📜

4. විභඞ්ගවග්ගො

1. භද්දෙකරත්තසුත්තං

272. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘භද්දෙකරත්තස්ස වො, භික්ඛවෙ, උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො [යං (නෙත්තිපාළි)] ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං [අසංහිරං (ස්යා. කං. ක.)] අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං [කිච්චං ආතප්පං (සී. ක.)], කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනි’’ [මුනීති (සී. ස්යා. කං. පී.)].

273. ‘‘කථඤ්ච ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, අතීතං අන්වාගමෙති? ‘එවංරූපො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති ¶ තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, ‘එවංවෙදනො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, ‘එවංසඤ්ඤො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, ‘එවංසඞ්ඛාරො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, ‘එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අතීතං අන්වාගමෙති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, අතීතං නාන්වාගමෙති? ‘එවංරූපො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, ‘එවංවෙදනො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, ‘එවංසඤ්ඤො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති ¶ තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, ‘එවංසඞ්ඛාරො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, ‘එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං අතීතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අතීතං නාන්වාගමෙති.

274. ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, අනාගතං පටිකඞ්ඛති? ‘එවංරූපො සියං අනාගතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංවෙදනො සියං…පෙ… එවංසඤ්ඤො සියං… එවංසඞ්ඛාරො සියං… එවංවිඤ්ඤාණො සියං අනාගතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අනාගතං පටිකඞ්ඛති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති? ‘එවංරූපො සියං අනාගතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංවෙදනො සියං ¶ … එවංසඤ්ඤො සියං… එවංසඞ්ඛාරො සියං… ‘එවංවිඤ්ඤාණො සියං අනාගතමද්ධාන’න්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති.

275. ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති? ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං; වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං ¶ අත්තතො සමනුපස්සති, විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති? ඉධ, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරියධම්මස්ස කොවිදො අරියධම්මෙ සුවිනීතො සප්පුරිසානං දස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස කොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ සුවිනීතො න රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, න රූපවන්තං වා අත්තානං, න අත්තනි වා රූපං, න රූපස්මිං වා අත්තානං; න වෙදනං… න සඤ්ඤං… න සඞ්ඛාරෙ… න විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති, න විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං, න අත්තනි වා විඤ්ඤාණං, න විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං – එවං ඛො, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති.

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච ¶ යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘‘භද්දෙකරත්තස්ස වො, භික්ඛවෙ, උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච දෙසෙස්සාමී’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

භද්දෙකරත්තසුත්තං නිට්ඨිතං පඨමං.

2. ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තං

276. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා ආනන්දො උපට්ඨානසාලායං භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙති සමාදපෙති සමුත්තෙජෙති ¶ සම්පහංසෙති, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච භාසති.

අථ ඛො භගවා සායන්හසමයං පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙනුපට්ඨානසාලා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ, උපට්ඨානසාලායං භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි සමාදපෙසි සමුත්තෙජෙසි සම්පහංසෙසි, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසී’’ති? ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ, ආනන්දො උපට්ඨානසාලායං භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි සමාදපෙසි සමුත්තෙජෙසි සම්පහංසෙසි, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසී’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘යථා කථං පන ත්වං, ආනන්ද, භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි සමාදපෙසි සමුත්තෙජෙසි සම්පහංසෙසි ¶ , භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසී’’ති? ‘‘එවං ඛො අහං, භන්තෙ, භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසිං සමාදපෙසිං සමුත්තෙජෙසිං සම්පහංසෙසිං, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසිං –

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව ¶ කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනි’’.

277. ‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අතීතං අන්වාගමෙති? එවංරූපො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංවෙදනො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංසඤ්ඤො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංසඞ්ඛාරො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අතීතං අන්වාගමෙති.

‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අතීතං නාන්වාගමෙති? එවංරූපො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංවෙදනො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංසඤ්ඤො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංසඞ්ඛාරො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං ¶ අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අතීතං නාන්වාගමෙති.

‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අනාගතං පටිකඞ්ඛති? එවංරූපො සියං අනාගතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති, එවංවෙදනො සියං…පෙ… එවංසඤ්ඤො සියං… එවංසඞ්ඛාරො ¶ සියං… එවංවිඤ්ඤාණො සියං අනාගතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං සමන්වානෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අනාගතං පටිකඞ්ඛති.

‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති? එවංරූපො සියං අනාගතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති, එවංවෙදනො සියං…පෙ… එවංසඤ්ඤො සියං… එවංසඞ්ඛාරො සියං… එවංවිඤ්ඤාණො සියං අනාගතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්වානෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති.

‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති? ඉධ, ආවුසො, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස ¶ අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං; වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති, විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං – එවං ඛො, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති.

‘‘කථඤ්ච ¶ , ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති? ඉධ, ආවුසො, සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරියධම්මස්ස කොවිදො අරියධම්මෙ සුවිනීතො සප්පුරිසානං දස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස කොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ සුවිනීතො න රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, න රූපවන්තං වා අත්තානං, න අත්තනි වා රූපං, න රූපස්මිං වා අත්තානං; න වෙදනං… න සඤ්ඤං… න සඞ්ඛාරෙ… න විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති, න විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං, න අත්තනි වා විඤ්ඤාණං, න විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං – එවං ඛො, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති.

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘එවං ¶ ඛො අහං, භන්තෙ, භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසිං සමාදපෙසිං සමුත්තෙජෙසිං සම්පහංසෙසිං, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසි’’න්ති.

278. ‘‘සාධු ¶ ¶ , සාධු, ආනන්ද! සාධු ඛො ත්වං, ආනන්ද, භික්ඛූනං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි සමාදපෙසි සමුත්තෙජෙසි සම්පහංසෙසි, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසි –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘කථඤ්ච, ආනන්ද, අතීතං අන්වාගමෙති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, අතීතං අන්වාගමෙති. කථඤ්ච, ආනන්ද, අතීතං නාන්වාගමෙති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, අතීතං නාන්වාගමෙති. කථඤ්ච, ආනන්ද, අනාගතං පටිකඞ්ඛති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, අනාගතං පටිකඞ්ඛති. කථඤ්ච, ආනන්ද, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති. කථඤ්ච, ආනන්ද, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති. කථඤ්ච, ආනන්ද, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති…පෙ… එවං ඛො, ආනන්ද, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති.

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ… ¶

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනො ආයස්මා ආනන්දො භගවතො භාසිතං අභිනන්දීති.

ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තං නිට්ඨිතං දුතියං.

3. මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තං

279. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති තපොදාරාමෙ. අථ ඛො ආයස්මා සමිද්ධි රත්තියා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය යෙන තපොදො [තපොදා (සී.)] තෙනුපසඞ්කමි ගත්තානි පරිසිඤ්චිතුං. තපොදෙ ගත්තානි ¶ පරිසිඤ්චිත්වා පච්චුත්තරිත්වා එකචීවරො අට්ඨාසි ගත්තානි පුබ්බාපයමානො [සුක්ඛාපයමානො (ක.)]. අථ ඛො අඤ්ඤතරා දෙවතා අභික්කන්තාය රත්තියා අභික්කන්තවණ්ණා කෙවලකප්පං තපොදං ඔභාසෙත්වා යෙනායස්මා සමිද්ධි තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ඨිතා ඛො සා දෙවතා ආයස්මන්තං සමිද්ධිං එතදවොච – ‘‘ධාරෙසි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’’ති? ‘‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’’ති? ‘‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු, න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ධාරෙසි පන ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති? ‘‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථාති. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති? ‘‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථාති. උග්ගණ්හාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; පරියාපුණාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; ධාරෙහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. අත්ථසංහිතො, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසො ¶ ච විභඞ්ගො ච ආදිබ්රහ්මචරියකො’’ති. ඉදමවොච සා දෙවතා; ඉදං වත්වා තත්ථෙවන්තරධායි.

280. අථ ඛො ආයස්මා සමිද්ධි තස්සා රත්තියා අච්චයෙන යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා සමිද්ධි භගවන්තං එතදවොච –

‘‘ඉධාහං, භන්තෙ, රත්තියා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය යෙන තපොදො තෙනුපසඞ්කමිං ගත්තානි පරිසිඤ්චිතුං. තපොදෙ ¶ ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා පච්චුත්තරිත්වා එකචීවරො අට්ඨාසිං ගත්තානි පුබ්බාපයමානො. අථ ඛො භන්තෙ, අඤ්ඤතරා දෙවතා අභික්කන්තාය රත්තියා අභික්කන්තවණ්ණා කෙවලකප්පං තපොදං ඔභාසෙත්වා යෙනාහං තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ¶ ඨිතා ඛො සා දෙවතා මං එතදවොච – ‘ධාරෙසි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’’’ති?

‘‘එවං වුත්තෙ අහං, භන්තෙ, තං දෙවතං එතදවොචං – ‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි ¶ භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’ති? ‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු, න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ධාරෙසි පන ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති? ‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථාති. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති? ‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු, න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථාති. උග්ගණ්හාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස ¶ උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; පරියාපුණාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; ධාරෙහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. අත්ථසංහිතො, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසො ච විභඞ්ගො ච ආදිබ්රහ්මචරියකො’ති. ඉදමවොච, භන්තෙ, සා දෙවතා; ඉදං වත්වා තත්ථෙවන්තරධායි. සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච දෙසෙතූ’’ති. ‘‘තෙන හි, භික්ඛු, සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො ආයස්මා සමිද්ධි භගවතො පච්චස්සොසි. භගවා එතදවොච –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

ඉදමවොච භගවා; ඉදං වත්වාන සුගතො උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි. අථ ඛො තෙසං භික්ඛූනං ¶ , අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ‘‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං ¶ අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව ¶ කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘කො නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යා’’ති?

අථ ¶ ඛො තෙසං භික්ඛූනං එතදහොසි – ‘‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං; පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’’ති.

281. අථ ඛො තෙ භික්ඛූ යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා මහාකච්චානෙන සද්ධිං සම්මොදිංසු. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නා ¶ ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතදවොචුං ¶ – ‘‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො කච්චාන, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘තෙසං නො, ආවුසො කච්චාන, අම්හාකං, අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘කො ¶ නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යාති? තෙසං නො ¶ , ආවුසො කච්චාන, අම්හාකං එතදහොසි – ‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං. පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’ති. විභජතායස්මා මහාකච්චානො’’ති.

‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, පුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී සාරපරියෙසනං ¶ චරමානො මහතො රුක්ඛස්ස තිට්ඨතො සාරවතො අතික්කම්මෙව ¶ මූලං අතික්කම්ම ඛන්ධං සාඛාපලාසෙ සාරං පරියෙසිතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය; එවං සම්පදමිදං ආයස්මන්තානං සත්ථරි සම්මුඛීභූතෙ තං භගවන්තං අතිසිත්වා අම්හෙ එතමත්ථං පටිපුච්ඡිතබ්බං මඤ්ඤථ [මඤ්ඤෙථ (පී.)]. සො හාවුසො, භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. සො චෙව පනෙතස්ස කාලො අහොසි යං භගවන්තංයෙව එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, යථා වො භගවා බ්යාකරෙය්ය තථා නං ධාරෙය්යාථා’’ති.

‘‘අද්ධාවුසො කච්චාන, භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. සො චෙව පනෙතස්ස කාලො අහොසි යං භගවන්තංයෙව එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාම; යථා නො භගවා බ්යාකරෙය්ය තථා නං ධාරෙය්යාම. අපි චායස්මා මහාකච්චානො සත්ථුචෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං; පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. විභජතායස්මා මහාකච්චානො අගරුං කරිත්වා’’ති [අගරුකරිත්වා (සී. ස්යා. කං. පී.)].

‘‘තෙන හාවුසො, සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවමාවුසො’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා ¶ මහාකච්චානො එතදවොච –

‘‘යං ¶ ¶ ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

ඉමස්ස ඛො අහං, ආවුසො, භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි –

282. ‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අතීතං අන්වාගමෙති? ඉති මෙ චක්ඛු ¶ අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති රූපාති – තත්ථ ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං [ඡන්දරාගප්පටිබන්ධං (ක.)] හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො අතීතං අන්වාගමෙති. ඉති මෙ සොතං අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති සද්දාති…පෙ… ඉති මෙ ඝානං අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ගන්ධාති… ඉති මෙ ජිව්හා අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති රසාති… ඉති මෙ කායො අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ඵොට්ඨබ්බාති… ඉති මෙ මනො අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ධම්මාති – තත්ථ ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො අතීතං අන්වාගමෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අතීතං අන්වාගමෙති.

‘‘කථඤ්ච ¶ , ආවුසො, අතීතං නාන්වාගමෙති? ඉති මෙ චක්ඛු අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති රූපාති – තත්ථ න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස න තදභිනන්දති, න ¶ තදභිනන්දන්තො අතීතං නාන්වාගමෙති. ඉති මෙ සොතං අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති සද්දාති…පෙ… ඉති මෙ ඝානං අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ගන්ධාති… ඉති මෙ ජිව්හා අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති රසාති… ඉති මෙ කායො අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ඵොට්ඨබ්බාති… ඉති මෙ මනො අහොසි අතීතමද්ධානං ඉති ධම්මාති – තත්ථ න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස, න තදභිනන්දති, න තදභිනන්දන්තො අතීතං නාන්වාගමෙති – එවං ඛො, ආවුසො, අතීතං නාන්වාගමෙති.

283. ‘‘කථඤ්ච ¶ , ආවුසො, අනාගතං පටිකඞ්ඛති? ඉති මෙ චක්ඛු සියා අනාගතමද්ධානං ඉති රූපාති – අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහති, චෙතසො පණිධානපච්චයා තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො අනාගතං පටිකඞ්ඛති. ඉති මෙ සොතං සියා අනාගතමද්ධානං ඉති සද්දාති…පෙ… ඉති මෙ ඝානං සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ගන්ධාති… ඉති මෙ ජිව්හා සියා අනාගතමද්ධානං ඉති රසාති… ඉති මෙ කායො සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ඵොට්ඨබ්බාති… ඉති මෙ මනො සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ¶ ධම්මාති – අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහති, චෙතසො පණිධානපච්චයා තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො අනාගතං පටිකඞ්ඛති – එවං ඛො, ආවුසො, අනාගතං පටිකඞ්ඛති.

‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති? ඉති මෙ චක්ඛු සියා අනාගතමද්ධානං ඉති රූපාති – අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං නප්පණිදහති ¶ , චෙතසො අප්පණිධානපච්චයා න තදභිනන්දති, න තදභිනන්දන්තො අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති. ඉති මෙ සොතං සියා අනාගතමද්ධානං ඉති සද්දාති…පෙ… ඉති මෙ ඝානං සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ගන්ධාති… ඉති මෙ ජිව්හා සියා අනාගතමද්ධානං ඉති රසාති… ඉති මෙ කායො සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ඵොට්ඨබ්බාති… ඉති මෙ මනො සියා අනාගතමද්ධානං ඉති ධම්මාති – අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං නප්පණිදහති, චෙතසො අප්පණිධානපච්චයා න තදභිනන්දති, න තදභිනන්දන්තො අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති – එවං ඛො, ආවුසො, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති.

284. ‘‘කථඤ්ච, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති? යඤ්චාවුසො, චක්ඛු යෙ ච රූපා ¶ – උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං. තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති. යඤ්චාවුසො, සොතං යෙ ච සද්දා…පෙ… යඤ්චාවුසො, ඝානං යෙ ච ගන්ධා… යා චාවුසො, ජිව්හා යෙ ච රසා… යො චාවුසො, කායො යෙ ච ඵොට්ඨබ්බා… යො චාවුසො, මනො යෙ ච ධම්මා – උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං. තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති – එවං ඛො, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති.

‘‘කථඤ්ච ¶ ¶ , ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති? යඤ්චාවුසො, චක්ඛු යෙ ච රූපා – උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං. තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස න තදභිනන්දති, න තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති. යඤ්චාවුසො, සොතං යෙ ච සද්දා…පෙ… යඤ්චාවුසො, ඝානං යෙ ච ගන්ධා… යා චාවුසො, ජිව්හා යෙ ච රසා… යො චාවුසො, කායො යෙ ච ඵොට්ඨබ්බා… යො චාවුසො, මනො යෙ ච ධම්මා – උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං. තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ¶ න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, න ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස න තදභිනන්දති, න තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති – එවං ඛො, ආවුසො, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති.

285. ‘‘යං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ… ¶

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘ඉමස්ස ඛො අහං, ආවුසො, භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි. ආකඞ්ඛමානා ච පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, යථා වො භගවා බ්යාකරොති තථා නං ධාරෙය්යාථා’’ති.

