන විසුජ්ඣති, මහප්ඵලා හොතීති අත්ථො. කල්යාණධම්මොති සුචිධම්මො, න පාපධම්මො. දායකතො විසුජ්ඣතීති චෙත්ථ වෙස්සන්තරමහාරාජා කථෙතබ්බො. සො හි ජූජකබ්රාහ්මණස්ස දාරකෙ දත්වා පථවිං කම්පෙසි.

පටිග්ගාහකතොවිසුජ්ඣතීති එත්ථ කල්යාණීනදීමුඛද්වාරවාසිකෙවට්ටො කථෙතබ්බො. සො කිර දීඝසොමත්ථෙරස්ස තික්ඛත්තුම්පි පිණ්ඩපාතං දත්වා මරණමඤ්චෙ නිපන්නො ‘‘අය්යස්ස මං දීඝසොමත්ථෙරස්ස දින්නපිණ්ඩපාතො උද්ධරතී’’ති ආහ.

නෙව දායකතොති එත්ථ වඩ්ඪමානවාසිලුද්දකො කථෙතබ්බො. සො කිර පෙතදක්ඛිණං දෙන්තො එකස්ස දුස්සීලස්සෙව තයො වාරෙ අදාසි, තතියවාරෙ ‘‘අමනුස්සො දුස්සීලො මං විලුම්පතී’’ති විරවි, එකස්ස සීලවන්තභික්ඛුනො දත්වා පාපිතකාලෙයෙවස්ස පාපුණි.

දායකතො චෙව විසුජ්ඣතීති එත්ථ අසදිසදානං කථෙතබ්බං.

සා දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣතීති එත්ථ යථා නාම ඡෙකො කස්සකො අසාරම්පි ඛෙත්තං ලභිත්වා සමයෙ කසිත්වා පංසුං අපනෙත්වා සාරබීජානි පතිට්ඨපෙත්වා රත්තින්දිවං ආරක්ඛෙ පමාදං අනාපජ්ජන්තො අඤ්ඤස්ස සාරඛෙත්තතො අධිකතරං ධඤ්ඤං ලභති, එවං සීලවා දුස්සීලස්ස දත්වාපි ඵලං මහන්තං අධිගච්ඡතීති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බපදෙසු විසුජ්ඣනං වෙදිතබ්බං.

වීතරාගො වීතරාගෙසූති එත්ථ වීතරාගො නාම අනාගාමී, අරහා පන එකන්තවීතරාගොව, තස්මා අරහතා අරහතො දින්නදානමෙව අග්ගං. කස්මා? භවාලයස්ස භවපත්ථනාය අභාවතො. නනු ඛීණාසවො දානඵලං න සද්දහතීති? දානඵලං සද්දහන්තා ඛීණාසවසදිසා න හොන්ති. ඛීණාසවෙන කතකම්මං පන නිච්ඡන්දරාගත්තා කුසලං වා අකුසලං වා න හොති, කිරියට්ඨානෙ තිට්ඨති, තෙනෙවස්ස දානං අග්ගං හොතීති වදන්ති.

කිං පන සම්මාසම්බුද්ධෙන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස දින්නං මහප්ඵලං, උදාහු සාරිපුත්තත්ථෙරෙන සම්මාසම්බුද්ධස්ස දින්නන්ති. සම්මාසම්බුද්ධෙන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස දින්නං මහප්ඵලන්ති වදන්ති. සම්මාසම්බුද්ධඤ්හි ඨපෙත්වා අඤ්ඤො දානස්ස විපාකං ජානිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. දානඤ්හි චතූහි සම්පදාහි දාතුං සක්කොන්තස්ස තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තත්රිමා සම්පදා – දෙය්යධම්මස්ස ධම්මෙන සමෙන පරං අපීළෙත්වා උප්පන්නතා, පුබ්බචෙතනාදිවසෙන චෙතනාය මහත්තතා, ඛීණාසවභාවෙන ගුණාතිරෙකතා, තංදිවසං නිරොධතො වුට්ඨිතභාවෙන වත්ථුසම්පන්නතාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.