📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

උපරිපණ්ණාස-ටීකා

1. දෙවදහවග්ගො

1. දෙවදහසුත්තවණ්ණනා

1. දිබ්බන්ති ¶ ¶ කාමගුණෙහි කීළන්ති, ලළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති, විජයසමත්ථතායොගෙන පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති; ඉස්සරියට්ඨානාදිසක්කාරදානග්ගහණං තංතංඅත්ථානුසාසනඤ්ච කරොන්තා වොහරන්ති, පුඤ්ඤානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතෙන්ති වාති දෙවා වුච්චන්ති රාජානො. තථා හි තෙ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං රඤ්ජයන්තා සයං යථාවුත්තෙහි විසෙසෙහි රාජන්ති දිබ්බන්ති සොභන්තීති ච, ‘‘රාජානො’’ති වුච්චන්ති. තත්ථාති තස්මිං නිගමදෙසෙ. සාති පොක්ඛරණී. තන්ති තං, ‘‘දෙවදහ’’න්ති ලද්ධනාමං පොක්ඛරණිං උපාදාය, තස්ස අදූරභවත්තාති කෙචි. සබ්බං සුඛාදිභෙදං වෙදයිතං. පුබ්බෙති පුරිමජාතියං. කතකම්මපච්චයාති කතස්ස කම්මස්ස පච්චයභාවතො ජාතං කම්මං පටිච්ච. තෙන සබ්බාපි වෙදනා කම්මඵලභූතා එව අනුභවිතබ්බාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා’’තිආදි. අනියමෙත්වා වුත්තන්ති, ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා එවංවාදිනො’’ති එවං ඉමෙ නාමාති අවිසෙසෙත්වා වුත්තමත්ථං. නියමෙත්වාති, ‘‘එවංවාදිනො, භික්ඛවෙ, නිගණ්ඨා’’ති එවං විසෙසෙත්වා දස්සෙති.

කලිසාසනන්ති ¶ පරාජයං. කලීති හි අනත්ථො වුච්චති, කලීති සසති විප්ඵරතීති කලිසාසනං, පරාජයො. කලීති වා කොධමානාදිකිලෙසජාති, තාය පන අයුත්තවාදිතා කලිසාසනං. තං ආරොපෙතුකාමො විභාවෙතුකාමො ¶ . යෙ කම්මං කතං අකතං වාති න ජානන්ති, තෙ කථං තං එදිසන්ති ජානිස්සන්ති. යෙ ච කම්මං පභෙදතො න ජානන්ති, තෙ කථං තස්ස විපාකං ජානිස්සන්ති; විපාකපරියොසිතභාවං ජානිස්සන්ති, යෙ ච පාපස්ස කම්මස්ස පටිපක්ඛමෙව න ජානන්ති; තෙ කථං තස්ස පහානං කුසලකම්මස්ස ච සම්පාදනවිධිං ජානිස්සන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො, ‘‘උත්තරි පුච්ඡායපි එසෙව නයො’’ති ආහ.

2. කිඤ්චාපි චූළදුක්ඛක්ඛන්ධෙපි, (ම. නි. 1.180) ‘‘එවං සන්තෙ’’ති ඉමිනා තෙසං නිගණ්ඨානං අජානනභාවො එව උජුකං පකාසිතො හෙට්ඨා දෙසනාය තථා පවත්තත්තා. තථා හි අට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.180) වුත්තං – ‘‘එවං සන්තෙති තුම්හාකං එවං අජානනභාවෙ සතී’’ති, තථාපි තත්ථ උපරිදෙසනාය සම්බද්ධො එවමත්ථො වුච්චමානො යුජ්ජති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙතුං ඉධ, ‘‘මහානිගණ්ඨස්ස වචනෙ සච්චෙ සන්තෙති අත්ථො’’ති වුත්තං. එත්තකස්ස ඨානස්සාති යථාවුත්තස්ස පඤ්චපරිමාණස්ස කාරණස්ස.

3. අනෙකවාරං විසරඤ්ජනං ඉධ ගාළ්හාපලෙපනං, න සාටකස්ස විය ලිත්තතාති ආහ – ‘‘බහලූප…පෙ… ලිත්තෙන වියා’’ති. වුත්තමෙව, න පුන වත්තබ්බං, තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

ඉමෙසං නිගණ්ඨානං තාදිසස්ස තෙසං අභාවතො, ‘‘ජානනකාලො සියා’’ති පරිකප්පවසෙන වදති. තෙන එවං ජානිතුං තෙහි සක්කා සියා, තෙසඤ්ච දස්සනං සච්චං සියා. යස්මා තෙසං දස්සනං අසච්චං, තස්මා තෙ න ජානිංසූති දස්සෙති. චතූසු කාලෙසූති වණමුඛස්ස පරිකන්තනකාලො, සල්ලස්ස එසනකාලො, අබ්බුහනකාලො, වණමුඛෙ අගදඞ්ගාරඔදහනකාලොති ඉමෙසු චතූසු කාලෙසු. සුද්ධන්තෙති සුද්ධකොට්ඨාසෙ, දුක්ඛස්ස අනවසෙසතො නිජ්ජීරණට්ඨෙන නිද්දුක්ඛභාවෙති අත්ථො. එකාය උපමායාති, ‘‘සල්ලෙන විද්ධස්ස හි විද්ධකාලෙ වෙදනාය පාකටකාලො වියා’’ති ඉමාය එකාය උපමාය. තයො අත්ථාති පුබ්බෙ අහුවම්හා වා නො වා, පාපකම්මං අකරිම්හා වා නො වා, එවරූපං වා පාපකම්මං අකරිම්හාති ඉමෙ තයො අත්ථා. චතූහි උපමාහීති වණමුඛපරිකන්තනාදීහි චතූහි උපමාහි. එකො අත්ථොති, ‘‘එත්තකං දුක්ඛං නිජ්ජිණ්ණ’’න්තිආදිනා ¶ වුත්තො එකො අත්ථො. සො හි දුක්ඛනිජ්ජීරණභාවසාමඤ්ඤා එකො අත්ථොති වුත්තො.

4. ඉමෙ ¶ පන නිගණ්ඨා. ආසඞ්කාය විද්ධොස්මීති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා. පච්චාහරිතුන්ති පච්චාවත්තිතුං, පරිහරිතුන්ති අත්ථො.

5. අතීතවාදං සද්දහන්තානන්ති, ‘‘අත්ථි ඛො, භො, නිගණ්ඨා පුබ්බෙ පාපකම්මං කත’’න්ති එවං අතීතංසං ආරබ්භ පවත්තං මහානිගණ්ඨස්ස වාදං සද්දහන්තානං. භූතත්තාති යථාභූතත්තා කිං අවිපරීතමෙව අත්ථං ආරම්මණං කත්වා පවත්තාති පුච්ඡති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සහ ධම්මෙනාති සහධම්මො, සො එව සහධම්මිකො යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (අ. නි. 8.11; පාරා. 8). ‘‘ධම්මො’’ති එත්ථ කාරණං අධිප්පෙතන්ති ආහ – ‘‘සහෙතුකං සකාරණ’’න්ති. පටිහරති පටිවත්තෙතීති පටිහාරො, වාදො එව පටිහාරො වාදපටිහාරො; තං, උත්තරන්ති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘පච්චාගමනකවාද’’න්ති, චොදනං පරිවත්තෙත්වා පටිපාකතිකකරණන්ති අත්ථො. තෙසන්ති ඉදං ආවුත්තිවසෙන ගහෙතබ්බං, ‘‘තෙසං සද්ධාඡෙදකවාදං නාම තෙසං දස්සෙතී’’ති.

6. අවිජ්ජා අඤ්ඤාණා සම්මොහාති පරියායවචනමෙතං. අවිජ්ජාති වා අවිජ්ජාය කරණභූතාය. අඤ්ඤාණෙනාති අජානනෙන. සම්මොහෙනාති සම්මුය්හනෙන මහාමුළ්හතාය. සාමංයෙව ඔපක්කමිකා එතරහි අත්තනො උපක්කමහෙතු දුක්ඛවෙදනං වෙදියමානං – ‘‘යංකිඤ්චායං…පෙ… පුබ්බෙකතහෙතූ’’ති විපරීතතො සද්දහථ. පුබ්බෙකතහෙතුවාදසඤ්ඤිතං විපල්ලාසග්ගාහං ගණ්හථ.

7. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො, තත්ථ වෙදිතබ්බං ඵලං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. තෙනාහ – ‘‘ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකදායක’’න්ති. පයොගෙනාති කායිකෙන පයොගෙන වා වාචසිකෙන වා පයොගෙන. පධානෙනාති පදහනෙන චෙතසිකෙන උස්සාහනෙන. ආසන්නෙ භවන්තරෙ විපාචෙතුං න සක්කා, පගෙව දූරෙති දස්සෙතුං, ‘‘දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ’’ති වුත්තං. නිබ්බත්තකභාවතො සුඛවෙදනාය හිතන්ති සුඛවෙදනීයං. සා පන විපාකවෙදනාභාවතො එකන්තතො ඉට්ඨාරම්මණා එව හොතීති ආහ ‘‘ඉට්ඨාරම්මණවිපාකදායක’’න්ති. විපරීතන්ති ¶ අනිට්ඨාරම්මණවිපාකදායකං. නිප්ඵන්නෙති සද්ධිං අඤ්ඤෙන කම්මෙන නිබ්බත්තෙ. සම්පරායවෙදනීයස්සාති උපපජ්ජවෙදනීයස්ස අපරාපරියවෙදනීයස්ස. එවං සන්තෙපීති කාමං පරිපක්කවෙදනීයන්ති දිට්ඨධම්මවෙදනීයමෙව වුච්චති, තථාපි අත්ථෙත්ථ අතිසයො දිට්ඨධම්මවිසෙසභාවතො පරිපක්කවෙදනීයස්සාති දස්සෙතුං, ‘‘අයමෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. යස්මිං දිවසෙ කතං, තතො සත්තදිවසබ්භන්තරෙ.

තත්රාති තස්මිං පරිපක්කවෙදනීයකම්මස්ස සත්තදිවසබ්භන්තරෙ විපාකදානෙ. එකවාරං කසිත්වා නිසීදි ඡාතජ්ඣත්තො හුත්වා. ආගච්ඡන්තී ආහ – ‘‘උස්සූරෙ භත්තං ආහරීයිත්ථා’’ති දොමනස්සං ¶ අනුප්පාදෙත්වා යථා කතපුඤ්ඤං අනුමොදති. විජ්ජොතමානං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො ඉදම්පි තප්පකාරො, මම චිත්තවිකප්පමත්තං, උදාහු සුවණ්ණමෙවා’’ති වීමංසන්තො යට්ඨියා පහරිත්වා.

වාළයක්ඛසඤ්චරණත්තා රාජගහූපචාරස්ස නගරෙ සහස්සභණ්ඩිකං චාරෙසුං. උප්පන්නරාගො චූළාය ඩංසි. රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වාති තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වා. මල්ලිකාය වත්ථු ධම්මපදවත්ථුම්හි (ධ. ප. අට්ඨ. 2.මල්ලිකාදෙවීවත්ථු) ආගතෙන නයෙන කථෙතබ්බං.

මරණසන්තිකෙපි කතං, පගෙව තතො පුරෙතරං අතීතත්තභාවෙසු ච කතං. ඉධ නිබ්බත්තිතවිපාකොති වුත්තො අවස්සංභාවිභාවතො. සම්පරායවෙදනීයමෙව භවන්තරෙ විපාකදායකභාවතො. ඉධ නිබ්බත්තිතගුණොත්වෙව වුත්තො, න ඉධ නිබ්බත්තිතවිපාකොති විමුත්තිභාවතො. පරිපක්කවෙදනීයන්ති වෙදිතබ්බං හෙට්ඨා වුත්තපරිපක්කවෙදනීයලක්ඛණානතිවත්තනතො. සබ්බලහුං ඵලදායිකාති එතෙන ඵලුප්පාදනසමත්ථතායොගෙන කම්මස්ස පරිපක්කවෙදනීයතාති දස්සෙති.

චතුප්පඤ්චක්ඛන්ධඵලතාය සඤ්ඤාභවූපගං කම්මං බහුවෙදනීයන්ති වුත්තං. එකඛන්ධඵලත්තා අසඤ්ඤාභවූපගං කම්මං අප්පවෙදනීයං. කෙචි පන, ‘‘අරූපාවචරකම්මං බහුකාලං වෙදිතබ්බඵලත්තා බහුවෙදනීයං, ඉතරං අප්පවෙදනීයං. රූපාරූපාවචරකම්මං වා බහුවෙදනීයං, පරිත්තකම්මං අප්පවෙදනීය’’න්ති වදන්ති. සවිපාකං කම්මන්ති පච්චයන්තරසමවායෙ විපාකුප්පාදනසමත්ථං, න ආරද්ධවිපාකමෙව. අවිපාකං කම්මන්ති පච්චයවෙකල්ලෙන විපච්චිතුං අසමත්ථං අහොසිකම්මාදිභෙදං.

8. දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීනන්ති ¶ දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීනං දසන්නං කම්මානං උපක්කමෙන කම්මානං අඤ්ඤාථාභාවස්ස අනාපාදනීයත්තා යථාසභාවෙනෙව කම්මානි තිට්ඨන්ති. තත්ථ නිගණ්ඨානං උපක්කමො නිප්පයොජනොති ආහ ‘‘අඵලො’’ති. නිගණ්ඨානං පදහනස්ස මිච්ඡාවායාමස්ස නිප්ඵලභාවප්පවෙදනො පධානච්ඡෙදකවාදො. පරෙහි වුත්තකාරණෙහීති යෙහි කාරණෙහි නිගණ්ඨානං වාදෙසු දොසං දස්සෙන්ති. තෙහි පරෙහි වුත්තකාරණෙහි. න හි ලක්ඛණයුත්තෙන හෙතුනා විනා පරවාදෙසු දොසං දස්සෙතුං සක්කා. තෙනාහ ‘‘සකාරණා හුත්වා’’ති. නිගණ්ඨානං වාදා ච අනුවාදා චාති නිගණ්ඨෙහි වුච්චමානා සකසකසමයප්පවෙදිකා වාදාචෙව සාවකෙහි වුච්චමානා තෙසං අනුවාදා ච. විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බං කාරණං ආගච්ඡන්තීති, ‘‘අයමෙත්ථ දොසො’’ති තත්ථ තත්ථ විඤ්ඤූහි පණ්ඩිතෙහි ගරහාරහං කාරණං උපගච්ඡන්ති, පාපුණන්තීති අත්ථො. තස්සත්ථොතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො ¶ , ‘‘වුත්තනයෙන පරෙහි වුත්තෙන කාරණෙන සකාරණා හුත්වා දොසදස්සනවසෙන නිගණ්ඨානං වාදා අනුප්පත්තා, තතො එව තං වාදං අප්පසාදනීයභාවදස්සනෙන සොසෙන්තා හෙතුසම්පත්තිවොහාරසුක්ඛනෙන මිලාපෙන්තා දුක්කටකම්මකාරිනොතිආදයො දස ගාරය්හාපදෙසා උපගච්ඡන්තී’’ති.

9. සඞ්ගතිභාවහෙතූති තත්ථ තත්ථ යදිච්ඡාය සමුට්ඨිතසඞ්ගතිනිමිත්තං. සා පන සඞ්ගති නියතිලක්ඛණාති ආහ ‘‘නියතිභාවකාරණා’’ති. අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතඅභෙජ්ජමණි විය හි පටිනියතතා නියතිපවත්තීති. ඡළභිජාතිහෙතූති කණ්හාභිජාති නීලාභිජාති ලොහිතාභිජාති හලිද්දාභිජාති සුක්කාභිජාති පරමසුක්කාභිජාතීති ඉමාසු අභිජාතීසු ජාතිනිමිත්තං. පාපසඞ්ගතිකාති නිහීනසඞ්ගතිකා.

10. අනද්ධභූතන්ති එත්ථ අධි-සද්දෙන සමානත්ථො අද්ධ-සද්දොති ආහ – ‘‘අනද්ධභූතන්ති අනධිභූත’’න්ති. යථා ආපායිකො අත්තභාවො මහතා දුක්ඛෙන අභිභුය්යති, න තථා අයන්ති ආහ – ‘‘දුක්ඛෙන අනධිභූතො නාම මනුස්සත්තභාවො වුච්චතී’’ති. ‘‘අචෙලකො හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.394) වුත්තාය නානප්පකාරාය දුක්කරකාරිකාය කිලමථෙන. යදි එවං ¶ කථං ධුතඞ්ගධරාති ආහ ‘‘යෙ පනා’’තිආදි. නිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි වීරියන්ති විවට්ටසන්නිස්සිතං කත්වා පවත්තියමානං වීරියං සරීරං ඛෙදන්තම්පි සම්මාවායාමො නාම හොති ඤායාරද්ධභාවතො.

ථෙරොති එත්ථ ආගතමහාරක්ඛිතත්ථෙරො. තිස්සො සම්පත්තියො මනුස්සදෙවනිබ්බානසම්පත්තියො, සීලසමාධිපඤ්ඤාසම්පත්තියො වා. ඛුරග්ගෙයෙවාති ඛුරෙ සීසග්ගෙ එව, ඛුරෙ සීසග්ගතො අපනීතෙ එවාති අධිප්පායො. අයන්ති, ‘‘ඉස්සරකුලෙ නිබ්බත්තො’’තිආදිනා වුත්තො. න සබ්බෙ එව සක්කාරපුබ්බකං පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණන්තීති ආහ ‘‘යො දාසිකුච්ඡිය’’න්තිආදි. රජතමුද්දිකන්ති රජතමයං අඞ්ගුලිමුද්දිකං. ගොරකපියඞ්ගුමත්තෙනපීති කපිත්ථඡල්ලිකඞ්ගුපුප්ඵගන්ධමත්තෙනපි.

ධම්මෙන ඤායෙන ආගතසුඛං ධම්මසුඛන්ති ආහ – ‘‘සඞ්ඝතො වා…පෙ… පච්චයසුඛ’’න්ති. අමුච්ඡිතොති අනජ්ඣාපන්නො. ඉදානි තං අනජ්ඣාපන්නතං තස්ස ච ඵලං දස්සෙතුං ‘‘ධම්මිකං හී’’තිආදි වුත්තං. ඉමස්සාති සමුදයස්ස. සො හි පඤ්චක්ඛන්ධස්ස දුක්ඛස්ස කාරණභූතත්තා ආසන්නො පච්චක්ඛො කත්වා වුත්තො. තෙනාහ ‘‘පච්චුප්පන්නාන’’න්තිආදි. සඞ්ඛාරන්ති යථාරද්ධාය සාතිසයං කරණතො සඞ්ඛාරන්ති ලද්ධනාමං බලවවීරියං උස්සොළ්හිං. පදහතොති පයුඤ්ජන්තස්ස පවත්තෙන්තස්ස. මග්ගෙන විරාගො හොතීති අරියමග්ගෙන දුක්ඛනිදානස්ස විරජ්ජනා ¶ හොති. තෙනාහ ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’ති. ඉමිනා සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා කථිතා අකසිරෙනෙව සීඝතරං මග්ගපජානතාය බොධිතත්තා. මජ්ඣත්තතාකාරොති වීරියූපෙක්ඛමාහ. සඞ්ඛාරං තත්ථ පදහතීති පධානසඞ්ඛාරං තත්ථ දුක්ඛනිදානස්ස විරජ්ජනනිමිත්තං විරජ්ජනත්ථං පදහති. කථං? මග්ගප්පධානෙන චතුකිච්චප්පධානෙ අරියමග්ගෙ වායාමෙන පදහති වායමති. අජ්ඣුපෙක්ඛතොති වීරියස්ස අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලතාය වීරියසමතායොජනෙ බ්යාපාරාකරණෙන අජ්ඣුපෙක්ඛතො. තෙනාහ ‘‘උපෙක්ඛං භාවෙන්තස්සා’’ති. උපෙක්ඛාභාවනා ච නාමෙත්ථ තථාපවත්තා අරියමග්ගභාවනා එවාති ආහ – ‘‘මග්ගභාවනාය භාවෙතී’’ති.