අථ ¶ ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා උට්ඨායාසනා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘යං ඛො නො, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

තෙසං නො, භන්තෙ, අම්හාකං, අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ‘‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො –

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච ¶ යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘‘කො ¶ නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන ¶ අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යා’ති? තෙසං නො, භන්තෙ, අම්හාකං එතදහොසි – ‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං. පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’ති. අථ ඛො මයං, භන්තෙ, යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමිම්හ; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡිම්හ. තෙසං නො, භන්තෙ, ආයස්මතා මහාකච්චානෙන ඉමෙහි ආකාරෙහි ඉමෙහි පදෙහි ඉමෙහි බ්යඤ්ජනෙහි අත්ථො විභත්තො’’ති.

‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො; මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ මහාකච්චානො. මං චෙපි තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යං යථා තං මහාකච්චානෙන බ්යාකතං. එසො, චෙවෙතස්ස අත්ථො. එවඤ්ච නං ධාරෙථා’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තං නිට්ඨිතං තතියං.

4. ලොමසකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තං

286. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා ලොමසකඞ්ගියො [ලොමසකකඞ්ගියො (ටීකා)] සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ. අථ ඛො චන්දනො දෙවපුත්තො අභික්කන්තාය රත්තියා අභික්කන්තවණ්ණො කෙවලකප්පං නිග්රොධාරාමං ඔභාසෙත්වා යෙනායස්මා ලොමසකඞ්ගියො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ඨිතො ඛො චන්දනො දෙවපුත්තො ආයස්මන්තං ලොමසකඞ්ගියං එතදවොච – ‘‘ධාරෙසි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’’ති? ‘‘න ¶ ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’’ති? ‘‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු, න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ධාරෙසි පන ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති? ‘‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථා. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති? ‘‘ධාරෙමි ඛො අහං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති. ‘‘යථා කථං පන ත්වං, ආවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’’ති? ‘‘එකමිදං, භික්ඛු, සමයං භගවා දෙවෙසු තාවතිංසෙසු විහරති පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං. තත්ර භගවා දෙවානං තාවතිංසානං ¶ භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසි –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං ¶ විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘එවං ඛො අහං, භික්ඛු, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථා. උග්ගණ්හාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; පරියාපුණාහි ත්වං ¶ , භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; ධාරෙහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. අත්ථසංහිතො, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසො ච විභඞ්ගො ච ආදිබ්රහ්මචරියකො’’ති. ඉදමවොච චන්දනො දෙවපුත්තො. ඉදං වත්වා තත්ථෙවන්තරධායි.

287. අථ ඛො ආයස්මා ලොමසකඞ්ගියො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය යෙන සාවත්ථි තෙන ¶ චාරිකං පක්කාමි. අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො යෙන සාවත්ථි ජෙතවනං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං ¶ අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ලොමසකඞ්ගියො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘එකමිදාහං, භන්තෙ, සමයං සක්කෙසු විහරාමි කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ. අථ ඛො, භන්තෙ, අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො අභික්කන්තාය රත්තියා අභික්කන්තවණ්ණො කෙවලකප්පං නිග්රොධාරාමං ඔභාසෙත්වා යෙනාහං තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ඨිතො ඛො, භන්තෙ, සො දෙවපුත්තො මං එතදවොච – ‘ධාරෙසි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’ති? එවං වුත්තෙ අහං, භන්තෙ, තං දෙවපුත්තං එතදවොචං – ‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්චා’ති? ‘අහම්පි ඛො, භික්ඛු, න ධාරෙමි භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. ධාරෙසි පන ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති? ‘න ඛො අහං, ආවුසො, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථා. ත්වං පනාවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති? ‘ධාරෙමි ඛො අහං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති. ‘යථා කථං පන ත්වං, ආවුසො, ධාරෙසි භද්දෙකරත්තියො ගාථා’ති? එකමිදං, භික්ඛු, සමයං භගවා දෙවෙසු තාවතිංසෙසු විහරති පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං ¶ . තත්ර ඛො භගවා දෙවානං තාවතිංසානං භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච අභාසි –

‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය…පෙ…

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

‘‘එවං ¶ ඛො අහං, භික්ඛු, ධාරෙමි භද්දෙකරත්තියො ගාථා. උග්ගණ්හාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; පරියාපුණාහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස ¶ උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච; ධාරෙහි ත්වං, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච. අත්ථසංහිතො, භික්ඛු, භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසො ච විභඞ්ගො ච ආදිබ්රහ්මචරියකො’ති. ඉදමවොච, භන්තෙ, සො දෙවපුත්තො; ඉදං වත්වා තත්ථෙවන්තරධායි. සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා භද්දෙකරත්තස්ස උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච දෙසෙතූ’’ති.

288. ‘‘ජානාසි පන ත්වං, භික්ඛු, තං දෙවපුත්ත’’න්ති? ‘‘න ඛො අහං, භන්තෙ, ජානාමි තං දෙවපුත්ත’’න්ති. ‘‘චන්දනො නාම සො, භික්ඛු, දෙවපුත්තො. චන්දනො, භික්ඛු, දෙවපුත්තො අට්ඨිං කත්වා [අට්ඨිකත්වා (සී. ස්යා. කං. පී.)] මනසිකත්වා සබ්බචෙතසා [සබ්බං චෙතසො (සී. ස්යා. කං. පී.), සබ්බං චෙතසා (ක.)] සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති. තෙන හි, භික්ඛු, සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො ආයස්මා ලොමසකඞ්ගියො භගවතො පච්චස්සොසි. භගවා එතදවොච –

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න ¶ හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා;

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනි’’.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛු, අතීතං අන්වාගමෙති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛු, අතීතං අන්වාගමෙති. කථඤ්ච ¶ , භික්ඛු, අතීතං නාන්වාගමෙති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛු, අතීතං නාන්වාගමෙති. කථඤ්ච, භික්ඛු, අනාගතං පටිකඞ්ඛති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛු, අනාගතං පටිකඞ්ඛති. කථඤ්ච, භික්ඛු, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති…පෙ… ¶ එවං ඛො, භික්ඛු, අනාගතං නප්පටිකඞ්ඛති. කථඤ්ච, භික්ඛු, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛු, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති. කථඤ්ච, භික්ඛු, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛු, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු න සංහීරති.

‘‘අතීතං ¶ නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;

යදතීතං පහීනං තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.

‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච ¶ යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;

අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.

‘‘අජ්ජෙව ¶ කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනො ආයස්මා ලොමසකඞ්ගියො භගවතො භාසිතං අභිනන්දීති.

ලොමසකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තං නිට්ඨිතං චතුත්ථං.

5. චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තං [සුභසුත්තන්තිපි වුච්චති]

289. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ, අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. අථ ඛො සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘කො නු ඛො, භො ගොතම, හෙතු කො පච්චයො යෙන මනුස්සානංයෙව සතං මනුස්සභූතානං දිස්සන්ති හීනප්පණීතතා? දිස්සන්ති හි, භො ගොතම, මනුස්සා අප්පායුකා, දිස්සන්ති දීඝායුකා; දිස්සන්ති බව්හාබාධා [බහ්වාබාධා (ස්යා. කං. ක.)], දිස්සන්ති අප්පාබාධා; දිස්සන්ති දුබ්බණ්ණා, දිස්සන්ති වණ්ණවන්තො; දිස්සන්ති අප්පෙසක්ඛා, දිස්සන්ති මහෙසක්ඛා; දිස්සන්ති අප්පභොගා, දිස්සන්ති මහාභොගා; දිස්සන්ති නීචකුලීනා, දිස්සන්ති උච්චාකුලීනා; දිස්සන්ති දුප්පඤ්ඤා, දිස්සන්ති පඤ්ඤවන්තො [පඤ්ඤාවන්තො (සී. පී.)] ¶ . කො නු ඛො, භො ගොතම, හෙතු කො පච්චයො යෙන මනුස්සානංයෙව සතං මනුස්සභූතානං දිස්සන්ති හීනප්පණීතතා’’ති?

‘‘කම්මස්සකා ¶ , මාණව, සත්තා කම්මදායාදා කම්මයොනී කම්මබන්ධූ [කම්මයොනි කම්මබන්ධු (සී.)] කම්මප්පටිසරණා. කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං – හීනප්පණීතතායාති. න ඛො අහං ඉමස්ස භොතො ගොතමස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි. සාධු ¶ මෙ භවං ගොතමො තථා ධම්මං දෙසෙතු යථා අහං ඉමස්ස භොතො ගොතමස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානෙය්ය’’න්ති.

290. ‘‘තෙන හි, මාණව, සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භො’’ති ඛො සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භගවතො පච්චස්සොසි. භගවා එතදවොච –

‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා පාණාතිපාතී හොති ලුද්දො ලොහිතපාණි හතපහතෙ නිවිට්ඨො අදයාපන්නො පාණභූතෙසු [සබ්බපාණභූතෙසු (සී. ක.)]. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන [සමාදිණ්ණෙන (පී. ක.)] කායස්ස ¶ භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති අප්පායුකො හොති. අප්පායුකසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – පාණාතිපාතී හොති ලුද්දො ලොහිතපාණි හතපහතෙ නිවිට්ඨො අදයාපන්නො පාණභූතෙසු.

‘‘ඉධ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො, ලජ්ජී දයාපන්නො සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී විහරති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති ¶ යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති දීඝායුකො හොති. දීඝායුකසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො ¶ හොති නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො, ලජ්ජී දයාපන්නො සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී විහරති.

291. ‘‘ඉධ ¶ , මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා සත්තානං විහෙඨකජාතිකො හොති, පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති බව්හාබාධො හොති. බව්හාබාධසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – සත්තානං විහෙඨකජාතිකො හොති පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා.

‘‘ඉධ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා සත්තානං අවිහෙඨකජාතිකො හොති පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති අප්පාබාධො හොති. අප්පාබාධසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං ¶ – සත්තානං අවිහෙඨකජාතිකො හොති පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා.

292. ‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා කොධනො හොති උපායාසබහුලො. අප්පම්පි ¶ වුත්තො සමානො අභිසජ්ජති කුප්පති බ්යාපජ්ජති පතිට්ඨීයති කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති දුබ්බණ්ණො හොති. දුබ්බණ්ණසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – කොධනො හොති උපායාසබහුලො; අප්පම්පි වුත්තො සමානො අභිසජ්ජති කුප්පති බ්යාපජ්ජති පතිට්ඨීයති කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොති.

‘‘ඉධ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා අක්කොධනො හොති අනුපායාසබහුලො; බහුම්පි වුත්තො සමානො නාභිසජ්ජති න කුප්පති න බ්යාපජ්ජති න පතිට්ඨීයති න කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා ¶ සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති ¶ පාසාදිකො හොති. පාසාදිකසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – අක්කොධනො හොති අනුපායාසබහුලො; බහුම්පි වුත්තො සමානො නාභිසජ්ජති න කුප්පති න බ්යාපජ්ජති න පතිට්ඨීයති න කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොති.

293. ‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා ඉස්සාමනකො හොති; පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු ඉස්සති උපදුස්සති ඉස්සං බන්ධති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති අප්පෙසක්ඛො හොති. අප්පෙසක්ඛසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – ඉස්සාමනකො හොති; පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු ඉස්සති උපදුස්සති ඉස්සං බන්ධති.

‘‘ඉධ ¶ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා අනිස්සාමනකො හොති; පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු න ඉස්සති න උපදුස්සති න ඉස්සං බන්ධති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො ¶ චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති මහෙසක්ඛො හොති. මහෙසක්ඛසංවත්තනිකා එසා, මාණව ¶ , පටිපදා යදිදං – අනිස්සාමනකො හොති; පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු න ඉස්සති න උපදුස්සති න ඉස්සං බන්ධති.

294. ‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා න දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා අන්නං පානං වත්ථං යානං මාලාගන්ධවිලෙපනං සෙය්යාවසථපදීපෙය්යං. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති අප්පභොගො හොති. අප්පභොගසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං ¶ – න දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා අන්නං පානං වත්ථං යානං මාලාගන්ධවිලෙපනං සෙය්යාවසථපදීපෙය්යං.

‘‘ඉධ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා අන්නං පානං වත්ථං යානං මාලාගන්ධවිලෙපනං සෙය්යාවසථපදීපෙය්යං. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති මහාභොගො හොති. මහාභොගසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා අන්නං ¶ පානං වත්ථං යානං මාලාගන්ධවිලෙපනං සෙය්යාවසථපදීපෙය්යං.

295. ‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා ථද්ධො හොති අතිමානී – අභිවාදෙතබ්බං න අභිවාදෙති, පච්චුට්ඨාතබ්බං න පච්චුට්ඨෙති, ආසනාරහස්ස න ආසනං දෙති, මග්ගාරහස්ස න මග්ගං දෙති, සක්කාතබ්බං න සක්කරොති, ගරුකාතබ්බං න ගරුකරොති, මානෙතබ්බං න මානෙති, පූජෙතබ්බං න පූජෙති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති නීචකුලීනො හොති. නීචකුලීනසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – ථද්ධො හොති අතිමානී; අභිවාදෙතබ්බං න අභිවාදෙති, පච්චුට්ඨාතබ්බං න පච්චුට්ඨෙති, ආසනාරහස්ස න ආසනං දෙති, මග්ගාරහස්ස න මග්ගං දෙති, සක්කාතබ්බං න සක්කරොති, ගරුකාතබ්බං න ගරුකරොති, මානෙතබ්බං න මානෙති, පූජෙතබ්බං න පූජෙති.

‘‘ඉධ ¶ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා අත්ථද්ධො හොති අනතිමානී; අභිවාදෙතබ්බං අභිවාදෙති, පච්චුට්ඨාතබ්බං පච්චුට්ඨෙති, ආසනාරහස්ස ආසනං දෙති, මග්ගාරහස්ස මග්ගං දෙති, සක්කාතබ්බං සක්කරොති, ගරුකාතබ්බං ගරුකරොති, මානෙතබ්බං මානෙති, පූජෙතබ්බං පූජෙති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන ¶ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ¶ ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති උච්චාකුලීනො හොති. උච්චාකුලීනසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – අත්ථද්ධො හොති අනතිමානී; අභිවාදෙතබ්බං අභිවාදෙති, පච්චුට්ඨාතබ්බං පච්චුට්ඨෙති, ආසනාරහස්ස ආසනං දෙති, මග්ගාරහස්ස මග්ගං දෙති, සක්කාතබ්බං සක්කරොති, ගරුකාතබ්බං ගරුකරොති, මානෙතබ්බං මානෙති, පූජෙතබ්බං පූජෙති.

296. ‘‘ඉධ, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා න පරිපුච්ඡිතා හොති – ‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං; කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජං; කිං සෙවිතබ්බං, කිං න සෙවිතබ්බං; කිං මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති, කිං වා පන මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතී’ති? සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති දුප්පඤ්ඤො හොති. දුප්පඤ්ඤසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා න පරිපුච්ඡිතා හොති – ‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං; කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජං; කිං සෙවිතබ්බං, කිං න සෙවිතබ්බං ¶ ; කිං මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති, කිං වා පන මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතී’’’ති?

‘‘ඉධ ¶ පන, මාණව, එකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡිතා හොති – ‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං; කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජං; කිං සෙවිතබ්බං, කිං න සෙවිතබ්බං; කිං මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති, කිං වා පන මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතී’ති? සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො ¶ චෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති මහාපඤ්ඤො හොති. මහාපඤ්ඤසංවත්තනිකා එසා, මාණව, පටිපදා යදිදං – සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡිතා හොති – ‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං; කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජං; කිං සෙවිතබ්බං ¶ , කිං න සෙවිතබ්බං; කිං මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති, කිං වා පන මෙ කරීයමානං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතී’’’ති?

