📜

5. සළායතනවග්ගො

1. අනාථපිණ්ඩිකොවාදසුත්තවණ්ණනා

383. එවංමෙ සුතන්ති අනාථපිණ්ඩිකොවාදසුත්තං. තත්ථ බාළ්හගිලානොති අධිමත්තගිලානො මරණසෙය්යං උපගතො. ආමන්තෙසීති ගහපතිස්ස කිර යාව පාදා වහිංසු, තාව දිවසෙ සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා බුද්ධුපට්ඨානං අඛණ්ඩං අකාසි. යත්තකඤ්චස්ස සත්ථු උපට්ඨානං අහොසි, තත්තකංයෙව මහාථෙරානං. සො අජ්ජ ගමනපාදස්ස පච්ඡින්නත්තා අනුට්ඨානසෙය්යං උපගතො සාසනං පෙසෙතුකාමො අඤ්ඤතරං පුරිසං ආමන්තෙසි. තෙනුපසඞ්කමීති භගවන්තං ආපුච්ඡිත්වා සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය උපසඞ්කමි.

384. පටික්කමන්තීති ඔසක්කන්ති, තනුකා භවන්ති. අභික්කමන්තීති අභිවඩ්ඪන්ති ඔත්ථරන්ති, බලවතියො හොන්ති.

අභික්කමොසානං පඤ්ඤායති නො පටික්කමොති යස්මිඤ්හි සමයෙ මාරණන්තිකා වෙදනා උප්පජ්ජති, උපරිවාතෙ ජලිතග්ගි විය හොති, යාව උස්මා න පරියාදියති, තාව මහතාපි උපක්කමෙන න සක්කා වූපසමෙතුං, උස්මාය පන පරියාදින්නාය වූපසම්මති.

385. අථායස්මා සාරිපුත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං මහාසෙට්ඨිස්ස වෙදනා මාරණන්තිකා, න සක්කා පටිබාහිතුං, අවසෙසා කථා නිරත්ථකා, ධම්මකථමස්ස කථෙස්සාමී’’ති. අථ නං තං කථෙන්තො තස්මාතිහාතිආදිමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා චක්ඛුං තීහි ගාහෙහි ගණ්හන්තො උප්පන්නං මාරණන්තිකං වෙදනං පටිබාහිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තස්මා. න චක්ඛුං උපාදියිස්සාමීති චක්ඛුං තීහි ගාහෙහි න ගණ්හිස්සාමි. න ච මෙ චක්ඛුනිස්සිතං විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණඤ්චාපි මෙ චක්ඛුනිස්සිතං න භවිස්සති. න රූපන්ති හෙට්ඨා ආයතනරූපං කථිතං, ඉමස්මිං ඨානෙ සබ්බම්පි කාමභවරූපං කථෙන්තො එවමාහ.

386. න ඉධලොකන්ති වසනට්ඨානං වා ඝාසච්ඡාදනං වා න උපාදියිස්සාමීති අත්ථො. ඉදඤ්හි පච්චයෙසු අපරිතස්සනත්ථං කථිතං. න පරලොකන්ති එත්ථ පන මනුස්සලොකං ඨපෙත්වා සෙසා පරලොකා නාම. ඉදං – ‘‘අසුකදෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අසුකට්ඨානෙ භවිස්සාමි, ඉදං නාම ඛාදිස්සාමි භුඤ්ජිස්සාමි නිවාසෙස්සාමි පාරුපිස්සාමී’’ති එවරූපාය පරිතස්සනාය පහානත්ථං වුත්තං. තම්පි න උපාදියිස්සාමි, න ච මෙ තන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං භවිස්සතීති එවං තීහි ගාහෙහි පරිමොචෙත්වා ථෙරො දෙසනං අරහත්තනිකූටෙන නිට්ඨපෙසි.

387. ඔලීයසීති අත්තනො සම්පත්තිං දිස්වා ආරම්මණෙසු බජ්ඣසි අල්ලීයසීති. ඉති ආයස්මා ආනන්දො – ‘‘අයම්පි නාම ගහපති එවං සද්ධො පසන්නො මරණභයස්ස භායති, අඤ්ඤො කො න භායිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො තස්ස ගාළ්හං කත්වා ඔවාදං දෙන්තො එවමාහ. න ච මෙ එවරූපී ධම්මීකථා සුතපුබ්බාති අයං උපාසකො – ‘‘සත්ථු සන්තිකාපි මෙ එවරූපී ධම්මකථා න සුතපුබ්බා’’ති වදති, කිං සත්ථා එවරූපි සුඛුමං ගම්භීරකථං න කථෙතීති? නො න කථෙති. එවං පන ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි ඡ බාහිරානි ඡ විඤ්ඤාණකායෙ ඡ ඵස්සකායෙ ඡ වෙදනාකායෙ ඡ ධාතුයො පඤ්චක්ඛන්ධෙ චත්තාරො අරූපෙ ඉධලොකඤ්ච පරලොකඤ්ච දස්සෙත්වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන අරහත්තෙ පක්ඛිපිත්වා කථිතකථා එතෙන න සුතපුබ්බා, තස්මා එවං වදති.

අපිචායං උපාසකො දානාධිමුත්තො දානාභිරතො බුද්ධානං සන්තිකං ගච්ඡන්තො තුච්ඡහත්ථො න ගතපුබ්බො. පුරෙභත්තං ගච්ඡන්තො යාගුඛජ්ජකාදීනි ගාහාපෙත්වා ගච්ඡති, පච්ඡාභත්තං සප්පිමධුඵාණිතාදීනි. තස්මිං අසති වාලිකං ගාහාපෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ ඔකිරාපෙති, දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා ගෙහං ගතො. බොධිසත්තගතිකො කිරෙස උපාසකො, තස්මා භගවා චතුවීසති සංවච්ඡරානි උපාසකස්ස යෙභුය්යෙන දානකථමෙව කථෙසි – ‘‘උපාසක, ඉදං දානං නාම බොධිසත්තානං ගතමග්ගො, මය්හම්පි ගතමග්ගො, මයා සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දානං දින්නං, ත්වං මයා ගතමග්ගමෙව අනුගච්ඡසී’’ති. ධම්මසෙනාපතිආදයො මහාසාවකාපි අත්තනො අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ දානකථමෙවස්ස කථෙන්ති. තෙනෙවාහ න ඛො ගහපති ගිහීනං ඔදාතවසනානං එවරූපී ධම්මීකථා පටිභාතීති. ඉදං වුත්තං හොති – ගහපති ගිහීනං නාම ඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණදාසීදාසපුත්තභරියාදීසු තිබ්බො ආලයො තිබ්බං නිකන්තිපරියුට්ඨානං , තෙසං – ‘‘එත්ථ ආලයො න කාතබ්බො, නිකන්ති න කාතබ්බා’’ති කථා න පටිභාති න රුච්චතීති.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? තුසිතභවනෙ කිරස්ස නිබ්බත්තමත්තස්සෙව තිගාවුතප්පමාණං සුවණ්ණක්ඛන්ධං විය විජ්ජොතමානං අත්තභාවං උය්යානවිමානාදිසම්පත්තිඤ්ච දිස්වා – ‘‘මහතී අයං මය්හං සම්පත්ති, කිං නු ඛො මෙ මනුස්සපථෙ කම්මං කත’’න්ති ඔලොකෙන්තො තීසු රතනෙසු අධිකාරං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘පමාදට්ඨානමිදං දෙවත්තං නාම, ඉමාය හි මෙ සම්පත්තියා මොදමානස්ස සතිසම්මොසොපි සියා, හන්දාහං ගන්ත්වා මම ජෙතවනස්ස චෙව භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච තථාගතස්ස ච අරියමග්ගස්ස ච සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ච වණ්ණං කථෙත්වා තතො ආගන්ත්වා සම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති. සො තථා අකාසි. තං දස්සෙතුං අථ ඛො අනාථපිණ්ඩිකොතිආදි වුත්තං.

තත්ථ ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතන්ති භික්ඛුසඞ්ඝනිසෙවිතං. එවං පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා ඉදානි අරියමග්ගස්ස වණ්ණං කථෙන්තො කම්මං විජ්ජා චාතිආදිමාහ. තත්ථ කම්මන්ති මග්ගචෙතනා. විජ්ජාති මග්ගපඤ්ඤා. ධම්මොති සමාධිපක්ඛිකො ධම්මො. සීලං ජීවිතමුත්තමන්ති සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං උත්තමන්ති දස්සෙති. අථ වා විජ්ජාති දිට්ඨිසඞ්කප්පො. ධම්මොති වායාමසතිසමාධයො. සීලන්ති වාචාකම්මන්තාජීවා. ජීවිතමුත්තමන්ති එතස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං නාම උත්තමං. එතෙන මච්චා සුජ්ඣන්තීති එතෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සත්තා විසුජ්ඣන්ති.

තස්මාති යස්මා මග්ගෙන සුජ්ඣන්ති, න ගොත්තධනෙහි, තස්මා. යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන සමාධිපක්ඛියං ධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තස්මිං අරියමග්ගෙ විසුජ්ඣති . අථ වා යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන පඤ්චක්ඛන්ධධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තෙසු චතූසු සච්චෙසු විසුජ්ඣති.