එත්ථ ච එවං පාළියා පදයොජනා වෙදිතබ්බා, – ‘‘සො එවං පජානාති. කථං? සඞ්ඛාරං මෙ පදහතො සඞ්ඛාරපදහනා ඉමස්ස දුක්ඛනිදානස්ස විරාගො හොති ¶ , අජ්ඣුපෙක්ඛතො මෙ උපෙක්ඛනා ඉමස්ස දුක්ඛනිදානස්ස විරාගො හොතී’’ති. පටිපජ්ජමානස්ස චායං පුබ්බභාගවීමංසස්සාති ගහෙතබ්බං. තත්ථ සඞ්ඛාරප්පධානාති සම්මසනපදෙන සුඛෙනෙව ඛිප්පතරං භාවනාඋස්සුක්කාපනවීරියං දස්සිතන්ති සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා දස්සිතා. අජ්ඣුපෙක්ඛතොති එත්ථ කස්සචි නාතිදළ්හං කත්වා පවත්තිතවීරියෙනපි දුක්ඛනිදානස්ස විරාගො හොති විපස්සනමනුයුඤ්ජතීති දස්සිතං. උභයත්ථාපි චතුත්ථීයෙව පටිපදා විභාවිතාති දට්ඨබ්බං. ඉදානි, ‘‘යස්ස හි ඛ්වාස්ස…පෙ… උපෙක්ඛං තත්ථ භාවෙතී’’ති වාරෙහි තාසංයෙව පටිපදානං වසෙන තෙසං පුග්ගලානං පටිපත්ති දස්සිතා. වට්ටදුක්ඛනිදානස්ස පරිජිණ්ණං ඉමෙහි වාරෙහි දුක්ඛක්ඛයො විභාවිතො.

11. බද්ධචිත්තොති සම්බද්ධචිත්තො. බහලච්ඡන්දොති බහලතණ්හාඡන්දො. අතිචරිත්වාති අතික්කමිත්වා. නටසත්ථවිධිනා නච්චනකා නටා, නච්චකා ඉතරෙ. සොමනස්සං උප්පජ්ජති, ‘‘ඊදිසං නාම ඉත්ථිං පරිච්චජි’’න්ති. ඡිජ්ජාති ද්විධා හොතු. භිජ්ජාති භිජ්ජතු. ‘‘ඡිජ්ජ වා භිජ්ජවා’’ති පදද්වයෙනපි විනාසමෙව වදති. ඤත්වාති පුබ්බභාගඤාණෙන ජානිත්වා. තදුභයන්ති සඞ්ඛාරපදහනඋපෙක්ඛාභාවනං.

12. පෙසෙන්තස්සාති වායමන්තස්ස. තං සන්ධායාති දුක්ඛාය පටිපදාය නිය්යානතං සන්ධාය.

උසුකාරො විය යොගී තෙජනස්ස විය චිත්තස්ස උජුකරණතො. ගොමුත්තවඞ්කං, චන්දලෙඛාකුටිලං, නඞ්ගලකොටිජිම්හං චිත්තං. අලාතා විය වීරියං ආතාපන-පරිතාපනතො. කඤ්චිකතෙලං ¶ විය සද්ධා සිනෙහනතො. නමනදණ්ඩකො විය ලොකුත්තරමග්ගො නිබ්බානාරම්මණෙ චිත්තස්ස නාමනතො. ලොකුත්තරමග්ගෙන චිත්තස්ස උජුකරණං භාවනාභිසමයතො දට්ඨබ්බං. අන්තද්වයවජ්ජිතා මජ්ඣිමා පටිපත්තීති කත්වා කිලෙසගණවිජ්ඣනං පහානාභිසමයො. ඉතරා පන පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤාති ඉමෙසං ද්වින්නං භික්ඛූනං ඉමාසු ද්වීසු යථාවුත්තාසු ඛිප්පාභිඤ්ඤාසු කථිතාසු, ඉතරාපි කථිතාව හොන්ති ලක්ඛණහාරනයෙන පටිපදාසාමඤ්ඤතො. සහාගමනීයාපි වා පටිපදා කථිතාව, ‘‘න හෙව අනද්ධභූතං අත්ථාන’’න්තිආදිනා පුබ්බභාගපටිපදාය කථිතත්තා. ‘‘ආගමනීයපටිපදා පන න කථිතා’’ති ¶ ඉදං සවිසෙසං අජ්ඣුපෙක්ඛස්ස අකථිතතං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නික්ඛමනදෙසනන්ති නික්ඛමනුපායං දෙසනං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දෙවදහසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. පඤ්චත්තයසුත්තවණ්ණනා

21. එකෙති ¶ එත්ථ එක-සද්දො අඤ්ඤත්ථො, න ගණනාදිඅත්ථොති තං දස්සෙන්තො ‘‘එකච්චෙ’’ති ආහ. යං පන පාළියං ‘‘සන්තී’’ති වුත්තං. තෙන තෙසං දිට්ඨිගතිකානං විජ්ජමානතාය අවිච්ඡින්නතා; තතො ච නෙසං මිච්ඡාගහණතො සිථිලකරණවිවෙචනෙහි අත්තනො දෙසනාය කිච්චකාරිතා අවිතථතා ච දීපිතා හොති. පරමත්ථසමණබ්රාහ්මණෙසු අපරන්තකප්පිකතාය ලෙසොපි නත්ථීති ආහ ‘‘පරිබ්බජුපගතභාවෙනා’’තිආදි. සස්සතාදිවසෙන අපරන්තං කප්පෙන්තීති අපරන්තකප්පිනො, තෙ එව අපරන්තකප්පිකා. යස්මා තෙහි අපරන්තං පුරිමතරසිද්ධෙහි තණ්හාදිට්ඨිකප්පෙහි කප්පෙත්වා ආසෙවනබලවතාය ච විකප්පෙත්වා අපරභාගසිද්ධෙහි අභිනිවෙසභූතෙහි තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහෙහි ගණ්හන්ති අභිනිවිසන්ති පරාමසන්ති; තස්මා වුත්තං – ‘‘අපරන්තං කප්පෙත්වා විකප්පෙත්වා ගණ්හන්තී’’ති. තණ්හුපාදානවසෙන කප්පනගහණානි වෙදිතබ්බානි. තණ්හාපච්චයා හි උපාදානං. වුත්තම්පි චෙතං මහානිද්දෙසෙ උද්දානතො සඞ්ඛෙපතො. තණ්හාදිට්ඨිවසෙනාති තණ්හාය දිට්ඨියා ච වසෙන. දිට්ටියා වා උපනිස්සයභූතාය සහජාතාය අභිනන්දනකාය ච තණ්හාය සස්සතාදිආකාරෙන අභිනිවිසන්තස්ස මිච්ඡාගාහස්ස ච වසෙන. අනාගතධම්මවිසයාය අධිප්පෙතත්තා අනාගතකාලවාචකො ඉධ අපර-සද්දො. රූපාදිඛන්ධවිනිමුත්තස්ස කප්පනවත්ථුනො අභාවා අන්ත-සද්දො භාගවාචකොති ආහ – ‘‘අනාගතං ඛන්ධකොට්ඨාස’’න්ති. කප්පෙත්වාති ච තස්මිං අපරන්තෙ තණ්හාය නාභිනිවෙසානං සමත්තනං පරිනිට්ඨාපනමාහ. ඨිතාති තස්සා ලද්ධියා අවිජහනං.

අනුගතාති ආරම්මණකරණවසෙන අනු අනු ගතා අපරන්තෙ පවත්තා. ආරබ්භාති ආලම්බිත්වා. විසයො හි තස්සා දිට්ඨියා අපරන්තො. විසයභාවතො ¶ එව හි සො තස්සා ආගමනට්ඨානං ආරම්මණපච්චයො චාති වුත්තං ‘‘ආගම්ම පටිච්චා’’ති. අධිවචනපදානීති පඤ්ඤත්තිපදානි, දාසාදීසු සිරිවඩ්ඪකාදිසද්දො විය වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තියා අධිවචනං පඤ්ඤත්ති. අථ වා අධි-සද්දො උපරිභාවෙ, වුච්චතීති වචනං, උපරි වචනං අධිවචනං, උපාදානභූතරූපාදීනං උපරි පඤ්ඤාපියමානා උපාදාපඤ්ඤත්තීති අත්ථො, තස්මා පඤ්ඤත්තිදීපකපදානීති අත්ථො. පඤ්ඤත්තිමත්තඤ්හෙතං වුච්චති, යදිදං, ‘‘අත්තා ලොකො’’ති ච, න රූපවෙදනාදයො විය පරමත්ථො. අධිකවුත්තිතාය වා අධිමුත්තියොති දිට්ඨියො වුච්චන්ති. අධිකඤ්හි සභාවධම්මෙසු සස්සතාදිං පකතිආදිං ද්රබ්යාදිං ජීවාදිං කායාදිඤ්ච අභූතමත්ථං අජ්ඣාරොපෙත්වා ¶ දිට්ඨියො පවත්තන්තීති. අභිවදන්තීති, ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අභිනිවිසිත්වා වදන්ති, ‘‘අයං ධම්මො, නායං ධම්මො’’තිආදිනා විවදන්ති. අභිවදනකිරියාය අජ්ජාපි අවිච්ඡෙදභාවදස්සනත්ථං වත්තමානකාලවචනං.

සඤ්ඤා එතස්ස අත්ථීති සඤ්ඤීති ආහ ‘‘සඤ්ඤාසමඞ්ගී’’ති. නත්ථි එතස්ස රොගො භඞ්ගොති අරොගොති අරොගසද්දස්ස නිච්චපරියායතා වෙදිතබ්බා. රොගරහිතතාසීසෙන වා නිබ්බිකාරතාය නිච්චතං පටිජානාති දිට්ඨිගතිකොති ආහ ‘‘අරොගොති නිච්චො’’ති. ඉමිනාති, ‘‘සඤ්ඤී අත්තා අරොගො පරං මරණා’’ති ඉමිනා වචනෙන. සොළස සඤ්ඤීවාදාති – රූපීචතුක්කං, අරූපීචතුක්කං, අන්තවාචතුක්කං, එකන්තසුඛීචතුක්කන්ති – ඉමෙසං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළස සඤ්ඤීවාදා කථිතා. ඉමෙසුයෙව පුරිමානං ද්වින්නං චතුක්කානං වසෙන අට්ඨ සඤ්ඤීවාදා අට්ඨ ච නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා වෙදිතබ්බා. සත්ත උච්ඡෙදවාදාති මනුස්සත්තභාවෙ කාමාවචරදෙවත්තභාවෙ රූපාවචරදෙවත්තභාවෙ චතුබ්බිධාරුප්පත්තභාවෙ චවිත්වා සත්තස්ස උච්ඡෙදපඤ්ඤාපනවසෙන සත්ත උච්ඡෙදවාදා කථිතා. අසතො විනාසාසම්භවතො අත්ථිභාවනිබන්ධනො උච්ඡෙදවාදොති වුත්තං ‘‘සතොති විජ්ජමානස්සා’’ති. යාවායං අත්තා න උච්ඡිජ්ජති, තාව විජ්ජති එවාති ගහණතො නිරුදයවිනාසො ඉධ උච්ඡෙදොති අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘උපච්ඡෙද’’න්ති. විසෙසෙන නාසො විනාසො, අභාවො, සො පන මංසචක්ඛු-පඤ්ඤාචක්ඛු-දස්සනපථාතික්කමොවාති ආහ ‘‘අදස්සන’’න්ති. අදස්සනෙ ¶ හි නාස-සද්දො ලොකෙ නිරුළ්හො. භවවිගමන්ති සභාවාපගමනං යො හි නිරුදයවිනාසවසෙන උච්ඡිජ්ජති, න සො අත්තනො සභාවෙනෙව තිට්ඨති.

පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති පඤ්චකාමගුණසුඛමනුභොගවසෙන චතුබ්බිධරූපජ්ඣානසුඛපරිභොගවසෙන ච දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තිපඤ්ඤාපනවාදා. දිට්ඨධම්මොති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන උපලද්ධධම්මො. තත්ථ යො අනින්ද්රියවිසයො, සොපි සුපාකටභාවෙන ඉන්ද්රියවිසයො විය හොතීති ආහ – ‘‘දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො වුච්චතී’’ති. තෙනෙව ච, ‘‘තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධඅත්තභාවස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. සඤ්ඤීති ආදිවසෙන තීහාකාරෙහි සන්තන්ති සඤ්ඤී අසඤ්ඤී නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීති ඉමෙහි ආකාරෙහි විජ්ජමානං, සදා උපලබ්භමානං සස්සතන්ති අත්ථො. සඤ්ඤී අත්තාතිආදීනි තීණි දස්සනානි. සන්තඅත්ථවසෙන එකන්ති සස්සතස්ස අත්තනො වසෙන එකං දස්සනං. ඉතරානි ද්වෙති උච්ඡෙදවාද-දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදසඤ්ඤිතානි ද්වෙ දස්සනානි. තීණි හුත්වා පඤ්ච හොන්තීති ඉදං, ‘‘සන්තඅත්ථවසෙන එක’’න්ති සඞ්ගහවසෙන වුත්තස්ස සඤ්ඤීති ආදිවිභාගවසෙන වුත්තත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති අට්ඨකථායං න උද්ධටං.

22. රූපීං ¶ වාති එත්ථ (දී. නි. ටී. 1.76-77) යදි රූපං අස්ස අත්ථීති රූපීති අයමත්ථො අධිප්පෙතො. එවං සති රූපවිනිමුත්තෙන අත්තනා භවිතබ්බං සඤ්ඤාය විය රූපස්සපි අත්තනියත්තා. න හි සඤ්ඤී අත්තාති එත්ථ සඤ්ඤා අත්තා. තථා හි වුත්තං සුමඞ්ගලවිලාසිනියං (දී. නි. අට්ඨ. 1.76-77) ‘‘තත්ථ පවත්තසඤ්ඤඤ්චස්ස සඤ්ඤාති ගහෙත්වාති වුත්ත’’න්ති. එවං සන්තෙ, ‘‘කසිණරූපං අත්තාති ගණ්හාතී’’ති ඉදං කථන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං – ‘‘රූපං අස්ස අත්ථීති රූපී’’ති, අථ ඛො ‘‘රුප්පනසීලො රූපී’’ති. රුප්පනඤ්චෙත්ථ රූපසරික්ඛතාය කසිණරූපස්ස වඩ්ඪිතාවඩ්ඪිතකාලවසෙන විසෙසාපත්ති, සා ච නත්ථීති න සක්කා වත්තුං පරිත්තවිපුලතාදිවිසෙසසබ්භාවතො. යදි එවං ඉමස්ස වාදස්ස සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො න යුජ්ජතීති? නො න යුජ්ජති කායභෙදතො උද්ධං අත්තනො නිබ්බිකාරතාය තෙන අධිප්පෙතත්තා. තථා හි වුත්තං ‘‘අරොගො පරං මරණා’’ති. අථ වා ‘‘රූපං අස්ස අත්ථීති රූපී’’ති වුච්චමානෙපි න දොසො. කප්පනාසිද්ධෙනපි හි භෙදෙන සාමිනිද්දෙසදස්සනතො යථා ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ති ¶ . රුප්පනං වා රුප්පනසභාවො රූපං, තං එතස්ස අත්ථීති රූපී, අත්තා ‘‘රූපිනො ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. 11 දුකමාතිකා) විය. එවඤ්ච කත්වා රූපසභාවත්තා අත්තනො ‘‘රූපං අත්තා’’ති වචනං ඤායාගතමෙවාති ‘‘කසිණරූපං අත්තාති ගණ්හාතී’’ති වුත්තං. අරූපින්ති එත්තාපි වුත්තනයානුසාරෙන යථාරහං අත්ථො වත්තබ්බො. සන්තසුඛුමං මුඤ්චිත්වා තබ්බිපරීතස්ස ගහණෙ කාරණං නත්ථීති ලාභී, ‘‘කසිණරූපං අත්තා’’ති ගණ්හාතීති ලාභිතක්කිනො ඨපෙත්වා, සෙසතක්කී ලාභිග්ගහණෙනෙව ගහිතා. අනුස්සුතිතක්කිකොපි සුද්ධතක්කිකොපි වා නිරඞ්කුසත්තා තක්කනස්ස කසිණරූපම්පි අත්තාති කදාචිපි ගණ්හෙය්යාති වුත්තං – ‘‘උභොපි රූපානි ගණ්හාතියෙවා’’ති. සුද්ධතක්කිකස්ස උභයග්ගහණං න කතං, තස්මා සාසඞ්කවචනං.

කසිණුග්ඝාටිමාකාස-පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණ-නත්ථිභාවආකිඤ්චඤ්ඤායතනානි අරූපසමාපත්තිනිමිත්තං. ඨපෙත්වා සඤ්ඤාක්ඛන්ධන්ති ඉදං සඤ්ඤාය අත්තනියතං හදයෙ කත්වා වුත්තං. ‘‘රූපිං වා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන පන අත්ථෙ වුච්චමානෙ සඤ්ඤාක්ඛන්ධං බහිද්ධා අකත්වා ‘‘අරූපධම්මෙ’’ඉච්චෙව වත්තබ්බං සියා. මිස්සකග්ගාහවසෙනාති රූපාරූපසමාපත්තීනං නිමිත්තානි එකජ්ඣං කත්වා, ‘‘එකො අත්තා’’ති, තත්ථ පවත්තසඤ්ඤඤ්චස්ස, ‘‘සඤ්ඤා’’ති ගහණවසෙන. අයඤ්හි දිට්ඨිගතිකො රූපාරූපසමාපත්තිලාභිතාය තංනිමිත්තං රූපභාවෙන අරූපභාවෙන ච ගහෙත්වා උපතිට්ඨති, තස්මා, ‘‘රූපී අරූපී චා’’ති අභිනිවෙසං ජනෙති අජ්ඣත්තවාදිනො විය තක්කමත්තෙනෙව වා රූපාරූපධම්මෙ මිස්සකවසෙන ගහෙත්වා, ‘‘රූපී ච අරූපීච අත්තා හොතී’’ති. තක්කගාහෙනෙවාති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තධම්මා විය ච අච්චන්තසුඛුමභාවපත්තියා සකිච්චසාධනාසමත්ථතාය ¶ ථම්භකුට්ටහත්ථපාදානං සඞ්ඝාතො විය නෙව රූපී, රූපසභාවානතිවත්තනතො න අරූපීති එවං පවත්තතක්කගාහෙන. ලාභිවසෙනපි වා අන්තානන්තිකචතුත්ථවාදෙ වක්ඛමානනයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන තත්ථ දෙසකාලභෙදවසෙන තතියචතුත්ථවාදා ඉච්ඡිතා; ඉධ කාලවත්ථු භෙදවසෙනාති අයමෙව විසෙසො. කාලභෙදවසෙන චෙත්ථ තතියවාදස්ස පවත්ති රූපාරූපනිමිත්තානං සහ අනුපට්ඨානතො; චතුත්ථවාදස්ස පන වත්ථුභෙදවසෙන ¶ පවත්ති රූපාරූපධම්මානං සමූහතො, ‘‘එකො අත්තා’’ති තක්කවසෙනාති තත්ථ වක්ඛමානනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

යදිපි අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො දිට්ඨිගතිකස්ස වසෙන සමාපත්තිභෙදෙන සඤ්ඤානානත්තසම්භවතො දුතියදිට්ඨිපි සමාපන්නකවසෙන ලබ්භති; තථාපි සමාපත්තියං එකරූපෙනෙව සඤ්ඤාය උපට්ඨානතො, ‘‘පඨමදිට්ඨි සමාපන්නකවාරෙන කථිතා’’ති ආහ. තෙනෙවෙත්ථ සමාපන්නකග්ගහණං කතං. එකසමාපත්තිලාභිනො එව වා වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සමාපත්ති භෙදෙන සඤ්ඤාභෙදසම්භවෙපි බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ සඤ්ඤානානත්තෙන ඔළාරිකෙන නානත්තසඤ්ඤීති, ‘‘දුතියදිට්ඨි අසමාපන්නකවාරෙනා’’ති ආහ. අවඩ්ඪිතකසිණවසෙන පරිත්තසඤ්ඤිතං, වඩ්ඪිතකසිණවසෙන අප්පමාණසඤ්ඤිතං දස්සෙතුං, ‘‘තතියදිට්ඨි සුප්පමත්තෙන වා සරාවමත්තෙන වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අඞ්ගුට්ඨප්පමාණො වා අත්තා යවප්පමාණො, අණුමත්තො වා අත්තා’’තිආදිදස්සනවසෙන (උදා. අට්ඨ. 54; දී. නි. ටී. 1.76-77) පරිත්තො සඤ්ඤීති පරිත්තසඤ්ඤී. කපිලකණාදාදයො (විභ. අනුටී. 189) විය අත්තනො සබ්බගතභාවපටිජානනවසෙන අප්පමාණො සඤ්ඤීති අප්පමාණසඤ්ඤීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එතන්ති, ‘‘රූපිං වා’’තිආදිනා යථාවුත්තඅත්තවාදං. එකෙසන්ති එකච්චානං. උපාතිවත්තතන්ති අතික්කමන්තානං. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. විඤ්ඤාණකසිණමෙකෙ අභිවදන්තීති යොජනා. තෙනාහ – ‘‘සඤ්ඤං…පෙ… අභිවදන්තී’’ති. තත්ථ ‘‘සඤ්ඤං ඨපෙත්වා සෙසානි තීණී’’ති ඉදං සඤ්ඤාය චතුක්කම්පි පරිපුණ්ණමෙව ගහෙත්වා, අපරෙ අට්ඨකන්ති වදන්ති. තදුභයන්ති තං සඤ්ඤාඅට්ඨකන්ති වුත්තං උභයං. පරතො ආවි භවිස්සතීති, ‘‘චතස්සො රූපසඤ්ඤී’’තිආදිනා උපරි පකාසෙස්සති. වක්ඛති හි – ‘‘කොට්ඨාසතො අට්ඨ, අත්ථතො පන සත්ත සඤ්ඤා හොන්තී’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.22). එත්ථාති, ‘‘එතං වා පනා’’ති එතස්මිං වාක්යෙ. සමතික්කමිතුං සක්කොන්ති තත්ථ ආදීනවදස්සනෙන තදුද්ධං ආනිසංසදස්සනෙන ච බ්රූහිතසද්ධාදි ගුණත්තා, විපරියායෙන අසක්කුණනං වෙදිතබ්බං. යෙ සක්කොන්ති, තෙව ගහිතා තෙසංයෙව වසෙන වක්ඛමානස්ස විසෙසස්ස වත්තුං සක්කුණෙය්යත්තා. සක්කොන්තානඤ්ච නෙසං උපාතිවත්තනං ¶ අත්තනො ඤාණබලානුරූපන්ති ඉමමත්ථං උපමාය දස්සෙතුං, ‘‘තෙසං පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අප්පමාණන්ති අප්පමාණාරම්මණො ¶ , අප්පමාණාරම්මණතා චස්ස ආගමනවසෙන වෙදිතබ්බා අනන්තාරම්මණතො වා. න හි ආරම්මණෙ අනන්තන්ති පරමානන්තස්ස පමාණං වා ගණ්හාති. සුඛදුක්ඛෙහි අනිඤ්ජනතො රූපවිරාගභාවනාවිසෙසතාය ච ආනෙඤ්ජං පත්වා තිට්ඨති, අයං නො අත්තාති අභිවදන්තා තිට්ඨන්ති. විඤ්ඤාණකසිණමෙකෙති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං එකෙ දිට්ඨිගතිකා අත්තාති වදන්ති. තෙනාහ – ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනං තාව දස්සෙතු’’න්ති. තස්ස පන ආරම්මණභූතං කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණන්ති අපරෙ. තඤ්හි කසිණං මනසිකාරවසෙන, ‘‘විඤ්ඤාණකසිණ’’න්ති, විඤ්ඤාණඤ්ච තං ආරම්මණට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති, ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතන’’න්ති ච වුච්චති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙකෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.