297. ‘‘ඉති ඛො, මාණව, අප්පායුකසංවත්තනිකා පටිපදා අප්පායුකත්තං උපනෙති, දීඝායුකසංවත්තනිකා පටිපදා දීඝායුකත්තං උපනෙති; බව්හාබාධසංවත්තනිකා පටිපදා බව්හාබාධත්තං උපනෙති, අප්පාබාධසංවත්තනිකා පටිපදා අප්පාබාධත්තං උපනෙති; දුබ්බණ්ණසංවත්තනිකා පටිපදා ¶ දුබ්බණ්ණත්තං උපනෙති, පාසාදිකසංවත්තනිකා පටිපදා පාසාදිකත්තං උපනෙති; අප්පෙසක්ඛසංවත්තනිකා පටිපදා අප්පෙසක්ඛත්තං උපනෙති, මහෙසක්ඛසංවත්තනිකා පටිපදා මහෙසක්ඛත්තං උපනෙති; අප්පභොගසංවත්තනිකා පටිපදා අප්පභොගත්තං උපනෙති, මහාභොගසංවත්තනිකා පටිපදා මහාභොගත්තං උපනෙති; නීචකුලීනසංවත්තනිකා පටිපදා නීචකුලීනත්තං උපනෙති, උච්චාකුලීනසංවත්තනිකා පටිපදා උච්චාකුලීනත්තං උපනෙති; දුප්පඤ්ඤසංවත්තනිකා පටිපදා දුප්පඤ්ඤත්තං උපනෙති, මහාපඤ්ඤසංවත්තනිකා පටිපදා මහාපඤ්ඤත්තං උපනෙති. කම්මස්සකා, මාණව, සත්තා කම්මදායාදා කම්මයොනී කම්මබන්ධූ කම්මප්පටිසරණා. කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං – හීනප්පණීතතායා’’ති.

එවං වුත්තෙ, සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතම! සෙය්යථාපි, භො ගොතම, නික්කුජ්ජිතං වා උක්කුජ්ජෙය්ය, පටිච්ඡන්නං වා විවරෙය්ය, මූළ්හස්ස වා මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, අන්ධකාරෙ වා තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය – ‘චක්ඛුමන්තො රූපානි දක්ඛන්තී’ති; එවමෙවං භොතා ගොතමෙන අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතො. එසාහං භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමි ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච. උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති.

චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං පඤ්චමං.

6. මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තං

298. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා සමිද්ධි අරඤ්ඤකුටිකායං ¶ විහරති. අථ ඛො පොතලිපුත්තො පරිබ්බාජකො ජඞ්ඝාවිහාරං අනුචඞ්කමමානො අනුවිචරමානො යෙනායස්මා සමිද්ධි තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා සමිද්ධිනා සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො පොතලිපුත්තො පරිබ්බාජකො ආයස්මන්තං සමිද්ධිං එතදවොච – ‘‘සම්මුඛා මෙතං, ආවුසො සමිද්ධි, සමණස්ස ගොතමස්ස සුතං, සම්මුඛා පටිග්ගහිතං – ‘මොඝං කායකම්මං මොඝං වචීකම්මං, මනොකම්මමෙව සච්ච’න්ති. අත්ථි ච සා [අත්ථි චෙසා (සී. ක.)] සමාපත්ති යං සමාපත්තිං සමාපන්නො න කිඤ්චි වෙදියතී’’ති? ‘‘මා හෙවං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, අවච; (මා හෙවං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, අවච;) [( ) ස්යා. කං. පොත්ථකෙසු නත්ථි] මා භගවන්තං අබ්භාචික්ඛි. න හි සාධු භගවතො අබ්භක්ඛානං. න හි භගවා එවං වදෙය්ය – ‘මොඝං කායකම්මං මොඝං වචීකම්මං, මනොකම්මමෙව සච්ච’න්ති. අත්ථි ච ඛො [අත්ථි චෙව ඛො (සී. ක.)] සා, ආවුසො, සමාපත්ති යං සමාපත්තිං සමාපන්නො න කිඤ්චි වෙදියතී’’ති. ‘‘කීවචිරං පබ්බජිතොසි, ආවුසො සමිද්ධී’’ති? ‘‘න චිරං, ආවුසො! තීණි වස්සානී’’ති. ‘‘එත්ථ දානි මයං ථෙරෙ භික්ඛූ කිං වක්ඛාම, යත්ර හි නාම එවංනවො භික්ඛු [නවකෙන භික්ඛුනා (ක.)] සත්ථාරං පරිරක්ඛිතබ්බං මඤ්ඤිස්සති. සඤ්චෙතනිකං, ආවුසො සමිද්ධි, කම්මං ¶ කත්වා කායෙන වාචාය මනසා කිං සො වෙදියතී’’ති? ‘‘සඤ්චෙතනිකං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා දුක්ඛං සො වෙදියතී’’ති. අථ ඛො පොතලිපුත්තො පරිබ්බාජකො ආයස්මතො සමිද්ධිස්ස භාසිතං නෙව අභිනන්දි නප්පටික්කොසි; අනභිනන්දිත්වා අප්පටික්කොසිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

299. අථ ඛො ආයස්මා සමිද්ධි අචිරපක්කන්තෙ පොතලිපුත්තෙ පරිබ්බාජකෙ යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ¶ ආයස්මතා ආනන්දෙන සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා සමිද්ධි යාවතකො අහොසි පොතලිපුත්තෙන පරිබ්බාජකෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපො තං සබ්බං ආයස්මතො ආනන්දස්ස ආරොචෙසි.

එවං ¶ වුත්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො ආයස්මන්තං සමිද්ධිං එතදවොච – ‘‘අත්ථි ඛො ඉදං, ආවුසො සමිද්ධි, කථාපාභතං භගවන්තං දස්සනාය. ආයාමාවුසො ¶ සමිද්ධි, යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිස්සාම; උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං භගවතො ආරොචෙස්සාම. යථා නො භගවා බ්යාකරිස්සති තථා නං ධාරෙස්සාමා’’ති. ‘‘එවමාවුසො’’ති ඛො ආයස්මා සමිද්ධි ආයස්මතො ආනන්දස්ස පච්චස්සොසි.

අථ ඛො ආයස්මා ච ආනන්දො ආයස්මා ච සමිද්ධි යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො යාවතකො අහොසි ආයස්මතො සමිද්ධිස්ස පොතලිපුත්තෙන ¶ පරිබ්බාජකෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපො තං සබ්බං භගවතො ආරොචෙසි. එවං වුත්තෙ, භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච – ‘‘දස්සනම්පි ඛො අහං, ආනන්ද, පොතලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස නාභිජානාමි, කුතො පනෙවරූපං කථාසල්ලාපං? ඉමිනා ච, ආනන්ද, සමිද්ධිනා මොඝපුරිසෙන පොතලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස විභජ්ජබ්යාකරණීයො පඤ්හො එකංසෙන බ්යාකතො’’ති. එවං වුත්තෙ, ආයස්මා උදායී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘සචෙ පන [කිං පන (ක.)], භන්තෙ, ආයස්මතා සමිද්ධිනා ඉදං සන්ධාය භාසිතං – යං කිඤ්චි වෙදයිතං තං දුක්ඛස්මි’’න්ති.

300. අථ ඛො [එවං වුත්තෙ (ස්යා. කං.)] භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘පස්සසි නො ත්වං, ආනන්ද, ඉමස්ස උදායිස්ස මොඝපුරිසස්ස උම්මඞ්ගං [උම්මග්ගං (සී. ස්යා. කං. පී.), උමඞ්ගං (ක.)]? අඤ්ඤාසිං ඛො අහං, ආනන්ද – ‘ඉදානෙවායං උදායී මොඝපුරිසො උම්මුජ්ජමානො අයොනිසො උම්මුජ්ජිස්සතී’ති. ආදිංයෙව [ආදිසොව (සී. පී.), ආදියෙව (ක.)], ආනන්ද, පොතලිපුත්තෙන පරිබ්බාජකෙන තිස්සො වෙදනා පුච්ඡිතා. සචායං, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පොතලිපුත්තස්ස ¶ පරිබ්බාජකස්ස එවං පුට්ඨො එවං බ්යාකරෙය්ය – ‘සඤ්චෙතනිකං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා සුඛවෙදනීයං සුඛං සො වෙදයති; සඤ්චෙතනිකං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා දුක්ඛවෙදනීයං දුක්ඛං සො වෙදයති; සඤ්චෙතනිකං, ආවුසො පොතලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං අදුක්ඛමසුඛං සො වෙදයතී’ති. එවං බ්යාකරමානො ¶ ඛො, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පොතලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස සම්මා (බ්යාකරමානො) [( ) නත්ථි (සී. ස්යා. කං. පී.)] බ්යාකරෙය්ය. අපි ¶ ච, ආනන්ද, කෙ ච [කෙචි (ක.)] අඤ්ඤතිත්ථියා පරිබ්බාජකා බාලා අබ්යත්තා කෙ ච තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගං ජානිස්සන්ති? සචෙ තුම්හෙ, ආනන්ද, සුණෙය්යාථ තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගං විභජන්තස්සා’’ති.

‘‘එතස්ස, භගවා, කාලො, එතස්ස, සුගත, කාලො යං භගවා මහාකම්මවිභඞ්ගං විභජෙය්ය ¶ . භගවතො සුත්වා භික්ඛූ ධාරෙස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙන හානන්ද, සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවතො පච්චස්සොසි. භගවා එතදවොච –

‘‘චත්තාරොමෙ, ආනන්ද, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. කතමෙ චත්තාරො? ඉධානන්ද, එකච්චො පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී හොති, අදින්නාදායී හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරී හොති, මුසාවාදී හොති, පිසුණවාචො හොති, ඵරුසවාචො හොති, සම්ඵප්පලාපී හොති, අභිජ්ඣාලු හොති, බ්යාපන්නචිත්තො හොති, මිච්ඡාදිට්ඨි හොති. සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති.

‘‘ඉධ පනානන්ද, එකච්චො පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී හොති, අදින්නාදායී හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරී හොති, මුසාවාදී හොති, පිසුණවාචො හොති, ඵරුසවාචො හොති, සම්ඵප්පලාපී හොති, අභිජ්ඣාලු හොති, බ්යාපන්නචිත්තො හොති, මිච්ඡාදිට්ඨි හොති. සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති.

‘‘ඉධානන්ද, එකච්චො ¶ පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතො හොති, මුසාවාදා පටිවිරතො හොති, පිසුණාය වාචාය පටිවිරතො හොති, ඵරුසාය වාචාය ¶ පටිවිරතො හොති, සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතො හොති, අනභිජ්ඣාලු හොති, අබ්යාපන්නචිත්තො හොති, සම්මාදිට්ඨි හොති. සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති.

‘‘ඉධ පනානන්ද, එකච්චො පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතො හොති, මුසාවාදා පටිවිරතො හොති, පිසුණාය වාචාය ¶ පටිවිරතො හොති, ඵරුසාය වාචාය පටිවිරතො හොති, සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතො හොති, අනභිජ්ඣාලු හොති, අබ්යාපන්නචිත්තො හොති, සම්මාදිට්ඨි හොති. සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති.

301. ‘‘ඉධානන්ද, එකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ආතප්පමන්වාය පධානමන්වාය අනුයොගමන්වාය ¶ අප්පමාදමන්වාය සම්මාමනසිකාරමන්වාය තථාරූපං චෙතොසමාධිං ඵුසති යථාසමාහිතෙ චිත්තෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන අමුං පුග්ගලං පස්සති – ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං කාමෙසුමිච්ඡාචාරිං මුසාවාදිං පිසුණවාචං ඵරුසවාචං සම්ඵප්පලාපිං අභිජ්ඣාලුං බ්යාපන්නචිත්තං මිච්ඡාදිට්ඨිං කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සති අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නං. සො එවමාහ – ‘අත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානි, අත්ථි ¶ දුච්චරිතස්ස විපාකො. අමාහං [අපාහං (සී. පී. ක.) අමුං + අහං = අමාහං-ඉති පදවිභාගො] පුග්ගලං අද්දසං ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිං කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්න’න්ති. සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. යෙ එවං ජානන්ති, තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති [මිච්ඡා තෙ සඤ්ජානන්ති (ක.)]. ඉති සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා [පරාමස්ස (සී. පී.)] අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’’න්ති.

‘‘ඉධ පනානන්ද, එකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ආතප්පමන්වාය ¶ පධානමන්වාය අනුයොගමන්වාය අප්පමාදමන්වාය සම්මාමනසිකාරමන්වාය තථාරූපං චෙතොසමාධිං ඵුසති යථාසමාහිතෙ චිත්තෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන අමුං පුග්ගලං පස්සති – ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සති සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නං. සො එවමාහ – ‘නත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානි, නත්ථි දුච්චරිතස්ස විපාකො. අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි සුගතිං සග්ගං ¶ ලොකං උපපන්න’න්ති. සො එවමාහ – ‘යො ¶ කිර, භො, පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යෙ එවං ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති. ඉති සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’’න්ති.

‘‘ඉධානන්ද, එකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ආතප්පමන්වාය පධානමන්වාය අනුයොගමන්වාය අප්පමාදමන්වාය සම්මාමනසිකාරමන්වාය තථාරූපං චෙතොසමාධිං ඵුසති යථාසමාහිතෙ චිත්තෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන අමුං පුග්ගලං පස්සති – ඉධ ¶ පාණාතිපාතා පටිවිරතං අදින්නාදානා පටිවිරතං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතං මුසාවාදා පටිවිරතං පිසුණාය වාචාය පටිවිරතං ඵරුසාය වාචාය පටිවිරතං සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතං අනභිජ්ඣාලුං අබ්යාපන්නචිත්තං සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සති සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නං. සො එවමාහ – ‘අත්ථි කිර, භො, කල්යාණානි කම්මානි, අත්ථි සුචරිතස්ස විපාකො. අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතං අදින්නාදානා පටිවිරතං…පෙ… සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්න’න්ති. සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතා පටිවිරතො ¶ අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යෙ එවං ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති. ඉති සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’’න්ති.

‘‘ඉධ පනානන්ද, එකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ආතප්පමන්වාය පධානමන්වාය අනුයොගමන්වාය අප්පමාදමන්වාය සම්මාමනසිකාරමන්වාය තථාරූපං චෙතොසමාධිං ඵුසති යථාසමාහිතෙ චිත්තෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන අමුං පුග්ගලං ¶ පස්සති – ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතං…පෙ… සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සති අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නං. සො එවමාහ – ‘නත්ථි කිර, භො කල්යාණානි කම්මානි, නත්ථි සුචරිතස්ස විපාකො. අමාහං ¶ පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතං අදින්නාදානා පටිවිරතං…පෙ… සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්න’න්ති. සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතා පටිවිරතො අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. යෙ එවං ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා ¶ තෙසං ඤාණ’න්ති. ඉති සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’’න්ති.

302. ‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවමාහ – ‘අත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානි, අත්ථි දුච්චරිතස්ස විපාකො’ති ඉදමස්ස අනුජානාමි; යම්පි සො එවමාහ – ‘අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිං, කායස්ස ¶ භෙදා පරං මරණා පස්සාමි අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්න’න්ති ඉදම්පිස්ස අනුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජතී’ති ඉදමස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො එවමාහ – ‘යෙ එවං ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි. තං කිස්ස හෙතු? අඤ්ඤථා හි, ආනන්ද, තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගෙ ඤාණං හොති.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවමාහ – ‘නත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානි, නත්ථි දුච්චරිතස්ස විපාකො’ති ඉදමස්ස ¶ නානුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතිං අදින්නාදායිං…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිං කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්න’න්ති ඉදමස්ස අනුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජතී’ති ඉදමස්ස ¶ නානුජානාමි; යම්පි සො එවමාහ – ‘යෙ එවං ¶ ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි. තං කිස්ස හෙතු? අඤ්ඤථා හි, ආනන්ද, තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගෙ ඤාණං හොති.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවමාහ – ‘අත්ථි කිර, භො, කල්යාණානි කම්මානි, අත්ථි සුචරිතස්ස විපාකො’ති ඉදමස්ස අනුජානාමි; යම්පි සො එවමාහ – ‘අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතං අදින්නාදානා පටිවිරතං…පෙ… සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්න’න්ති ඉදම්පිස්ස අනුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතා පටිවිරතො අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං ¶ සග්ගං ලොකං උපපජ්ජතී’ති ඉදමස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො එවමාහ – ‘යෙ එවං ජානන්ති තෙ ¶ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි. තං කිස්ස හෙතු? අඤ්ඤථා හි, ආනන්ද, තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගෙ ඤාණං හොති.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවමාහ – ‘නත්ථි කිර, භො, කල්යාණානි කම්මානි, නත්ථි සුචරිතස්ස විපාකො’ති ඉදමස්ස නානුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘අමාහං පුග්ගලං අද්දසං – ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතං අදින්නාදානා පටිවිරතං…පෙ… සම්මාදිට්ඨිං, කායස්ස භෙදා පරං මරණා පස්සාමි අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්න’න්ති ඉදමස්ස අනුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘යො කිර, භො, පාණාතිපාතා පටිවිරතො අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, සබ්බො සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජතී’ති ඉදමස්ස නානුජානාමි; යඤ්ච ඛො සො එවමාහ – ‘යෙ ¶ එවං ජානන්ති තෙ සම්මා ජානන්ති; යෙ අඤ්ඤථා ජානන්ති, මිච්ඡා තෙසං ඤාණ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි; යම්පි සො යදෙව තස්ස සාමං ඤාතං ¶ සාමං දිට්ඨං සාමං විදිතං තදෙව තත්ථ ථාමසා පරාමාසා අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව ¶ සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’න්ති ඉදම්පිස්ස නානුජානාමි. තං කිස්ස හෙතු? අඤ්ඤථා හි, ආනන්ද, තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගෙ ඤාණං හොති.

303. ‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි, කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා. තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතී හොති අදින්නාදායී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි හොති තස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා [උපපජ්ජං වා (සී. පී.), උපපජ්ජ වා (ස්යා. කං. ක.) උපපජ්ජිත්වාති සංවණ්ණනාය සංසන්දෙතබ්බා] අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී අදින්නාදායී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි ¶ සමත්තා සමාදින්නා. තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතී හොති අදින්නාදායී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි හොති තස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද ¶ , ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා. තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති ¶ අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති…පෙ… සම්මාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද ¶ , ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො අදින්නාදානා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා. තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති…පෙ… සම්මාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘ඉති ¶ ඛො, ආනන්ද, අත්ථි කම්මං අභබ්බං අභබ්බාභාසං, අත්ථි කම්මං අභබ්බං භබ්බාභාසං, අත්ථි කම්මං භබ්බඤ්චෙව භබ්බාභාසඤ්ච, අත්ථි කම්මං භබ්බං අභබ්බාභාස’’න්ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනො ආයස්මා ආනන්දො භගවතො භාසිතං අභිනන්දීති.

මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං ඡට්ඨං.

7. සළායතනවිභඞ්ගසුත්තං

304. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘සළායතනවිභඞ්ගං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘‘ඡ ¶ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානි, ඡ බාහිරානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානි, ඡ විඤ්ඤාණකායා වෙදිතබ්බා, ඡ ඵස්සකායා වෙදිතබ්බා, අට්ඨාරස මනොපවිචාරා වෙදිතබ්බා, ඡත්තිංස සත්තපදා වෙදිතබ්බා, තත්ර ඉදං නිස්සාය ඉදං පජහථ, තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති යදරියො ¶ සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහති, සො වුච්චති යොග්ගාචරියානං [යොගාචරියානං (ක.)] අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථී’ති – අයමුද්දෙසො සළායතනවිභඞ්ගස්ස.

305. ‘‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානී’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘චක්ඛායතනං සොතායතනං ඝානායතනං ජිව්හායතනං කායායතනං මනායතනං – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානී’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

‘‘‘ඡ බාහිරානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානී’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං ¶ . කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘රූපායතනං සද්දායතනං ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං ධම්මායතනං – ඡ බාහිරානි ආයතනානි වෙදිතබ්බානී’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

‘‘‘ඡ විඤ්ඤාණකායා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණං ඝානවිඤ්ඤාණං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං – ඡ විඤ්ඤාණකායා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

‘‘‘ඡ ¶ ඵස්සකායා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘චක්ඛුසම්ඵස්සො සොතසම්ඵස්සො ඝානසම්ඵස්සො ජිව්හාසම්ඵස්සො කායසම්ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො – ඡ ඵස්සකායා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

‘‘‘අට්ඨාරස මනොපවිචාරා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සට්ඨානීයං රූපං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානීයං රූපං උපවිචරති, උපෙක්ඛාට්ඨානීයං රූපං උපවිචරති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ¶ ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය සොමනස්සට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති, උපෙක්ඛාට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති. ඉති ඡ සොමනස්සූපවිචාරා, ඡ දොමනස්සූපවිචාරා, ඡ උපෙක්ඛූපවිචාරා, අට්ඨාරස මනොපවිචාරා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

306. ‘‘‘ඡත්තිංස ¶ ¶ සත්තපදා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ඡ ගෙහසිතානි [ගෙහස්සිතානි (?)] සොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි [නෙක්ඛම්මස්සිතානි (ටීකා)] සොමනස්සානි, ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි, ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛා, ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා. තත්ථ කතමානි ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං පටිලාභං වා පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං එවරූපං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං සොමනස්සං. සොතවිඤ්ඤෙය්යානං සද්දානං… ඝානවිඤ්ඤෙය්යානං ගන්ධානං… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යානං රසානං… කායවිඤ්ඤෙය්යානං ඵොට්ඨබ්බානං… මනොවිඤ්ඤෙය්යානං ධම්මානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං…පෙ… සොමනස්සං. යං එවරූපං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං සොමනස්සං. ඉමානි ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි.

‘‘තත්ථ කතමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි? රූපානංත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං [විපරිණාමං විරාගං නිරොධං (ක.)], ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං ¶ එවරූපං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්සං. සද්දානංත්වෙව… ගන්ධානංත්වෙව… රසානංත්වෙව… ඵොට්ඨබ්බානංත්වෙව… ධම්මානංත්වෙ ¶ අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං, ‘පුබ්බෙ චෙව ධම්මා එතරහි ¶ ච සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං එවරූපං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්සං. ඉමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි.

307. ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං…පෙ… සොතවිඤ්ඤෙය්යානං සද්දානං… ඝානවිඤ්ඤෙය්යානං ගන්ධානං… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යානං රසානං… කායවිඤ්ඤෙය්යානං ඵොට්ඨබ්බානං… මනොවිඤ්ඤෙය්යානං ධම්මානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං අප්පටිලාභං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා අප්පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං ¶ ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං දොමනස්සං. ඉමානි ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි.

‘‘තත්ථ කතමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි? රූපානංත්වෙව ¶ අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං, ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපෙති – ‘කුදාස්සු [කදාස්සු (ස්යා. කං. පී.)] නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි යදරියා එතරහි ආයතනං උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’ති ඉති අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො උප්පජ්ජති පිහපච්චයා දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං දොමනස්සං. සද්දානංත්වෙව…පෙ… ගන්ධානංත්වෙව… රසානංත්වෙව… ඵොට්ඨබ්බානංත්වෙව… ධම්මානංත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං, ‘පුබ්බෙ චෙව ධම්මා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති ¶ එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපෙති – ‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි යදරියා එතරහි ආයතනං උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’ති ඉති අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො උප්පජ්ජති පිහපච්චයා දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං දොමනස්සං. ඉමානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි.

308. ‘‘තත්ථ කතමා ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛා? චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස ( ) [(මන්දස්ස) (ක.)] පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස. යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා නාතිවත්තති. තස්මා සා [සායං (ක.)] උපෙක්ඛා ‘ගෙහසිතා’ති ¶ ¶ වුච්චති. සොතෙන සද්දං සුත්වා… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස. යා එවරූපා උපෙක්ඛා, ධම්මං සා නාතිවත්තති. තස්මා සා උපෙක්ඛා ‘ගෙහසිතා’ති වුච්චති. ඉමා ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛා.

‘‘තත්ථ කතමා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා? රූපානංත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං, ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ රූපා ¶ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා. යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා අතිවත්තති. තස්මා සා උපෙක්ඛා ‘නෙක්ඛම්මසිතා’ති වුච්චති. සද්දානංත්වෙව… ගන්ධානංත්වෙව… රසානංත්වෙව… ඵොට්ඨබ්බානංත්වෙව… ධම්මානංත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං, ‘පුබ්බෙ චෙව ධම්මා එතරහි ච සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා. යා එවරූපා උපෙක්ඛා, ධම්මං සා අතිවත්තති. තස්මා සා උපෙක්ඛා ‘නෙක්ඛම්මසිතා’ති වුච්චති. ඉමා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා. ‘ඡත්තිංස සත්තපදා වෙදිතබ්බා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

309. ‘‘තත්ර ¶ ¶ ඉදං නිස්සාය ඉදං පජහථා’’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං; කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? තත්ර, භික්ඛවෙ, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි තානි නිස්සාය තානි ආගම්ම යානි ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි තානි පජහථ, තානි සමතික්කමථ. එවමෙතෙසං පහානං හොති, එවමෙතෙසං සමතික්කමො හොති.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි තානි නිස්සාය තානි ආගම්ම යානි ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි තානි පජහථ, තානි සමතික්කමථ. එවමෙතෙසං පහානං හොති, එවමෙතෙසං සමතික්කමො හොති.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා තා නිස්සාය තා ආගම්ම යා ඡ ගෙහසිතා ¶ උපෙක්ඛා තා පජහථ, තා සමතික්කමථ. එවමෙතාසං පහානං හොති, එවමෙතාසං සමතික්කමො හොති.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි තානි නිස්සාය තානි ආගම්ම යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි දොමනස්සානි තානි පජහථ, තානි සමතික්කමථ. එවමෙතෙසං පහානං හොති, එවමෙතෙසං සමතික්කමො හොති.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යා ඡ නෙක්ඛම්මසිතා උපෙක්ඛා තා නිස්සාය තා ආගම්ම යානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි සොමනස්සානි තානි පජහථ, තානි සමතික්කමථ. එවමෙතෙසං පහානං හොති, එවමෙතෙසං සමතික්කමො හොති.

310. ‘‘අත්ථි ¶ , භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා, අත්ථි උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා. කතමා ච, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා? අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා රූපෙසු, අත්ථි සද්දෙසු ¶ , අත්ථි ගන්ධෙසු, අත්ථි රසෙසු, අත්ථි ඵොට්ඨබ්බෙසු – අයං, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා. කතමා ච, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා? අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතා, අත්ථි විඤ්ඤාණඤ්චායතනනිස්සිතා, අත්ථි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනනිස්සිතා, අත්ථි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනනිස්සිතා – අයං, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා තං නිස්සාය තං ආගම්ම යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා තං පජහථ, තං සමතික්කමථ. එවමෙතිස්සා පහානං හොති, එවමෙතිස්සා සමතික්කමො හොති.

‘‘අතම්මයතං, භික්ඛවෙ, නිස්සාය අතම්මයතං ආගම්ම යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා තං පජහථ, තං සමතික්කමථ. එවමෙතිස්සා පහානං හොති, එවමෙතිස්සා සමතික්කමො හොති. ‘තත්ර ඉදං ¶ නිස්සාය ඉදං පජහථා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

311. ‘‘‘තයො ¶ සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං; කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ඉධ, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය – ‘ඉදං වො හිතාය, ඉදං වො සුඛායා’ති. තස්ස සාවකා න සුස්සූසන්ති, න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති ¶ , වොක්කම්ම ච සත්ථුසාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, පඨමං සතිපට්ඨානං යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය – ‘ඉදං වො හිතාය, ඉදං වො සුඛායා’ති. තස්ස එකච්චෙ සාවකා න සුස්සූසන්ති, න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, වොක්කම්ම ච සත්ථුසාසනා වත්තන්ති; එකච්චෙ සාවකා සුස්සූසන්ති, සොතං ඔදහන්ති, අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, න ච වොක්කම්ම සත්ථුසාසනා වත්තන්ති ¶ . තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති; න ච අත්තමනො හොති, න ච අත්තමනතං පටිසංවෙදෙති. අනත්තමනතා ච අත්තමනතා ච – තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දුතියං සතිපට්ඨානං යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය – ‘ඉදං වො හිතාය, ඉදං වො සුඛායා’ති. තස්ස සාවකා සුස්සූසන්ති, සොතං ඔදහන්ති, අඤ්ඤාචිත්තං ¶ උපට්ඨපෙන්ති, න ච වොක්කම්ම සත්ථුසාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො අත්තමනො චෙව හොති, අත්තමනතඤ්ච පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, තතියං සතිපට්ඨානං යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහති. ‘තයො ¶ සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

312. ‘‘‘සො වුච්චති යොග්ගාචරියානං අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථී’ති – ඉති ඛො පනෙතං ¶ වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? හත්ථිදමකෙන, භික්ඛවෙ, හත්ථිදම්මො සාරිතො එකංයෙව දිසං ධාවති – පුරත්ථිමං වා පච්ඡිමං වා උත්තරං වා දක්ඛිණං වා. අස්සදමකෙන, භික්ඛවෙ, අස්සදම්මො සාරිතො එකඤ්ඤෙව දිසං ධාවති – පුරත්ථිමං වා පච්ඡිමං වා උත්තරං වා දක්ඛිණං වා. ගොදමකෙන, භික්ඛවෙ, ගොදම්මො සාරිතො එකංයෙව දිසං ධාවති – පුරත්ථිමං වා පච්ඡිමං වා උත්තරං වා දක්ඛිණං වා. තථාගතෙන හි, භික්ඛවෙ, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන පුරිසදම්මො සාරිතො අට්ඨ දිසා විධාවති. රූපී රූපානි පස්සති – අයං එකා දිසා; අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති – අයං දුතියා දිසා; සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොති – අයං තතියා දිසා; සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං ¶ උපසම්පජ්ජ විහරති – අයං චතුත්ථී දිසා; සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති – අයං පඤ්චමී දිසා; සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ ¶ විහරති – අයං ඡට්ඨී දිසා; සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති – අයං සත්තමී දිසා; සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති – අයං අට්ඨමී දිසා. තථාගතෙන, භික්ඛවෙ, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන පුරිසදම්මො සාරිතො ඉමා අට්ඨ දිසා විධාවති. ‘සො වුච්චති යොග්ගාචරියානං අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථී’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

සළායතනවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං සත්තමං.

8. උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තං

313. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘උද්දෙසවිභඞ්ගං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය යථා යථා [යථා යථාස්ස (සී. ස්යා. කං. පී.)] උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’’ති. ඉදමවොච භගවා. ඉදං වත්වාන සුගතො උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

314. අථ ඛො තෙසං භික්ඛූනං, අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ‘‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – ‘තථා තථා, භික්ඛවෙ ¶ , භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා ¶ , භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’ති. කො නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යා’’ති? අථ ඛො තෙසං භික්ඛූනං එතදහොසි – ‘‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං; පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො ¶ තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’’ති.

අථ ¶ ඛො තෙ භික්ඛූ යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා මහාකච්චානෙන සද්ධිං සම්මොදිංසු. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතදවොචුං –

‘‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො කච්චාන, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – ‘තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’ති. තෙසං නො, ආවුසො කච්චාන, අම්හාකං, අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය, යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ ¶ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’ති. කො නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ¶ අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යා’’ති. ‘‘තෙසං නො, ආවුසො කච්චාන, අම්හාකං එතදහොසි – ‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො, සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං. පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’ති – විභජතායස්මා මහාකච්චානො’’ති.

315. ‘‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, පුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී සාරපරියෙසනං චරමානො මහතො රුක්ඛස්ස තිට්ඨතො සාරවතො අතික්කම්මෙව මූලං ¶ අතික්කම්ම ඛන්ධං සාඛාපලාසෙ සාරං පරියෙසිතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය, එවං සම්පදමිදං ආයස්මන්තානං සත්ථරි සම්මුඛීභූතෙ තං භගවන්තං අතිසිත්වා අම්හෙ එතමත්ථං පටිපුච්ඡිතබ්බං මඤ්ඤථ. සො හාවුසො, භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. සො චෙව පනෙතස්ස කාලො අහොසි යං භගවන්තංයෙව එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ; යථා වො භගවා බ්යාකරෙය්ය තථා නං ධාරෙය්යාථා’’’ති. ‘අද්ධාවුසො කච්චාන, භගවා ¶ ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. සො චෙව පනෙතස්ස කාලො අහොසි යං භගවන්තංයෙව එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාම; යථා නො භගවා බ්යාකරෙය්ය ¶ තථා නං ධාරෙය්යාම. අපි චායස්මා මහාකච්චානො සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං. පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. විභජතායස්මා මහාකච්චානො අගරුං කරිත්වා’ති. ‘තෙන හාවුසො, සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’ති. ‘එවමාවුසො’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා මහාකච්චානො එතදවොච –

‘යං ඛො නො, ආවුසො, භගවා ¶ සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ¶ උපපරික්ඛෙය්ය, යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය, බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’ති. ඉමස්ස ඛො අහං, ආවුසො, භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි.

316. ‘‘කථඤ්චාවුසො, බහිද්ධා විඤ්ඤාණං වික්ඛිත්තං විසටන්ති වුච්චති? ඉධාවුසො, භික්ඛුනො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා රූපනිමිත්තානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති රූපනිමිත්තස්සාදගධිතං […ගථිතං (සී. පී.)] රූපනිමිත්තස්සාදවිනිබන්ධං […විනිබන්ධං (සී. පී.)] රූපනිමිත්තස්සාදසංයොජනසංයුත්තං බහිද්ධා විඤ්ඤාණං වික්ඛිත්තං විසටන්ති වුච්චති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය ධම්මනිමිත්තානුසාරී විඤ්ඤාණං හොති; ධම්මනිමිත්තස්සාදගධිතං ධම්මනිමිත්තස්සාදවිනිබන්ධං ධම්මනිමිත්තස්සාදසංයොජනසංයුත්තං බහිද්ධා විඤ්ඤාණං වික්ඛිත්තං විසටන්ති වුච්චති. එවං ඛො ආවුසො, බහිද්ධා විඤ්ඤාණං වික්ඛිත්තං විසටන්ති වුච්චති.