ඉදානි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙන්තො සාරිපුත්තො වාතිආදිමාහ. තත්ථ සාරිපුත්තො වාති අවධාරණවචනං. එතෙහි පඤ්ඤාදීහි සාරිපුත්තොව සෙය්යොති වදති. උපසමෙනාති කිලෙසඋපසමෙන. පාරඞ්ගතොති නිබ්බානං ගතො. යො කොචි නිබ්බානං පත්තො භික්ඛු, සො එතාවපරමො සියා, න ථෙරෙන උත්තරිතරො නාම අත්ථීති වදති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

අනාථපිණ්ඩිකොවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ඡන්නොවාදසුත්තවණ්ණනා

389. එවංමෙ සුතන්ති ඡන්නොවාදසුත්තං. තත්ථ ඡන්නොති එවංනාමකො ථෙරො, න අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තත්ථෙරො. පටිසල්ලානාති ඵලසමාපත්තිතො. ගිලානපුච්ඡකාති ගිලානුපට්ඨානං නාම බුද්ධවණ්ණිතං, තස්මා එවමාහ. සත්ථන්ති ජීවිතහාරකසත්ථං. නාවකඞ්ඛාමීති ඉච්ඡාමි.

390. අනුපවජ්ජන්ති අනුප්පත්තිකං අප්පටිසන්ධිකං.

391. එතං මමාතිආදීනි තණ්හාමානදිට්ඨිගාහවසෙන වුත්තානි. නිරොධං දිස්වාති ඛයවයං ඤත්වා. නෙතං මම නෙසොහමස්මි න මෙසො අත්තාති සමනුපස්සාමීති අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති සමනුපස්සාමි.

393. තස්මාති යස්මා මාරණන්තිකවෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො සත්ථං ආහරාමීති වදති, තස්මා. පුථුජ්ජනො ආයස්මා, තෙන ඉදම්පි මනසි කරොහීති දීපෙති. නිච්චකප්පන්ති නිච්චකාලං. නිස්සිතස්සාති තණ්හාදිට්ඨීහි නිස්සිතස්ස. චලිතන්ති විප්ඵන්දිතං හොති. පස්සද්ධීති කායචිත්තපස්සද්ධි, කිලෙසපස්සද්ධි නාම හොතීති අත්ථො. නතීති තණ්හානති. නතියා අසතීති භවත්ථාය ආලයනිකන්තිපරියුට්ඨානෙසු අසති. ආගතිගති න හොතීති පටිසන්ධිවසෙන ආගති නාම න හොති, චුතිවසෙන ගමනං නාම න හොති. චුතූපපාතොති චවනවසෙන චුති, උපපජ්ජනවසෙන උපපාතො. නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙනාති නයිධ ලොකෙ, න පරලොකෙ, න උභයත්ථ හොති. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛකිලෙසදුක්ඛස්ස අයමෙව අන්තො අයං පරිච්ඡෙදො පරිවටුමභාවො හොති. අයමෙව හි එත්ථ අත්ථො. යෙ පන ‘‘න උභයමන්තරෙනා’’ති වචනං ගහෙත්වා අන්තරාභවං ඉච්ඡන්ති, තෙසං උත්තරං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

394. සත්ථං ආහරෙසීති ජීවිතහාරකං සත්ථං ආහරි, කණ්ඨනාළිං ඡින්දි. අථස්ස තස්මිං ඛණෙ මරණභයං ඔක්කමි, ගතිනිමිත්තං උපට්ඨාසි. සො අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා සංවිග්ගො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො අරහත්තං පත්වා සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි. සම්මුඛායෙව අනුපවජ්ජතා බ්යාකතාති කිඤ්චාපි ඉදං ථෙරස්ස පුථුජ්ජනකාලෙ බ්යාකරණං හොති, එතෙන පන බ්යාකරණෙන අනන්තරායමස්ස පරිනිබ්බානං අහොසි. තස්මා භගවා තමෙව බ්යාකරණං ගහෙත්වා කථෙසි. උපවජ්ජකුලානීති උපසඞ්කමිතබ්බකුලානි. ඉමිනා ථෙරො, – ‘‘භන්තෙ, එවං උපට්ඨාකෙසු ච උපට්ඨායිකාසු ච විජ්ජමානාසු සො භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති පුච්ඡති. අථස්ස භගවා කුලෙසු සංසග්ගාභාවං දීපෙන්තො හොන්ති හෙතෙ සාරිපුත්තාතිආදිමාහ. ඉමස්මිං කිර ඨානෙ ථෙරස්ස කුලෙසු අසංසට්ඨභාවො පාකටො අහොසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඡන්නොවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පුණ්ණොවාදසුත්තවණ්ණනා

395. එවංමෙ සුතන්ති පුණ්ණොවාදසුත්තං. තත්ථ පටිසල්ලානාති එකීභාවා. තං චෙති තං චක්ඛුඤ්චෙව රූපඤ්ච. නන්දීසමුදයා දුක්ඛසමුදයොති නන්දියා තණ්හාය සමොධානෙන පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛස්ස සමොධානං හොති. ඉති ඡසු ද්වාරෙසු දුක්ඛං සමුදයොති ද්වින්නං සච්චානං වසෙන වට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙසි. දුතියනයෙ නිරොධො මග්ගොති ද්වින්නං සච්චානං වසෙන විවට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙසි. ඉමිනා ච ත්වං පුණ්ණාති පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. එවං තාව වට්ටවිවට්ටවසෙන දෙසනං අරහත්තෙ පක්ඛිපිත්වා ඉදානි පුණ්ණත්ථෙරං සත්තසු ඨානෙසු සීහනාදං නදාපෙතුං ඉමිනා ච ත්වන්තිආදිමාහ.

396. චණ්ඩාති දුට්ඨා කිබ්බිසා. ඵරුසාති කක්ඛළා. අක්කොසිස්සන්තීති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසිස්සන්ති. පරිභාසිස්සන්තීති කිං සමණො නාම ත්වං, ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච තෙ කරිස්සාමාති තජ්ජෙස්සන්ති. එවමෙත්ථාති එවං මය්හං එත්ථ භවිස්සති.

දණ්ඩෙනාති චතුහත්ථෙන දණ්ඩෙන වා ඝටිකමුග්ගරෙන වා. සත්ථෙනාති එකතොධාරාදිනා. සත්ථහාරකං පරියෙසන්තීති ජීවිතහාරකං සත්ථං පරියෙසන්ති. ඉදං ථෙරො තතියපාරාජිකවත්ථුස්මිං අසුභකථං සුත්වා අත්තභාවෙන ජිගුච්ඡන්තානං භික්ඛූනං සත්ථහාරකපරියෙසනං සන්ධායාහ. දමූපසමෙනාති එත්ථ දමොති ඉන්ද්රියසංවරාදීනං එතං නාමං. ‘‘සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො, වෙදන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො’’ති (සං. නි. 1.195; සු. නි. 467) එත්ථ හි ඉන්ද්රියසංවරො දමොති වුත්තො. ‘‘යදි සච්චා දමා චාගා, ඛන්ත්යා භිය්යොධ විජ්ජතී’’ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 191) එත්ථ පඤ්ඤා දමොති වුත්තො. ‘‘දානෙන දමෙන සංයමෙන සච්චවජ්ජෙනා’’ති (දී. නි. 1.166; ම. නි. 2.226) එත්ථ උපොසථකම්මං දමොති වුත්තං. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඛන්ති දමොති වෙදිතබ්බා. උපසමොති තස්සෙව වෙවචනං.

397. අථ ඛො ආයස්මා පුණ්ණොති කො පනෙස පුණ්ණො, කස්මා පනෙත්ථ ගන්තුකාමො අහොසීති . සුනාපරන්තවාසිකො එව එසො, සාවත්ථියං පන අසප්පායවිහාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තත්ථ ගන්තුකාමො අහොසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – සුනාපරන්තරට්ඨෙ කිර එකස්මිං වාණිජකගාමෙ එතෙ ද්වෙ භාතරො. තෙසු කදාචි ජෙට්ඨො පඤ්ච සකටසතානි ගහෙත්වා ජනපදං ගන්ත්වා භණ්ඩං ආහරති, කදාචි කනිට්ඨො. ඉමස්මිං පන සමයෙ කනිට්ඨං ඝරෙ ඨපෙත්වා ජෙට්ඨභාතිකො පඤ්ච සකටසතානි ගහෙත්වා ජනපදචාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනස්ස නාතිදූරෙ සකටසත්ථං නිවාසෙත්වා භුත්තපාතරාසො පරිජනපරිවුතො ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදි.