තයිදන්ති ය-කාරො පදසන්ධිකරොති ආහ ‘‘තං ඉද’’න්ති. දිට්ඨිගතන්ති යථා වුත්තං ‘‘සඤ්ඤී අත්තා’’ති එවං වුත්තං දිට්ඨිං. දිට්ඨියෙව හි දිට්ඨිගතං ‘‘මුත්තගතං (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11), සඞ්ඛාරගත’’න්තිආදීසු (මහානි. 41) විය. ගන්තබ්බාභාවතො වා දිට්ඨියා ගතමත්තං දිට්ඨිගතං, දිට්ඨියා ගහණමත්තන්ති අත්ථො. දිට්ඨිපකාරො වා දිට්ඨිගතං. ලොකියා හි විධයුත්තගතපකාරසද්දෙ සමානත්ථෙ ඉච්ඡන්ති. දිට්ඨිපච්චයො දිට්ඨිකාරණං, අවිජ්ජාදි දිට්ඨිට්ඨානන්ති අත්ථො. තත්ථ අවිජ්ජාපි හි දිට්ඨිට්ඨානං උපනිස්සයාදිභාවතො. යථාහ – ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො’’තිආදි (ධ. ස. 1007). ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථාහ ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති (දී. නි. 1.118-124). සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථාහ ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති (සු. නි. 880; මහානි. 109). විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථාහ – ‘‘තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වා, සච්චං මුසාති ද්වයධම්මමාහූ’’ති (සු. නි. 892; මහානි. 121). අයොනිසොමනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං. යථාහ – ‘‘තස්සෙවං මනසිකරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජති, අත්ථි මෙ අත්තාති තස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.19). දිට්ඨාරම්මණන්ති දිට්ඨිආරම්මණභූතං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. තෙනාහ – ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදි (පටි. ම. 1.130). රූපවෙදනාදිවිනිමුත්තස්ස දිට්ඨියා ආරම්මණස්ස අභාවතො අනාදියිත්වා ඉදමෙව ¶ දස්සෙති – ‘‘ඉමිනා පච්චයෙන ඉදං නාම දස්සනං ගහිත’’න්ති. ඉමිනා පච්චයෙනාති වා එත්ථ පච්චයග්ගහණෙන ආරම්මණම්පි ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

තදෙවාති දිට්ඨිගතඤ්චෙව දිට්ඨිපච්චයඤ්ච. රූපසඤ්ඤානන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. එවං-සද්දො පකාරත්ථො, ‘‘යදි රූපසඤ්ඤාන’’න්තිආදිනා පකාරෙන වුත්තසඤ්ඤානන්ති අත්ථො. නිරුපක්කිලෙසා ¶ නීවරණාදි උපක්කිලෙසවිමුත්තිතො. උත්තමා පණීතභාවප්පත්තිතො, තතො එව සෙට්ඨා, සෙට්ඨත්තා එව උත්තරිතරාභාවතො අනුත්තරියා. අක්ඛායතීති උපට්ඨාති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය විසුං වුච්චමානත්තා චතුත්ථාරුප්පසඤ්ඤාය ච ඉමස්මිං සඤ්ඤීවාදෙ අනොතරණතො, ‘‘යදි ආරුප්පසඤ්ඤානන්ති ඉමිනා ආකාසානඤ්චායතන-විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤා’’ඉච්චෙව වුත්තං. ඉතරෙහි පන ද්වීහීති, ‘‘යදි එකත්තසඤ්ඤානං, යදි නානත්තසඤ්ඤාන’’න්ති ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි. සමාපන්නකවාරො ච තථා ඉධ කථිතොති අධිප්පායො. කොට්ඨාසතො අට්ඨ සඤ්ඤා චතුක්කද්වයසඞ්ගහතො. එකත්තසඤ්ඤීපදං ඨපෙත්වා අත්ථතො පන සත්ත සඤ්ඤා හොන්ති අග්ගහිතග්ගහණෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ – ‘‘සමාපන්නක…පෙ… සඞ්ගහිතොයෙවා’’ති.

සඤ්ඤාගතන්ති සඤ්ඤාවසෙන ගතං, සඤ්ඤාසඞ්ගහං ගතං වා. තස්ස පන අදිට්ඨිගතස්සපි උපලබ්භමානත්තා, ‘‘සද්ධිං දිට්ඨිගතෙනා’’ති වුත්තං. පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතන්ති සහ කාරණභූතෙහි පච්චයෙහි තෙනෙව සහ කාරණභාවෙන සමාගන්ත්වා නිබ්බත්තිතං; පටිච්චසමුප්පන්නන්ති අත්ථො. සඞ්ඛතත්තා ඔළාරිකං උප්පාදවයඤ්ඤථත්තසබ්භාවතො. යස්ස හි උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති, තං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවතො පස්සන්තස්ස පාකටභූතවිකාරං ඔළාරිකං සියා. න චෙත්ථ මග්ගඵලධම්මා නිදස්සෙතබ්බා තෙසං තථා අනනුපස්සිතබ්බතො; තෙසම්පි සඞ්ඛතභාවෙන ඉතරෙහි සමානයොගක්ඛමතාය දුන්නිවාරයභාවතො. තථා හි ‘‘අසෙසවිරාගනිරොධා’’ති (උදා. 3) වචනතො මග්ගස්සපි නිස්සරණභාවෙන ‘‘අත්ථි ඛො පන සඞ්ඛාරානං නිරොධො’’ති නිබ්බානමෙවෙත්ථ පටියොගභාවෙන උද්ධටං ‘‘නිරුජ්ඣන්ති එත්ථා’’ති කත්වා. නිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං නාම අත්ථීති එත්ථ, – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං ¶ අභූතං අසඞ්ඛත’’න්ති සුත්තපදං (උදා. 73) ආනෙත්වා වත්තබ්බං. නිබ්බානදස්සීති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිබ්බානදස්සී, තතො එව ඉතරාභිසමයත්ථසිද්ධියා තං සඞ්ඛතං අතික්කන්තො.

23. අට්ඨසු අසඤ්ඤීවාදෙසූති ඉදං බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.78-80) ආගතනයෙන වුත්තමෙව හි සන්ධාය හෙට්ඨා, ‘‘සඤ්ඤීති ඉමිනා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා කථිතා’’ති වුත්තං. ඉධ පන චත්තාරො වාදා එව උද්ධටා. තෙනාහ ‘‘අසඤ්ඤී’’තිආදි. එස නයො පරතො ‘‘අට්ඨසු නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදෙසූ’’ති එත්ථාපි. සඤ්ඤාය සති තාය වෙදනාගාහසබ්භාවතො ‘‘ආබාධනට්ඨෙන සඤ්ඤා රොගො’’ති වුත්තං. දුක්ඛතාසූලයොගතො කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපක්කපභිජ්ජනතො ච සඤ්ඤා ගණ්ඩො; ස්වායමත්ථො දොසදුට්ඨතාය එව හොතීති ආහ – ‘‘සදොසට්ඨෙන ගණ්ඩො’’ති. පීළාජනනතො අන්තොතුදනතො දුරුද්ධරණතො ච සඤ්ඤා සල්ලං; ස්වායමත්ථො ¶ අත්තභාවං අනුපවිසිත්වා අවට්ඨානෙනාති ආහ ‘‘අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සල්ල’’න්ති. පටිසන්ධිග්ගහණෙ විඤ්ඤාණං කුතොචි ආගතං විය හොතීති වුත්තං ‘‘පටිසන්ධිවසෙන ආගති’’න්ති. ගතින්ති පවත්තිං. සා පන තාසු තාසු ගතීසු වුත්ති හොතීති වුත්තං – ‘‘චුතිවසෙන ගති’’න්ති; වඩ්ඪනවසෙන ඝනපබන්ධවසෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අපරාපර’’න්ති. අපරාපරඤ්හි පබන්ධවසෙන පවත්තමානං විඤ්ඤාණං නන්දූපසෙචනං; ඉතරං ඛන්ධත්තයං වා නිස්සාය අභිවුද්ධිං පතිට්ඨං මහන්තඤ්ච පාපුණාතීති. පවඩ්ඪවසෙන වා ගතිං, නික්ඛෙපවසෙන චුතිං, තතො අපරාපරඤ්ච රූපපවත්තනවසෙන උපපත්තිං, ඉන්ද්රියපරිපාකවසෙන වුඩ්ඪිං තස්ස තස්ස කම්මස්ස කතූපචිතභාවෙන විරුළ්හිං; තස්ස කම්මස්ස ඵලනිබ්බත්තියා වෙපුල්ලන්ති යොජෙතබ්බං.

කාමඤ්චාතිආදිනා ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපා’’තිආදිකා චොදනා ලක්ඛණවසෙන වුත්තාති දස්සෙත්වා අයඤ්ච නයො චොදනාය අවිසිට්ඨවිසයතාය සියා; විසිට්ඨවිසයා පනායං චොදනාති දස්සෙතුං, ‘‘අයං පන පඤ්හො’’තිආදි වුත්තං. එත්තකෙ ඛන්ධෙති යථාවුත්තෙ රූපවෙදනාදිකෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ. අඤ්ඤත්ර රූපාති ඉමිනා යත්ථ කත්ථචි රූපෙන විනා විඤ්ඤාණස්ස පවත්ති නත්ථීති දීපිතං හොති. භවවිසෙසචොදනාය සභාවතො ¶ එව විඤ්ඤාණෙන විනා රූපස්සපි පවත්ති නත්ථීති දීපිතං හොතීති ආහ – ‘‘අරූපභවෙපි රූපං, අසඤ්ඤාභවෙ ච විඤ්ඤාණං අත්ථී’’ති. නිරොධසමාපන්නස්සාති සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්සපි විඤ්ඤාණං අත්ථි. බ්යඤ්ජනච්ඡායාය චෙ අත්ථං පටිබාහසීති යදි සද්දත්ථමෙව ගහෙත්වා අධිප්පායං න ගණ්හසි නෙය්යත්ථං සුත්තන්ති. එත්ථ ච අසඤ්ඤභවෙ නිබ්බත්තසත්තවසෙන පඨමවාදො; සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සතීති එත්ථ වුත්තනයෙන සඤ්ඤංයෙව අත්තාති ගහෙත්වා තස්ස කිඤ්චනභාවෙන ඨිතාය අඤ්ඤාය සඤ්ඤාය අභාවතො අසඤ්ඤීති පවත්තො දුතියවාදො; තථා සඤ්ඤාය සහ රූපධම්මෙ සබ්බෙ එව වා රූපාරූපධම්මෙ අත්තාති ගහෙත්වා පවත්තො තතියවාදො; තක්කග්ගාහවසෙනෙව පවත්තො චතුත්ථවාදො. තෙසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදෙපි අසඤ්ඤභවෙ නිබ්බත්තස්ස සත්තස්ස චුතිපටිසන්ධීසු; සබ්බත්ථ වා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථාය සුඛුමාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවපටිජානනවසෙන පඨමවාදො; අසඤ්ඤීවාදෙ වුත්තනයෙන සුඛුමාය සඤ්ඤාය වසෙන සඤ්ජානනසභාවතාපටිජානනවසෙන ච දුතියවාදාදයො පවත්තාති. එවමෙත්ථ එතෙසං වාදානං සබ්භාවො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

24. යත්ථ න සඤ්ඤා, තත්ථ ඤාණස්ස සම්භවො එව නත්ථීති ආහ – ‘‘අසඤ්ඤා සම්මොහො’’ති, අසඤ්ඤභාවො නාම සම්මොහප්පවත්තීති අත්ථො. යථා නිය්යන්තීති නිය්යානියාති බහුලං වචනතො කත්තුසාධනො නිය්යානියසද්දො, එවං ඉධ විඤ්ඤාතබ්බසද්දොති ආහ – ‘‘විජානාතීති ¶ විඤ්ඤාතබ්බ’’න්ති, විජානනං විඤ්ඤාණන්ති අත්ථො. තෙන දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බමත්තෙනාති දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාණප්පමාණෙනාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ – ‘‘පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤාපවත්තිමත්තෙනා’’ති, නිබ්බිකප්පභාවතො පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤාපවත්තිසමෙන භාවනාභිනීහාරෙනාති අත්ථො. ඔළාරිකසඞ්ඛාරප්පවත්තිමත්තෙනාති ඔළාරිකානං සඞ්ඛාරානං පවත්තියා. ඔළාරිකසඞ්ඛාරාති චෙත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරියොසානා සමාපත්තිධම්මා අධිප්පෙතා. උපසම්පදන්ති යෙ සඤ්ඤාය, අසඤ්ඤිභාවෙ ච දොසං දිස්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං වණ්ණෙන්තාපි රූපජ්ඣානපටිලාභමත්තෙන තස්ස සම්පාදනං පටිලාභං අධිගමං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙසං තස්ස බ්යසනං අක්ඛායති අනුපායභාවතො. තෙනාහ ‘‘විනාසො’’තිආදි. වුට්ඨානන්ති සදිසසමාපජ්ජනපුබ්බකං පරිවුට්ඨානං. සමාපත්ති එව තෙසං නත්ථි අනධිගතත්තා. ඔළාරිකසඞ්ඛාරප්පවත්තියා අන්තමසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඞ්ඛාරප්පවත්තියාපි පත්තබ්බන්ති න අක්ඛායති ¶ තෙපි සමතික්කමිත්වා පත්තබ්බතො. සඞ්ඛාරානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අවසෙසාති ඉතො පරං සුඛුමභාවො නාම නත්ථීති සුඛුමභාවාපත්තියා අවසෙසා. තෙනාහ – ‘‘භාවනාවසෙන සබ්බසුඛුමභාවං පත්තා සඞ්ඛාරා’’ති. එතන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, පත්තබ්බං නාම හොති තාදිසසඞ්ඛාරප්පත්තියං තබ්බොහාරතො. සඞ්ඛතං සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතත්තා.

25. ‘‘යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා සතො සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.25) වක්ඛමානත්තා සබුද්ධියං විපරිවත්තමානෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා, ‘‘තත්රා’’ති භගවතා වුත්තන්ති ආහ – ‘‘තත්රාති සත්තසු උච්ඡෙදවාදෙසු භුම්ම’’න්ති. උද්ධං සරන්ති උද්ධං ගතං සරන්තාති තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උද්ධං වුච්චතී’’තිආදි. සරන්තාති යත්ථ පත්ථෙන්ති න ලභන්ති, තං ජානන්තා. ආසත්තින්ති ආසීසනං. පෙච්චාති පරලොකෙ. වාණිජූපමා වියාති භවපරියාපන්නඵලවිසෙසාපෙක්ඛාය පටිපජ්ජනතො. සක්කායස්ස භයාති සන්තො කායොති සක්කායො, පරමත්ථතො විජ්ජමානො ධම්මසමූහොති කත්වා උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං, තතො භායනෙන. මා ඛීයි මා පරික්ඛයං අගමාසි. මා ඔසීදි මා හෙට්ඨා භස්සි. අබ්භන්ති ආකාසං මා උන්ද්රියි මා භිජ්ජිත්වා පති. ගද්දුලෙන බද්ධො ගද්දුලබද්ධො. දළ්හථම්භො විය ඛීලො විය ච සක්කායො දුම්මොචනීයතො. සා විය දිට්ඨිගතිකො තස්ස අනුපරිවත්තනතො. දණ්ඩකො විය දිට්ඨි ඡෙදනකරණාය අසමත්ථභාවකරණතො. රජ්ජු විය තණ්හා බන්ධනතො ච, ආරම්මණකරණවසෙන සමන්නාගමනවසෙන ච සම්බද්ධභාවතො. තෙන වුත්තං – ‘‘දිට්ඨිදණ්ඩකෙ පවෙසිතාය තණ්හාරජ්ජුයා’’ති.

26. භගවා අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන (චතුචත්තාරීස අපරන්තකප්පිකවාදා තත්ථ තත්ථ අන්තොගධාති) උද්දෙසවසෙන පඤ්චෙව සඞ්ගහෙත්වා යථුද්දෙසං නිගමෙන්තො, ‘‘ඉමානෙව ¶ පඤ්චායතනානී’’ති ¶ ආහ. තත්ථ දුක්ඛස්ස නිමිත්තභාවතො දිට්ඨිගතානං කාරණට්ඨෙන ආයතනත්ථොති වුත්තං – ‘‘ඉමානෙව පඤ්ච කාරණානී’’ති. සඤ්ඤීආදිවසෙන තීණි උච්ඡෙදවාදොති චත්තාරි භාජිතානි. ඉතරං පන දිට්ඨධම්මනිබ්බානං කුහිං පවිට්ඨං? සරූපතො අභාජිතත්තා යථාභාජිතෙසු වාදෙසු කත්ථ අන්තොගධන්ති පුච්ඡති. උද්දෙසෙ පන සරූපතො ගහිතමෙව, ‘‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානං වා පනෙකෙ අභිවදන්තී’’ති. ඉතරො එකත්තසඤ්ඤීවාදෙ නානත්තසඤ්ඤීවාදෙ අන්තොගධන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එකත්ත…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති ආහ යථාසුඛඤ්චෙතං වුත්තං. පඨමො හි දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදො නානත්තසඤ්ඤීවාදෙ අන්තොගධො, ඉතරෙ චත්තාරො එකත්තසඤ්ඤීවාදෙ.