317. ‘‘කථඤ්චාවුසො, බහිද්ධා විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති වුච්චති ¶ ? ඉධාවුසො, භික්ඛුනො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න රූපනිමිත්තානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති රූපනිමිත්තස්සාදගධිතං න ¶ රූපනිමිත්තස්සාදවිනිබන්ධං න රූපනිමිත්තස්සාදසංයොජනසංයුත්තං බහිද්ධා විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති වුච්චති ¶ . සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය න ධම්මනිමිත්තානුසාරී විඤ්ඤාණං හොති න ධම්මනිමිත්තස්සාදගධිතං න ධම්මනිමිත්තස්සාදවිනිබන්ධං න ධම්මනිමිත්තස්සාදසංයොජනසංයුත්තං බහිද්ධා විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති වුච්චති. එවං ඛො, ආවුසො, බහිද්ධා විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති වුච්චති.

318. ‘‘කථඤ්චාවුසො, අජ්ඣත්තං [අජ්ඣත්තං චිත්තං (සී. ස්යා. කං. පී.)] සණ්ඨිතන්ති වුච්චති? ඉධාවුසො, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස විවෙකජපීතිසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති විවෙකජපීතිසුඛස්සාදගධිතං විවෙකජපීතිසුඛස්සාදවිනිබන්ධං ¶ විවෙකජපීතිසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං සණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස සමාධිජපීතිසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති සමාධිජපීතිසුඛස්සාදගධිතං සමාධිජපීතිසුඛස්සාදවිනිබන්ධං සමාධිජපීතිසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං සණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ¶ ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති – ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස උපෙක්ඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති උපෙක්ඛාසුඛස්සාදගධිතං උපෙක්ඛාසුඛස්සාදවිනිබන්ධං උපෙක්ඛාසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං සණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස අදුක්ඛමසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති අදුක්ඛමසුඛස්සාදගධිතං අදුක්ඛමසුඛස්සාදවිනිබන්ධං ¶ අදුක්ඛමසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං සණ්ඨිතන්ති වුච්චති. එවං ඛො, ආවුසො, අජ්ඣත්තං [අජ්ඣත්තං චිත්තං (සී. ස්යා. කං. පී.)] සණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

319. ‘‘කථඤ්චාවුසො ¶ , අජ්ඣත්තං [අජ්ඣත්තං චිත්තං (සී. ස්යා. කං. පී.)] අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති? ඉධාවුසො, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස න විවෙකජපීතිසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති න විවෙකජපීතිසුඛස්සාදගධිතං න විවෙකජපීතිසුඛස්සාදවිනිබන්ධං න විවෙකජපීතිසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස න සමාධිජපීතිසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති න සමාධිජපීතිසුඛස්සාදගධිතං න සමාධිජපීතිසුඛස්සාදවිනිබන්ධං න සමාධිජපීතිසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති ¶ .

‘‘පුන ¶ චපරං, ආවුසො, භික්ඛු පීතියා ච විරාගා…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස න උපෙක්ඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති න උපෙක්ඛාසුඛස්සාදගධිතං න උපෙක්ඛාසුඛස්සාදවිනිබන්ධං න උපෙක්ඛාසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්ස න අදුක්ඛමසුඛානුසාරි විඤ්ඤාණං හොති න අදුක්ඛමසුඛස්සාදගධිතං න අදුක්ඛමසුඛස්සාදවිනිබන්ධං න අදුක්ඛමසුඛස්සාදසංයොජනසංයුත්තං අජ්ඣත්තං චිත්තං අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති. එවං ඛො, ආවුසො, අජ්ඣත්තං [අජ්ඣත්තං චිත්තං (සී. ස්යා. කං. පී.)] අසණ්ඨිතන්ති වුච්චති.

320. ‘‘කථඤ්චාවුසො, අනුපාදා පරිතස්සනා හොති? ඉධාවුසො, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස ¶ අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං. තස්ස තං රූපං විපරිණමති, අඤ්ඤථා හොති. තස්ස රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා රූපවිපරිණාමානුපරිවත්ති විඤ්ඤාණං හොති. තස්ස රූපවිපරිණාමානුපරිවත්තජා පරිතස්සනා ධම්මසමුප්පාදා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. චෙතසො පරියාදානා උත්තාසවා ච හොති විඝාතවා ච අපෙක්ඛවා ච අනුපාදාය ච පරිතස්සති. වෙදනං ¶ …පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං ¶ අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං. තස්ස තං විඤ්ඤාණං විපරිණමති, අඤ්ඤථා හොති. තස්ස විඤ්ඤාණවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා විඤ්ඤාණවිපරිණාමානුපරිවත්ති විඤ්ඤාණං හොති. තස්ස විඤ්ඤාණවිපරිණාමානුපරිවත්තජා පරිතස්සනා ධම්මසමුප්පාදා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. චෙතසො පරියාදානා උත්තාසවා ච හොති විඝාතවා ච අපෙක්ඛවා ච අනුපාදාය ච පරිතස්සති. එවං ඛො, ආවුසො, අනුපාදා පරිතස්සනා හොති.

321. ‘‘කථඤ්චාවුසො, අනුපාදානා අපරිතස්සනා හොති? ඉධාවුසො, සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරියධම්මස්ස කොවිදො අරියධම්මෙ ¶ සුවිනීතො සප්පුරිසානං දස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස කොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ සුවිනීතො න රූපං අත්තතො සමනුපස්සති න රූපවන්තං වා අත්තානං න අත්තනි වා රූපං න රූපස්මිං වා අත්තානං. තස්ස තං රූපං විපරිණමති, අඤ්ඤථා හොති. තස්ස රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා න ච රූපවිපරිණාමානුපරිවත්ති විඤ්ඤාණං හොති. තස්ස න රූපවිපරිණාමානුපරිවත්තජා පරිතස්සනා ධම්මසමුප්පාදා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. චෙතසො පරියාදානා න චෙවුත්තාසවා [න ච උත්තාසවා (සී.)] හොති න ච විඝාතවා න ච අපෙක්ඛවා අනුපාදාය ච න පරිතස්සති. න වෙදනං… න සඤ්ඤං… න සඞ්ඛාරෙ… න විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති න විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං න අත්තනි වා විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණස්මිං වා ¶ අත්තානං. තස්ස තං විඤ්ඤාණං විපරිණමති, අඤ්ඤථා හොති. තස්ස විඤ්ඤාණවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා න ච විඤ්ඤාණවිපරිණාමානුපරිවත්ති විඤ්ඤාණං හොති. තස්ස න විඤ්ඤාණවිපරිණාමානුපරිවත්තජා පරිතස්සනා ධම්මසමුප්පාදා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. චෙතසො පරියාදානා න චෙවුත්තාසවා හොති න ච විඝාතවා න ච අපෙක්ඛවා, අනුපාදාය ච න පරිතස්සති. එවං ඛො, ආවුසො, අනුපාදා අපරිතස්සනා හොති.

‘‘යං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා ¶ උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – ‘තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’ති. ඉමස්ස ඛො අහං, ආවුසො, භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ¶ ආජානාමි. ආකඞ්ඛමානා ච පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ; යථා වො භගවා බ්යාකරොති තථා නං ධාරෙය්යාථා’’ති.

322. අථ ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා උට්ඨායාසනා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා ¶ භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං –

‘‘යං ¶ ඛො නො, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – ‘තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’’’ති.

‘‘තෙසං නො, භන්තෙ, අම්හාකං, අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො, එතදහොසි – ‘ඉදං ඛො නො, ආවුසො, භගවා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වා විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභජිත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පවිට්ඨො – තථා තථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය, යථා යථා උපපරික්ඛතො බහිද්ධා චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටං, අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්ය. බහිද්ධා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ අවික්ඛිත්තෙ අවිසටෙ සති අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතෙ අනුපාදාය අපරිතස්සතො ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතීති. කො නු ඛො ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජෙය්යා’ති? තෙසං නො, භන්තෙ, අම්හාකං එතදහොසි – ‘අයං ඛො ආයස්මා මහාකච්චානො ¶ සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සම්භාවිතො ච විඤ්ඤූනං සබ්රහ්මචාරීනං. පහොති චායස්මා මහාකච්චානො ¶ ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන උද්දෙසස්ස උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං අවිභත්තස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජිතුං. යංනූන මයං යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාමා’ති.

‘‘අථ ඛො මයං, භන්තෙ, යෙනායස්මා මහාකච්චානො තෙනුපසඞ්කමිම්හ; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාකච්චානං එතමත්ථං පටිපුච්ඡිම්හ. තෙසං නො, භන්තෙ, ආයස්මතා මහාකච්චානෙන ඉමෙහි ආකාරෙහි ඉමෙහි පදෙහි ඉමෙහි බ්යඤ්ජනෙහි අත්ථො විභත්තො’’ති.

‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො; මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො. මං චෙපි තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි එවමෙවං බ්යාකරෙය්යං ¶ යථා තං මහාකච්චානෙන බ්යාකතං. එසො චෙවෙතස්ස [එසො චෙතස්ස (සී. පී.), එසො චෙව තස්ස (ස්යා. කං.), එසොයෙව තස්ස (ක.)] අත්ථො. එවඤ්ච නං ධාරෙය්යාථා’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං අට්ඨමං.

9. අරණවිභඞ්ගසුත්තං

323. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘අරණවිභඞ්ගං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘න කාමසුඛමනුයුඤ්ජෙය්ය හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, න ච අත්තකිලමථානුයොගමනුයුඤ්ජෙය්ය දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං. එතෙ ඛො, භික්ඛවෙ [එතෙ ඛො (සී.), එතෙ තෙ (ස්යා. කං. පී.)], උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති. උස්සාදනඤ්ච ජඤ්ඤා, අපසාදනඤ්ච ජඤ්ඤා; උස්සාදනඤ්ච ඤත්වා අපසාදනඤ්ච ඤත්වා නෙවුස්සාදෙය්ය, න අපසාදෙය්ය [නාපසාදෙය්ය (සී.)], ධම්මමෙව දෙසෙය්ය. සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා; සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්ය. රහොවාදං න භාසෙය්ය, සම්මුඛා න ඛීණං [නාතිඛීණං (ස්යා. කං. ක.)] භණෙ. අතරමානොව භාසෙය්ය, නො තරමානො. ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවෙසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යාති – අයමුද්දෙසො අරණවිභඞ්ගස්ස.

324. ‘‘‘න ¶ කාමසුඛමනුයුඤ්ජෙය්ය හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, න ච අත්තකිලමථානුයොගමනුයුඤ්ජෙය්ය දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිත’න්ති ¶ – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං; කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගො හීනො ගම්මො පොථුජ්ජනිකො අනරියො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනනුයොගො ¶ හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. යො අත්තකිලමථානුයොගො දුක්ඛො අනරියො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. යො අත්තකිලමථානුයොගං අනනුයොගො දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො ¶ අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. ‘න කාමසුඛමනුයුඤ්ජෙය්ය හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, න ච අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුඤ්ජෙය්ය දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිත’න්ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

325. ‘‘‘එතෙ ඛො උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තතී’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි ¶ , සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො, සම්මාවායාමො, සම්මාසති, සම්මාසමාධි. ‘එතෙ ඛො උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තතී’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

326. ‘‘‘උස්සාදනඤ්ච ජඤ්ඤා, අපසාදනඤ්ච ජඤ්ඤා; උස්සාදනඤ්ච ඤත්වා අපසාදනඤ්ච ඤත්වා නෙවුස්සාදෙය්ය, න අපසාදෙය්ය, ධම්මමෙව දෙසෙය්යා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, උස්සාදනා ච හොති අපසාදනා ච, නො ච ධම්මදෙසනා? ‘යෙ කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනුයුත්තා හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – ඉති වදං [ඉති පරං (ක.)] ඉත්ථෙකෙ අපසාදෙති.

‘‘‘යෙ ¶ කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනනුයුත්තා හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති – ඉති වදං ඉත්ථෙකෙ උස්සාදෙති.

‘‘‘යෙ අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුත්තා දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා ¶ සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – ඉති වදං ඉත්ථෙකෙ අපසාදෙති.

‘‘‘යෙ අත්තකිලමථානුයොගං අනනුයුත්තා දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා ¶ අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති ¶ – ඉති වදං ඉත්ථෙකෙ උස්සාදෙති.

‘‘‘යෙසං කෙසඤ්චි භවසංයොජනං අප්පහීනං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – ඉති වදං ඉත්ථෙකෙ අපසාදෙති.

‘‘‘යෙසං කෙසඤ්චි භවසංයොජනං පහීනං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති – ඉති වදං ඉත්ථෙකෙ උස්සාදෙති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, උස්සාදනා ච හොති අපසාදනා ච, නො ච ධම්මදෙසනා.

327. ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, නෙවුස්සාදනා හොති න අපසාදනා, ධම්මදෙසනා ච [ධම්මදෙසනාව (ස්යා. කං.)]? ‘යෙ කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනුයුත්තා හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ. ‘අනුයොගො ච ඛො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති.

‘‘‘යෙ කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනනුයුත්තා හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ. ‘අනනුයොගො ච ඛො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති.

‘‘‘යෙ ¶ අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුත්තා දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ. ‘අනුයොගො ච ඛො ¶ , සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති.

‘‘‘යෙ අත්තකිලමථානුයොගං අනනුයුත්තා දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ. ‘අනනුයොගො ච ඛො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති.

‘‘‘යෙසං ¶ කෙසඤ්චි භවසංයොජනං අප්පහීනං, සබ්බෙ තෙ සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ ¶ . ‘භවසංයොජනෙ ච ඛො අප්පහීනෙ භවොපි අප්පහීනො හොතී’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති.

‘‘‘යෙසං කෙසඤ්චි භවසංයොජනං පහීනං, සබ්බෙ තෙ අදුක්ඛා අනුපඝාතා අනුපායාසා අපරිළාහා සම්මාපටිපන්නා’ති – න එවමාහ. ‘භවසංයොජනෙ ච ඛො පහීනෙ භවොපි පහීනො හොතී’ති – ඉති වදං ධම්මමෙව දෙසෙති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, නෙවුස්සාදනා හොති න අපසාදනා, ධම්මදෙසනා ච. ‘උස්සාදනඤ්ච ජඤ්ඤා, අපසාදනඤ්ච ජඤ්ඤා; උස්සාදනඤ්ච ඤත්වා අපසාදනඤ්ච ඤත්වා නෙවුස්සාදෙය්ය, න අපසාදෙය්ය, ධම්මමෙව දෙසෙය්යා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

328. ‘‘‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා; සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, සොතවිඤ්ඤෙය්යා ¶ සද්දා… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා – ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච කාමගුණා. යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති කාමසුඛං මීළ්හසුඛං පුථුජ්ජනසුඛං අනරියසුඛං. ‘න ආසෙවිතබ්බං, න භාවෙතබ්බං, න බහුලීකාතබ්බං, භායිතබ්බං එතස්ස සුඛස්සා’ති – වදාමි. ඉධ ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති…පෙ… තතියං ඣානං… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසුඛං පවිවෙකසුඛං උපසමසුඛං සම්බොධිසුඛං. ‘ආසෙවිතබ්බං, භාවෙතබ්බං, බහුලීකාතබ්බං, න භායිතබ්බං එතස්ස සුඛස්සා’ති – වදාමි ¶ . ‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා ¶ ; සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

329. ‘‘‘රහොවාදං න භාසෙය්ය, සම්මුඛා න ඛීණං භණෙ’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? තත්ර, භික්ඛවෙ, යං ජඤ්ඤා රහොවාදං අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං සසක්කං [සම්පත්තං (ක.)] තං රහොවාදං න භාසෙය්ය. යම්පි ජඤ්ඤා රහොවාදං භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං තස්සපි සික්ඛෙය්ය අවචනාය. යඤ්ච ඛො ජඤ්ඤා රහොවාදං ¶ භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං තත්ර කාලඤ්ඤූ අස්ස තස්ස රහොවාදස්ස වචනාය. තත්ර, භික්ඛවෙ, යං ජඤ්ඤා සම්මුඛා ඛීණවාදං අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං සසක්කං තං සම්මුඛා ඛීණවාදං න භාසෙය්ය. යම්පි ජඤ්ඤා සම්මුඛා ඛීණවාදං භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං තස්සපි සික්ඛෙය්ය අවචනාය. යඤ්ච ඛො ජඤ්ඤා සම්මුඛා ඛීණවාදං භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං තත්ර කාලඤ්ඤූ අස්ස තස්ස සම්මුඛා ඛීණවාදස්ස වචනාය. ‘රහොවාදං න භාසෙය්ය, සම්මුඛා න ඛීණං භණෙ’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