තෙන ච සමයෙන සාවත්ථිවාසිනො භුත්තපාතරාසා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා ගන්ධපුප්ඵාදිහත්ථා යෙන බුද්ධො යෙන ධම්මො යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නා තප්පොණා තප්පාබ්භාරා හුත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ජෙතවනං ගච්ඡන්ති. සො තෙ දිස්වා ‘‘කහං ඉමෙ ගච්ඡන්ති’’ති එකමනුස්සං පුච්ඡි. කිං ත්වං අය්යො න ජානාසි, ලොකෙ බුද්ධධම්මසඞ්ඝරතනානි නාම උප්පන්නානි, ඉච්චෙස මහාජනො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡතීති. තස්ස බුද්ධොති වචනං ඡවිචම්මාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසි. අථ අත්තනො පරිජනපරිවුතො තාය පරිසාය සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු මධුරස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා පබ්බජ්ජාය චිත්තං උප්පාදෙසි. අථ තථාගතෙන කාලං විදිත්වා පරිසාය උය්යොජිතාය සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා දුතියදිවසෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා භුත්තපාතරාසො උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය භණ්ඩාගාරිකං පක්කොසාපෙත්වා, එත්තකං භණ්ඩං විස්සජ්ජිතං, එත්තකං න විස්සජ්ජිතන්ති සබ්බං ආචික්ඛිත්වා – ‘‘ඉමං සාපතෙය්යං මය්හං කනිට්ඨස්ස දෙහී’’ති සබ්බං නිය්යාතෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානපරායණො අහොසි.

අථස්ස කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තස්ස කම්මට්ඨානං න උපට්ඨාති. තතො චින්තෙසි – ‘‘අයං ජනපදො මය්හං අසප්පායො, යංනූනාහං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගච්ඡෙය්ය’’න්ති. අථ පුබ්බණ්හසමයෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා සායන්හසමයෙ පටිසල්ලානා වුට්ඨහිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සත්ත සීහනාදෙ නදිත්වා පක්කාමි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා පුණ්ණො…පෙ… විහරතී’’ති.

කත්ථ පනායං විහාසීති? චතූසු ඨානෙසු විහාසි, සුනාපරන්තරට්ඨං තාව පවිසිත්වා අජ්ජුහත්ථපබ්බතෙ නාම පවිසිත්වා වාණිජගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. අථ නං කනිට්ඨභාතා සඤ්ජානිත්වා භික්ඛං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා ඉධෙව වසථා’’ති පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා තත්ථෙව වසාපෙසි.

තතො සමුද්දගිරිවිහාරං නාම අගමාසි. තත්ථ අයකන්තපාසාණෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා කතචඞ්කමො අත්ථි, තං කොචි චඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තත්ථ සමුද්දවීචියො ආගන්ත්වා අයකන්තපාසාණෙසු පහරිත්වා මහාසද්දං කරොන්ති. ථෙරොනං – ‘‘කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තානං ඵාසුවිහාරො හොතූ’’ති සමුද්දං නිස්සද්දං කත්වා අධිට්ඨාසි.

තතො මාතුලගිරිං නාම අගමාසි. තත්ථ සකුණසඞ්ඝො උස්සන්නො, රත්තිඤ්ච දිවා ච සද්දො එකාබද්ධොව හොති, ථෙරො ඉමං ඨානං අඵාසුකන්ති තතො මකුලකාරාමවිහාරං නාම ගතො. සො වාණිජගාමස්ස නාතිදූරො නච්චාසන්නො ගමනාගමනසම්පන්නො විවිත්තො අප්පසද්දො. ථෙරො ඉමං ඨානං ඵාසුකන්ති තත්ථ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමනාදීනි කාරෙත්වා වස්සං උපගච්ඡි. එවං චතූසු ඨානෙසු විහාසි.

අථෙකදිවසං තස්මිංයෙව අන්තොවස්සෙ පඤ්ච වාණිජසතානි පරසමුද්දං ගච්ඡාමාති නාවාය භණ්ඩං පක්ඛිපිංසු. නාවාරොහනදිවසෙ ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතා ථෙරං භොජෙත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා වන්දිත්වා ගච්ඡන්තො, – ‘‘භන්තෙ, මහාසමුද්දො නාම අප්පමෙය්යො අනෙකන්තරායො, අම්හෙ ආවජ්ජෙය්යාථා’’ති වත්වා නාවං ආරුහි. නාවා උත්තමජවෙන ගච්ඡමානා අඤ්ඤතරං දීපකං පාපුණි. මනුස්සා පාතරාසං කරිස්සාමාති දීපකෙ ඔතිණ්ණා. තස්මිං දීපෙ අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, චන්දනවනමෙව අහොසි.

අථෙකො වාසියා රුක්ඛං ආකොටෙත්වා ලොහිතචන්දනභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘භො මයං ලාභත්ථාය පරසමුද්දං ගච්ඡාම, ඉතො ච උත්තරි ලාභො නාම නත්ථි, චතුරඞ්ගුලමත්තා ඝටිකා සතසහස්සං අග්ඝති, හාරෙතබ්බකයුත්තං භණ්ඩං හාරෙත්වා චන්දනස්ස පූරෙමා’’ති. තෙ තථා කරිංසු. චන්දනවනෙ අධිවත්ථා අමනුස්සා කුජ්ඣිත්වා – ‘‘ඉමෙහි අම්හාකං චන්දනවනං නාසිතං, ඝාතෙස්සාම නෙ’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘ඉධෙව ඝාතිතෙසු සබ්බං වනං එකං කුණපං භවිස්සති, සමුද්දමජ්ඣෙ නෙසං නාවං ඔසීදෙස්සාමා’’ති ආහංසු. අථ තෙසං නාවං ආරුය්හ මුහුත්තං ගතකාලෙයෙව උප්පාදිකං උට්ඨපෙත්වා සයම්පි තෙ අමනුස්සා භයානකානි රූපානි දස්සයිංසු. භීතා මනුස්සා අත්තනො අත්තනො දෙවතා නමස්සන්ති. ථෙරස්ස කනිට්ඨො චූළපුණ්ණකුටුම්බිකො – ‘‘මය්හං භාතා අවස්සයො හොතූ’’ති ථෙරස්ස නමස්සමානො අට්ඨාසි.

ථෙරොපි කිර තස්මිංයෙව ඛණෙ ආවජ්ජිත්වා තෙසං බ්යසනුප්පත්තිං ඤත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා සම්මුඛෙ අට්ඨාසි. අමනුස්සා ථෙරං දිස්වා ‘‘අය්යො පුණ්ණත්ථෙරො එතී’’ති පක්කමිංසු, උප්පාදිකං සන්නිසීදි. ථෙරො මා භායථාති තෙ අස්සාසෙත්වා ‘‘කහං ගන්තුකාමත්ථා’’ති පුච්ඡි. භන්තෙ, අම්හාකං සකට්ඨානමෙව ගච්ඡාමාති. ථෙරො නාවං ඵලෙ අක්කමිත්වා ‘‘එතෙසං ඉච්ඡිතට්ඨානං ගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි. වාණිජා සකට්ඨානං ගන්ත්වා තං පවත්තිං පුත්තදාරස්ස ආරොචෙත්වා ‘‘එථ ථෙරං සරණං ගච්ඡාමා’’ති පඤ්චසතා අත්තනො පඤ්චමාතුගාමසතෙහි සද්ධිං තීසු සරණෙසු පතිට්ඨාය උපාසකත්තං පටිවෙදෙසුං. තතො නාවාය භණ්ඩං ඔතාරෙත්වා ථෙරස්ස එකං කොට්ඨාසං කත්වා – ‘‘අයං, භන්තෙ, තුම්හාකං කොට්ඨාසො’’ති ආහංසු. ථෙරො – ‘‘මය්හං විසුං කොට්ඨාසකිච්චං නත්ථි, සත්ථා පන තුම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බො’’ති. න දිට්ඨපුබ්බො, භන්තෙති. තෙන හි ඉමිනා සත්ථු මණ්ඩලමාළං කරොථ, එවං සත්ථාරං පස්සිස්සථාති. තෙ සාධු, භන්තෙති තෙන ච කොට්ඨාසෙන අත්තනො ච කොට්ඨාසෙහි මණ්ඩලමාළං කාතුං ආරභිංසු.

සත්ථාපි කිර ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය පරිභොගං අකාසි. ආරක්ඛමනුස්සා රත්තිං ඔභාසං දිස්වා ‘‘මහෙසක්ඛා දෙවතා අත්ථී’’ති සඤ්ඤං කරිංසු. උපාසකා මණ්ඩලමාළඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනානි නිට්ඨපෙත්වා දානසම්භාරං සජ්ජෙත්වා – ‘‘කතං, භන්තෙ, අම්හෙහි අත්තනො කිච්චං, සත්ථාරං පක්කොසථා’’ති ථෙරස්ස ආරොචෙසුං. ථෙරො සායන්හසමයෙ ඉද්ධියා සාවත්ථිං පත්වා, ‘‘භන්තෙ, වාණිජගාමවාසිනො තුම්හෙ දට්ඨුකාමා, තෙසං අනුකම්පං කරොථා’’ති භගවන්තං යාචි. භගවා අධිවාසෙසි. ථෙරො භගවතො අධිවාසනං විදිත්වා සකට්ඨානමෙව පච්චාගතො.