27. අතීතකොට්ඨාසසඞ්ඛාතන්ති අතීතං ඛන්ධකොට්ඨාසසඞ්ඛාතං පුබ්බන්තං. පුබ්බෙ නිවුත්ථධම්මවිසයා කප්පනා ඉධාධිප්පෙතා, තස්මා අතීතකාලවාචකො ඉධ පුබ්බසද්දො, රූපාදිඛන්ධවිනිමුත්තඤ්ච කප්පනාවත්ථු නත්ථි, අන්තසද්දො ච කොට්ඨාසවාචකො. තෙන වුත්තං ‘‘අතීතකොට්ඨාසසඞ්ඛාතං පුබ්බන්තං කප්පෙත්වා’’ති. ‘‘කප්පෙත්වා’’ති ච තස්මිං පුබ්බන්තෙ තණ්හායනාභිනිවිසානං සමත්ථනං පරිනිට්ඨාපනං වදති. සෙසම්පීති ‘‘පුබ්බන්තානුදිට්ඨී’’ති එවමාදිකං. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරන්ති ‘‘අපරන්තානුදිට්ඨිනො’’තිආදීසු වුත්තප්පකාරං. එකෙකස්මිඤ්ච අත්තාති ආහිතො අහංමානො එත්ථාති කත්වා, ලොකොති ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානි තබ්බිපාකා චාති කත්වා, තං තං ගහණවිසෙසං උපාදාය පඤ්ඤාපනං හොතීති ආහ – ‘‘රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තාති ච ලොකොති ච ගහෙත්වා’’ති. සබ්බදාභාවෙන සස්සතො. අමරො නිච්චො ධුවොති තස්සෙව වෙවචනානි. මරණාභාවෙන අමරො, උප්පාදාභාවෙන සබ්බකාලං වත්තනතො නිච්චො, ථිරට්ඨෙන විකාරාභාවෙන ධුවො, යථාහාතිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං නිද්දෙසපටිසම්භිදාපාළීහි විභාවෙති. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.130-131) ඉමිස්සා පඤ්චවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන වුත්තො. ‘‘රූපවන්ත’’න්තිආදිකාය (පටි. ම. 1.130-131) පන පඤ්චදසවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන චත්තාරො චත්තාරො ඛන්ධෙ, ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤං – ‘‘ලොකො’’ති පඤ්ඤපෙන්තීති අයම්පි අත්ථො ලබ්භති, තථා එකං ඛන්ධං, ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤෙ ‘‘ලොකො’’ති පඤ්ඤපෙන්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එසෙව නයොති ඉමිනා යථා ‘‘රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තාති ¶ ච ලොකොති ච ගහෙත්වා සස්සතො…පෙ… ධුවො’’ති අත්ථො වුත්තො; එවං අසස්සතො අනිච්චො අධුවො උච්ඡිජ්ජති විනස්සති න හොති පරං මරණා; නිච්චො ච අනිච්චො ච නෙවනිච්චො නානිච්චොති එවමාදිමත්ථං අතිදිසති.

චත්තාරො සස්සතවාදාති ලාභීවසෙන තයො, තක්කීවසෙන එකොති එවං චත්තාරො. පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභී ¶ තිත්ථියො මන්දපඤ්ඤො අනෙකජාතිසතසහස්සමත්තං අනුස්සරති, මජ්ඣිමපඤ්ඤො දස සංවට්ටවිවට්ටකප්පානි, තික්ඛපඤ්ඤො චත්තාරීස සංවට්ටවිවට්ටකප්පානි, න තතො පරං. සො එවං අනුස්සරන්තො අත්තා ච ලොකො චාති අභිවදති. තක්කී පන තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති අභිවදති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලාභීවසෙන තයො, තක්කීවසෙන එකොති එවං චත්තාරො සස්සතවාදා’’ති. එතෙනෙව ච අධිච්චසමුප්පත්තිකවාදො විය සස්සතවාදො කස්මා දුවිධෙන න විභත්තොති චෙ? පටික්ඛිත්තත්තාති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ ච, ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති වාදෙ අයමයුත්තතාවිභාවනා – යදි හි පරෙන පරිකප්පිතො අත්තා, ලොකො වා සස්සතො සියා, තස්ස නිබ්බිකාරතාය පුරිමරූපාවිජහනතො කස්සචි විසෙසාධානස්ස කාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අහිතතො නිවත්තනත්ථං හිතෙ ච පටිපත්තිඅත්ථං උපදෙසො එව නිප්පයොජනො සියා සස්සතවාදිනො. කථං වා සො උපදෙසො පවත්තීයති විකාරාභාවතො; එවඤ්ච අත්තනො අජටාකාසස්ස විය දානාදිකිරියා හිංසාදිකිරියා ච න සම්භවති; තථා සුඛස්ස දුක්ඛස්ස ච අනුභවනනිබන්ධො එව සස්සතවාදිනො න යුජ්ජති කම්මබද්ධාභාවතො, ජාතිආදීනං අසම්භවතො කුතො විමොක්ඛො. අථ පන ධම්මමත්තං තස්ස උප්පජ්ජති චෙව විනස්සති ච, යස්ස වසෙනායං කිරියාදිවොහාරොති වදෙය්ය. එවම්පි පුරිමරූපාවිජහනෙන අවට්ඨිතස්ස අත්තනො ධම්මමත්තන්ති න සක්කා සම්භාවෙතුං; තෙ වා පනස්ස ධම්මා අවත්ථාභූතා තතො අඤ්ඤෙ වා සියුං අනඤ්ඤෙ වා, යදි අඤ්ඤෙ, න තාහි තස්ස උප්පන්නාහිපි කොචි විසෙසො අත්ථි. යො හි කරොති පටිසංවෙදෙති චවති උපපජ්ජති චාති ඉච්ඡිතං. තස්මා තදවත්ථො එව යථාවුත්තදොසො, කිඤ්ච ධම්මකප්පනාපි නිරත්ථකා සියා. අථ අනඤ්ඤෙ, උප්පාදවිනාසවන්තීහි අවත්ථාහි ¶ අනඤ්ඤස්ස අත්තනො තාසං විය උප්පාදවිනාසසම්භවාපත්තිතො කුතො නිච්චතාවකාසො. තාසම්පි වා අත්තනො විය නිච්චතාති බන්ධනවිමොක්ඛානං අසම්භවො එවාති න යුජ්ජති එව සස්සතවාදො; න චෙත්ථ කොචි වාදී ධම්මානං සස්සතභාවෙ පරිසුද්ධං යුත්තිං වත්තුං සමත්ථො අත්ථි; යුත්තිරහිතඤ්ච වචනං න පණ්ඩිතානං චිත්තමාරාධෙතීති විඤ්ඤූහි ඡඩ්ඩිතො එවායං සස්සතවාදොති.

සත්ත උච්ඡෙදවාදාති එත්ථ තෙ සරූපමත්තතො හෙට්ඨා දස්සිතා එව, තත්ථ ද්වෙ ජනා උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හන්ති ලාභී ච අලාභී ච. තත්ථ ලාභී නාම දිබ්බචක්ඛුඤාණලාභී දිබ්බෙන චක්ඛුනා අරහතො චුතිං දිස්වා උපපත්තිං අපස්සන්තො. යො වා පුථුජ්ජනානම්පි චුතිමත්තමෙව දට්ඨුං සක්කොති, පුබ්බයොගාභාවෙන පරිකම්මාකරණෙන වා උපපාතං දට්ඨුං න සක්කොති. සො ‘‘තත්ථ තත්ථෙව ¶ අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. අලාභී – ‘‘කො පරලොකං ජානාති, එත්තකො ජීවවිසයො, යාව ඉන්ද්රියගොචරො’’ති අත්තනො ධීතුයා හත්ථග්ගණ්හනකරාජා විය කාමසුඛගිද්ධතාය වා, ‘‘යථා රුක්ඛපණ්ණානි රුක්ඛතො පතිතානි න පටිසන්ධියන්ති, එවං සබ්බෙපි සත්තා අප්පටිසන්ධිකමරණමෙව ගච්ඡන්ති, ජලබුබ්බුළකූපමා සත්තා’’ති තක්කමත්තවසෙන වා උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. තත්ථ යං හෙට්ඨා වුත්තං – ‘‘මනුස්සත්තභාවෙ කාමාවචරදෙවත්තභාවෙ රූපාවචරදෙවත්තභාවෙ චතුබ්බිධඅරූපත්තභාවෙ චවිත්වා සත්තස්ස උච්ඡෙදපඤ්ඤාපනවසෙන සත්ත උච්ඡෙදවාදා කථිතා’’ති. තත්ථ යුත්තං තාව පුරිමෙසු තීසු වාදෙසු ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති වුත්තං; පඤ්චවොකාරභවපරියාපන්නං අත්තභාවං ආරබ්භ පවත්තත්තා තෙසං වාදානං, න යුත්තං චතුවොකාරභවපරියාපන්නං අත්තභාවං නිස්සාය පවත්තෙසු චතුත්ථාදීසු චතූසු වාදෙසු, ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති වුත්තං. න හි අරූපීනං කායො අත්ථීති? සච්චමෙතං, රූපභවෙ පවත්තවොහාරෙනෙව දිට්ඨිගතිකො අරූපභවෙපි කායවොහාරමාරොපෙත්වා ආහ ‘‘කායස්ස භෙදා’’ති. යථා දිට්ඨිගතිකෙහි දිට්ඨියො පඤ්ඤත්තා, තථෙව භගවා දස්සෙසීති. අරූපකායභාවතො වා ඵස්සාදිධම්මසමූහභූතෙ අරූපත්තභාවෙ කායනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො.

එත්ථාහ – ‘‘කාමාවචරදෙවත්තභාවාදිනිරවසෙසවිභවපතිට්ඨාපකානං දුතියවාදාදීනං යුත්තො අපරන්තකප්පිකභාවො අනාගතද්ධවිසයත්තා තෙසං ¶ වාදානං; න පන දිට්ඨිගතික-පච්චක්ඛභූත-මනුස්සත්තභාව-සමුච්ඡෙදපතිට්ඨාපකස්ස පඨමවාදස්ස පච්චුප්පන්නවිසයත්තා’’ති. යදි එවං යථා හි දුතියාදිවාදානං, පුරිමපුරිමවාදසඞ්ගහිතස්සෙව අත්තනො උත්තරුත්තරභවොපපත්තියා සමුච්ඡෙදනතො යුජ්ජති අපරන්තකප්පිකතා, තථා ච ‘‘නො ච ඛො, භො, අයං අත්තා එත්තාවතා සම්මා සමුච්ඡින්නො හොතී’’තිආදි වුත්තං. එවං අනාගතස්සෙව මනුස්සත්තභාවසමුච්ඡෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා පඨමවාදස්සපි අපරන්තකප්පිකතා යුජ්ජති. එවං සබ්බස්සපි පුබ්බන්තතො ආගතස්ස උච්ඡෙදපඤ්ඤාපනවසෙන ඉධ පුබ්බන්තකප්පිකෙසු දෙසනා ගතා. එතෙ උච්ඡෙදවාදා හෙට්ඨා අපරන්තකප්පිකෙසු දෙසනා ගතා. එතෙ උච්ඡෙදවාදා හෙට්ඨා අපරන්තකප්පිකෙසු තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජති, න තතො උද්ධං පවත්ති අත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තා. ජලබුබ්බුළකූපමා හි සත්තාති තස්ස ලද්ධි.

ඉධාති පුබ්බන්තකප්පිකෙසු. ඉධෙව මනුස්සත්තභාවාදිකෙ උච්ඡිජ්ජති විනට්ඨවිනාසවසෙන. එවං අනාගතෙ අනුප්පත්තිදස්සනපරානං උච්ඡෙදවාදානං අපරන්තකප්පිකෙසු ගහණං; පුබ්බන්තතො පන ආගතස්ස අත්තනො ඉධෙව උච්ඡෙදදස්සනපරානං පුබ්බන්තකප්පිකෙසු ගහණං. ඉතො පරං න ගච්ඡතීති පන ඉදං අත්ථතො ආපන්නස්ස අත්ථස්ස දස්සනං. සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු ච එකච්චසස්සතන්ති පවත්තො එකච්චසස්සතවාදො ¶ . සො පන බ්රහ්මකායික-ඛිඩ්ඩාපදොසික-මනොපදොසිකත්තභාවතො චවිත්වා ඉධාගතානං තක්කිනො ච උප්පජ්ජනවසෙන චතුබ්බිධොති ආහ ‘‘චත්තාරො එකච්චසස්සතවාදා’’ති. ‘‘සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකා’’ති ඉදං තෙහි සස්සතභාවෙන ගය්හමානානං ධම්මානං යථාසභාවදස්සනවසෙන වුත්තං, න පනෙකච්චසස්සතිකමතදස්සනවසෙන. තස්ස හි සස්සතාභිමතං අසඞ්ඛතමෙවාති ලද්ධි. තථා හි වුත්තං (දී. නි. 1.49) බ්රහ්මජාලෙ – ‘‘චිත්තන්ති වා මනොති වා විඤ්ඤාණන්ති වා අයං අත්තා නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සතී’’ති. න හි යස්ස භාවස්ස පච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතභාවං පටිජානාති; තස්සෙව නිච්චධුවාදිභාවො අනුම්මත්තකෙන න සක්කා පටිඤ්ඤාතුං. එතෙන, ‘‘උප්පාදවයධුවතායුත්තභාවා සියා නිච්චා, සියා අනිච්චා, සියා න වත්තබ්බා’’තිආදිනා පවත්තස්ස සත්තභඞ්ගවාදස්ස අයුත්තතා විභාවිතා හොති.

තත්ථායං ¶ (දී. නි. ටී. 1.38) අයුත්තතාවිභාවනා – යදි, ‘‘යෙන සභාවෙන යො ධම්මො අත්ථීති වුච්චති, තෙනෙව සභාවෙන සො ධම්මො නත්ථී’’තිආදිනා වුච්චෙය්ය, සියා අනෙකන්තවාදො; අථ අඤ්ඤෙන, සියා න අනෙකන්තවාදො; න චෙත්ථ දෙසන්තරාදිසම්බද්ධභාවො යුත්තො වත්තුං තස්ස සබ්බලොකසිද්ධත්තා විවාදාභාවතො. යෙ පන වදන්ති – ‘‘යථා සුවණ්ණඝටෙ මකුටෙ කතෙ ඝටභාවො නස්සති, මකුටභාවො උප්පජ්ජති, සුවණ්ණභාවො තිට්ඨතියෙව, එවං සබ්බභාවානං කොචි ධම්මො නස්සති, කොචි උප්පජ්ජති, සභාවො පන තිට්ඨතී’’ති. තෙ වත්තබ්බා – කිං තං සුවණ්ණං, යං ඝටෙ මකුටෙ ච අවට්ඨිතං? යදි රූපාදි, සො සද්දො විය අනිච්චො, අථ රූපාදිසමූහො, සමූහො නාම සම්මුතිමත්තං. තස්ස වොහාරමත්තස්ස අත්ථිතා නත්ථිතා නිච්චතා වා න වත්තබ්බා. තස්ස පරමත්ථසභාවෙන අනුපලබ්භනතොති අනෙකන්තවාදො න සියා. ධම්මා ච ධම්මිතො අඤ්ඤෙ වා සියුං අනඤ්ඤෙ වා. යදි අඤ්ඤෙ, න තෙසං අනිච්චතාය ධම්මී අනිච්චො අඤ්ඤත්තා. න හි රූපා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අඤ්ඤත්තා, න ච රූපෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණසද්දො හොති; කිඤ්ච ධම්මකප්පනාපි නිරත්ථිකා සියා ධම්මිනො නිච්චානිච්චතාය අසිජ්ඣනතො අථ අනඤ්ඤෙ; උප්පාදවිනාසවන්තෙහි අනඤ්ඤස්ස ධම්මිනො තෙසං විය උප්පාදවිනාසසබ්භාවතො කුතො නිච්චතාවකාසො, තෙසම්පි වා ධම්මිනො විය නිච්චතාපත්ති සියා. අපිච නිච්චානිච්චනවත්තබ්බරූපො අත්තා ච ලොකො ච පරමත්ථතො විජ්ජමානතාපටිජානනතො යථා නිච්චාදීනං අඤ්ඤතරං රූපං, යථා වා දීපාදයො. න හි දීපාදීනං උදයබ්බයසභාවානං නිච්චානිච්චනවත්තබ්බසභාවතා සක්කා වත්තුං ජීවස්ස නිච්චාදීසු අඤ්ඤතරං රූපං වියාති එවං සත්තභඞ්ගස්ස විය සෙසභඞ්ගානම්පි අසම්භවොයෙවාති සත්තභඞ්ගවාදස්ස අයුත්තතා වෙදිතබ්බාති.

එත්ථ ¶ ච, ‘‘ඉස්සරො නිච්චො, අඤ්ඤෙ සත්තා අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සත්තෙකච්චසස්සතවාදා; සෙය්යථාපි ඉස්සරවාදාදයො. ‘‘පරමාණවො නිච්චා ධුවා, ද්විඅණුකාදයො අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතවාදා; සෙය්යථාපි කණාදවාදාදයො. නනු ච ‘‘එකච්චෙ ධම්මා සස්සතා, එකච්චෙ ¶ අසස්සතා’’ති; එතස්මිං වාදෙ චක්ඛාදීනං අසස්සතතාසන්නිට්ඨානං යථාසභාවාවබොධො එව, තයිදං කථං මිච්ඡාදස්සනන්ති, කො එවමාහ – ‘‘චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවසන්නිට්ඨානං මිච්ඡාදස්සන’’න්ති? අසස්සතෙසුයෙව පන කෙසඤ්චි ධම්මානං සස්සතභාවාභිනිවෙසො ඉධ මිච්ඡාදස්සනං; තෙන පන එකවාරෙ පවත්තමානෙන චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවාවබොධො විදූසිතො සංසට්ඨභාවතො; විසසංසට්ඨො විය සප්පිමණ්ඩො සකිච්චකාරණාසමත්තතාය සම්මාදස්සනපක්ඛෙ ඨපෙතබ්බතං නාරහති. අථ වා අසස්සතභාවෙන නිච්ඡිතාපි චක්ඛුආදයො සමාරොපිතජීවසභාවා එව දිට්ඨිගති කෙහි ගය්හන්තීති තදවබොධස්ස මිච්ඡාදස්සනභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං. තථා හි වුත්තං බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.49) – ‘‘චක්ඛුන්ති වා…පෙ… කායොති වා අයං මෙ අත්තා’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වා අසඞ්ඛතාය සඞ්ඛතාය ච ධාතුයා වසෙන යථාක්කමං එකච්චෙ ධම්මා සස්සතා; එකච්චෙ අසස්සතාති එවං පවත්තො විභජ්ජවාදොපි එකච්චසස්සතවාදො ආපජ්ජතීති එවංපකාරා චොදනා අනොකාසා හොති අවිපරීතධම්මසභාවසම්පටිපත්තිභාවතො.

න මරතීති අමරා. කා සා? ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.62) නයෙන පරියන්තරහිතා දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි ච වාචා ච, අමරාය දිට්ඨියා වාචාය විවිධො ඛෙපොති අමරාවික්ඛෙපො. සො එතස්ස අත්ථීති අමරාවික්ඛෙපො. අථ වා අමරාති එකා මච්ඡජාති, සා උම්මුජ්ජනනිම්මුජ්ජනාදිවසෙන උදකෙ සන්ධාවමානා ගාහං න ගච්ඡති; එවමෙවං අයම්පි වාදො ඉතො චිතො ච සන්ධාවති, ගාහං නාගච්ඡතීති අමරාවික්ඛෙපො, සො එව අමරාවික්ඛෙපිකො. ස්වායං වාදො මුසාවාදඅනුයොගඡන්දරාගමොහහෙතුකතාය චතුධා පවත්තොති ආහ – ‘‘චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා වුත්තා’’ති. නනු චෙත්ථ (දී. නි. ටී. 1.65-66) චතුබ්බිධොපි අමරාවික්ඛෙපිකො කුසලාදිකෙ ධම්මෙ පරලොකත්තිකාදීනි ච යථාභූතං අනවබුජ්ඣමානො, තත්ථ තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො පුච්ඡාය වික්ඛෙපනමත්තං ආපජ්ජතීති තස්ස කථං දිට්ඨිගතිකභාවො. න හි අවත්තුකාමස්ස විය පුච්ඡිතමත්ථං අජානන්තස්ස වික්ඛෙපකරණමත්තෙන දිට්ඨිගතිකතා යුත්තාති? න හෙවං පුච්ඡාවික්ඛෙපකරණමත්තෙන තස්ස දිට්ඨිගතිකතා ඉච්ඡිතා, අථ ඛො මිච්ඡාභිනිවෙසෙන. සස්සතවසෙන මිච්ඡාභිනිවිට්ඨොයෙව හි මන්දබුද්ධිතාය කුසලාදිධම්මෙ පරලොකත්තිකාදීනි ¶ ච, යාථාවතො අප්පටිපජ්ජමානො අත්තනා අවිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස පරං විඤ්ඤාපෙතුං අසමත්ථතාය මුසාවාදාදිභයෙන ච වික්ඛෙපං ආපජ්ජතීති. තථා හිස්ස ¶ වාදස්ස සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො වුත්තො. අථ වා පුඤ්ඤපාපානං, තබ්බිපාකානඤ්ච අනවබොධෙන, අසද්දහනෙන ච, ‘‘තබ්බිසයාය පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණංයෙව යුත්තං සුන්දරඤ්චා’’ති, ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අභිනිවිසන්තස්ස උප්පන්නා විසුංයෙවෙකා එසා දිට්ඨි සත්තභඞ්ගදිට්ඨි වියාති දට්ඨබ්බා. තථා චෙව වුත්තං – ‘‘පරියන්තරහිතා දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි චෙව වාචා චා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.61). කථං පනස්සා සස්සතදිට්ඨිසඞ්ගහො? උච්ඡෙදවසෙන අනභිනිවෙසතො. ‘‘නත්ථි කොචි ධම්මානං යථාභූතවෙදී විවාදබහුලත්තා ලොකස්ස; ‘එවමෙව’න්ති පන සද්දන්තරෙන ධම්මෙ නිජ්ඣානනා අනාදිකාලිකා ලොකෙ’’ති ගාහවසෙන සස්සතලෙසොපෙත්ථ ලබ්භතියෙව.