330. ‘‘‘අතරමානොව භාසෙය්ය නො තරමානො’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? තත්ර, භික්ඛවෙ, තරමානස්ස භාසතො කායොපි කිලමති, චිත්තම්පි උපහඤ්ඤති [ඌහඤ්ඤති (සී.)], සරොපි උපහඤ්ඤති [ඌහඤ්ඤති (සී.)], කණ්ඨොපි ආතුරීයති, අවිසට්ඨම්පි හොති අවිඤ්ඤෙය්යං තරමානස්ස භාසිතං. තත්ර, භික්ඛවෙ, අතරමානස්ස භාසතො කායොපි න කිලමති, චිත්තම්පි න උපහඤ්ඤති, සරොපි න උපහඤ්ඤති, කණ්ඨොපි න ආතුරීයති, විසට්ඨම්පි හොති විඤ්ඤෙය්යං අතරමානස්ස භාසිතං. ‘අතරමානොව භාසෙය්ය, නො තරමානො’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

331. ‘‘‘ජනපදනිරුත්තිං ¶ නාභිනිවෙසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජනපදනිරුත්තියා ච අභිනිවෙසො හොති සමඤ්ඤාය ච අතිසාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, තදෙවෙකච්චෙසු ජනපදෙසු ‘පාතී’ති සඤ්ජානන්ති, ‘පත්ත’න්ති ¶ සඤ්ජානන්ති ¶ , ‘විත්ත’න්ති [විට්ඨන්ති (ස්යා. කං.)] සඤ්ජානන්ති, ‘සරාව’න්ති සඤ්ජානන්ති ‘ධාරොප’න්ති [හරොසන්ති (ස්යා. කං.)] සඤ්ජානන්ති, ‘පොණ’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘පිසීලව’න්ති [පිසීලන්ති (සී. පී.), පිපිලන්ති (ස්යා. කං.)] සඤ්ජානන්ති. ඉති යථා යථා නං තෙසු තෙසු ජනපදෙසු සඤ්ජානන්ති තථා තථා ථාමසා පරාමාසා [පරාමස්ස (සී.)] අභිනිවිස්ස වොහරති – ‘ඉදමෙව සච්චං ¶ , මොඝමඤ්ඤ’න්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ජනපදනිරුත්තියා ච අභිනිවෙසො හොති සමඤ්ඤාය ච අතිසාරො.

332. ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජනපදනිරුත්තියා ච අනභිනිවෙසො හොති සමඤ්ඤාය ච අනතිසාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, තදෙවෙකච්චෙසු ජනපදෙසු ‘පාතී’ති සඤ්ජානන්ති, ‘පත්ත’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘විත්ත’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘සරාව’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘ධාරොප’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘පොණ’න්ති සඤ්ජානන්ති, ‘පිසීලව’න්ති සඤ්ජානන්ති. ඉති යථා යථා නං තෙසු තෙසු ජනපදෙසු සඤ්ජානන්ති ‘ඉදං කිර මෙ [ඉදං කිර තෙ ච (ක.)] ආයස්මන්තො සන්ධාය වොහරන්තී’ති තථා තථා වොහරති අපරාමසං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ජනපදනිරුත්තියා ච අනභිනිවෙසො හොති, සමඤ්ඤාය ච අනතිසාරො. ‘ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවෙසෙය්ය සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යා’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

333. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගො හීනො ගම්මො පොථුජ්ජනිකො අනරියො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ¶ ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනනුයොගො හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

334. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යො අත්තකිලමථානුයොගො දුක්ඛො අනරියො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො ¶ සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, යො අත්තකිලමථානුයොගං අනනුයොගො දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

335. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යායං මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා ¶ . තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

336. ‘‘තත්ර ¶ , භික්ඛවෙ, යායං උස්සාදනා ච අපසාදනා ච නො ච ධම්මදෙසනා, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, යායං නෙවුස්සාදනා ච න අපසාදනා ච ධම්මදෙසනා ච, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

337. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යමිදං කාමසුඛං මීළ්හසුඛං පොථුජ්ජනසුඛං අනරියසුඛං ¶ , සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, යමිදං නෙක්ඛම්මසුඛං පවිවෙකසුඛං උපසමසුඛං සම්බොධිසුඛං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

338. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං රහොවාදො අභූතො අතච්ඡො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං රහොවාදො භූතො තච්ඡො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං රහොවාදො භූතො තච්ඡො අත්ථසංහිතො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

339. ‘‘තත්ර ¶ , භික්ඛවෙ, ය්වායං සම්මුඛා ඛීණවාදො අභූතො අතච්ඡො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං සම්මුඛා ඛීණවාදො භූතො තච්ඡො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං සම්මුඛා ඛීණවාදො ¶ භූතො තච්ඡො අත්ථසංහිතො, අදුක්ඛො එසො ¶ ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

340. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, යමිදං තරමානස්ස භාසිතං, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ ¶ , යමිදං අතරමානස්ස භාසිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

341. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං ජනපදනිරුත්තියා ච අභිනිවෙසො සමඤ්ඤාය ච අතිසාරො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො; මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො. තත්ර භික්ඛවෙ, ය්වායං ජනපදනිරුත්තියා ච අනභිනිවෙසො සමඤ්ඤාය ච අනතිසාරො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අනුපඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො; සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො.

‘‘තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, ‘සරණඤ්ච ධම්මං ජානිස්සාම, අරණඤ්ච ධම්මං ජානිස්සාම; සරණඤ්ච ධම්මං ඤත්වා අරණඤ්ච ධම්මං ඤත්වා අරණපටිපදං පටිපජ්ජිස්සාමා’ති එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බං. සුභූති ච පන, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො අරණපටිපදං පටිපන්නො’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

අරණවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං නවමං.

10. ධාතුවිභඞ්ගසුත්තං

342. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා මගධෙසු චාරිකං චරමානො යෙන රාජගහං තදවසරි; යෙන භග්ගවො කුම්භකාරො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භග්ගවං කුම්භකාරං එතදවොච – ‘‘සචෙ තෙ, භග්ගව, අගරු විහරෙමු ආවෙසනෙ [විහරාමාවෙසනෙ (සී. පී.), විහරාම නිවෙසනෙ (ස්යා. කං.), විහරෙමු නිවෙසනෙ (ක.)] එකරත්ත’’න්ති. ‘‘න ඛො මෙ, භන්තෙ, ගරු. අත්ථි චෙත්ථ පබ්බජිතො පඨමං වාසූපගතො. සචෙ සො අනුජානාති, විහරථ [විහර (සී. පී.)], භන්තෙ, යථාසුඛ’’න්ති.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන පුක්කුසාති නාම කුලපුත්තො භගවන්තං උද්දිස්ස සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො. සො තස්මිං කුම්භකාරාවෙසනෙ [කුම්භකාරනිවෙසනෙ (ස්යා. කං. ක.)] පඨමං වාසූපගතො හොති. අථ ඛො භගවා යෙනායස්මා පුක්කුසාති තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං පුක්කුසාතිං එතදවොච – ‘‘සචෙ තෙ, භික්ඛු, අගරු විහරෙමු ආවෙසනෙ එකරත්ත’’න්ති. ‘‘උරුන්දං, ආවුසො [ඌරූන්දං (සී. ස්යා. කං. පී.), උරූද්ධං (ක.) දී. නි. 2 සක්කපඤ්හසුත්තටීකා ඔලොකෙතබ්බා], කුම්භකාරාවෙසනං. විහරතායස්මා යථාසුඛ’’න්ති.

අථ ඛො භගවා කුම්භකාරාවෙසනං පවිසිත්වා එකමන්තං තිණසන්ථාරකං [තිණසන්ථරිකං (සී.), තිණසන්ථරකං (ස්යා. කං.)] පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා. අථ ඛො භගවා බහුදෙව රත්තිං ¶ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙසි. ආයස්මාපි ඛො පුක්කුසාති බහුදෙව රත්තිං නිසජ්ජාය වීතිනාමෙසි.

අථ ඛො භගවතො එතදහොසි – ‘‘පාසාදිකං ඛො අයං කුලපුත්තො ඉරියති. යංනූනාහං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති. අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං පුක්කුසාතිං එතදවොච – ‘‘කංසි ත්වං, භික්ඛු, උද්දිස්ස පබ්බජිතො? කො වා තෙ සත්ථා? කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති? ‘‘අත්ථාවුසො, සමණො ගොතමො සක්යපුත්තො සක්යකුලා පබ්බජිතො. තං ඛො පන භගවන්තං ගොතමං එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො – ‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා’ති ¶ . තාහං භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතො. සො ච මෙ භගවා සත්ථා. තස්ස චාහං භගවතො ¶ ධම්මං රොචෙමී’’ති. ‘‘කහං පන, භික්ඛු, එතරහි සො භගවා විහරති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති. ‘‘අත්ථාවුසො, උත්තරෙසු ජනපදෙසු සාවත්ථි නාම නගරං. තත්ථ සො භගවා එතරහි විහරති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති. ‘‘දිට්ඨපුබ්බො පන තෙ, භික්ඛු, සො භගවා; දිස්වා ච පන ජානෙය්යාසී’’ති? ‘‘න ¶ ඛො මෙ, ආවුසො, දිට්ඨපුබ්බො සො භගවා; දිස්වා චාහං න ජානෙය්ය’’න්ති.

අථ ඛො භගවතො එතදහොසි – ‘‘මමඤ්ච ඛ්වායං [මං ත්වායං (සී.), මමං ඛ්වායං (ස්යා. කං.), මං ඛ්වායං (පී.)] කුලපුත්තො උද්දිස්ස පබ්බජිතො. යංනූනස්සාහං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති. අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං පුක්කුසාතිං ආමන්තෙසි – ‘‘ධම්මං තෙ, භික්ඛු, දෙසෙස්සාමි. තං සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවමාවුසො’’ති ඛො ආයස්මා පුක්කුසාති භගවතො පච්චස්සොසි. භගවා ¶ එතදවොච –

343. ‘‘‘ඡධාතුරො [ඡද්ධාතුරො (සී.)] අයං, භික්ඛු, පුරිසො ඡඵස්සායතනො අට්ඨාරසමනොපවිචාරො චතුරාධිට්ඨානො; යත්ථ ඨිතං මඤ්ඤස්සවා නප්පවත්තන්ති, මඤ්ඤස්සවෙ ඛො පන නප්පවත්තමානෙ මුනි සන්තොති වුච්චති. පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්ය, සච්චමනුරක්ඛෙය්ය, චාගමනුබ්රූහෙය්ය, සන්තිමෙව සො සික්ඛෙය්යා’ති – අයමුද්දෙසො ධාතුවිභඞ්ගස්ස [ඡධාතුවිභඞ්ගස්ස (සී. ස්යා. කං. පී.)].

344. ‘‘‘ඡධාතුරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? (ඡයිමා, භික්ඛු, ධාතුයො) [( ) නත්ථි සී. පී. පොත්ථකෙසු] – පථවීධාතු, ආපොධාතු, තෙජොධාතු, වායොධාතු, ආකාසධාතු, විඤ්ඤාණධාතු. ‘ඡධාතුරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

345. ‘‘‘ඡඵස්සායතනො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? චක්ඛුසම්ඵස්සායතනං, සොතසම්ඵස්සායතනං, ඝානසම්ඵස්සායතනං, ජිව්හාසම්ඵස්සායතනං, කායසම්ඵස්සායතනං, මනොසම්ඵස්සායතනං. ‘ඡඵස්සායතනො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

346. ‘‘‘අට්ඨාරසමනොපවිචාරො ¶ අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සට්ඨානීයං රූපං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානීයං ¶ රූපං උපවිචරති, උපෙක්ඛාට්ඨානීයං රූපං උපවිචරති; සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ¶ ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය සොමනස්සට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති ¶ , උපෙක්ඛාට්ඨානීයං ධම්මං උපවිචරති – ඉති ඡ සොමනස්සුපවිචාරා, ඡ දොමනස්සුපවිචාරා, ඡ උපෙක්ඛුපවිචාරා. ‘අට්ඨාරසමනොපවිචාරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

347. ‘‘‘චතුරාධිට්ඨානො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? පඤ්ඤාධිට්ඨානො, සච්චාධිට්ඨානො, චාගාධිට්ඨානො, උපසමාධිට්ඨානො. ‘චතුරාධිට්ඨානො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’ති – ඉති යං තං වුත්තං ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

348. ‘‘‘පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්ය, සච්චමනුරක්ඛෙය්ය, චාගමනුබ්රූහෙය්ය, සන්තිමෙව සො සික්ඛෙය්යා’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? කථඤ්ච, භික්ඛු, පඤ්ඤං නප්පමජ්ජති? ඡයිමා, භික්ඛු, ධාතුයො – පථවීධාතු, ආපොධාතු, තෙජොධාතු, වායොධාතු, ආකාසධාතු, විඤ්ඤාණධාතු.

349. ‘‘කතමා ච, භික්ඛු, පථවීධාතු? පථවීධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා සියා බාහිරා. කතමා ච, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගතං උපාදින්නං [උපාදිණ්ණං (පී. ක.)], සෙය්යථිදං – කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං [අට්ඨිමිඤ්ජා (සී. පී.)] වක්කං හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසං අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගතං උපාදින්නං – අයං වුච්චති, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු යා ච බාහිරා පථවීධාතු පථවීධාතුරෙවෙසා ¶ . ‘තං නෙතං මම නෙසොහමස්මි න මෙසො අත්තා’ති – එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය ¶ දට්ඨබ්බං. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා පථවීධාතුයා නිබ්බින්දති, පථවීධාතුයා චිත්තං විරාජෙති.

350. ‘‘කතමා ¶ ච, භික්ඛු, ආපොධාතු? ආපොධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා ¶ සියා බාහිරා. කතමා ච, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං උපාදින්නං සෙය්යථිදං – පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්තං, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං උපාදින්නං – අයං වුච්චති, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු යා ච බාහිරා ආපොධාතු ආපොධාතුරෙවෙසා. ‘තං නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති – එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආපොධාතුයා නිබ්බින්දති, ආපොධාතුයා චිත්තං විරාජෙති.

351. ‘‘කතමා ච, භික්ඛු, තෙජොධාතු? තෙජොධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා සියා බාහිරා. කතමා ච, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – යෙන ච සන්තප්පති, යෙන ච ජීරීයති, යෙන ච පරිඩය්හති, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං ¶ පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උපාදින්නං – අයං වුච්චති, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු යා ච බාහිරා තෙජොධාතු තෙජොධාතුරෙවෙසා. ‘තං නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති – එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා තෙජොධාතුයා නිබ්බින්දති, තෙජොධාතුයා චිත්තං විරාජෙති.

352. ‘‘කතමා ච, භික්ඛු, වායොධාතු? වායොධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා සියා බාහිරා. කතමා ච, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං වායො වායොගතං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං – උද්ධඞ්ගමා වාතා අධොගමා වාතා කුච්ඡිසයා වාතා කොට්ඨාසයා [කොට්ඨසයා (සී. ස්යා. කං. පී.)] වාතා අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතා අස්සාසො පස්සාසො ඉති, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං වායො වායොගතං උපාදින්නං – අයං වුච්චති, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු යා ච බාහිරා වායොධාතු වායොධාතුරෙවෙසා. ‘තං නෙතං මම ¶ , නෙසොහමස්මි ¶ , න මෙසො අත්තා’ති – එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා වායොධාතුයා නිබ්බින්දති, වායොධාතුයා චිත්තං විරාජෙති.

353. ‘‘කතමා ච, භික්ඛු, ආකාසධාතු? ආකාසධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා සියා බාහිරා. කතමා ච, භික්ඛු, අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු ¶ ? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආකාසං ආකාසගතං උපාදින්නං, සෙය්යථිදං ¶ – කණ්ණච්ඡිද්දං නාසච්ඡිද්දං මුඛද්වාරං යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං අජ්ඣොහරති, යත්ථ ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සන්තිට්ඨති, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං අධොභාගං [අධොභාගා (සී. ස්යා. කං. පී.) දෙවදූතසුත්තෙන සමෙති] නික්ඛමති, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආකාසං ආකාසගතං අඝං අඝගතං විවරං විවරගතං අසම්ඵුට්ඨං මංසලොහිතෙහි උපාදින්නං – අයං වුච්චති භික්ඛු අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු. යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා ආකාසධාතු යා ච බාහිරා ආකාසධාතු ආකාසධාතුරෙවෙසා. ‘තං නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති – එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආකාසධාතුයා නිබ්බින්දති, ආකාසධාතුයා චිත්තං විරාජෙති.