භගවාපි ආනන්දථෙරං ආමන්තෙසි , – ‘‘ආනන්ද, ස්වෙ සුනාපරන්තෙ වාණිජගාමෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාම, ත්වං එකූනපඤ්චසතානං භික්ඛූනං සලාකං දෙහී’’ති. ථෙරො සාධු, භන්තෙති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා නභචාරිකා භික්ඛූ සලාකං ගණ්හන්තූති ආහ. තංදිවසං කුණ්ඩධානත්ථෙරො පඨමං සලාකං අග්ගහෙසි. වාණිජගාමවාසිනොපි ‘‘ස්වෙ කිර සත්ථා ආගමිස්සතී’’ති ගාමමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කත්වා දානග්ගං සජ්ජයිංසු. භගවා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදි. සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හං අහොසි. සො කිං ඉදන්ති ආවජ්ජෙත්වා සත්ථු සුනාපරන්තගමනං දිස්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙසි – ‘‘තාත අජ්ජ භගවා තිමත්තානි යොජනසතානි පිණ්ඩාචාරං කරිස්සති, පඤ්ච කූටාගාරසතානි මාපෙත්වා ජෙතවනද්වාරකොට්ඨමත්ථකෙ ගමනසජ්ජානි කත්වා ඨපෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. භගවතො කූටාගාරං චතුමුඛං අහොසි, ද්වින්නං අග්ගසාවකානං ද්විමුඛානි, සෙසානි එකමුඛානි. සත්ථා ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම පටිපාටියා ඨපිතකූටාගාරෙසු ධුරකූටාගාරං පාවිසි. ද්වෙ අග්ගසාවකෙ ආදිං කත්වා එකූනපඤ්චභික්ඛුසතානිපි කූටාගාරං ගන්ත්වා නිසින්නා අහෙසුං. එකං තුච්ඡකූටාගාරං අහොසි, පඤ්චපි කූටාගාරසතානි ආකාසෙ උප්පතිංසු.

සත්ථා සච්චබන්ධපබ්බතං නාම පත්වා කූටාගාරං ආකාසෙ ඨපෙසි. තස්මිං පබ්බතෙ සච්චබන්ධො නාම මිච්ඡාදිට්ඨිකතාපසො මහාජනං මිච්ඡාදිට්ඨිං උග්ගණ්හාපෙන්තො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො හුත්වා වසති. අබ්භන්තරෙ චස්ස අන්තොචාටියං පදීපො විය අරහත්තස්ස උපනිස්සයො ජලති. තං දිස්වා ධම්මමස්ස කථෙස්සාමීති ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙසි. තාපසො දෙසනාපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි, මග්ගෙනෙවාස්ස අභිඤ්ඤා ආගතා. එහිභික්ඛු හුත්වා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරො හුත්වා කූටාගාරං පාවිසි.

භගවා කූටාගාරගතෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං වාණිජගාමං ගන්ත්වා කූටාගාරානි අදිස්සමානානි කත්වා වාණිජගාමං පාවිසි. වාණිජා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සත්ථාරං මකුලකාරාමං නයිංසු. සත්ථා මණ්ඩලමාළං පාවිසි. මහාජනො යාව සත්ථා භත්තදරථං පටිපස්සම්භෙති, තාව පාතරාසං කත්වා උපොසථඞ්ගානි සමාදාය බහුං ගන්ධඤ්ච පුප්ඵඤ්ච ආදාය ධම්මස්සවනත්ථාය ආරාමං පච්චාගමාසි. සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනස්ස බන්ධනමොක්ඛො ජාතො, මහන්තං බුද්ධකොලාහලං අහොසි.

සත්ථා මහාජනස්ස සඞ්ගහත්ථං කතිපාහං තත්ථෙව වසි, අරුණං පන මහාගන්ධකුටියංයෙව උට්ඨපෙසි. තත්ථ කතිපාහං වසිත්වා වාණිජගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ‘‘ත්වං ඉධෙව වසාහී’’ති පුණ්ණත්ථෙරං නිවත්තෙත්වා අන්තරෙ නම්මදානදී නාම අත්ථි, තස්සා තීරං අගමාසි. නම්මදානාගරාජා සත්ථු පච්චුග්ගමනං කත්වා නාගභවනං පවෙසෙත්වා තිණ්ණං රතනානං සක්කාරං අකාසි. සත්ථා තස්ස ධම්මං කථෙත්වා නාගභවනා නික්ඛමි. සො – ‘‘මය්හං, භන්තෙ, පරිචරිතබ්බං දෙථා’’ති යාචි, භගවා නම්මදානදීතීරෙ පදචෙතියං දස්සෙසි. තං වීචීසු ආගතාසු පිධීයති, ගතාසු විවරීයති, මහාසක්කාරප්පත්තං අහොසි. සත්ථා තතො නික්ඛම්ම සච්චබන්ධපබ්බතං ගන්ත්වා සච්චබන්ධං ආහ – ‘‘තයා මහාජනො අපායමග්ගෙ ඔතාරිතො, ත්වං ඉධෙව වසිත්වා එතෙසං ලද්ධිං විස්සජ්ජාපෙත්වා නිබ්බානමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙහී’’ති. සොපි පරිචරිතබ්බං යාචි. සත්ථා ඝනපිට්ඨිපාසාණෙ අල්ලමත්තිකපිණ්ඩම්හි ලඤ්ඡනං විය පදචෙතියං දස්සෙසි, තතො ජෙතවනමෙව ගතො. එතමත්ථං සන්ධාය තෙනෙවන්තරවස්සෙනාතිආදි වුත්තං.

පරිනිබ්බායීති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. මහාජනො ථෙරස්ස සත්ත දිවසානි සරීරපූජං කත්වා බහූනි ගන්ධකට්ඨානි සමොධානෙත්වා සරීරං ඣාපෙත්වා ධාතුයො ආදාය චෙතියං අකාසි. සම්බහුලා භික්ඛූති ථෙරස්ස ආළාහනෙ ඨිතභික්ඛූ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පුණ්ණොවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. නන්දකොවාදසුත්තවණ්ණනා

398. එවංමෙ සුතන්ති නන්දකොවාදසුත්තං. තත්ථ තෙන ඛො පන සමයෙනාති භගවා මහාපජාපතියා යාචිතො භික්ඛුනිසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා – ‘‘ථෙරා භික්ඛූ වාරෙන භික්ඛුනියො ඔවදන්තූ’’ති සඞ්ඝස්ස භාරං අකාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තත්ථ පරියායෙනාති වාරෙන. න ඉච්ඡතීති අත්තනො වාරෙ සම්පත්තෙ දූරං ගාමං වා ගන්ත්වා සූචිකම්මාදීනි වා ආරභිත්වා ‘‘අයං නාමස්ස පපඤ්චො’’ති වදාපෙසි. ඉමං පන පරියායෙන ඔවාදං භගවා නන්දකත්ථෙරස්සෙව කාරණා අකාසි. කස්මා? ඉමාසඤ්හි භික්ඛුනීනං ථෙරං දිස්වා චිත්තං එකග්ගං හොති පසීදති. තෙන තා තස්ස ඔවාදං සම්පටිච්ඡිතුකාමා, ධම්මකථං සොතුකාමා. තස්මා භගවා – ‘‘නන්දකො අත්තනො වාරෙ සම්පත්තෙ ඔවාදං දස්සති, ධම්මකථං කථෙස්සතී’’ති වාරෙන ඔවාදං අකාසි. ථෙරො පන අත්තනො වාරං න කරොති, කස්මාති චෙ? තා කිර භික්ඛුනියො පුබ්බෙ ථෙරස්ස ජම්බුදීපෙ රජ්ජං කාරෙන්තස්ස ඔරොධා අහෙසුං. ථෙරො පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන තං කාරණං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘මං ඉමස්ස භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසින්නං උපමායො ච කාරණානි ච ආහරිත්වා ධම්මං කථයමානං දිස්වා අඤ්ඤො පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභී භික්ඛු ඉමං කාරණං ඔලොකෙත්වා ‘ආයස්මා නන්දකො යාවජ්ජදිවසා ඔරොධෙ න විස්සජ්ජෙති, සොභතායමායස්මා ඔරොධපරිවුතො’ති වත්තබ්බං මඤ්ඤෙය්යා’’ති. එතමත්ථං සම්පස්සමානො ථෙරො අත්තනො වාරං න කරොති. ඉමාසඤ්ච කිර භික්ඛුනීනං ථෙරස්සෙව දෙසනා සප්පායා භවිස්සතීති ඤත්වා අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දකං ආමන්තෙසි.