අමති ගච්ඡති එත්ථ සභාවො ඔසානන්ති අන්තො, මරියාදො, සො එතස්ස අත්ථීති අන්තවා. තෙනාහ ‘‘සපරියන්තො’’ති. අවඩ්ඪිතකසිණස්ස පුග්ගලස්ස එවං හොතීති යොජනා. දුතියවාදො ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති වාදො. තතියවාදො ‘‘අන්තවා ච අනන්තවා චා’’ති වාදො. චතුත්ථවාදො ‘‘නෙවන්තවා නානන්තවා’’ති වාදො. එතෙ එව චත්තාරො වාදිනො සන්ධාය බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.53) – ‘‘අන්තානන්තිකා අන්තානන්තං ලොකස්ස පඤ්ඤපෙන්ති චතූහි වත්ථූහී’’ති වුත්තං. තත්ථ (දී. නි. ටී. 1.53) යුත්තං තාව පුරිමානං තිණ්ණං වාදීනං අන්තත්තඤ්ච අනන්තත්තඤ්ච අන්තානන්තත්තඤ්ච ආරබ්භ පවත්තවාදත්තා අන්තානන්තිකත්තං. පච්ඡිමස්ස පන තදුභයපටිසෙධවසෙන පවත්තවාදත්තා කථමන්තානන්තිකත්තන්ති? තදුභයපටිසෙධවසෙන පවත්තවාදත්තා එව. යස්මා පටිසෙධවාදොපි අන්තානන්තවිසයො එව තං ආරබ්භ පවත්තත්තා. අපරෙ ආහු – ‘‘යථා තතියවාදෙ සම්භෙදවසෙන එතස්සෙව අන්තවන්තතා අනන්තතා ච සම්භවති, එවං තක්කීවාදෙපි කාලභෙදවසෙන උභයසම්භවතො අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධෙන උභයඤ්ඤෙව වුච්චති. කථං? අන්තවන්තතාපටිසෙධෙන හි අනන්තතා වුච්චති, අනන්තතාපටිසෙධෙන ච අන්තවන්තතා, අන්තානන්තානඤ්ච තතියවාදභාවො කාලභෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉදං වුත්තං හොති යස්මා අයං ලොකසඤ්ඤිතො අත්තා ඣායීහි අධිගතවිසෙසෙහි අනන්තො කදාචි සක්ඛි දිට්ඨො අනුසුය්යති; තස්මා නෙවන්තවා. යස්මා පන තෙහි ¶ එව කදාචි අන්තවා සක්ඛි දිට්ඨො අනුසුය්යති, තස්මා න පන අනන්තවා’’ති. යථා ච අනුස්සුතිතක්කීවසෙන, එවං ජාතිස්සරතක්කිආදීනඤ්ච වසෙන යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. අයඤ්හි තක්කිකො අවඩ්ඪිතභාවපුබ්බකත්තා පටිභාගනිමිත්තානං වඩ්ඪිතභාවස්ස වඩ්ඪිතකාලවසෙන අපච්චක්ඛකාරිතාය අනුස්සවාදිමත්තෙ ඨත්වා – ‘‘නෙවන්තවා’’ති පටික්ඛිපති, අවඩ්ඪිතකාලවසෙන පන ‘‘නානන්තො’’ති. න පන අන්තවන්තතානන්තතානං අච්චන්තමභාවෙන යථා තං ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති, අවස්සඤ්ච එතං එවං විඤ්ඤාතබ්බං, අඤ්ඤථා වික්ඛෙපපක්ඛංයෙව භජෙය්ය චතුත්ථවාදො. න හි අන්තවන්තතානන්තතාතදුභයවිනිමුත්තො අත්තනො ¶ පකාරො අත්ථි, තක්කීවාදී ච යුත්තිමග්ගකො, කාලභෙදවසෙන ච තදුභයම්පි එකස්මිං න න යුජ්ජතීති. අනන්තරචතුක්කන්ති එකත්තසඤ්ඤීති ආගතසඤ්ඤීචතුක්කං.

එකන්තසුඛීති එකන්තෙනෙව සුඛී. තං පනස්ස සුඛං දුක්ඛෙන අවොමිස්සං හොතීති ආහ ‘‘නිරන්තරසුඛී’’ති. එකන්තසුඛමෙවාති ඉදං සුඛබහුලතං සන්ධාය වුත්තං. අතීතාසු සත්තසු ජාතීසූති ඉදං තතො පරං ජාතිස්සරඤාණෙන අනුස්සරිතුං න සක්කාති කත්වා වුත්තං. තාදිසමෙවාති සුඛසමඞ්ගිමෙව අත්තභාවං. ‘‘එවං සුඛසමඞ්ගී’’ති තං අනුස්සරන්තස්ස ජාතිස්සරස්ස අතීතජාතියම්පි ඉධ විය දුක්ඛඵුට්ඨස්ස තං අනුස්සරන්තස්ස.

සබ්බෙසම්පීති ලාභීනං තක්කීනම්පි. තථාති ඉමිනා ‘‘සබ්බෙසම්පී’’ති ඉදං පදං ආකඩ්ඪති. කාමාවචරං නාම අදුක්ඛමසුඛං අනුළාරං අවිභූතන්ති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානවසෙනා’’ති. චතුත්ථජ්ඣානං කාරණභූතං එතස්ස අත්ථි, තෙන වා නිබ්බත්තන්ති චතුත්ථජ්ඣානිකං. මජ්ඣත්තස්සාති මජ්ඣත්තභූතස්ස මජ්ඣත්තවෙදනාබහුලස්ස. මජ්ඣත්තභූතට්ඨානමෙව අත්තනො මජ්ඣත්තතාපත්තමෙව භූතපුබ්බං අනුස්සරන්තස්ස. එකච්චසස්සතිකාති එකච්චසස්සතවාදිනො වුත්තා. පුග්ගලාධිට්ඨානෙන හි එකච්චසස්සතිකා. එස නයො සෙසෙසුපි. අධිච්චසමුප්පන්නවාදො සස්සතවාදසමුද්දිට්ඨොති කත්වා ‘‘ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා’’ති ච වුත්තං.

28. දිට්ඨුද්ධාරන්ති යථාවුත්තානං දිට්ඨීනං අනිය්යානිකභාවදස්සනවසෙන පදුද්ධරණං. පච්චත්තංයෙව ඤාණන්ති අපරප්පච්චයං අත්තනියෙව ඤාණං. තං පන අත්තපච්චක්ඛං ¶ හොතීති ආහ ‘‘පච්චක්ඛඤාණ’’න්ති. සුවණ්ණස්ස විය දොසාපගමෙන උපක්කිලෙසවිගමෙන ඤාණස්ස විසුද්ධන්ති ආහ ‘‘පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙස’’න්ති. කිලෙසන්ධකාරවිගමතො සප්පභාසමුජ්ජලමෙව හොතීති වුත්තං – ‘‘පරියොදාතන්ති පභස්සර’’න්ති බාහිරසමයස්මිම්පි හොන්ති ඣානස්ස සමිජ්ඣනතො. මයමිදං ජානාමාති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති ච මිච්ඡාගාහවසෙන අඤ්ඤාණභාගමෙව පරිබ්රූහෙත්වා තතො එව යථාගහිතං ගාහං සන්ධාය – ‘‘මයමිදං අත්ථං තත්ථ ජානාමා’’ති එවං තත්ථ මිච්ඡාගාහෙ අවිජ්ජමානං ඤාණකොට්ඨාසං ඔතාරෙන්තියෙව අනුප්පවෙසෙන්තියෙව. න තං ඤාණං, මිච්ඡාදස්සනං නාමෙතං, කිං පන තං මිච්ඡාදස්සනං නාම? සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාතිආදිනා මිච්ඡාභිනිවෙසභාවතො. තෙනාහ ‘‘තදපි…පෙ… අත්ථො’’ති. යං තං දිට්ඨියා උපනිස්සයභූතං ඤාණං, තං සන්ධායාහ – ‘‘ජානනමත්තලක්ඛණත්තා ඤාණභාගමත්තමෙවා’’ති. ඤාණම්පි හි දිට්ඨියා උපනිස්සයො හොතියෙව ලාභිනො ඉතරස්ස ච තථා තථා මිච්ඡාභිනිවෙසතො. අනුපාතිවත්තනතො අනතික්කමනතො. අසාධාරණතො න උපාතිවත්තන්ති එතෙනාති ¶ අනුපාතිවත්තනං, තතො. උපාදානපච්චයතොති උපාදානස්ස පච්චයභාවතො. එතෙන ඵලූපචාරෙනෙව උපාදානමාහ. යදි බ්රහ්මජාලෙ ආගතා සබ්බාපි දිට්ඨියො ඉධ කථිතා හොන්ති, එවං සන්තෙ ඉදං සුත්තං බ්රහ්මජාලසුත්තෙන එකසදිසන්ති ආහ – ‘‘බ්රහ්මජාලෙ පනා’’තිආදි. ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපං අඤ්ඤත්ර වෙදනා සක්කායංයෙව අනුපරිධාවන්තී’’ති වචනතො ඉධ සක්කායදිට්ඨි ආගතා. බ්රහ්මජාලං කථිතමෙව හොති තත්ථ ආගතානං ද්වාසට්ඨියාපි දිට්ඨීනං ඉධාගතත්තා. සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසො අත්තාභිනිවෙසපුබ්බකො, ‘‘අත්තා සස්සතො අත්තා උච්ඡෙදො’’ති පවත්තනතො.

30. ද්වාසට්ඨි…පෙ… දස්සෙතුන්ති කථං පනායමත්ථො ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො’’තිආදිපාළියා දස්සිතො හොතීති? අප්පහීනසක්කායදිට්ඨිකස්ස පුබ්බන්තාපරන්තදිට්ඨිඋපාදියනජොතනතො. පරිච්චාගෙනාති වික්ඛම්භනෙන. චතුත්ථජ්ඣානනිරොධා තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එත්ථ න පරිහීනචතුත්ථජ්ඣානස්ස තතියජ්ඣානං භවති, තතියජ්ඣානා වුට්ඨිතස්ස පන චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨිතස්ස ච තතියං පටිලොමනයෙන සම්භවති. තෙනාහ ‘‘අයං ¶ පනෙත්ථා’’තිආදි. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බන්ති ‘‘පවිවෙකා පීති නිරුජ්ඣතී’’ති ඉදං, ‘‘නිරාමිසසුඛස්සනිරොධා’’ති එත්ථ විය වුට්ඨානනිරොධවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො. හීනජ්ඣානපරියාදානකදොමනස්සන්ති නීවරණසහගතදොමනස්සමාහ. තඤ්හි ඣානපරියාදානකරං. කම්මනීයභාවොති සමාපත්තිං පත්තො විය සමාපත්තිසමාපජ්ජනභාවෙ කම්මක්ඛමභාවො. සොමනස්සවිධුරත්තා දොමනස්සං වියාති දොමනස්සන්ති වුත්තං. ‘‘උප්පජ්ජති පවිවෙකා පීතී’’ති පුන වුත්තා පීති ඣානද්වයපීති. යං ඨානං ඡායා ජහතීති යං පදෙසං ආතපෙන අභිභුය්යමානං ඡායා ජහති. තත්ථ ආතපෙ ඡායාති පදෙසෙන ආතපසඤ්ඤිතානං භූතසඞ්ඛතානං පහානට්ඨානමාහ. තෙනාහ ‘‘යස්මිං ඨානෙ’’තිආදි.

31. නිරාමිසං සුඛන්ති තතියජ්ඣානසුඛං දූරසමුස්සාරිතකාමාමිසත්තා.

32. අදුක්ඛමසුඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානවෙදනං, න යං කිඤ්චි උපෙක්ඛාවෙදනං.

33. නිග්ගහණොති මමංකාරභාවෙන කිඤ්චිපි අගණ්හන්තො. නිබ්බානස්ස සප්පායන්ති නිබ්බානාධිගමස්ස, නිබ්බානස්සෙව වා අවිලොමවසෙන එකන්තිකුපායතාය සප්පායං. තෙනාහ ‘‘උපකාරභූත’’න්ති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු තෙභූමකධම්මෙසු. එතන්ති එතං යථාවුත්තසමථභාවනාය කිලෙසානං වික්ඛම්භනං. සබ්බත්ථ නිකන්තියා අසුක්ඛාපිතත්තා කථං නිබ්බානස්ස උපකාරපටිපදා නාම ජාතං? න ජායතෙ වාත්යධිප්පායො. සබ්බත්ථාති පුබ්බන්තානුදිට්ඨිආදිකෙ සබ්බස්මිං. අග්ගණ්හනවසෙනාති ¶ තණ්හාගාහෙන අග්ගහණවසෙන. යත්ථ හි තණ්හාගාහො විමොචිතො, තත්ථ දිට්ඨිමානග්ගාහා සුක්ඛා විය හොන්ති තදෙකට්ඨභාවතො. තාදිසස්ස නිබ්බානගාමිනී පටිපදා එව ආසන්නෙ, න දූරෙ. තෙන වුත්තං – ‘‘උපකාරපටිපදා නාම ජාත’’න්ති. තාදිසස්ස ච සන්තොහමස්මීතිආදිකා සමනුපස්සනා අධිමානපක්ඛෙ තිට්ඨතීති ආහ – ‘‘අභිවදතීති අභිමානෙන උපවදතී’’ති. ඉදමෙව උපාදියතීති නියමාභාවතො ‘‘අට්ඨාරසවිධම්පී’’ති වුත්තං. සෙසපදෙපි එසෙව නයො. දිට්ඨුපාදානෙ සති සෙසඋපාදානසම්භවො අවුත්තසිද්ධොති තදෙව උද්ධටං.

සෙ ආයතනෙ වෙදිතබ්බෙති නිරොධස්ස කාරණං නිබ්බානං වෙදිතබ්බං. ද්වින්නං ආයතනානන්ති චක්ඛායතනාදීනං ද්වින්නං ආයතනානං. පටික්ඛෙපෙන නිබ්බානං දස්සිතං වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන.

න ¶ ගාධතීති න පතිට්ඨාති. අතොති අස්මා නිබ්බානා. සරාති තණ්හා. සඞ්ඛාරපටික්ඛෙපෙනාති සඞ්ඛාරෙකදෙසභූතානං චතුන්නං මහාභූතානං පටික්ඛෙපෙන.

විඤ්ඤාණන්ති විසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානිතබ්බං. තතො එව අනිදස්සනං අචක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං අනින්ද්රියගොචරං. අනන්තන්ති අන්තරහිතං, නිච්චන්ති අත්ථො. සබ්බතො පභන්ති කිලෙසන්ධකාරාභාවතො ච සමන්තතො පභස්සරං. ‘‘සබ්බතො පප’’න්ති වා පාඨො, සබ්බතො පතතිත්ථන්ති අත්ථො. චත්තාරීසකම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙහි තිත්ථෙහි ඔතරිත්වා අනුපවිසිතබ්බං අමතසරන්ති වුත්තං හොති. අනුපාදා කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා විමුච්චන්ති එත්ථාති අනුපාදාවිමොක්ඛො, නිබ්බානං. අනුපාදා විමුච්චති එතෙනාති අනුපාදාවිමොක්ඛො, අග්ගමග්ගො. අනුපාදාවිමොක්ඛන්තිකතාය පන අරහත්තඵලං අනුපාදාවිමොක්ඛොති වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පඤ්චත්තයසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. කින්තිසුත්තවණ්ණනා

34. භවොති ¶ පරිත්තො. අභවොති මහන්තො. වුද්ධිඅත්ථො හි අයං අ-කාරො, ‘‘සංවරාසංවරො, ඵලාඵල’’න්තිආදීසු විය, තස්මා භවාභවහෙතූති ඛුද්දකස්ස මහන්තස්ස වා භවස්ස හෙතු, තං පච්චාසීසමානොති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘තස්මිං තස්මිං භවෙ සුඛං වෙදිස්සාමී’’තිආදි.

35. ලොකුත්තරබොධිපක්ඛියධම්මෙ උද්දිස්ස පුථුජ්ජනානං විවාදො සම්භවතීති ආහ – ‘‘ලොකියලොකුත්තරාව කථිතා’’ති. ලොකියාපි හි බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකුත්තරධම්මාධිගමස්ස ආසන්නකාරණත්තා විසෙසකාරණන්ති යාව අඤ්ඤෙහි ලොකියධම්මෙහි අභිවිසිට්ඨොති කත්වා, ‘‘ඉමෙසු සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙසූ’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. අත්ථතො නානං හොතීති අත්ථතො භෙදො හොති බොධිපක්ඛියධම්මානං සමධිගතත්තා. න හි කායාදයො භාවෙතබ්බා, සතියෙව පන භාවෙතබ්බාති. බ්යඤ්ජනතො නානං භෙදං. ඉමිනාපි කාරණෙනාති ඉමායපි යුත්තියා. ඉදානි තං යුත්තිං දස්සෙන්තො – ‘‘අත්ථඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්චා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සමානෙත්වාති සුත්තන්තරතො සමානෙත්වා, සුත්තන්තරපදෙහි ච සමානෙත්වා. අඤ්ඤථාති අඤ්ඤතො, භූතතො අපගතං කත්වාති අත්ථො. මිච්ඡා රොපිතභාවොති අයාථාවතො ඨපිතභාවො. අත්ථඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච විඤ්ඤාපනකාරණමෙවාති අවිපරීතත්ථස්ස සද්දස්ස ච බුජ්ඣනහෙතුතාය.

37. ඉධ ධම්මවිනයට්ඨානෙ සතියෙව සතිපට්ඨානන්ති ගහිතා, අත්ථතො සමෙති නාම යාථාවතො අත්ථස්ස ගහිතත්තා. අසභාවනිරුත්තිභාවතො බ්යඤ්ජනතො නානත්තන්ති තං ලිඞ්ගභෙදෙන වචනභෙදෙන ච දස්සෙන්තො, ‘‘සතිපට්ඨානොති වා සතිපට්ඨානාති වා මිච්ඡා රොපෙථා’’ති ආහ. අප්පමත්තකන්ති අණුමත්තං සල්ලහුකං, න ගරුතරං අධනිතං කත්වා වත්තබ්බම්පි ධනිතං ඝොසවන්තං කත්වා රොපිතෙ වුත්තදොසාභාවතොති තෙනාහ – ‘‘නිබ්බුතිං පත්තුං සක්කා හොතී’’ති.

බ්යඤ්ජනස්ස මිච්ඡාරොපනං න විසෙසන්තරායකරං හොතීති ඤාපනත්ථං, චතුසු මග්ගෙසු පඤ්හං කථෙත්වාව පරිනිබ්බුතො. සුත්තන්තබ්යඤ්ජනං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනා’’ති.