354. ‘‘අථාපරං විඤ්ඤාණංයෙව අවසිස්සති පරිසුද්ධං පරියොදාතං. තෙන ච විඤ්ඤාණෙන කිං [තෙන විඤ්ඤාණෙන කිඤ්ච (සී.)] විජානාති? ‘සුඛ’න්තිපි විජානාති, ‘දුක්ඛ’න්තිපි විජානාති, ‘අදුක්ඛමසුඛ’න්තිපි විජානාති. සුඛවෙදනියං, භික්ඛු, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා. සො සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. ‘තස්සෙව සුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං සුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

355. ‘‘දුක්ඛවෙදනියං, භික්ඛු, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනා. සො දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘දුක්ඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. ‘තස්සෙව දුක්ඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං දුක්ඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච ¶ උප්පන්නා දුක්ඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

356. ‘‘අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං, භික්ඛු, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. සො අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති ¶ පජානාති. ‘තස්සෙව අදුක්ඛමසුඛවෙදනියස්ස ¶ ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

357. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛු, ද්වින්නං කට්ඨානං සඞ්ඝට්ටා [සම්ඵස්ස (සී. පී.), සඞ්ඝටා (ස්යා. කං.)] සමොධානා උස්මා ජායති, තෙජො අභිනිබ්බත්තති, තෙසංයෙව ද්වින්නං කට්ඨානං නානාභාවා වික්ඛෙපා යා තජ්ජා උස්මා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මති; එවමෙව ඛො, භික්ඛු, සුඛවෙදනියං ¶ ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා. සො සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. ‘තස්සෙව සුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං සුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

358. ‘‘දුක්ඛවෙදනියං, භික්ඛු, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනා. සො දුක්ඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘දුක්ඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. ‘තස්සෙව දුක්ඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං දුක්ඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා දුක්ඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

359. ‘‘අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ¶ , භික්ඛු, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. සො අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති. ‘තස්සෙව අදුක්ඛමසුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මතී’ති පජානාති.

360. ‘‘අථාපරං උපෙක්ඛායෙව අවසිස්සති පරිසුද්ධා පරියොදාතා මුදු ච කම්මඤ්ඤා ච පභස්සරා ච. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, දක්ඛො සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා උක්කං බන්ධෙය්ය, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙය්ය, උක්කාමුඛං ආලිම්පෙත්වා සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්ය, තමෙනං කාලෙන කාලං අභිධමෙය්ය, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙය්ය, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය, තං හොති ජාතරූපං [ජාතරූපං ධන්තං (සී. පී.)] සුධන්තං නිද්ධන්තං නීහටං [නිහතං (ස්යා. කං. ක.)] නින්නීතකසාවං [නිහතකසාවං (ක.)] මුදු ච කම්මඤ්ඤඤ්ච පභස්සරඤ්ච, යස්සා යස්සා ච පිළන්ධනවිකතියා ආකඞ්ඛති – යදි පට්ටිකාය [පවට්ටිකාය (සී. ස්යා.)] යදි ¶ කුණ්ඩලාය යදි ගීවෙය්යකාය යදි සුවණ්ණමාලාය තඤ්චස්ස අත්ථං ¶ අනුභොති; එවමෙව ඛො, භික්ඛු, අථාපරං උපෙක්ඛායෙව අවසිස්සති පරිසුද්ධා පරියොදාතා මුදු ච කම්මඤ්ඤා ච පභස්සරා ච.

361. ‘‘සො එවං පජානාති – ‘ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං ආකාසානඤ්චායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං. එවං මෙ අයං උපෙක්ඛා තංනිස්සිතා ¶ තදුපාදානා චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං. එවං මෙ අයං උපෙක්ඛා තංනිස්සිතා තදුපාදානා චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. ඉමඤ්චෙ අහං ¶ උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං. එවං මෙ අයං උපෙක්ඛා තංනිස්සිතා තදුපාදානා චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං. එවං මෙ අයං උපෙක්ඛා තංනිස්සිතා තදුපාදානා චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්යා’’’ති.

362. ‘‘සො එවං පජානාති – ‘ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං ආකාසානඤ්චායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං; සඞ්ඛතමෙතං. ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං; සඞ්ඛතමෙතං. ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං; සඞ්ඛතමෙතං. ඉමඤ්චෙ අහං උපෙක්ඛං එවං පරිසුද්ධං එවං පරියොදාතං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසංහරෙය්යං, තදනුධම්මඤ්ච චිත්තං භාවෙය්යං; සඞ්ඛතමෙත’’’න්ති.

‘‘සො නෙව තං අභිසඞ්ඛරොති, න අභිසඤ්චෙතයති භවාය වා විභවාය වා. සො අනභිසඞ්ඛරොන්තො අනභිසඤ්චෙතයන්තො භවාය වා විභවාය වා න කිඤ්චි ¶ ලොකෙ උපාදියති, අනුපාදියං න පරිතස්සති, අපරිතස්සං පච්චත්තංයෙව පරිනිබ්බායති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාති.

363. ‘‘සො සුඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති, ‘සා අනිච්චා’ති පජානාති, ‘අනජ්ඣොසිතා’ති පජානාති, ‘අනභිනන්දිතා’ති පජානාති. දුක්ඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති ¶ , ‘සා අනිච්චා’ති පජානාති, ‘අනජ්ඣොසිතා’ති ¶ පජානාති, ‘අනභිනන්දිතා’ති පජානාති. අදුක්ඛමසුඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති, ‘සා අනිච්චා’ති පජානාති, ‘අනජ්ඣොසිතා’ති පජානාති, ‘අනභිනන්දිතා’ති පජානාති.

364. ‘‘සො සුඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති, විසංයුත්තො නං වෙදෙති; දුක්ඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති, විසංයුත්තො නං වෙදෙති; අදුක්ඛමසුඛඤ්චෙ වෙදනං වෙදෙති, විසංයුත්තො නං වෙදෙති. සො කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො ‘කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති, ජීවිතපරියන්තිකං ¶ වෙදනං වෙදයමානො ‘ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති, ‘කායස්ස භෙදා පරං මරණා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීතීභවිස්සන්තී’ති පජානාති.

365. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛු, තෙලඤ්ච පටිච්ච වට්ටිඤ්ච පටිච්ච තෙලප්පදීපො ඣායති; තස්සෙව තෙලස්ස ච වට්ටියා ච පරියාදානා අඤ්ඤස්ස ච අනුපහාරා [අනුපාහාරා (සී. පී.), අනුපාදානා (ක.)] අනාහාරො නිබ්බායති; එවමෙව ඛො, භික්ඛු, කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො ‘කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති, ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො ‘ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමී’ති පජානාති, ‘කායස්ස භෙදා පරං මරණා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානි ¶ අනභිනන්දිතානි සීතීභවිස්සන්තී’ති පජානාති. තස්මා එවං සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමිනා පරමෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො හොති. එසා හි, භික්ඛු, පරමා අරියා පඤ්ඤා යදිදං – සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙ ඤාණං.

366. ‘‘තස්ස සා විමුත්ති සච්චෙ ඨිතා අකුප්පා හොති. තඤ්හි, භික්ඛු, මුසා යං මොසධම්මං, තං සච්චං යං අමොසධම්මං නිබ්බානං. තස්මා එවං සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමිනා පරමෙන සච්චාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො හොති. එතඤ්හි, භික්ඛු, පරමං අරියසච්චං යදිදං – අමොසධම්මං නිබ්බානං.

367. ‘‘තස්සෙව ඛො පන පුබ්බෙ අවිද්දසුනො උපධී හොන්ති සමත්තා සමාදින්නා. ත්යාස්ස පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. තස්මා එවං සමන්නාගතො භික්ඛු ¶ ඉමිනා පරමෙන චාගාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො හොති. එසො හි, භික්ඛු, පරමො අරියො චාගො යදිදං – සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො.

368. ‘‘තස්සෙව ඛො පන පුබ්බෙ අවිද්දසුනො අභිජ්ඣා හොති ඡන්දො සාරාගො. ස්වාස්ස ¶ පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. තස්සෙව ඛො පන පුබ්බෙ අවිද්දසුනො ආඝාතො හොති බ්යාපාදො සම්පදොසො. ස්වාස්ස පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො ¶ තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. තස්සෙව ඛො පන පුබ්බෙ අවිද්දසුනො අවිජ්ජා හොති සම්මොහො. ස්වාස්ස පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. තස්මා එවං ¶ සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමිනා පරමෙන උපසමාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො හොති. එසො හි, භික්ඛු, පරමො අරියො උපසමො යදිදං – රාගදොසමොහානං උපසමො. ‘පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්ය, සච්චමනුරක්ඛෙය්ය, චාගමනුබ්රූහෙය්ය, සන්තිමෙව සො සික්ඛෙය්යා’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.

369. ‘‘‘යත්ථ ඨිතං මඤ්ඤස්සවා නප්පවත්තන්ති, මඤ්ඤස්සවෙ ඛො පන නප්පවත්තමානෙ මුනි සන්තොති වුච්චතී’ති – ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං. කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං? ‘අස්මී’ති, භික්ඛු, මඤ්ඤිතමෙතං, ‘අයමහමස්මී’ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘න භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘රූපී භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘අරූපී භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘සඤ්ඤී භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘අසඤ්ඤී භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං, ‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී භවිස්ස’න්ති මඤ්ඤිතමෙතං. මඤ්ඤිතං, භික්ඛු, රොගො මඤ්ඤිතං ගණ්ඩො මඤ්ඤිතං සල්ලං. සබ්බමඤ්ඤිතානං ත්වෙව, භික්ඛු, සමතික්කමා මුනි සන්තොති වුච්චති. මුනි ඛො පන, භික්ඛු, සන්තො න ජායති, න ජීයති, න මීයති, න කුප්පති, න පිහෙති. තඤ්හිස්ස, භික්ඛු, නත්ථි යෙන ජායෙථ, අජායමානො කිං ජීයිස්සති, අජීයමානො කිං මීයිස්සති, අමීයමානො කිං කුප්පිස්සති, අකුප්පමානො කිස්ස [කිං (ක.)] පිහෙස්සති? ‘යත්ථ ඨිතං මඤ්ඤස්සවා නප්පවත්තන්ති, මඤ්ඤස්සවෙ ඛො පන නප්පවත්තමානෙ මුනි සන්තොති වුච්චතී’ති – ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං. ඉමං ඛො මෙ ත්වං, භික්ඛු, සංඛිත්තෙන ඡධාතුවිභඞ්ගං ධාරෙහී’’ති.

370. අථ ¶ ¶ ඛො ආයස්මා පුක්කුසාති – ‘‘සත්ථා කිර මෙ අනුප්පත්තො, සුගතො කිර මෙ අනුප්පත්තො සම්මාසම්බුද්ධො කිර මෙ අනුප්පත්තො’’ති උට්ඨායාසනා එකංසං චීවරං කත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා යථාබාලං යථාමූළ්හං යථාඅකුසලං, යොහං භගවන්තං ආවුසොවාදෙන සමුදාචරිතබ්බං අමඤ්ඤිස්සං. තස්ස මෙ, භන්තෙ, භගවා අච්චයං අච්චයතො පටිග්ගණ්හාතු ආයතිං සංවරායා’’ති. ‘‘තග්ඝ ත්වං, භික්ඛු, අච්චයො අච්චගමා යථාබාලං යථාමූළ්හං යථාඅකුසලං ¶ , යං මං ත්වං ආවුසොවාදෙන ¶ සමුදාචරිතබ්බං අමඤ්ඤිත්ථ. යතො ච ඛො ත්වං, භික්ඛු, අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරොසි, තං තෙ මයං පටිග්ගණ්හාම. වුද්ධිහෙසා, භික්ඛු, අරියස්ස විනයෙ යො අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරොති, ආයතිං සංවරං ආපජ්ජතී’’ති. ‘‘ලභෙය්යාහං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ උපසම්පද’’න්ති. ‘‘පරිපුණ්ණං පන තෙ, භික්ඛු, පත්තචීවර’’න්ති? ‘‘න ඛො මෙ, භන්තෙ, පරිපුණ්ණං පත්තචීවර’’න්ති. ‘‘න ඛො, භික්ඛු, තථාගතා අපරිපුණ්ණපත්තචීවරං උපසම්පාදෙන්තී’’ති.

අථ ඛො ආයස්මා පුක්කුසාති භගවතො භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පත්තචීවරපරියෙසනං පක්කාමි. අථ ඛො ආයස්මන්තං පුක්කුසාතිං පත්තචීවරපරියෙසනං චරන්තං විබ්භන්තා ගාවී [භන්තගාවී (සී. පී.), ගාවී (ස්යා. කං.)] ජීවිතා වොරොපෙසි. අථ ඛො සම්බහුලා ¶ භික්ඛූ යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘යො සො, භන්තෙ, පුක්කුසාති නාම කුලපුත්තො භගවතා සංඛිත්තෙන ඔවාදෙන ඔවදිතො සො කාලඞ්කතො. තස්ස කා ගති, කො අභිසම්පරායො’’ති? ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, පුක්කුසාති කුලපුත්තො පච්චපාදි ධම්මස්සානුධම්මං, න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසි [විහෙඨෙසි (සී. ස්යා. කං.) විහෙසෙති (ක.)]. පුක්කුසාති, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා ඔපපාතිකො තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

ධාතුවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං දසමං.

11. සච්චවිභඞ්ගසුත්තං

371. එවං ¶ ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා බාරාණසියං විහරති ඉසිපතනෙ මිගදායෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘තථාගතෙන, භික්ඛවෙ, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං, යදිදං – චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං. කතමෙසං චතුන්නං? දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛසමුදයස්ස අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛනිරොධස්ස අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං. තථාගතෙන, භික්ඛවෙ, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං ¶ , යදිදං – ඉමෙසං චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං.

‘‘සෙවථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ; භජථ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ. පණ්ඩිතා භික්ඛූ අනුග්ගාහකා සබ්රහ්මචාරීනං. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ජනෙතා [ජනෙත්ති (සී. පී.)], එවං සාරිපුත්තො; සෙය්යථාපි ජාතස්ස ආපාදෙතා, එවං මොග්ගල්ලානො. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තිඵලෙ විනෙති, මොග්ගල්ලානො උත්තමත්ථෙ. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, පහොති චත්තාරි අරියසච්චානි විත්ථාරෙන ආචික්ඛිතුං දෙසෙතුං පඤ්ඤාපෙතුං පට්ඨපෙතුං විවරිතුං විභජිතුං උත්තානීකාතු’’න්ති. ඉදමවොච භගවා. ඉදං වත්වාන සුගතො උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

372. තත්ර ¶ ¶ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආවුසො’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ¶ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා සාරිපුත්තො එතදවොච –

‘‘තථාගතෙන, ආවුසො, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං, යදිදං – චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං. කතමෙසං චතුන්නං? දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛසමුදයස්ස අරියසච්චස්ස ¶ ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛනිරොධස්ස අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං.

373. ‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං; සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා.

‘‘කතමා චාවුසො, ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො, අයං වුච්චතාවුසො – ‘ජාති’’’.

‘‘කතමා චාවුසො, ජරා? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකො, අයං වුච්චතාවුසො – ‘ජරා’’’.

‘‘කතමඤ්චාවුසො, මරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා ¶ භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලංකිරියා ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදො, ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘මරණං’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, සොකො? යො ඛො, ආවුසො, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො, අයං වුච්චතාවුසො ¶ – ‘සොකො’’’.

‘‘කතමො ¶ චාවුසො, පරිදෙවො? යො ඛො, ආවුසො, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආදෙවො පරිදෙවො ආදෙවනා ¶ පරිදෙවනා ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං, අයං වුච්චතාවුසො – ‘පරිදෙවො’’’.

‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛං? යං ඛො, ආවුසො, කායිකං දුක්ඛං කායිකං අසාතං කායසම්ඵස්සජං දුක්ඛං අසාතං වෙදයිතං, ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දුක්ඛං’’’.

‘‘කතමඤ්චාවුසො, දොමනස්සං? යං ඛො, ආවුසො, චෙතසිකං දුක්ඛං චෙතසිකං අසාතං මනොසම්ඵස්සජං දුක්ඛං අසාතං වෙදයිතං, ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දොමනස්සං’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, උපායාසො? යො ඛො, ආවුසො, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආයාසො උපායාසො ආයාසිතත්තං උපායාසිතත්තං, අයං වුච්චතාවුසො – ‘උපායාසො’’’.