තාසං භික්ඛුනීනං පුබ්බෙ තස්ස ඔරොධභාවජානනත්ථං ඉදං වත්ථුං – පුබ්බෙ කිර බාරාණසියං පඤ්ච දාසසතානි පඤ්ච දාසිසතානි චාති ජඞ්ඝසහස්සං එකතොව කම්මං කත්වා එකස්මිං ඨානෙ වසි. අයං නන්දකත්ථෙරො තස්මිං කාලෙ ජෙට්ඨකදාසො හොති , ගොතමී ජෙට්ඨකදාසී. සා ජෙට්ඨකදාසස්ස පාදපරිචාරිකා අහොසි පණ්ඩිතා බ්යත්තා. ජඞ්ඝසහස්සම්පි පුඤ්ඤකම්මං කරොන්තං එකතො කරොති. අථ වස්සූපනායිකසමයෙ පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා නන්දමූලකපබ්භාරතො ඉසිපතනෙ ඔතරිත්වා නගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ඉසිපතනමෙව ගන්ත්වා – ‘‘වස්සූපනායිකකුටියා අත්ථාය හත්ථකම්මං යාචිස්සාමා’’ති චීවරං පාරුපිත්වා සායන්හසමයෙ නගරං පවිසිත්වා සෙට්ඨිස්ස ඝරද්වාරෙ අට්ඨංසු. ජෙට්ඨකදාසී කුටං ගහෙත්වා උදකතිත්ථං ගච්ඡන්තී පච්චෙකබුද්ධෙ නගරං පවිසන්තෙ අද්දස. සෙට්ඨි තෙසං ආගතකාරණං සුත්වා ‘‘අම්හාකං ඔකාසො නත්ථි, ගච්ඡන්තූ’’ති ආහ.

අථ තෙ නගරා නික්ඛමන්තෙ ජෙට්ඨකදාසී කුටං ගහෙත්වා පවිසන්තී දිස්වා කුටං ඔතාරෙත්වා වන්දිත්වා ඔනමිත්වා මුඛං පිධාය – ‘‘අය්යා නගරං පවිට්ඨමත්තාව නික්ඛන්තා, කිං නු ඛො’’ති පුච්ඡි. වස්සූපනායිකකුටියා හත්ථකම්මං යාචිතුං ආගමිම්හාති. ලද්ධං, භන්තෙති. න ලද්ධං උපාසිකෙති? කිං පනෙසා කුටි ඉස්සරෙහෙව කාතබ්බා, දුග්ගතෙහිපි සක්කා කාතුන්ති. යෙන කෙනචි සක්කාති? සාධු, භන්තෙ, මයං කරිස්සාම. ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථාති නිමන්තෙත්වා උදකං නෙත්වා පුන කුටං ගහෙත්වා ආගම්ම තිත්ථමග්ගෙ ඨත්වා ආගතා අවසෙසදාසියො ‘‘එත්ථෙව හොථා’’ති වත්වා සබ්බාසං ආගතකාලෙ ආහ – ‘‘අම්ම කිං නිච්චමෙව පරස්ස දාසකම්මං කරිස්සථ, උදාහු දාසභාවතො මුච්චිතුං ඉච්ඡථා’’ති? අජ්ජෙව මුච්චිතුමිච්ඡාම අය්යෙති. යදි එවං මයා පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා හත්ථකම්මං අලභන්තා ස්වාතනාය නිමන්තිතා, තුම්හාකං සාමිකෙහි එකදිවසං හත්ථකම්මං දාපෙථාති. තා සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා සායං අටවිතො ආගතකාලෙ සාමිකානං ආරොචෙසුං. තෙ සාධූති ජෙට්ඨකදාසස්ස ගෙහද්වාරෙ සන්නිපතිංසු.

අථ නෙ ජෙට්ඨකදාසී ස්වෙ තාතා පච්චෙකබුද්ධානං හත්ථකම්මං දෙථාති ආනිසංසං ආචික්ඛිත්වා යෙපි න කාතුකාමා, තෙ ගාළ්හෙන ඔවාදෙන තජ්ජෙත්වා පටිච්ඡාපෙසි. සා පුනදිවසෙ පච්චෙකබුද්ධානං භත්තං දත්වා සබ්බෙසං දාසපුත්තානං සඤ්ඤං අදාසි. තෙ තාවදෙව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා සතං සතං හුත්වා එකෙකකුටිං එකෙකචඞ්කමනාදිපරිවාරං කත්වා මඤ්චපීඨපානීයපරිභොජනීයභාජනාදීනි ඨපෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ තෙමාසං තත්ථ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා වාරභික්ඛං පට්ඨපෙසුං. යො අත්තනො වාරදිවසෙ න සක්කොති. තස්ස ජෙට්ඨකදාසී සකගෙහතො ආහරිත්වා දෙති. එවං තෙමාසං ජග්ගිත්වා ජෙට්ඨකදාසී එකෙකං දාසං එකෙකං සාටකං විස්සජ්ජාපෙසි. පඤ්ච ථූලසාටකසතානි අහෙසුං. තානි පරිවත්තාපෙත්වා පඤ්චන්නං පච්චෙකබුද්ධානං තිචීවරානි කත්වා අදාසි. පච්චෙකබුද්ධා යථාඵාසුකං අගමංසු. තම්පි ජඞ්ඝසහස්සං එකතො කුසලං කත්වා කායස්ස භෙදා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. තානි පඤ්ච මාතුගාමසතානි කාලෙන කාලං තෙසං පඤ්චන්නං පුරිසසතානං ගෙහෙ හොන්ති, කාලෙන කාලං සබ්බාපි ජෙට්ඨකදාසපුත්තස්සෙව ගෙහෙ හොන්ති. අථ එකස්මිං කාලෙ ජෙට්ඨකදාසපුත්තො දෙවලොකතො චවිත්වා රාජකුලෙ නිබ්බත්තො. තාපි පඤ්චසතා දෙවකඤ්ඤා මහාභොගකුලෙසු නිබ්බත්තිත්වා තස්ස රජ්ජෙ ඨිතස්ස ගෙහං අගමංසු. එතෙන නියාමෙන සංසරන්තියො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කොලියනගරෙ දෙවදහනගරෙ ච ඛත්තියකුලෙසු නිබ්බත්තා.

නන්දකත්ථෙරොපි පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො, ජෙට්ඨකදාසිධීතා වයං ආගම්ම සුද්ධොදනමහාරාජස්ස අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨිතා, ඉතරාපි තෙසං තෙසං රාජපුත්තානංයෙව ඝරං ගතා. තාසං සාමිකා පඤ්චසතා රාජකුමාරා උදකචුම්බටකලහෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිතා, රාජධීතරො තෙසං උක්කණ්ඨනත්ථං සාසනං පෙසෙසුං. තෙ උක්කණ්ඨිතෙ භගවා කුණාලදහං නෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨපෙත්වා මහාසමයදිවසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තාපි පඤ්චසතා රාජධීතරො නික්ඛමිත්වා මහාපජාපතියා සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. අයමායස්මා නන්දකො එත්තාව තා භික්ඛුනියොති එවමෙතං වත්ථු දීපෙතබ්බං.

රාජකාරාමොති පසෙනදිනා කාරිතො නගරස්ස දක්ඛිණදිසාභාගෙ ථූපාරාමසදිසෙ ඨානෙ විහාරො.

399. සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨන්ති හෙතුනා කාරණෙන විපස්සනාපඤ්ඤාය යාථාවසරසතො දිට්ඨං.

401. තජ්ජං තජ්ජන්ති තංසභාවං තංසභාවං, අත්ථතො පන තං තං පච්චයං පටිච්ච තා තා වෙදනා උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං හොති.

402. පගෙවස්ස ඡායාති මූලාදීනි නිස්සාය නිබ්බත්තා ඡායා පඨමතරංයෙව අනිච්චා.

413. අනුපහච්චාති අනුපහනිත්වා. තත්ථ මංසං පිණ්ඩං පිණ්ඩං කත්වා චම්මං අල්ලියාපෙන්තො මංසකායං උපහනති නාම. චම්මං බද්ධං බද්ධං කත්වා මංසෙ අල්ලියාපෙන්තො මංසකායං උපහනති නාම. එවං අකත්වා. විලිමංසං න්හාරුබන්ධනන්ති සබ්බචම්මෙ ලග්ගවිලීපනමංසමෙව. අන්තරාකිලෙසසංයොජනබන්ධනන්ති සබ්බං අන්තරකිලෙසමෙව සන්ධාය වුත්තං.

414. සත්ත ඛො පනිමෙති කස්මා ආහාති? යා හි එසා පඤ්ඤා කිලෙසෙ ඡින්දතීති වුත්තා, සා න එකිකාව අත්තනො ධම්මතාය ඡින්දිතුං සක්කොති. යථා පන කුඨාරී න අත්තනො ධම්මතාය ඡෙජ්ජං ඡින්දති, පුරිසස්ස තජ්ජං වායාමං පටිච්චෙව ඡින්දති, එවං න විනා ඡහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි පඤ්ඤා කිලෙසෙ ඡින්දිතුං සක්කොති. තස්මා එවමාහ. තෙන හීති යෙන කාරණෙන තයා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, ඡ බාහිරානි , ඡ විඤ්ඤාණකායෙ, දීපොපමං, රුක්ඛොපමං, ගාවූපමඤ්ච දස්සෙත්වා සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි ආසවක්ඛයෙන දෙසනා නිට්ඨපිතා, තෙන කාරණෙන ත්වං ස්වෙපි තා භික්ඛුනියො තෙනෙව ඔවාදෙන ඔවදෙය්යාසීති.