38. අථ චතුත්ථවාරෙ විවාදො කස්මා ජාතො? යාවතා නෙසං වචනං අත්ථතො චෙව සමෙති බ්යඤ්ජනතො චාති අධිප්පායො. සඤ්ඤාය විවාදොති කිඤ්චාපි සමෙති අත්ථතො චෙව බ්යඤ්ජනතො ¶ ච, සඤ්ඤා පන නෙසං අවිසුද්ධා, තාය සඤ්ඤාය වසෙන විවාදො ජාතොති දස්සෙන්තො ‘‘අහ’’න්තිආදිමාහ. අහං සතිපට්ඨානන්ති වදාමි, අයං සතිපට්ඨානොති වදතීති එවං තෙසං ඤාණං හොතීති ඉමමත්ථං, ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති.

39. න චොදනත්ථාය වෙගායිතබ්බන්ති සීඝං සීඝං න චොදනා කාතබ්බාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා එකච්චො කොධනභාවෙන එවං පටිප්ඵරි, තස්මා. අනාදානදිට්ඨීති ආදියිත්වා අනභිනිවිසනතො අනාදානදිට්ඨී අදළ්හග්ගාහී. පක්ඛිපන්තො වියාති ගිලිත්වා පක්ඛිපන්තො විය.

උපඝාතොති චිත්තප්පඝාතො ඵරසුපඝාතො විය. වණඝට්ටිතස්ස වියාති වණෙ ඝට්ටිතස්ස විය දුක්ඛුප්පත්ති චිත්තදුක්ඛුප්පත්ති. ද්වෙ වාරෙ වත්වාපි විසජ්ජෙතීති සුප්පටිනිස්සග්ගී එවං පගෙව චොදිතමත්තෙ විස්සජ්ජෙති චෙති අධිප්පායො ¶ . කථනවසෙන ච කායචිත්තකිලමථො. එවරූපොති සහසා අවිස්සජ්ජෙන්තෙන චොදකස්ස විහෙසාවාදො හුත්වාපි අක්කොධනාදිසභාවො.

උපෙක්ඛාති සකෙන කම්මෙන පඤ්ඤායිස්සතීති තස්මිං පුග්ගලෙ අජ්ඣුපෙක්ඛණා. උපෙක්ඛං අතිමඤ්ඤති නාම තස්ස අනාචාරස්ස අනජ්ඣුපෙක්ඛණතො.

40. වචනසඤ්චාරොති පෙසුඤ්ඤවසෙන අඤ්ඤථාවචනුපසංහාරො. දිට්ඨිපළාසොති යුගග්ගාහවසෙන ලද්ධි. සා පන චිත්තස්ස අනාරාධනියභාවො සත්ථුචිත්තස්ස අනාරාධකභාවො. කලහොති අධිකරණුප්පාදවසෙන පවත්තො විග්ගහො භණ්ඩනස්ස පුබ්බභාගො.

යෙන කාරණෙනාති යෙන ධම්මෙන සත්ථුසාසනෙන. තමෙව හි සන්ධාය වදති – ‘‘ධම්මොති සාරණීයධම්මො අධිප්පෙතො’’ති. එත්ථාති ‘‘ධම්මස්ස චානුධම්ම’’න්ති එත්ථ. ධම්මොති සම්බුද්ධස්ස තස්ස තථා පවත්තං බ්යාකරණං යථා විවාදාපන්නා සඤ්ඤත්තිං ගච්ඡන්ති. තෙනාහ – ‘‘තෙසං භික්ඛූනං සඤ්ඤත්තිකරණ’’න්ති. තදෙව බ්යාකරණං අනුධම්මොති භික්ඛුනා වුච්චමානො අනුපවත්තො ධම්මො. තෙනාහ – ‘‘තදෙව බ්යාකරොති නාමා’’ති. කොචීති යො කොචි. සහධම්මිකො සකාරණො. අඤ්ඤත්ථො අයං කිං සද්දොති ආහ ‘‘අඤ්ඤො’’ති. අස්සාති වුත්තනයෙන පටිපන්නභික්ඛුනො, තස්ස පටිපත්ති න කෙනචි ගරහණීයා හොතීති අත්ථො. සෙසං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කින්තිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. සාමගාමසුත්තවණ්ණනා

41. ද්වෙධිකජාතාති ¶ ජාතද්වෙධිකා සඤ්ජාතභෙදා. ද්වෙජ්ඣජාතාති දුවිධභාවං පත්තා. භණ්ඩන්ති පරිභාසන්ති එතෙනාති භණ්ඩනං, විරුද්ධචිත්තතා. තන්ති භණ්ඩනං. ධම්මවිනයන්ති පාවචනං. විතුජ්ජන්තා මුඛසත්තීහි. සහිතං මෙති මය්හං වචනං සහිතං සිලිට්ඨං පුබ්බාපරසම්බන්ධං අත්ථයුත්තං. තෙනාහ ¶ ‘‘අත්ථසංහිත’’න්ති. අධිචිණ්ණන්ති ආචිණ්ණං. විපරාවත්තන්ති විරොධදස්සනවසෙන පරාවත්තිතං, පරාවත්තං දූසිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘චිරකාලවසෙන…පෙ… නිවත්ත’’න්ති. පරියෙසමානො චර, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා සික්ඛාහීති අත්ථො. සචෙ සක්කොසි, ඉදානිමෙව මයා වෙඨිතදොසං නිබ්බෙඨෙහි. මරණමෙවාති අඤ්ඤමඤ්ඤඝාතවසෙන මරණමෙව.

නාටපුත්තස්ස ඉමෙති නාටපුත්තියා. තෙ පන තස්ස සිස්සාති ආහ ‘‘අන්තෙවාසිකෙසූ’’ති. පුරිමපටිපත්තිතො පටිනිවත්තනං පටිවානං, තං රූපං සභාවො එතෙසන්ති පටිවානරූපා. තෙනාහ ‘‘නිවත්තනසභාවා’’ති. කථනං අත්ථස්ස ආචික්ඛනං. පවෙදනං තස්ස හෙතුදාහරණානි ආහරිත්වා බොධනං. න උපසමාය සංවත්තතීති අනුපසමසංවත්තනං, තදෙව අනුපසමසංවත්තනිකං, තස්මිං. සමුස්සිතං හුත්වා පතිට්ඨාහෙතුභාවතො ථූපං පතිට්ඨාති ආහ – ‘‘භින්නථූපෙති භින්නපතිට්ඨෙ’’ති. ථූපොති වා ධම්මස්ස නිය්යානභාවො වෙදිතබ්බො, අඤ්ඤධම්මෙ අභිභුය්ය සමුස්සිතට්ඨෙන. සො නිගණ්ඨස්ස සමයෙ කෙහිචි අභින්නසම්මතොපි භින්නො විනට්ඨොයෙව සබ්බෙන සබ්බං අභාවතොති භින්නථූපො. සො එව නිය්යානභාවො වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිතුකාමානං පටිසරණං, තං එත්ථ නත්ථීති අප්පටිසරණො, තස්මිං භින්නථූපෙ අප්පටිසරණෙති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ආචරියප්පමාණන්ති ආචරියමුට්ඨි හුත්වා පමාණභූතං. නානානීහාරෙනාති නානාකාරෙන. ‘‘විවාදො න උප්පජ්ජී’’ති වත්වා තස්ස අනුප්පත්තිකාරණං දස්සෙන්තො, ‘‘සත්ථා හි…පෙ… අවිවාදකාරණං කත්වාව පරිනිබ්බායී’’ති වත්වා තං විවරිතුං ‘‘භගවතා හී’’තිආදි වුත්තං. පතිට්ඨා ච අවස්සයො ච, ‘‘අයං ධම්මො අයං විනයො ඉදං සත්ථුසාසන’’න්ති විනිච්ඡයනෙ මහාපදෙසා, පඤ්හබ්යාකරණානි ච, යස්මා තෙසු පතිට්ඨාය තෙ අවස්සාය ධම්මවිනයධරා ච නිච්ඡයං ගච්ඡන්ති. තථා හි සුත්තන්තමහාපදෙසතො විනයෙ කෙනචි පුච්ඡිතො අත්ථො චතුන්නං පඤ්හබ්යාකරණානං වසෙන සුවිනිච්ඡිතරූපො, තස්මා ධම්මවිනයො ඉධ සත්ථු කිච්චං කාතුං සක්කොතීති ආහ – ‘‘තෙනෙවා’’තිආදි, තස්මා උළාරාය දෙසනාය භාජනන්ති අධිප්පායො.

42. පටිපවිට්ඨං ¶ කත්වා ආහරිතබ්බතො, සච්චං කාරිතබ්බතො පාභතං මූලන්ති ආහ – ‘‘කථාපාභත’’න්ති, ධම්මකථාය මූලකාරණන්ති අත්ථො. යෙසං ¶ වසෙන විවාදො උප්පන්නො, තෙයෙව අධම්මවාදිනො, තෙසං තාව සො අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තතු, තතො අඤ්ඤෙසං දෙවමනුස්සානං කථන්ති, චොදනා පරම්පරාය සංකිලෙසවත්ථුභාවතොති පරිහාරො. තෙනාහ – ‘‘කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ වියා’’තිආදි.

43. අභිඤ්ඤා දෙසිතාති අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය ජානිත්වා බොධිතා. පතිස්සයමානරූපාති අපදිස්ස පතිස්සයමානා ගරුකවසෙන නිස්සයමානසභාවා. තෙනාහ – ‘‘උපනිස්සාය විහරන්තී’’ති, ගරුතරං නිස්සයං කත්වා විහරන්තීති අත්ථො. පරිවාරෙ පඤ්ඤත්තානීති, ‘‘ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා’’ති, එවං නිද්ධාරෙත්වා පරිවාරපාළියං (පරි. 336) ආසඞ්කරවසෙන ඨපිතානි. ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යා’’ති (පාරා. 39, 42, 43) විභඞ්ගපාඨවසෙනෙව හි තානි භගවතා පඤ්ඤත්තානි. තානි ඨපෙත්වා සෙසානි සබ්බසික්ඛාපදානි අධිපාතිමොක්ඛං නාමාති, ඉදං ගොබලීබද්දඤායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං තෙසම්පි අධිපාතිමොක්ඛභාවතො.

තත්රායං නයොති තස්මිං සුප්පජහනාය අප්පමත්තකභාවෙ අයං වක්ඛමානො. තානීති පණීතභොජනානි. යො කොචීති භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා. දුක්කටවත්ථුකන්ති යං කිඤ්චි දුක්කටාපත්තිවත්ථුකං. තෙනාති සුප්පජහනභාවෙන මූලාපත්තිවීතික්කමස්ස අණුමත්තතාය.

පුබ්බභාගමග්ගන්ති ලොකියමග්ගං. තත්රාති තස්මිං පුබ්බභාගමග්ගං නිස්සාය විවාදුප්පාදෙ. ඔභාසඤාණන්ති ඔභාසස්ස උප්පත්තිහෙතුභූතං ඤාණං. තත්ථ පන සො මග්ගසඤ්ඤිභාවෙන මග්ගො ච චතුබ්බිධොති සුතත්තා, ‘‘පට්ඨමමග්ගො නාමා’’තිආදිමාහ. එවන්ති එවං අසන්දිද්ධං අපරිසඞ්කිතං පරිච්චත්තං කත්වා කම්මට්ඨානං කථෙතුං න සක්කොති.

චෙතියං න දිට්ඨන්ති තස්ස කතං ථූපං වදති. නින්දියෙ පුථුජ්ජනභාවෙ ඨිතං පාසංසං අරියභාවං ආරොපෙත්වා තං මිච්ඡාලද්ධිං අභිනිවිස්ස පග්ගය්හ වොහරණතො සග්ගොපි මග්ගොපි වාරිතොයෙවාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ¶ නින්දියං පසංසති, තං වා නින්දති යො පසංසියො;

විචිනාති මුඛෙන සො කලිං, කලිනා තෙන සුඛං න වින්දතී’’ති. (සු. නි. 663; සං. නි. 1.180-181; අ. නි. 4.3; නෙත්ති. 92);

‘‘ඛණෙනෙව ¶ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථකම්මට්ඨානකථං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති හි ඉමිනා තත්ථ කොහඤ්ඤම්පි දිස්සති; ඉතරෙසු පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. උප්පාටෙත්වාති උද්ධරිත්වා. ‘‘අථ තෙ භික්ඛූ’’තිආදි සෙසං නාම. ‘‘අමතං තෙ පරිභුඤ්ජන්ති, යෙ කායගතාසතිං පරිභුඤ්ජන්තී’’ති (අ. නි. 1.600) වචනං දුග්ගහිතං ගණ්හාපෙත්වා, ‘‘එත්තාවතා වො අමතං පරිභුත්තං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ.

44. එවන්ති ආකාරලක්ඛණමෙතං, න ආකාරනියමනං. තෙන ඉමිනාව කාරණෙන ච යො විවාදො උප්පජ්ජෙය්යාති වුත්තං හොති. ගරුස්මිං ගරූති පවත්තං චිත්තං ගරුවිසයත්තා තංසහචරිතත්තා ගරු, තස්ස භාවො ගාරවං, ගරුකරණං, තං එත්ථ නත්ථීති අගාරවො. තෙනාහ ‘‘ගාරවවිරහිතො’’ති. ගරුස්ස ගාරවවසෙන පතිස්සයනං පතිස්සොති වුච්චති නීචවුත්තිතා, තප්පටිපක්ඛතො අප්පතිස්සොති ආහ – ‘‘අප්පතිස්සයො අනීචවුත්තී’’ති. එත්ථ යථායං පුග්ගලො සත්ථරි අගාරවො නාම හොති, තං දස්සෙතුං, ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තීසුකාලෙසු උපට්ඨානං න යාතීතිආදි සමුදායකිත්තනඅනවසෙසදස්සනං, අවයවතො පන අගාරවසිද්ධි යථා තං සාමඤ්ඤතො සික්ඛාපදසමාදානං තබ්බිසෙසො භෙදො. එස නයො සෙසෙසුපි.

සක්කච්චං න ගච්ඡතීති ආදරවසෙන න ගච්ඡති. සඞ්ඝෙ කතොයෙව හොති සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා තස්ස, යථා සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නං එකෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහිතං සඞ්ඝස්ස දින්නමෙව හොති. අපරිපූරයමානොව සික්ඛාය අගාරවො. තෙනාහ භගවා – ‘‘සික්ඛාය න පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 2.135). අත්තනො පරිසාය උප්පන්නං විවාදමූලං විසෙසතො අත්තනා වූපසමෙතබ්බතො අත්තනො ච අනත්ථාවහතො ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්ත්වෙව වුත්තං. එස නයො බහිද්ධාති එත්ථාපි.

46. ඡඨානානීති ඡමූලානි. යථා සමනවසෙන සමථානං විවාදාදීසු අධිකත්තුභාවො, එවං විවාදාදීනං තෙහි අධිකත්තබ්බතාපීති ආහ – ‘‘වූපසමනත්ථාය…පෙ… අධිකරණානී’’ති. තෙන අධිකරණසද්දස්ස කම්මත්ථතං ආහ. සමථා වා සමනවසෙන අධිකරීයන්ති එත්ථාති අධිකරණානි, විවාදාදයො.

විවාදො ¶ ¶ උප්පන්නමත්තොව හුත්වා පරතො කක්ඛළත්ථාය සංවත්තනතො යං වත්ථුං නිස්සාය පඨමං උප්පන්නො විවාදානුසාරෙන මූලකං විය අනුබන්ධරොගො තමෙව තදඤ්ඤං වා වත්ථුං කත්වා පවඩ්ඪන්තො විවාදාධිකරණං පත්වා උපරි වඩ්ඪති නාම, අනුවාදාපත්තිකිච්චාධිකරණං පත්වා විවාදස්ස ච වඩ්ඪනං පාකටමෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘චත්තාරි අධිකරණානි පත්වා උපරි වඩ්ඪන්තො සො විවාදො’’ති. උප්පන්නානං උප්පන්නානන්ති (දී. නි. ටී. 3.331) උට්ඨිතානං උට්ඨිතානං. සමථත්ථන්ති සමනත්ථං.

අට්ඨාරසහි වත්ථූහීති ලක්ඛණවචනමෙතං යථා ‘‘යදි මෙ බ්යාධී දාහෙය්යුං. දාතබ්බමිදමොසධ’’න්ති (සං. නි. ටී. 2.3.39-42; කඞ්ඛා. අභි. ටී. අධිකරණසමථවණ්ණනා), තස්මා තෙසු අඤ්ඤතරෙන විවදන්තා, ‘‘අට්ඨාරසහි වත්ථූහි විවදන්තී’’ති වුච්චන්ති. උපවදනාති අක්කොසො. චොදනාති අනුයොගො.

අධිකරණස්ස සම්මුඛාව විනයනතො සම්මුඛාවිනයො. සන්නිපතිතපරිසාය ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතාය යෙභුය්යසිකකම්මස්ස කරණං යෙභුය්යසිකා. කාරකසඞ්ඝස්ස සාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවො, න යථා තථා කාරකපුග්ගලානං සම්මුඛතාමත්තං. භූතතාති තච්ඡතා. සච්චපරියායො හි ඉධ ධම්ම-සද්දො ‘‘ධම්මවාදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.9) විය. විනෙති එතෙනාති විනයො, තස්ස තස්ස අධිකරණස්ස වූපසමාය භගවතා වුත්තවිධි, තස්ස විනයස්ස සම්මුඛතා විනයසම්මුඛතා. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා, තෙසං අත්ථපච්චත්ථිකානං. සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති සම්මතපුග්ගලෙහෙව වූපසමනතො.

නන්ති විවාදාධිකරණං. ‘‘න ඡන්දාගතිං ගච්ඡතී’’තිආදිනා (පරි. 383) වුත්තං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං. ගුළ්හකාදීසු අලජ්ජුස්සන්නාය පරිසාය ගුළ්හකො සලාකග්ගාහො කාතබ්බො; ලජ්ජුස්සන්නාය විවටකො, බාලුස්සන්නාය සකණ්ණජප්පකො. යස්සා කිරියාය ධම්මවාදිනො බහුතරා, සා යෙභුය්යසිකාති ආහ – ‘‘ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතායා’’තිආදි.

එවං විනිච්ඡිතන්ති ආපත්තිං දස්සෙත්වා රොපනවසෙන විනිච්ඡිතං, පටිකම්මං පන ආපත්තාධිකරණසමථෙ පරතො ආගමිස්සති. න සමණසාරුප්පං අස්සාමණකං, සමණෙහි අකාතබ්බං, තස්මිං. අජ්ඣාචාරෙ වීතික්කමෙසති. පටිචරතොති ¶ පටිච්ඡාදෙන්තස්ස. පාපුස්සන්නතාය පාපියො, පුග්ගලො, තස්ස කාතබ්බකම්මං තස්සපාපියසිකං.

සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො නත්ථි පටිඤ්ඤාය, තථාරූපාය ඛන්තියා වා විනා අවූපසමනතො ¶ . එත්ථාති ආපත්තිදෙසනායං. පටිඤ්ඤාතෙ ආපන්නභාවාදිකෙ කරණකිරියා, ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාසී’’ති, පරිවාසදානාදිවසෙන ච පවත්තං වචීකම්මං පටිඤ්ඤාතකරණං.

යථානුරූපන්ති ‘‘ද්වීහි චතූහි තිහි එකෙනා’’ති එවං වුත්තනයෙන යථානුරූපං. එත්ථාති ඉමස්මිං සුත්තෙ, එතස්මිං වා සමථවිචාරෙ. විනිච්ඡයනයොති විනිච්ඡයෙ නයමත්තං. තෙනාහ ‘‘විත්ථාරො පනා’’තිආදි.

47. සඞ්ඛෙපතොව වුත්තො, න සමථක්ඛන්ධකෙ විය විත්ථාරතො. තථාති ඉමිනා ‘‘ධම්මා’’ති පදං ආකඩ්ඪති, එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, එවමාදිනා ඉමිනා පකාරෙනාති වාති වුත්තං හොති. බොධිපක්ඛියධම්මානං එකන්තානවජ්ජභාවතො නත්ථි අධම්මභාවො, භගවතො දෙසිතාකාරං හාපෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා වා කථනං යථාධම්මං අකතන්ති කත්වා අධම්මභාවොති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘තයො සතිපට්ඨානා’’තිආදි.