‘‘කතමඤ්චාවුසො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං? ජාතිධම්මානං, ආවුසො, සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති – ‘අහො වත, මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම; න ච, වත, නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං. ඉදම්පි – ‘යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං’. ජරාධම්මානං, ආවුසො, සත්තානං…පෙ… බ්යාධිධම්මානං, ආවුසො, සත්තානං… මරණධම්මානං, ආවුසො, සත්තානං… සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මානං, ආවුසො, සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති – ‘අහො වත, මයං න සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මා අස්සාම ¶ ; න ච, වත, නො සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා ආගච්ඡෙය්යු’න්ති ¶ . න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං. ඉදම්පි – ‘යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං’’’.

‘‘කතමෙ චාවුසො, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා? සෙය්යථිදං – රූපුපාදානක්ඛන්ධො, වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො, සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො. ඉමෙ වුච්චන්තාවුසො – ‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’. ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දුක්ඛං අරියසච්චං’’’.

374. ‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛසමුදයං [දුක්ඛසමුදයො (ස්යා. කං.)] අරියසච්චං? යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා [පොනොභවිකා (සී. පී.)] නන්දීරාගසහගතා [නන්දිරාගසහගතා (සී. ස්යා. කං. පී.)] තත්රතත්රාභිනන්දිනී, සෙය්යථිදං – කාමතණ්හා ¶ භවතණ්හා විභවතණ්හා ¶ , ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දුක්ඛසමුදයං [දුක්ඛසමුදයො (ස්යා. කං.)] අරියසච්චං’’’.

‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛනිරොධං [දුක්ඛනිරොධො (ස්යා. කං.)] අරියසච්චං? යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො, ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දුක්ඛනිරොධං [දුක්ඛනිරොධො (ස්යා. කං.)] අරියසච්චං’’’.

375. ‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි, සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො, සම්මාවායාමො, සම්මාසති, සම්මාසමාධි.

‘‘කතමාචාවුසො, සම්මාදිට්ඨි? යං ඛො, ආවුසො, දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාදිට්ඨි’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, සම්මාසඞ්කප්පො? නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො, අබ්යාපාදසඞ්කප්පො ¶ , අවිහිංසාසඞ්කප්පො, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාසඞ්කප්පො’’’.

‘‘කතමා චාවුසො, සම්මාවාචා? මුසාවාදා වෙරමණී, පිසුණාය වාචාය වෙරමණී, ඵරුසාය වාචාය වෙරමණී, සම්ඵප්පලාපා වෙරමණී, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාවාචා’’’.

‘‘කතමො ¶ චාවුසො, සම්මාකම්මන්තී? පාණාතිපාතා වෙරමණී, අදින්නාදානා වෙරමණී, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාකම්මන්තො’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, සම්මාආජීවො? ඉධාවුසො, අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාආජීවො’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, සම්මාවායාමො? ඉධාවුසො, භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ¶ උප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා ¶ අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාවායාමො’’’.

‘‘කතමා චාවුසො, සම්මාසති? ඉධාවුසො, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති…පෙ… චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී ¶ විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාසති’’’.

‘‘කතමො චාවුසො, සම්මාසමාධි? ඉධාවුසො, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති…පෙ… තතියං ඣානං… ¶ විහරති, අයං වුච්චතාවුසො – ‘සම්මාසමාධි’. ඉදං වුච්චතාවුසො – ‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං’’’.

‘‘තථාගතෙනාවුසො, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං, යදිදං – ඉමෙසං චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්ම’’න්ති.

ඉදමවොච ආයස්මා සාරිපුත්තො. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

සච්චවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං එකාදසමං.

12. දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තං

376. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ. අථ ඛො මහාපජාපති [මහාපජාපතී (සී. ස්යා. කං. පී.)] ගොතමී නවං දුස්සයුගං ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා ¶ එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නා ඛො මහාපජාපති ගොතමී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ඉදං මෙ, භන්තෙ, නවං දුස්සයුගං භගවන්තං උද්දිස්ස සාමං කන්තං සාමං වායිතං. තං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතු අනුකම්පං උපාදායා’’ති. එවං වුත්තෙ, භගවා මහාපජාපතිං ගොතමිං එතදවොච – ‘‘සඞ්ඝෙ, ගොතමි, දෙහි. සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති. දුතියම්පි ඛො මහාපජාපති ගොතමී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ඉදං මෙ, භන්තෙ, නවං දුස්සයුගං භගවන්තං උද්දිස්ස සාමං කන්තං සාමං වායිතං. තං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතු අනුකම්පං උපාදායා’’ති. දුතියම්පි ඛො භගවා මහාපජාපතිං ගොතමිං එතදවොච – ‘‘සඞ්ඝෙ, ගොතමි, දෙහි. සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති. තතියම්පි ඛො මහාපජාපති ගොතමී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ඉදං මෙ, භන්තෙ, නවං දුස්සයුගං භගවන්තං උද්දිස්ස සාමං කන්තං සාමං වායිතං. තං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතු අනුකම්පං උපාදායා’’ති. තතියම්පි ඛො භගවා මහාපජාපතිං ගොතමිං එතදවොච – ‘‘සඞ්ඝෙ, ගොතමි, දෙහි ¶ . සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති.

377. එවං වුත්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘පටිග්ගණ්හාතු, භන්තෙ, භගවා මහාපජාපතියා ගොතමියා නවං දුස්සයුගං. බහූපකාරා [බහුකාරා (ස්යා. කං.)], භන්තෙ, මහාපජාපති ගොතමී භගවතො මාතුච්ඡා ආපාදිකා පොසිකා ඛීරස්ස දායිකා; භගවන්තං ජනෙත්තියා කාලඞ්කතාය ථඤ්ඤං පායෙසි. භගවාපි, භන්තෙ, බහූපකාරො මහාපජාපතියා ගොතමියා. භගවන්තං, භන්තෙ, ආගම්ම මහාපජාපති ගොතමී බුද්ධං සරණං ගතා, ධම්මං සරණං ගතා, සඞ්ඝං සරණං ගතා. භගවන්තං, භන්තෙ, ආගම්ම මහාපජාපති ගොතමී පාණාතිපාතා පටිවිරතා අදින්නාදානා පටිවිරතා කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතා මුසාවාදා පටිවිරතා සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතා. භගවන්තං, භන්තෙ, ආගම්ම මහාපජාපති ගොතමී බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා ¶ , ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා, සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා අරියකන්තෙහි ¶ සීලෙහි සමන්නාගතා. භගවන්තං, භන්තෙ, ආගම්ම මහාපජාපති ගොතමී දුක්ඛෙ නික්කඞ්ඛා, දුක්ඛසමුදයෙ නික්කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධෙ නික්කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය නික්කඞ්ඛා. භගවාපි, භන්තෙ, බහූපකාරො මහාපජාපතියා ගොතමියා’’ති.

378. ‘‘එවමෙතං ¶ , ආනන්ද. යං හානන්ද, පුග්ගලො පුග්ගලං ආගම්ම බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති, ඉමස්සානන්ද, පුග්ගලස්ස ඉමිනා පුග්ගලෙන න සුප්පතිකාරං වදාමි, යදිදං – අභිවාදන-පච්චුට්ඨාන-අඤ්ජලිකම්ම ¶ සාමීචිකම්මචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලා- නප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානුප්පදානෙන.

‘‘යං හානන්ද, පුග්ගලො පුග්ගලං ආගම්ම පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතො හොති, මුසාවාදා පටිවිරතො හොති, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති, ඉමස්සානන්ද, පුග්ගලස්ස ඉමිනා පුග්ගලෙන න සුප්පතිකාරං වදාමි, යදිදං – අභිවාදන-පච්චුට්ඨාන-අඤ්ජලිකම්ම-සාමීචිකම්මචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලා- නප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානුප්පදානෙන.

‘‘යං හානන්ද, පුග්ගලො පුග්ගලං ආගම්ම බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති, ධම්මෙ… සඞ්ඝෙ… අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොති, ඉමස්සානන්ද, පුග්ගලස්ස ඉමිනා පුග්ගලෙන න සුප්පතිකාරං වදාමි, යදිදං – අභිවාදන-පච්චුට්ඨාන-අඤ්ජලිකම්ම-සාමීචිකම්මචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලා- නප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානුප්පදානෙන.

‘‘යං හානන්ද, පුග්ගලො පුග්ගලං ආගම්ම දුක්ඛෙ නික්කඞ්ඛො හොති, දුක්ඛසමුදයෙ නික්කඞ්ඛො හොති, දුක්ඛනිරොධෙ නික්කඞ්ඛො හොති, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය නික්කඞ්ඛො හොති, ඉමස්සානන්ද, පුග්ගලස්ස ඉමිනා පුග්ගලෙන න සුප්පතිකාරං වදාමි, යදිදං – අභිවාදන-පච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්ම-සාමීචිකම්ම-චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලා- නප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානුප්පදානෙන.

379. ‘‘චුද්දස ඛො පනිමානන්ද, පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. කතමා චුද්දස? තථාගතෙ ¶ අරහන්තෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ දානං දෙති – අයං පඨමා පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. පච්චෙකසම්බුද්ධෙ [පච්චෙකබුද්ධෙ (සී. පී.)] දානං ¶ දෙති – අයං දුතියා පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. තථාගතසාවකෙ අරහන්තෙ දානං දෙති – අයං තතියා පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දෙති – අයං චතුත්ථී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. අනාගාමිස්ස දානං දෙති – අයං පඤ්චමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. අනාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය ¶ පටිපන්නෙ දානං දෙති – අයං ඡට්ඨී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. සකදාගාමිස්ස දානං දෙති – අයං සත්තමී පාටිපුග්ගලිකා ¶ දක්ඛිණා. සකදාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දෙති – අයං අට්ඨමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. සොතාපන්නෙ දානං දෙති – අයං නවමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දෙති – අයං දසමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. බාහිරකෙ කාමෙසු වීතරාගෙ දානං දෙති – අයං එකාදසමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. පුථුජ්ජනසීලවන්තෙ දානං දෙති – අයං ද්වාදසමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. පුථුජ්ජනදුස්සීලෙ දානං දෙති – අයං තෙරසමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණා. තිරච්ඡානගතෙ දානං දෙති – අයං චුද්දසමී පාටිපුග්ගලිකා දක්ඛිණාති.

‘‘තත්රානන්ද, තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, පුථුජ්ජනදුස්සීලෙ දානං දත්වා සහස්සගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, පුථුජ්ජනසීලවන්තෙ දානං දත්වා සතසහස්සගුණා දක්ඛිණා ¶ පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, බාහිරකෙ කාමෙසු වීතරාගෙ දානං දත්වා කොටිසතසහස්සගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දත්වා අසඞ්ඛෙය්යා අප්පමෙය්යා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, කො පන වාදො සොතාපන්නෙ, කො පන වාදො සකදාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ, කො පන වාදො සකදාගාමිස්ස, කො පන වාදො අනාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ, කො පන වාදො අනාගාමිස්ස, කො පන වාදො අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ, කො පන වාදො අරහන්තෙ, කො පන වාදො පච්චෙකසම්බුද්ධෙ, කො පන වාදො තථාගතෙ අරහන්තෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ!

380. ‘‘සත්ත ඛො පනිමානන්ද, සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. කතමා සත්ත? බුද්ධප්පමුඛෙ උභතොසඞ්ඝෙ දානං දෙති – අයං පඨමා සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. තථාගතෙ පරිනිබ්බුතෙ උභතොසඞ්ඝෙ දානං දෙති – අයං දුතියා සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. භික්ඛුසඞ්ඝෙ දානං දෙති – අයං තතියා සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ දානං දෙති – අයං චතුත්ථී සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. ‘එත්තකා මෙ භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච ¶ සඞ්ඝතො උද්දිස්සථා’ති දානං දෙති – අයං පඤ්චමී සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. ‘එත්තකා ¶ මෙ භික්ඛූ සඞ්ඝතො උද්දිස්සථා’ති දානං දෙති – අයං ඡට්ඨී සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා. ‘එත්තකා මෙ භික්ඛුනියො සඞ්ඝතො උද්දිස්සථා’ති දානං දෙති – අයං සත්තමී සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා.

‘‘භවිස්සන්ති ¶ ඛො පනානන්ද, අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා ¶ දුස්සීලා පාපධම්මා. තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති. තදාපාහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමි. න ත්වෙවාහං, ආනන්ද, කෙනචි පරියායෙන සඞ්ඝගතාය දක්ඛිණාය පාටිපුග්ගලිකං දානං මහප්ඵලතරං වදාමි.

381. ‘‘චතස්සො ඛො ඉමා, ආනන්ද, දක්ඛිණා විසුද්ධියො. කතමා චතස්සො? අත්ථානන්ද, දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො. අත්ථානන්ද, දක්ඛිණා පටිග්ගාහකතො විසුජ්ඣති නො දායකතො. අත්ථානන්ද, දක්ඛිණා නෙව දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො. අත්ථානන්ද, දක්ඛිණා දායකතො චෙව විසුජ්ඣති පටිග්ගාහකතො ච.

‘‘කථඤ්චානන්ද, දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො? ඉධානන්ද, දායකො හොති සීලවා කල්යාණධම්මො, පටිග්ගාහකා හොන්ති දුස්සීලා පාපධම්මා – එවං ඛො, ආනන්ද, දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො.

‘‘කථඤ්චානන්ද, දක්ඛිණා පටිග්ගාහකතො විසුජ්ඣති නො දායකතො? ඉධානන්ද, දායකො හොති දුස්සීලො පාපධම්මො, පටිග්ගාහකා හොන්ති සීලවන්තො [සීලවන්තා (සී.)] කල්යාණධම්මා – එවං ඛො, ආනන්ද, දක්ඛිණා පටිග්ගාහකතො විසුජ්ඣති නො දායකතො.

‘‘කථඤ්චානන්ද, දක්ඛිණා නෙව දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො? ඉධානන්ද, දායකො ච හොති දුස්සීලො පාපධම්මො, පටිග්ගාහකා ¶ ච හොන්ති දුස්සීලා පාපධම්මා – එවං ඛො, ආනන්ද, දක්ඛිණා නෙව දායකතො විසුජ්ඣති නො පටිග්ගාහකතො.

‘‘කථඤ්චානන්ද, දක්ඛිණා දායකතො චෙව විසුජ්ඣති පටිග්ගාහකතො ච? ඉධානන්ද, දායකො ච හොති සීලවා කල්යාණධම්මො, පටිග්ගාහකා ච හොන්ති සීලවන්තො කල්යාණධම්මා ¶ – එවං ¶ ඛො, ආනන්ද, දක්ඛිණා දායකතො චෙව විසුජ්ඣති පටිග්ගාහකතො ච. ඉමා ඛො, ආනන්ද, චතස්සො දක්ඛිණා විසුද්ධියො’’ති.

ඉදමවොච භගවා. ඉදං වත්වාන සුගතො අථාපරං එතදවොච සත්ථා –

382.

‘‘යො ¶ සීලවා දුස්සීලෙසු දදාති දානං,

ධම්මෙන ලද්ධං [ලද්ධා (සී. පී.)] සුපසන්නචිත්තො;

අභිසද්දහං කම්මඵලං උළාරං,

සා දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣති.

‘‘යො දුස්සීලො සීලවන්තෙසු දදාති දානං,

අධම්මෙන ලද්ධං අප්පසන්නචිත්තො;

අනභිසද්දහං කම්මඵලං උළාරං,

සා දක්ඛිණා පටිග්ගාහකතො විසුජ්ඣති.

‘‘යො දුස්සීලො දුස්සීලෙසු දදාති දානං,

අධම්මෙන ලද්ධං අප්පසන්නචිත්තො;

අනභිසද්දහං ¶ කම්මඵලං උළාරං,

න තං දානං විපුලප්ඵලන්ති බ්රූමි.

‘‘යො සීලවා සීලවන්තෙසු දදාති දානං,

ධම්මෙන ලද්ධං සුපසන්නචිත්තො;

අභිසද්දහං කම්මඵලං උළාරං,

තං වෙ දානං විපුලප්ඵලන්ති බ්රූමි [සා දක්ඛිණා නෙවුභතො විසුජ්ඣති (සී. පී.)].

‘‘යො වීතරාගො වීතරාගෙසු දදාති දානං,

ධම්මෙන ලද්ධං සුපසන්නචිත්තො;

අභිසද්දහං ¶ කම්මඵලං උළාරං,

තං වෙ දානං ආමිසදානානමග්ග’’ [තං වෙ දානං විපුලන්ති බ්රූමි (සී.)] න්ති.

දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තං නිට්ඨිතං ද්වාදසමං.

විභඞ්ගවග්ගො නිට්ඨිතො චතුත්ථො.

තස්සුද්දානං –

භද්දෙකානන්දකච්චාන, ලොමසකඞ්ගියාසුභො;

මහාකම්මසළායතනවිභඞ්ගා, උද්දෙසඅරණා ධාතු සච්චං.

දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තන්ති.