415. සා සොතාපන්නාති යා සා ගුණෙහි සබ්බපච්ඡිමිකා, සා සොතාපන්නා. සෙසා පන සකදාගාමිඅනාගාමිනියො ච ඛීණාසවා ච. යදි එවං කථං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පාති. අජ්ඣාසයපාරිපූරියා. යස්සා හි භික්ඛුනියා එවමහොසි – ‘‘කදා නු ඛො අහං අය්යස්ස නන්දකස්ස ධම්මදෙසනං සුණන්තී තස්මිංයෙව ආසනෙ සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරෙය්ය’’න්ති, සා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡාකාසි. යස්සා අහොසි ‘‘සකදාගාමිඵලං අනාගාමිඵලං අරහත්ත’’න්ති, සා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙනාහ භගවා ‘‘අත්තමනා චෙව පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා චා’’ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

නන්දකොවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. රාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනා

416. එවංමෙ සුතන්ති රාහුලොවාදසුත්තං. තත්ථ විමුත්තිපරිපාචනීයාති විමුත්තිං පරිපාචෙන්තීති විමුත්තිපරිපාචනීයා. ධම්මාති පන්නරස ධම්මා. තෙ සද්ධින්ද්රියාදීනං විසුද්ධිකාරණවසෙන වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සද්ධින්ද්රියං විසුජ්ඣති. කුසීතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො ආරද්ධවීරියෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො සම්මප්පධානෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි වීරියින්ද්රියං විසුජ්ඣති. මුට්ඨස්සතී පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො උපට්ඨිතස්සතී පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො සතිපට්ඨානෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සතින්ද්රියං විසුජ්ඣති . අසමාහිතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො සමාහිතෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො ඣානවිමොක්ඛෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සමාධින්ද්රියං විසුජ්ඣති. දුප්පඤ්ඤෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො පඤ්ඤවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො ගම්භීරඤාණචරියං පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි පඤ්ඤින්ද්රියං විසුජ්ඣති. ඉති ඉමෙ පඤ්ච පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො පඤ්ච පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො පඤ්ච සුත්තන්තක්ඛන්ධෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි විසුජ්ඣන්තී’’ති (පටි. ම. 1.185).

අපරෙපි පන්නරස ධම්මා විමුත්තිපරිපාචනීයා – සද්ධාදීනි පඤ්චිමානි ඉන්ද්රියානි, අනිච්චසඤ්ඤා, අනිච්චෙ දුක්ඛසඤ්ඤා, දුක්ඛෙ අනත්තසඤ්ඤා, පහානසඤ්ඤා, විරාගසඤ්ඤාති, ඉමා පඤ්ච නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා, මෙඝියත්ථෙරස්ස කථිතා කල්යාණමිත්තතාදයො පඤ්චධම්මාති. කාය පන වෙලාය භගවතො එතදහොසීති. පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තස්ස.

419. අනෙකානං දෙවතාසහස්සානන්ති ආයස්මතා රාහුලෙන පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාදමූලෙ පාලිතනාගරාජකාලෙ පත්ථනං පට්ඨපෙන්තෙන සද්ධිං පත්ථනං පට්ඨපිතදෙවතායෙව. තාසු පන කාචි භූමට්ඨකා දෙවතා, කාචි අන්තලික්ඛකා, කාචි චාතුමහාරාජිකා, කාචි දෙවලොකෙ, කාචි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තා. ඉමස්මිං පන දිවසෙ සබ්බා එකට්ඨානෙ අන්ධවනස්මිංයෙව සන්නිපතිතා. ධම්මචක්ඛුන්ති උපාලිඔවාද- (ම. නි. 2.69) දීඝනඛසුත්තෙසු (ම. නි. 2.206) පඨමමග්ගො ධම්මචක්ඛුන්ති වුත්තො, බ්රහ්මායුසුත්තෙ (ම. නි. 2.395) තීණි ඵලානි, ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරො මග්ගා, චත්තාරි ච ඵලානි ධම්මචක්ඛුන්ති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ හි කාචි දෙවතා සොතාපන්නා අහෙසුං, කාචි සකදාගාමී, අනාගාමී, ඛීණාසවා. තාසඤ්ච පන දෙවතානං එත්තකාති ගණනවසෙන පරිච්ඡෙදො නත්ථි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

රාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡඡක්කසුත්තවණ්ණනා

420. එවංමෙ සුතන්ති ඡඡක්කසුත්තං. තත්ථ ආදිකල්යාණන්තිආදිම්හි කල්යාණං භද්දකං නිද්දොසං කත්වා දෙසෙස්සාමි. මජ්ඣපරියොසානෙසුපි එසෙව නයො. ඉති භගවා අරියවංසං නවහි, මහාසතිපට්ඨානං සත්තහි, මහාඅස්සපුරං සත්තහියෙව පදෙහි ථොමෙසි. ඉදං පන සුත්තං නවහි පදෙහි ථොමෙසි.

වෙදිතබ්බානීති සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන ජානිතබ්බානි. මනායතනෙන තෙභූමකචිත්තමෙව කථිතං, ධම්මායතනෙන බහිද්ධා තෙභූමකධම්මා ච, මනොවිඤ්ඤාණෙන ඨපෙත්වා ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි සෙසං බාවීසතිවිධං ලොකියවිපාකචිත්තං. ඵස්සවෙදනා යථාවුත්තවිපාකවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාව. තණ්හාති විපාකවෙදනාපච්චයා ජවනක්ඛණෙ උප්පන්නතණ්හා.

422. චක්ඛු අත්තාති පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. හෙට්ඨා කථිතානඤ්හි ද්වින්නං සච්චානං අනත්තභාවදස්සනත්ථං අයං දෙසනා ආරද්ධා. තත්ථ න උපපජ්ජතීති න යුජ්ජති. වෙතීති විගච්ඡති නිරුජ්ඣති.

424. අයං ඛො පන, භික්ඛවෙති අයම්පි පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. අයඤ්හි දෙසනා තිණ්ණං ගාහානං වසෙන වට්ටං දස්සෙතුං ආරද්ධා. දුක්ඛං සමුදයොති ද්වින්නං සච්චානං වසෙන වට්ටං දස්සෙතුන්තිපි වදන්තියෙව. එතං මමාතිආදීසු තණ්හාමානදිට්ඨිගාහාව වෙදිතබ්බා. සමනුපස්සතීති ගාහත්තයවසෙන පස්සති.

එවං වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි තිණ්ණං ගාහානං පටිපක්ඛවසෙන, නිරොධො මග්ගොති ඉමෙසං වා ද්වින්නං සච්චානං වසෙන විවට්ටං දස්සෙතුං අයං ඛො පනාතිආදිමාහ. නෙතං මමාතිආදීනි තණ්හාදීනං පටිසෙධවචනානි. සමනුපස්සතීති අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති පස්සති.

425. එවං විවට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි තිණ්ණං අනුසයානං වසෙන පුන වට්ටං දස්සෙතුං චක්ඛුඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අභිනන්දතීතිආදීනි තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව වුත්තානි. අනුසෙතීති අප්පහීනො හොති. දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛකිලෙසදුක්ඛස්ස.

426. එවං තිණ්ණං අනුසයානං වසෙන වට්ටං කථෙත්වා ඉදානි තෙසං පටික්ඛෙපවසෙන විවට්ටං දස්සෙන්තො පුන චක්ඛුඤ්චාතිආදිමාහ. අවිජ්ජං පහායාති වට්ටමූලිකං අවිජ්ජං පජහිත්වා. විජ්ජන්ති අරහත්තමග්ගවිජ්ජං උප්පාදෙත්වා.

427. ඨානමෙතං විජ්ජතීති එත්තකෙනෙව කථාමග්ගෙන වට්ටවිවට්ටවසෙන දෙසනං මත්ථකං පාපෙත්වා පුන තදෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙන්තො එවං පස්සං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. සට්ඨිමත්තානං භික්ඛූනන්ති එත්ථ අනච්ඡරියමෙතං, යං සයමෙව තථාගතෙ දෙසෙන්තෙ සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා. ඉමඤ්හි සුත්තං ධම්මසෙනාපතිම්හි කථෙන්තෙපි සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා, මහාමොග්ගල්ලානෙ කථෙන්තෙපි, අසීතිමහාථෙරෙසු කථෙන්තෙසුපි පත්තා එව. එතම්පි අනච්ඡරියං. මහාභිඤ්ඤප්පත්තා හි තෙ සාවකා.