නිය්යානිකන්ති සපාටිහීරං අප්පටිවානං හුත්වා පවත්තති. තථෙවාති ඉමිනා ‘‘එවං අම්හාක’’න්තිආදිනා වුත්තමත්ථං ආකඩ්ඪති. භූතෙන…පෙ… කාතබ්බකම්මං ධම්මො නාම යථාධම්මං කරණතො, වුත්තවිපරියායතො ඉතො පරං අධම්මො. අයං විනයො නාම රාගාදීනං සංවරණතො පහානතො පටිසඞ්ඛානතො ච. අයං අවිනයො නාම රාගාදීනං අවිනයනතො. අයං විනයො නාම යථාවිනයකරණතො, වුත්තවිපරියායෙන ඉතරො අවිනයො. වත්ථුසම්පත්තිආදිනා එව සබ්බෙසං විනයකම්මානං අකුප්පතාති ආහ – ‘‘වත්ථුසම්පත්ති…පෙ… අයං විනයො නාමා’’ති, තප්පටිපක්ඛතො අවිනයො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘වත්ථුවිපත්තී’’තිආදි.

සම්මාපටිපත්තියා නයනට්ඨෙන යථාවුත්තො ධම්මො එව නෙත්ති, තතො එව සත්තස්ස විය රජ්ජු අසිථිලපවත්තිහෙතුතාය ධම්මරජ්ජූති අත්ථො වුත්තො. සුත්තන්තපරියායෙන තාව දස කුසලකම්මපථා ධම්මොති එවං වුත්තා. සා එව වා හොතු ධම්මනෙත්ති, යො ඉධ ඉමිස්සා වණ්ණනාය, ‘‘ඡත්තිංස බොධිපක්ඛියධම්මා’’තිආදිනා ධම්මෙන ච විනයෙන ච වුත්තො, සො එව ¶ වා ධම්මනෙත්ති හොතූති ආනෙත්වා යොජනා. තාය ධම්මනෙත්තියා සමෙති තාය යථාවුත්තාය ධම්මනෙත්තියා සංසන්දති, එකලක්ඛණමෙව හොතීති අත්ථො. එවං විවාදවත්ථුභූතො ධම්මො චෙ ‘‘ධම්මො’’ති, අධම්මො චෙ ‘‘අධම්මො’’ති, විනයො චෙ ‘‘විනයො’’ති, අවිනයො චෙ ‘‘අවිනයො’’ති නිච්ඡිනන්තෙන එකච්චානං විවාදාධිකරණමෙව දස්සිතං තස්ස වූපසමධම්මානං අපරියොසාපිතත්තා.

48. තං පනෙතන්ති ¶ විවාදාධිකරණං පච්චාමසති. වාරෙ අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන පත්තෙපි. ද්වීහීති යස්මිං ආවාසෙ විවාදාධිකරණං උප්පන්නං, තත්ථ වාසීහි ද්වීහිපි භික්ඛූහි අතිරෙකතරා.

49. ඛන්ධසාමන්තන්ති ආපත්තික්ඛන්ධභාවෙන සමීපං. ආපත්තිසාමන්තං නාම පුබ්බභාගා ආපජ්ජිතබ්බආපත්ති. මෙථුනරාගවසෙන කායසංසග්ගෙ දුක්කටස්ස වත්ථූති ආහ – ‘‘පඨමපාරාජිකස්ස පුබ්බභාගෙ දුක්කට’’න්ති. සෙසානං තිණ්ණං පාරාජිකානං පුබ්බභාගෙ ථුල්ලච්චයමෙව.

50. පරික්කමිත්වා උපක්කමිත්වා. ආපත්තාධිකරණං දස්සිතං තත්ථෙව විසෙසතො පටිඤ්ඤාය කාරෙතබ්බතාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා.

52. කම්මස්ස වත්ථු දස්සිතං න සමථොති අධිප්පායො. නනු චායං සමථාධිකාරොති? සච්චං, සමථස්ස පන කාරණෙ දස්සිතෙ සමථො දස්සිතොව හොතීති දස්සෙතුං ‘‘එවරූපස්ස හී’’තිආදි වුත්තං.

53. ඉදං කම්මන්ති ‘‘ඉදං අම්හාකං භණ්ඩනජාතාන’’න්තිආදිනා වුත්තකම්මං. තිණවත්ථාරකසදිසත්තාති තංසදිසතාය තබ්බොහාරොති දස්සෙති යථා – ‘‘එස බ්රහ්මදත්තො’’ති. ආකාරමත්තමෙව තිණවත්ථාරකකම්මං නාම, න පන තස්ස සබ්බසො කරණවිධානං. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධකෙ’’තිආදි. ගිහීනං හීනෙන ඛුංසනවම්භනං යථා ‘‘තිලසංගුළිකා නත්ථී’’ති. ධම්මිකපටිස්සවෙසු විසංවාදනවසෙන ආපන්නා ආපත්ති. අස්සාති කිච්චාධිකරණස්ස. සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො සඞ්ඝසම්මුඛතාදිනාව වූපසමනතො.

54. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියවචනතො කොසම්බියසුත්තෙ (ම. නි. 1.492) සොතාපත්තිමග්ගසම්මාදිට්ඨි කථිතා, ඉධ පන ‘‘දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරති’’ච්චෙව ¶ වුත්තත්තා, ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ සොතාපත්තිඵලසම්මාදිට්ඨි වුත්තාති වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං. පාපකම්මස්ස අප්පතා මහන්තතා සාවජ්ජභාවස්ස මුදුතික්ඛභාවෙන වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘අණුන්ති අප්පසාවජ්ජං. ථූලන්ති මහාසාවජ්ජ’’න්ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සාමගාමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. සුනක්ඛත්තසුත්තවණ්ණනා

55. හෙට්ඨිමමග්ගෙහි ¶ ඤාතමරියාදාය පජානනතො අඤ්ඤා, මග්ගපඤ්ඤා. තස්ස ඵලභාවතො අග්ගඵලපඤ්ඤා, තංසහගතා සම්මාසඞ්කප්පාදයො ච ‘‘අඤ්ඤා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘අඤ්ඤාති අරහත්ත’’න්ති. චතූහි පදෙහි කථිතා, ‘‘පරිචිණ්ණා මෙ භගවා’’තිආදීසු විය න එකපදෙනෙව. ‘‘ලොකුත්තරො ධම්මො අධිගතො මයා’’ති මඤ්ඤනාමත්තං අධිමානොති දස්සෙන්තො, ‘‘අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤිනො’’තිආදිමාහ.

56. ඉදං ඨානන්ති ඉදං ඔභාසාදිසම්මුතිහෙතුභූතං උළාරතරං උදයබ්බයඤාණං. උළාරතරභාවෙන හි තං මග්ගඵලපඤ්ඤාය පච්චයො හුත්වා යාථාවතො දුබ්බිඤ්ඤෙය්යතාය විපස්සකං විසංවාදෙති. තෙනාහ ‘‘අවිභූතං අන්ධකාර’’න්ති. ඉමං පඤ්හන්ති ඉමං සුත්තං ගම්භීරං ලොකුත්තරපටිසංයුත්තං අත්තනා ඤාතුං ඉච්ඡිතං අත්ථං. උග්ගහෙත්වාති කෙවලං පිටකසම්පාදනවසෙනෙව උග්ගණ්හිත්වා. තෙනාහ ‘‘අජානිත්වා’’ති. විසෙවමානාති කිලෙසවිසෙ අවමානෙන්තා, සාසනස්ස වා අනුපකාරවිරූපපච්චයෙ සෙවමානා. එවමස්සාති එවං වුත්තනයෙන තෙසං කරණහෙතු අස්ස චිත්තස්ස ධම්මදෙසනාවසෙන පවත්තස්ස. අඤ්ඤථාභාවො අදෙසෙතුකාමතා හොති. තන්ති යථාවුත්තමත්ථං සන්ධාය. එතන්ති ‘‘තස්සපි හොති අඤ්ඤථත්ත’’න්ති එවං වුත්තං.

58. කිලෙසෙහි ආමසීයතීති ආමිසං, ලොකෙපරියාපන්නං ආමිසන්ති ඉධ පඤ්ච කාමගුණා අධිප්පෙතාති තෙසු වට්ටාමිසභාවෙපි ලභිතෙ කාමාමිසභාවො සිද්ධොති ආහ – ‘‘වට්ටාමිසකාමාමිසලොකාමිසභූතෙසූ’’ති. කාමගුණා හි වට්ටස්ස වඩ්ඪනතො වට්ටාමිසං, කාමෙතබ්බතො කාමතණ්හාය ආමසිතබ්බතො කාමාමිසං, යෙභූය්යතො සත්තලොකස්ස ආමිසභාවතො ¶ ලොකාමිසං. කාමගුණසභාගාති කාමගුණානුලොමා කාමගුණපටිසංයුත්තා. ආනෙඤ්ජසමාපත්තිපටිසංයුත්තායාති කිලෙසිඤ්ජනරහිතතාය ඉධ ආනෙඤ්ජාති අධිප්පෙතාහි හෙට්ඨිමාහි අරූපසමාපත්තීහි පටිසංයුත්තාය. එවරූපොති ලොකාමිසභූතෙසු පච්චයෙසු අධිමුත්තො තන්නින්නො තග්ගරුකො තප්පබ්භාරො. එත්තාවතාති එවං සද්ධානං මනුස්සානං දස්සනෙන තෙසං පවත්තිතාසයෙන ච. සීසං නික්ඛන්තං හොතීති ලාභාසාය සීසං බහි නික්ඛන්තං විය හොති. උදරං ඵලිතන්ති අතිබහුභණ්ඩං පක්ඛිපියමානං පසිබ්බකං විය ලද්ධබ්බස්ස අතිපහූතභාවෙන උදරං ඵීතං හොති.

59. යථා ¶ පුරිමා ද්වෙ අරූපසමාපත්තියො අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි අනිඤ්ජනතො ‘‘අනිඤ්ජා’’ති වුච්චන්ති, එවං ඉතරාපි. තං පවුත්තන්ති ලොකාමිසසංයොජනං විගතං.

60. නිඝංසන්ති ‘‘එත්තකො අය’’න්ති පරිච්ඡෙදන්ති අත්ථො. සිලෙසෙනාති චම්මකාරසිලෙසාදිසිලෙසෙන, වජිරලෙපසිලෙසෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තං භින්නන්ති ආනෙඤ්ජසංයොජනං භින්නං විධමිතං සමතික්කන්තං තාසු සමාපත්තීසු අපෙක්ඛාභාවතො. අජ්ඣාසයෙන අසම්බද්ධත්තා වුත්තං – ‘‘ද්වෙධාභින්නා සෙලා විය හොතී’’ති. තෙනාහ – ‘‘තං සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං න උප්පජ්ජතී’’ති.

61. වන්තන්ති ඡඩ්ඩිතං, විස්සට්ඨන්ති අත්ථො.

62. උපරිසමාපත්තිලාභිනොති එත්ථ උපරිසමාපත්තීති අරහත්තඵලසමාපත්ති අධිප්පෙතා, අරහතො ච මග්ගාධිගමෙනෙව අනාගාමිඵලසමාපත්ති, සෙක්ඛානං විසයා හෙට්ඨිමා ඵලසමාපත්තියො පටිප්පස්සද්ධා. ලොකියා පන නිකන්තිප්පහානෙන පටිනිස්සට්ඨාති ආහ – ‘‘හෙට්ඨා…පෙ… න උප්පජ්ජතී’’ති.

63. ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමෙ, සුනක්ඛත්ත, කාමගුණා’’තිආදිනා ආරද්ධදෙසනා, ‘‘සම්මා නිබ්බානාධිමුත්තො පුරිසපුග්ගලො’’ති අරහත්තකිත්තනෙන නිට්ඨාපිතාති තතො පරං, ‘‘ඨානං ඛො පනා’’තිආදිකා දෙසනා, ‘‘පාටියෙක්කො අනුසන්ධී’’ති ¶ වුත්තා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨා හී’’තිආදි. තත්ථ යථා ඛීණාසවස්ස සමාපත්තිලාභිනොති යොජනා, එවං වා ඛීණාසවස්ස සුක්ඛවිපස්සකස්සාති යොජෙතබ්බා. පටික්ඛිත්තං අට්ඨකථායං. තස්ස පටික්ඛෙපස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘සමාපත්තිලාභිනො හී’’තිආදි වුත්තං. යථා සුක්ඛවිපස්සකො අධිමානිකො සමාපත්තිලාභිනො සමානයොගක්ඛමො අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤිතාය භෙදාභාවතො, එවං සුක්ඛවිපස්සකො ඛීණාසවො සමානයොගක්ඛමො ඛීණාසවභාවෙන විසෙසාභාවතො, තස්මා ‘‘සමාපත්තිලාභිම්හි කථිතෙ ඉතරොපි කථිතොව හොතී’’ති වුත්තං. ද්වින්නං භික්ඛූනන්ති සමාපත්තිලාභිනො අධිමානිකස්ස ඛීණාසවස්ස ච. තෙනෙවාහ ‘‘පුථුජ්ජනස්ස තාවා’’තිආදි.

යදග්ගෙනාති යෙන භාගෙන. යදිපි ඛීණාසවස්ස අසප්පායාරම්මණං කිලෙසානං උප්පත්තියා පච්චයො න හොති තෙසං සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා. සන්තවිහාරපරිපන්ථො පන සියා විසභාගතොති වුත්තං – ‘‘ඛීණාසවස්සපි අසප්පායමෙවා’’ති. තෙනාහ – ‘‘විසං නාම…පෙ… විසමෙවා’’ති. එතෙන ¶ ‘‘යථා විසජානනං අප්පමාණං, විකාරුප්පාදනතො පන තං පරිහරිතබ්බං, එවං පරිඤ්ඤාතම්පි වත්තු අත්ථවිසෙසාභාවෙන එකරූපමෙවාති තං පරිහරිතබ්බමෙවා’’ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. න හි අසංවුතෙන භවිතබ්බං අසාරුප්පභාවතො. යුත්තපයුත්තෙනෙවාති සභාගාරම්මණස්ස ආලොකනාදීසු යුත්තෙනෙව භවිතුං වට්ටති.

64. යත්ථ සයං නිපතති උප්පජ්ජති, තස්ස සන්තානස්ස විප්පසන්නවසෙන රුප්පනතො, විසසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛස්ස මූලභාවතො ච ‘‘අවිජ්ජාසඞ්ඛාතො විසදොසො’’ති වුත්තං. රුප්පතීති කත්තබ්බාදිමුච්ඡාපාදනෙන විකාරං උප්පාදෙති. අනුද්ධංසෙය්යාති විබාධෙය්ය. රාගො හි උප්පජ්ජමානොව කුසලචිත්තප්පවත්තියා ඔකාසං අදෙන්තො තං විබාධති; තථාභූතො සද්ධාසිනෙහස්ස සමථවිපස්සනාභිවුඩ්ඪියා වමනෙන ච තං විසොසෙති මිලාපෙති. තෙනාහ ‘‘සොසෙය්ය මිලාපෙය්යා’’ති. සගහණසෙසන්ති ගහෙතබ්බවිසං සාවසෙසං කත්වාති අත්ථො. න අලං න සමත්ථන්ති අනලං. සූකපරියායො පාළියං වුත්තො සුක-සද්දොති ආහ – ‘‘වීහිසුකාදි ච සූක’’න්ති.

සඋපාදානසල්ලුද්ධාරො ¶ විය අප්පහීනො අවිජ්ජාවිසදොසො දට්ඨබ්බො මහානත්ථුප්පාදනතො. අසප්පාය…පෙ… අසංවුතකාලො දට්ඨබ්බො අත්තභාවස්ස අපරිහරණභාවතො. මරණං විය සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තනං අධිසීලසඞ්ඛාතස්ස ආයුනො අපෙතත්තා. මරණමත්තං දුක්ඛං විය ආපත්තියා ආපජ්ජනං යථාවුත්තස්ස ආයුනො උපපීළනකභාවතො. ඉමිනාව නයෙන ඔපම්මසංසන්දනන්ති එත්ථ අනුපාදිසෙසසල්ලුද්ධාරො විය පහීනො අවිජ්ජාවිසදොසො; සප්පාය…පෙ… සුසංවුතකාලො, තදුභයෙන වණෙ පුථුත්තං න ගතෙ මරණාභාවො විය සික්ඛාය අපච්චක්ඛානං, මරණමත්තදුක්ඛාභාවො විය අඤ්ඤතරාය සංකිලිට්ඨාය ආපත්තියා අනාපජ්ජනන්ති යොජනා වෙදිතබ්බා.

65. සතියාති එත්ථ යස්මා ‘‘අරියායා’’ති න විසෙසිතන්ති ආහ – ‘‘සති පඤ්ඤාගතිකා’’තිආදි. පඤ්ඤා චෙත්ථ ලොකියා අධිප්පෙතා, න ලොකුත්තරාති ආහ – ‘‘පරිසුද්ධාය විපස්සනාපඤ්ඤායා’’ති.

ඛීණාසවස්ස බලන්ති උළාරතමෙසු දිබ්බසදිසෙසුපි ආරම්මණෙසු මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං අනුපනමනහෙතුභූතං සුසංවුතකාරිසඞ්ඛාතං ඛීණාසවබලං දස්සෙන්තො, ‘‘සංවුතකාරී’’ති වුත්තං, උක්කංසගතසතිවෙපුල්ලත්තා යථා අසංවරස්ස අසංවරො හොති, එවං සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන චක්ඛාදිද්වාරානි ¶ සංවරිත්වා දස්සනාදිකිච්චකාරී. එවං ජානිත්වාති ‘‘උපධි දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති එවං විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා. උපධීයති දුක්ඛං එතෙහීති උපධී, කිලෙසාති ආහ – ‘‘කිලෙසුපධිපහානා නිරුපධී’’ති. තතො එව උපාදීයති දුක්ඛං එතෙහීති කිලෙසා ‘‘උපාදානා’’තිපි වුච්චන්තීති ආහ – ‘‘නිරුපාදානොති අත්ථො’’ති. උපධී සම්මදෙව ඛීයන්ති එත්තාති උපධිසඞ්ඛයො, නිබ්බානන්ති ආහ – ‘‘උපධීනං සඞ්ඛයභූතෙ නිබ්බානෙ’’ති. ආරම්මණතොති ආරම්මණං කත්වා තදාරම්මණාය ඵලවිමුත්තියා විමුත්තො. කාමුපධිස්මිං කායං උපසංහරිස්සතීති ‘‘කාමෙසෙවිස්සාමී’’ති තත්ථ කායං උපනාමෙස්සති; කායූපසංහාරො තාව තිට්ඨතු, තථා චිත්තං වා උප්පාදෙස්සතීති එතං කාරණං නත්ථීති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සුනක්ඛත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තවණ්ණනා

66. ඛණපභඞ්ගුතාය ¶ ¶ න නිච්චා න ධුවාති අනිච්චා. තතො එව පණ්ඩිතෙහි න ඉච්චා න උපගන්තබ්බාතිපි අනිච්චා. සො චායං අනිච්චත්ථො උදයවයපරිච්ඡින්නතාය වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො, ‘‘හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා’’ති ආහ; උප්පජ්ජිත්වා විනස්සනතොති අත්ථො. අයඤ්ච අනිච්චතා වක්ඛමානා ච තුච්ඡාදිතා ද්වින්නම්පි කාමානං සාධාරණොති ආහ – ‘‘වත්ථුකාමාපි කිලෙසකාමාපී’’ති. රිත්තා විවිත්තා, තෙසං නිච්චසාරාදීනං අත්තනි අභාවතො තෙහි විසුංභූතා. යථා පන සබ්බසො සභාවරහිතමාකාසං ‘‘තුච්ඡං රිත්ත’’න්ති වුච්චති, න එවමෙතෙ. එතෙ පන කෙවලං නිච්චසාරාදිවිරහතො එව තුච්ඡා රිත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘න පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘න හි තුච්ඡමුට්ඨි නාම නත්ථී’’ති ඉදං ලොකසමඤ්ඤාවසෙන වුත්තං, ලොකසමඤ්ඤා ලොකියකථා න ලඞ්ඝිතබ්බා.

මුසාති ඉත්තරපච්චුපට්ඨානතාය න දිස්සතීති ආහ ‘‘මුසාති නාසනකා’’ති. විසංවාදනට්ඨෙන වා මුසා. එතෙ හි අසුභාදිසභාවාපි බාලානං සුභාදිභාවෙන උපට්ඨහන්තා සුභාදිග්ගහණස්ස පච්චක්ඛභාවෙන සත්තෙ විසංවාදෙන්ති. නස්සනසභාවාති ඛණභඞ්ගත්තා ඉත්තරපච්චුපට්ඨානතාය දිස්සමානා වියපි හුත්වා අපඤ්ඤායනකපකතිකා. තෙනාහ ‘‘ඛෙත්තං වියා’’තිආදි. ධම්මසද්දො චෙත්ථ ‘‘ජාතිධම්මාන’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.398) විය පකතිපරියායො, තථා සභාවසද්දො චාති දට්ඨබ්බං. මොසධම්මාති මොසනපකතිකා, කුසලභණ්ඩහරණසභාවාති අත්ථො. මායාකතන්ති මායාය කතං උදකාදිමණිආදිආකාරෙන මායාදිනා උපට්ඨාපිතං; මායාකතං විය මායාකතං අඤ්ඤසභාවා හුත්වා අතථා උපට්ඨහනතො. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. චක්ඛුපථෙ එව කතවිජ්ජාය, න තතො පරන්ති වුත්තං – ‘‘දස්සනූපචාරෙ ඨිතස්සෙව තථා පඤ්ඤායතී’’ති. තයිදං සම්බරවිජ්ජාවසෙන වුත්තං.