අපරභාගෙ පන තම්බපණ්ණිදීපෙ මාලෙය්යදෙවත්ථෙරො නාම හෙට්ඨා ලොහපාසාදෙ ඉදං සුත්තං කථෙසි. තදාපි සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා. යථා ච ලොහපාසාදෙ, එවං ථෙරො මහාමණ්ඩපෙපි ඉදං සුත්තං කථෙසි. මහාවිහාරා නික්ඛමිත්වා චෙතියපබ්බතං ගතො, තත්ථාපි කථෙසි. තතො සාකියවංසවිහාරෙ, කූටාලිවිහාරෙ, අන්තරසොබ්භෙ, මුත්තඞ්ගණෙ, වාතකපබ්බතෙ, පාචිනඝරකෙ, දීඝවාපියං, ලොකන්දරෙ, නොමණ්ඩලතලෙ කථෙසි. තෙසුපි ඨානෙසු සට්ඨි සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා. තතො නික්ඛමිත්වා පන ථෙරො චිත්තලපබ්බතං ගතො. තදා ච චිත්තලපබ්බතවිහාරෙ අතිරෙකසට්ඨිවස්සො මහාථෙරො, පොක්ඛරණියං කුරුවකතිත්ථං නාම පටිච්ඡන්නට්ඨානං අත්ථි, තත්ථ ථෙරො න්හායිස්සාමීති ඔතිණ්ණො. දෙවත්ථෙරො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා න්හාපෙමි, භන්තෙති ආහ. ථෙරො පටිසන්ථාරෙනෙව – ‘‘මාලෙය්යදෙවො නාම අත්ථීති වදන්ති, සො අයං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ත්වං දෙවොති ආහ. ආම, භන්තෙති. සට්ඨිවස්සද්ධානං මෙ, ආවුසො, කොචි සරීරං හත්ථෙන ඵුසිතුං නාම න ලභි, ත්වං පන න්හාපෙහීති උත්තරිත්වා තීරෙ නිසීදි.

ථෙරො සබ්බම්පි හත්ථපාදාදිපරිකම්මං කත්වා මහාථෙරං න්හාපෙසි. තං දිවසඤ්ච ධම්මස්සවනදිවසො හොති. අථ මහාථෙරො – ‘‘දෙව අම්හාකං ධම්මදානං දාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. ථෙරො සාධු, භන්තෙති සම්පටිච්ඡි. අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ ධම්මස්සවනං ඝොසෙසුං. අතික්කන්තසට්ඨිවස්සාව සට්ඨි මහාථෙරා ධම්මස්සවනත්ථං අගමංසු. දෙවත්ථෙරො සරභාණාවසානෙ ඉමං සුත්තං ආරභි, සුත්තන්තපරියොසානෙ ච සට්ඨි මහාථෙරා අරහත්තං පාපුණිංසු. තතො තිස්සමහාවිහාරං ගන්ත්වා කථෙසි, තස්මිම්පි සට්ඨි ථෙරා. තතො නාගමහාවිහාරෙ කාළකච්ඡගාමෙ කථෙසි, තස්මිම්පි සට්ඨි ථෙරා. තතො කල්යාණිං ගන්ත්වා තත්ථ චාතුද්දසෙ හෙට්ඨාපාසාදෙ කථෙසි, තස්මිම්පි සට්ඨි ථෙරා. උපොසථදිවසෙ උපරිපාසාදෙ කථෙසි, තස්මිම්පි සට්ඨි ථෙරාති එවං දෙවත්ථෙරෙයෙව ඉදං සුත්තං කථෙන්තෙ සට්ඨිට්ඨානෙසු සට්ඨි සට්ඨි ජනා අරහත්තං පත්තා.

අම්බිලකාළකවිහාරෙ පන තිපිටකචූළනාගත්ථෙරෙ ඉමං සුත්තං කථෙන්තෙ මනුස්සපරිසා ගාවුතං අහොසි, දෙවපරිසා යොජනිකා. සුත්තපරියොසානෙ සහස්සභික්ඛූ අරහත්තං පත්තා, දෙවෙසු පන තතො තතො එකෙකොව පුථුජ්ජනො අහොසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඡඡක්කසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. මහාසළායතනිකසුත්තවණ්ණනා

428. එවංමෙ සුතන්ති මහාසළායතනිකසුත්තං. තත්ථ මහාසළායතනිකන්ති මහන්තානං ඡන්නං ආයතනානං ජොතකං ධම්මපරියායං.

429. අජානන්ති සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන අජානන්තො. උපචයං ගච්ඡන්තීති වුඩ්ඪිං ගච්ඡන්ති, වසිභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. කායිකාති පඤ්චද්වාරිකදරථා. චෙතසිකාති මනොද්වාරිකදරථා. සන්තාපාදීසුපි එසෙව නයො.

430. කායසුඛන්ති පඤ්චද්වාරිකසුඛං. චෙතොසුඛන්ති මනොද්වාරිකසුඛං. එත්ථ ච පඤ්චද්වාරිකජවනෙන සමාපජ්ජනං වා වුට්ඨානං වා නත්ථි, උප්පන්නමත්තකමෙව හොති. මනොද්වාරිකෙන සබ්බං හොති. අයඤ්ච මග්ගවුට්ඨානස්ස පච්චයභූතා බලවවිපස්සනා, සාපි මනොද්වාරිකෙනෙව හොති.

431. තථාභූතස්සාති කුසලචිත්තසම්පයුත්තචෙතොසුඛසමඞ්ගීභූතස්ස. පුබ්බෙව ඛො පනස්සාති අස්ස භික්ඛුනො වාචාකම්මන්තාජීවා පුබ්බසුද්ධිකා නාම ආදිතො පට්ඨාය පරිසුද්ධාව හොන්ති. දිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසතිසමාධිසඞ්ඛාතානි පන පඤ්චඞ්ගානි සබ්බත්ථකකාරාපකඞ්ගානි නාම. එවං ලොකුත්තරමග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො වා සත්තඞ්ගිකො වා හොති.

විතණ්ඩවාදී පන ‘‘යා යථාභූතස්ස දිට්ඨී’’ති ඉමමෙව සුත්තපදෙසං ගහෙත්වා ‘‘ලොකුත්තරමග්ගො පඤ්චඞ්ගිකො’’ති වදති. සො – ‘‘එවමස්සායං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා අනන්තරවචනෙනෙව පටිසෙධිතබ්බො. උත්තරි ච එවං සඤ්ඤාපෙතබ්බො – ලොකුත්තරමග්ගො පඤ්චඞ්ගිකො නාම නත්ථි, ඉමානි පන පඤ්ච සබ්බත්ථකකාරාපකඞ්ගානි මග්ගක්ඛණෙ විරතිවසෙන පූරෙන්ති. ‘‘යා චතූහි වචීදුච්චරිතෙහි ආරති විරතී’’ති එවං වුත්තවිරතීසු හි මිච්ඡාවාචං පජහති, සම්මාවාචං භාවෙති, එවං සම්මාවාචං භාවෙන්තස්ස ඉමානි පඤ්චඞ්ගිකානි න විනා, සහෙව විරතියා පූරෙන්ති. සම්මාකම්මන්තාජීවෙසුපි එසෙව නයො. ඉති වචීකම්මාදීනි ආදිතො පට්ඨාය පරිසුද්ධානෙව වට්ටන්ති. ඉමානි පන පඤ්ච සබ්බත්ථකකාරාපකඞ්ගානි විරතිවසෙන පරිපූරෙන්තීති පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො නාම නත්ථි. සුභද්දසුත්තෙපි (දී. නි. 2.214) චෙතං වුත්තං – ‘‘යස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති. අඤ්ඤෙසු ච අනෙකෙසු සුත්තසතෙසු අට්ඨඞ්ගිකොව මග්ගො ආගතොති.

433. චත්තාරොපි සතිපට්ඨානාති මග්ගසම්පයුත්තාව චත්තාරො සතිපට්ඨානා. සම්මප්පධානාදීසුපි එසෙව නයො. යුගනන්ධාති එකක්ඛණිකයුගනන්ධා. එතෙහි අඤ්ඤස්මිං ඛණෙ සමාපත්ති, අඤ්ඤස්මිං විපස්සනාති. එවං නානාඛණිකාපි හොන්ති, අරියමග්ගෙ පන එකක්ඛණිකා.

විජ්ජා ච විමුත්ති චාති අරහත්තමග්ගවිජ්ජා ච ඵලවිමුත්ති ච. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසළායතනිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. නගරවින්දෙය්යසුත්තවණ්ණනා

435. එවංමෙ සුතන්ති නගරවින්දෙය්යසුත්තං. තත්ථ සමවිසමං චරන්තීති කාලෙන සමං චරන්ති, කාලෙන විසමං. සමචරියම්පි හෙතන්ති සමචරියම්පි හි එතං.

437. කෙ ආකාරාති කානි කාරණානි? කෙ අන්වයාති කා අනුබුද්ධියො? නත්ථි ඛො පන තත්ථාති කස්මා ආහ, නනු අරඤ්ඤෙ හරිතතිණචම්පකවනාදිවසෙන අතිමනුඤ්ඤා රූපාදයො පඤ්ච කාමගුණා අත්ථීති? නො නත්ථි. න පනෙතං වනසණ්ඩෙන කථිතං, ඉත්ථිරූපාදීනි පන සන්ධායෙතං කථිතං. තානි හි පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකරූපම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති, යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිරූපං. ඉත්ථිරූපං, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති (අ. නි. 1.1) විත්ථාරෙතබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

නගරවින්දෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තවණ්ණනා

438. එවංමෙ සුතන්ති පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තං. තත්ථ පටිසල්ලානාති ඵලසමාපත්තිතො.

විප්පසන්නානීති ඔකාසවසෙනෙතං වුත්තං. ඵලසමාපත්තිතො හි වුට්ඨිතස්ස පඤ්චහි පසාදෙහි පතිට්ඨිතොකාසො විප්පසන්නො හොති, ඡවිවණ්ණො පරිසුද්ධො. තස්මා එවමාහ. සුඤ්ඤතවිහාරෙනාති සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තිවිහාරෙන. මහාපුරිසවිහාරොති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධතථාගතමහාසාවකානං මහාපුරිසානං විහාරො. යෙන චාහං මග්ගෙනාතිආදීසු විහාරතො පට්ඨාය යාව ගාමස්ස ඉන්දඛීලා එස පවිට්ඨමග්ගො නාම, අන්තොගාමං පවිසිත්වා ගෙහපටිපාටියා චරිත්වා යාව නගරද්වාරෙන නික්ඛමනා එස චරිතබ්බපදෙසො නාම, බහි ඉන්දඛීලතො පට්ඨාය යාව විහාරා එස පටික්කන්තමග්ගො නාම. පටිඝං වාපි චෙතසොති චිත්තෙ පටිහඤ්ඤනකිලෙසජාතං කිඤ්චි අත්ථි නත්ථීති. අහොරත්තානුසික්ඛිනාති දිවසඤ්ච රත්තිඤ්ච අනුසික්ඛන්තෙන.

440. පහීනා නු ඛො මෙ පඤ්ච කාමගුණාතිආදීසු එකභික්ඛුස්ස පච්චවෙක්ඛණා නානා, නානාභික්ඛූනං පච්චවෙක්ඛණා නානාති. කථං? එකො හි භික්ඛු පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා විවිත්තොකාසෙ නිසින්නො පච්චවෙක්ඛති ‘‘පහීනා නු ඛො මෙ පඤ්චකාමගුණා’’ති. සො ‘‘අප්පහීනා’’ති ඤත්වා වීරියං පග්ගය්හ අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්චකාමගුණිකරාගං සමුග්ඝාටෙත්වා මග්ගානන්තරං ඵලං ඵලානන්තරං මග්ගං තතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘පහීනා’’ති පජානාති. නීවරණාදීසුපි එසෙව නයො. එතෙසං පන අරහත්තමග්ගෙන පහානාදීනි හොන්ති, එවං එකභික්ඛුස්ස නානාපච්චවෙක්ඛණා හොති. එතාසු පන පච්චවෙක්ඛණාසු අඤ්ඤො භික්ඛු එකං පච්චවෙක්ඛණං පච්චවෙක්ඛති, අඤ්ඤො එකන්ති එවං නානාභික්ඛූනං නානාපච්චවෙක්ඛණා හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තවණ්ණනා

453. එවංමෙ සුතන්ති ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තං. තත්ථ ගජඞ්ගලායන්ති එවංනාමකෙ නිගමෙ. සුවෙළුවනෙති සුවෙළු නාම එකා රුක්ඛජාති, තෙහි සඤ්ඡන්නො මහාවනසණ්ඩො, තත්ථ විහරති. චක්ඛුනා රූපං න පස්සති, සොතෙන සද්දං න සුණාතීති චක්ඛුනා රූපං න පස්සිතබ්බං, සොතෙන සද්දො න සොතබ්බොති එවං දෙසෙතීති අධිප්පායෙන වදති.

අඤ්ඤථා අරියස්ස විනයෙති ඉමිනා භගවා අත්තනො සාසනෙ අසදිසාය ඉන්ද්රියභාවනාය කථනත්ථං ආලයං අකාසි. අථායස්මා ආනන්දො – ‘‘සත්ථා ආලයං දස්සෙති, හන්දාහං ඉමිස්සං පරිසති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඉන්ද්රියභාවනාකථං කාරෙමී’’ති සත්ථාරං යාචන්තො එතස්සභගවාතිආදිමාහ. අථස්ස භගවා ඉන්ද්රියභාවනං කථෙන්තො තෙන හානන්දාතිආදිමාහ.

454. තථ යදිදං උපෙක්ඛාති යා එසා විපස්සනුපෙක්ඛා නාම, එසා සන්තා එසා පණීතා, අතප්පිකාති අත්ථො. ඉති අයං භික්ඛු චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණම්පි ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ මනාපං, අනිට්ඨෙ අමනාපං, මජ්ඣත්තෙ මනාපාමනාපඤ්ච චිත්තං, තස්ස රජ්ජිතුං වා දුස්සිතුං වා මුය්හිතුං වා අදත්වාව පරිග්ගහෙත්වා විපස්සනං මජ්ඣත්තෙ ඨපෙති. චක්ඛුමාති සම්පන්නචක්ඛුවිසුද්ධනෙත්තො. චක්ඛාබාධිකස්ස හි උද්ධං උම්මීලනනිම්මීලනං න හොති, තස්මා සො න ගහිතො.

456. ඊසකංපොණෙති රථීසා විය උට්ඨහිත්වා ඨිතෙ.

461. පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤීතිආදීසු පටිකූලෙ මෙත්තාඵරණෙන වා ධාතුසො උපසංහාරෙන වා අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. අප්පටිකූලෙ අසුභඵරණෙන වා අනිච්චතො උපසංහාරෙන වා පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වාති මජ්ඣත්තො හුත්වා විහරිතුකාමො කිං කරොතීති? ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ආපාථගතෙසු නෙව සොමනස්සිකො න දොමනස්සිකො හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරති, එවං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. කථං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? ඉට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරති, එවං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. කථං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? අනිට්ඨස්මිඤ්ච ඉට්ඨස්මිඤ්ච වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරති. එවං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. කථං අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? ඉට්ඨස්මිඤ්ච අනිට්ඨස්මිඤ්ච වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරති, එවං අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති . කථං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො? ඉධ භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. එවං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො’’ති.

ඉමෙසු ච තීසු නයෙසු පඨමනයෙ මනාපං අමනාපං මනාපාමනාපන්ති සංකිලෙසං වට්ටති, නික්කිලෙසං වට්ටති. දුතියනයෙ සංකිලෙසං, තතියනයෙ සංකිලෙසනික්කිලෙසං වට්ටති. පුන වුත්තං – ‘‘පඨමං සංකිලෙසං වට්ටති, දුතියං සංකිලෙසම්පි නික්කිලෙසම්පි, තතියං නික්කිලෙසමෙව වට්ටතී’’ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපරිපණ්ණාසට්ඨකථා නිට්ඨිතා.

යො චායං ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසිස්සාමී’’ති ආරද්ධත්තා ආදිකල්යාණො, මජ්ඣෙ ‘‘සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ල’’න්ති වචනතො මජ්ඣෙකල්යාණො, සන්නිට්ඨානෙ ‘‘අරියො භාවිතින්ද්රියො’’ති වචනතො පරියොසානකල්යාණොති තිවිධකල්යාණො මජ්ඣිමනිකායො ‘‘මහාවිපස්සනා නාමාය’’න්ති වුත්තො, සො වණ්ණනාවසෙන සමත්තො හොති.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

ආයාචිතො සුමතිනා ථෙරෙන භදන්තබුද්ධමිත්තෙන,

පුබ්බෙ මයූරදූතපට්ටනම්හි සද්ධිං නිවසන්තෙන.

පරවාදවිධංසනස්ස මජ්ඣිමනිකායසෙට්ඨස්ස,

යමහං පපඤ්චසූදනිමට්ඨකථං කාතුමාරභිං.

සා හි මහාඅට්ඨකථාය සාරමාදාය නිට්ඨිතා එසා,

සත්තුත්තරසතමත්තාය පාළියා භාණවාරෙහි.

එකූනසට්ඨිමත්තො විසුද්ධිමග්ගොපි භාණවාරෙහි,

අත්ථප්පකාසනත්ථාය ආගමානං කතො යස්මා.

තස්මා තෙන සහා’යං ගාථාගණනානයෙන අට්ඨකථා,

සමධිකඡසට්ඨිසතමිති විඤ්ඤෙය්යා භාණවාරානං.

සමධිකඡසට්ඨිසතපමාණමිති භාණවාරතො එසා,

සමයං පකාසයන්තී මහාවිහාරාධිවාසීනං.

මූලට්ඨකථාසාරං ආදාය මයා ඉමං කරොන්තෙන,

යං පඤ්ඤමුපචිතං තෙන හොතු ලොකො සදා සුඛිතොති.

පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියප්පටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහනසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථු සාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ ඡළභිඤ්ඤාදිප්පභෙදගුණප්පටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං පපඤ්චසූදනී නාම මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථා –

තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;

දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං දිට්ඨිවිසුද්ධියා.

බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;

ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.

පපඤ්චසූදනී නාම

මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථා සබ්බාකාරෙන නිට්ඨිතා.