එවං තාවකාලිකභාවෙන කාමානං මායාකතභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තතො අඤ්ඤෙනපි පකාරෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. අනිච්චාදිසභාවානං කාමානං නිච්චාදිසභාවදස්සනං විපල්ලාසසහගතතාය වෙදිතබ්බං. බාලානං ලාපනතොති අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානං අන්ධබාලානං පුග්ගලානං විපල්ලාසහෙතුතො. මනුස්සලොකෙ ඨත්වා ¶ මනුස්සානං වා වසෙන භගවතා භාසිතත්තා වුත්තං – ‘‘දිට්ඨධම්මිකා කාමාති මානුසකා පඤ්ච කාමගුණා’’ති ¶ . තතො එව ච ‘‘සම්පරායිකාති තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දිට්ඨධම්මා පච්චක්ඛසභාවා ආරම්මණභූතා එතාසං අත්ථීති දිට්ඨධම්මිකා. සම්පරායිකෙ කාමෙ ආරබ්භ උප්පන්නසඤ්ඤා සම්පරායිකා. තෙ සමෙච්ච ධීයති එත්ථ ආණාති ධෙය්යං, ආණාපවත්තිට්ඨානං. මාරස්ස ධෙය්යන්ති මාරධෙය්යං තස්ස ඉස්සරියපවත්තනත්තා. තෙනාහ ‘‘යෙහී’’තිආදි. ගහිතන්ති විසයවිසයීභාවෙන ගහිතං, ආරම්මණවසෙන ආරම්මණකරණවසෙන ච ගහිතන්ති අත්ථො. තත්ථ ආරම්මණකරණවසෙන ගහණං නාම ‘‘ඉදං මය්හ’’න්ති අවිභාගෙන පරිග්ගහකරණං; ආරම්මණවසෙන පන ගහණං භාගසො ආරම්මණානුභවනන්ති වදන්ති. උභයස්සපි පන තණ්හාරාගවසෙන ගහණං සන්ධාය, ‘‘උභයමෙතං ගහිත’’න්ති වුත්තං. මාරොති කිලෙසමාරො. යදග්ගෙන කිලෙසමාරො, තදග්ගෙන දෙවපුත්තමාරොපි තෙ අත්තනො වසං වත්තෙති. තං සන්ධායාති ධම්මමුඛෙන පුග්ගලග්ගහණං සන්ධාය.

අප්පහීනවිපල්ලාසා හි පුග්ගලා කාමාධිමුත්තා මාරස්ස ඉස්සරියවත්තනට්ඨානතාය ‘‘මාරධෙය්ය’’න්ති වුත්තා, තථා මාරස්ස නිවාපගොචරපරියායෙහිපි තෙ එවං වුත්තාති දස්සෙන්තො, ‘‘යථා චොළස්සා’’තිආදිමාහ. නිවපතීති නිවාපො, සො එව බීජන්ති නිවාපබීජං. තෙති කාමගුණා. යත්ථාති යස්මිං පදෙසෙ.

මනසි භවාති මානසාති ආහ ‘‘චිත්තසම්භූතා’’ති. තෙ පන අවිජ්ජාදයො පාළියං ආගතා. එවඤ්හි ලොහිතසන්නිස්සයො පුබ්බො විය අනුරොධූපනිස්සයො විරොධොති දස්සෙන්තො, ‘‘මමායිතෙ වත්ථුස්මි’’න්තිආදිමාහ. තෙධාති එත්ථ ඉධාති නිපාතමත්තං ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්ස’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.30) විය. කාමලොකන්ති කාමගුණසඞ්ඛාතං සඞ්ඛාරලොකං, යත්ථ වා ලොකෙ කාමගුණවන්තං ලොකං. චිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වාති ඣානාරම්මණං පටිභාගනිමිත්තං භාවනාචිත්තෙන උප්පාදෙත්වා. පරිත්තං නාම වික්ඛම්භනඅසමත්ථත්තා කිලෙසෙහි පරිතො ඛණ්ඩිතං විය හොති. තස්ස පටික්ඛෙපෙනාති පරිත්තභාවපටික්ඛෙපෙන. පමාණන්තිපි කාමාවචරමෙව ¶ පාපකානං පමාණකරණධම්මානං වික්ඛම්භනවසෙන අප්පජහනතො. තප්පටික්ඛෙපවසෙන අප්පමාණං නාම මහග්ගතන්ති ආහ – ‘‘රූපාවචරං අරූපාවචර’’න්ති. සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසානං අප්පහානෙන මහග්ගතජ්ඣානම්පි සුභාවිතං නාම න හොති, පගෙව පරිත්තජ්ඣානන්ති ආහ – ‘‘සුභාවිතන්ති…පෙ… ලොකුත්තරස්සෙවෙතං නාම’’න්ති. එතස්ස වසෙනාති ‘‘සුභාවිත’’න්ති පදස්ස වසෙන.

තමෙව පටිපදන්ති තමෙව අභිජ්ඣාදිපහානාවහං ඣානපටිපදං. අරහත්තෙ තස්ස උපායභූතාය ¶ විපස්සනාය වා චතුත්ථජ්ඣානෙ තස්ස උපායභූතෙ උපචාරෙ වා සති චිත්තං පසන්නමෙව හොතීති ආහ – ‘‘අරහත්තං වා…පෙ… උපචාරං වා’’ති. අධිමොක්ඛසම්පසාදොති ‘‘අජ්ජෙව අරහත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති වා විපස්සනාය වීථිපටිපන්නත්තා; ‘‘අජ්ජෙව චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති වා උපචාරසමාධිනා චිත්තස්ස සමාහිතත්තා අධිමුච්චනභූතො සම්පසාදො. පටිලාභසම්පසාදොති අරහත්තස්ස චතුත්ථජ්ඣානස්ස වා අධිගමසඞ්ඛාතො සම්පසාදො. පටිලාභොපි හි කිලෙසකාලුසියාභිභවනතො චිත්තස්ස සුප්පසන්නභාවාවහත්තා ‘‘සම්පසාදො’’ති වුත්තො. පච්චයාති නාමරූපපච්චයා අවිජ්ජාදයො. සබ්බථාති සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො නිස්සරණතොති සබ්බප්පකාරෙන. ආසාති අධිමුච්චනවසෙන ආසීසනා. තෙනාහ – ‘‘ආසා සන්තිට්ඨති, අධිමොක්ඛං පටිලභතී’’ති.

පාදකන්ති පදට්ඨානං. කිලෙසා සන්නිසීදන්තීති නීවරණසහගතා එව කිලෙසා වික්ඛම්භනවසෙන වූපසමන්ති. සතීති උපචාරජ්ඣානාවහා සති සන්තිට්ඨති. සඞ්ඛාරගතන්ති භාවනාය සමතාය පවත්තමානත්තා, ඉමෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො එකරසා හුත්වා පවත්තන්තීති, භාවනාචිත්තුප්පාදපරියාපන්නං සඞ්ඛාරගතං විභූතං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාති. චිත්තුප්පාදොති භාවනාචිත්තුප්පාදො. ලෙපපිණ්ඩෙති සිලෙසපිණ්ඩෙ ලග්ගමානො විය අප්පිතො විය හොති. උපචාරෙන සමාධියති උපචාරජ්ඣානෙන සමාධියති. අයන්ති අයං දුවිධොපි අධිමුච්චනාකාරො අධිමොක්ඛසම්පසාදො නාම. තස්මිං සම්පසාදෙ සතීති එතස්මිං විපස්සනාලක්ඛණෙ, උපචාරජ්ඣානෙ වා අධිමොක්ඛසම්පසාදෙ සති. යො පන අරහත්තං වා පටිලභති චතුත්ථජ්ඣානං වා, තස්ස චිත්තං විප්පසන්නං හොතියෙව, අයං නිප්පරියායතො පටිලාභසම්පසාදො, එවං සන්තෙපි ඉධාමිප්පෙතමෙව දස්සෙතුං ¶ , ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි වුත්තං. විපස්සනා හීතිආදි වුත්තස්ස සමත්ථනං. තත්ථ පඤ්ඤායාති අරහත්තපඤ්ඤාය. අධිමුච්චනස්සාති සද්දහනං උස්සුක්කාපජ්ජනස්ස. උපචාරන්ති උපචාරජ්ඣානං. ආනෙඤ්ජසමාපත්තියා අධිමුච්චනස්ස කාරණන්ති යොජනා.

එතරහි වාති ඉදානිමෙව. ආනෙඤ්ජං වාති චතුත්ථජ්ඣානං වා. සමාපජ්ජතීති අධිගච්ඡති. ඉදං හීතිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරති. අරහත්තසච්ඡිකිරියා නාම අග්ගමග්ගභාවනාය සති අත්ථතො ආපන්නා හොති, අග්ගමග්ගපඤ්ඤා එව තදත්ථං අධිමුච්චිතබ්බාති දස්සෙන්තො, ‘‘අථ වා’’ති විකප්පන්තරමාහ. තත්ථ යථා නාම පාසාදස්ස අත්ථාය සමානීතදබ්බසම්භාරාවයවෙ අප්පහොන්තෙ කූටාගාරං කාතුං න පහොන්තියෙව, එවංසම්පදමිදන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘තං අනභිසම්භුණන්තො ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජතී’’ති ආහ. චතුසච්චං ¶ වා සච්ඡිකරොති හෙට්ඨිමමග්ගාධිගමනවසෙන ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජති උභයස්සපි හෙතුපරිග්ගහිතත්තා.

තත්රාති තස්මිං ‘‘පඤ්ඤාය වා අධිමුච්චති, ආනෙඤ්ජං වා සමාපජ්ජතී’’ති යථාවුත්තෙ විසෙසාධිගමෙ අයං ඉදානි වුච්චමානො යොජනානයො. එවං හොතීති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන චිත්තාභිනීහාරො හොති. කිච්චන්ති පබ්බජිතකිච්චං. තතොති අරහත්තාධිගමනතො. ඔසක්කිතමානසොති සංකුචිතචිත්තො. අන්තරා න තිට්ඨතීති අසමාහිතභූමියං න තිට්ඨති. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා තස්ස පුරිසස්ස වනමහිංසං ගහෙතුං උස්සාහවතො ඔසක්කන්තස්ස සසගොධාදිග්ගහණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, එවං ඉමස්සපි භික්ඛුනො අරහත්තං ගහෙතුං උස්සාහවතො තතො ඔසක්කිත්වා චතුත්ථජ්ඣානසමාපජ්ජනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. එසෙව නයොති යථාවුත්තං උපමං උපමාසංසන්දනඤ්ච මග්ගභාවනායොජනායං චතුසච්චසච්ඡිකිරියායොජනායඤ්ච අතිදිසති.

හෙතුඅත්ථජොතනො යන්ති නිපාතො, කරණෙ වා එතං පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙනා’’ති. තස්ස සංවත්තනං අරහති, තං වා පයොජනං එතස්සාති තංසංවත්තනිකං. විඤ්ඤාණන්ති විපාකවිඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජසභාවං උපගච්ඡතීති ආනෙඤ්ජූපගං. යථා කුසලං ආනෙඤ්ජසභාවං, එවං තං විපාකවිඤ්ඤාණම්පි ආනෙඤ්ජසභාවං උපගතං අස්ස භවෙය්ය. තෙනාහ – ‘‘කාදිසමෙව භවෙය්යාති අත්ථො’’ති. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. කුසලවිඤ්ඤාණන්ති ¶ විපාකවිඤ්ඤාණම්පි තං කුසලං විය වදන්ති. තන්නාමකමෙවාති කුසලං විය ආනෙඤ්ජනාමකමෙව සියා. එත්ථ ච පුරිමවිකප්පෙ ‘‘ආනෙඤ්ජූපග’’න්ති තංසදිසතා වුත්තා, දුතියවිකප්පෙ තතො එව තංසමඤ්ඤතා. සො පනායමත්ථොති ආනෙඤ්ජසදිසතාය විපාකකාලෙපි තංනාමකමෙව අස්සාති යථාවුත්තො අත්ථො. ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා වුත්තනයෙන. එත්ථ හි ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරහෙතුවිපාකවිඤ්ඤාණං ‘‘ආනෙඤ්ජූපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා තංනාමකමෙව කත්වා දීපිතං. අරහත්තස්සාපීති අපිසද්දෙන අග්ගමග්ගභාවනායපි හෙට්ඨිමමග්ගභාවනායපීති අත්ථො සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතාති ‘‘විපුලෙන මහග්ගතෙන චෙතසා විහරෙය්ය’’න්ති සමථනයං දස්සෙත්වා දෙසනා කථිතා.

67. අයඤ්හි භික්ඛූති යං උද්දිස්ස අයං දුතියානෙඤ්ජසප්පායදෙසනාය භික්ඛු වුත්තො. පඤ්ඤවන්තතරොති වත්වා තං දස්සෙතුං, ‘‘ද්වින්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසතී’’ති වුත්තං. හෙට්ඨිමස්ස හි ‘‘යෙ ච දිට්ඨධම්මිකා කාමා’’තිආදිනා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානෙව රූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසො ¶ කතො, ඉමස්ස පන ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා සකලරූපධම්මවසෙන. භගවා හි කම්මට්ඨානං කථෙන්තො කම්මට්ඨානිකස්ස භික්ඛුනො කාරණබලානුරූපමෙව පඨමං භාවනාභිනිවෙසං දස්සෙති; සො පච්ඡා ඤාණෙ විපුලං ගච්ඡන්තෙ අනවසෙසතො ධම්මං පරිග්ගණ්හාති. රූපපටිබාහනෙනාති රූපවිරාගභාවනාය සබ්බසො සමතික්කමෙන. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු තතියානෙඤ්ජාදීසු.

පඤ්ඤවන්තතරොති පඤ්ඤුත්තරො. තිණ්ණම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වාති කාමගුණා සබ්බරූපධම්මා කාමසඤ්ඤාති එවං තිණ්ණං පුග්ගලානං කම්මට්ඨානවසෙන තිධා වුත්තෙ සම්මසනූපගධම්මෙ එකතො කත්වා, ‘‘සබ්බමෙතං අනිච්ච’’න්ති එකජ්ඣං ගහෙත්වා, සම්මසති යථා – ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (දී. නි. 1.298; සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 4, 7, 8; තිස්සමෙත්තෙය්යමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 10, 11; පටි. ම. 2.30). තෙනාහ – ‘‘උභයමෙතං අනිච්ච’’න්තිආදි. කාමරූපසඤ්ඤාවසෙන දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභෙදතො අට්ඨ එකෙකකොට්ඨාසාති එවං කතං උභයන්ති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘දිට්ඨධම්මික…පෙ… වසෙන සඞ්ඛිපිත්වා උභයන්ති වුත්ත’’න්ති. තණ්හාදිට්ඨිවසෙනාති තණ්හාභිනන්දනාවසෙන ‘‘එතං මමා’’ති, දිට්ඨාභිනන්දනාවසෙන ¶ ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති එවං අභිනන්දිතුං. එසෙව නයොති ඉමිනා තණ්හාදිට්ඨිවසෙන ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති අභිනන්දිතුං අජ්ඣොසාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා ඨාතුන්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. කාමපටිබාහනෙනාති ඉදං ආගමනපටිපදාදස්සනත්ථං, වණ්ණභණනත්ථඤ්ච වුත්තං. රූපපටිබාහනං හිස්ස ආසන්නං, තතොපි ආකාසානඤ්චායතනසමතික්කමො, තංසමතික්කමෙන සහෙව සබ්බෙ තා විපස්සනාවසෙන ඔසක්කනා කථිතා ‘‘උභයමෙතං අනිච්ච’’න්තිආදිවචනතො.

68. ඉධ අත්තනො චාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානං සන්ධායාහ. නිරුජ්ඣන්ති තප්පටිබද්ධඡන්දරාගනිරොධෙන, සමාපජ්ජනක්ඛණෙ පන අනුප්පාදනෙනපි. තෙනාහ ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පත්වා’’ති. අතප්පකට්ඨෙනාති උළාරතරභාවෙන ඣානසමාපත්තියා අතිත්තිකරභාවෙන. තමෙව පටිපදන්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනභාවනමාහ. සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතා තතියාරුප්පකම්මට්ඨානස්ස වුත්තත්තා ‘‘යත්ථෙතා’’තිආදිනා.

ඉධ අත්තනොති ද්විකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරසඞ්ඛාතං විපස්සනාකම්මට්ඨානං. හෙට්ඨා වුත්තපටිපදන්ති අනන්තරං වුත්තආකිඤ්චඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානං. සති සමථභාවනායං සුඤ්ඤතාමනසිකාරස්ස ¶ ඉධ සාතිසයත්තා වුත්තං. ‘‘දුතියාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ විපස්සනාවසෙන ඔසක්කනා කථිතා’’ති.

70. තතියාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ අත්තනොති චතුකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරසඞ්ඛාතං විපස්සනාකම්මට්ඨානං. එත්ථාති එතස්මිං සුඤ්ඤතානුපස්සනාධිකාරෙ. ක්වචීති කත්ථචි ඨානෙ, කාලෙ, ධම්මෙ වා. අථ වා ක්වචීති අජ්ඣත්තං, බහිද්ධා වා. අත්තනො අත්තානන්ති සකත්තානං. ‘‘අයං ඛො, භො බ්රහ්මා…පෙ… වසී පිතා භූතභබ්යාන’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.42) පරපරිකප්පිතං අත්තානඤ්ච කස්සචි කිඤ්චනභූතං න පස්සතීති දස්සෙන්තො ‘‘කස්සචී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරස්සාති ‘‘පරා පජා’’ති ‘‘පරො පුරිසො’’ති ච එවං ගහිතස්ස. න ච මම ක්වචනීති එත්ථ මම-සද්දො අට්ඨානපයුත්තොති ආහ ‘‘මමසද්දං තාව ඨපෙත්වා’’ති. පරස්ස චාති අත්තතො අඤ්ඤස්ස, ‘‘පරො පුරිසො නාම අත්ථි මමත්ථාය සජිතො, තස්ස වසෙන මය්හං සබ්බං ¶ ඉජ්ඣතී’’ති එවං එකච්චදිට්ඨිගතිකපරිකප්පිතවසෙන පරං අත්තානං, තඤ්ච අත්තනො කිඤ්චනභූතං න පස්සතීති දස්සෙන්තො, ‘‘න ච ක්වචනී’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච නාහං ක්වචනීති සකඅත්තනො අභාවං පස්සති. න කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති සකඅත්තනො එව කස්සචි අනත්තනියතං පස්සති. න ච, මමාති එතං ද්වයං යථාසඞ්ඛ්යං සම්බන්ධිතබ්බං, අත්ථීති පච්චෙකං. ‘‘න ච ක්වචනි පරස්ස අත්තා අත්ථී’’ති පරස්ස අත්තනො අභාවං පස්සති, ‘‘තස්ස පරස්ස අත්තනො මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනතා න චත්ථී’’ති පරස්ස අත්තනො අනත්තනියතං පස්සති. එවං අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච ඛන්ධානං අත්තත්තනියසුඤ්ඤතා සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජතා චතුකොටිකසුඤ්ඤතාපරිග්ගණ්හනෙන දිට්ඨා හොති. හෙට්ඨා වුත්තපටිපදන්ති ඉධාපි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානමෙව වදති. විපස්සනාවසෙනෙව ඔසක්කනා කථිතා චතුකොටිකසුඤ්ඤතාදස්සනවිසෙසභාවතො, තප්පධානත්තා චස්ස මනසිකාරස්ස.

ඉධ අත්තනොති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානමාහ. සබ්බසඤ්ඤාති රූපසඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා නානත්තසඤ්ඤා හෙට්ඨිමා තිස්සො අරූපසඤ්ඤාති එවං සබ්බසඤ්ඤා අනවසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා වුත්තා’’ති පන විසෙසිතත්තා ඉමස්මිං ආගතා චතුත්ථජ්ඣානසඤ්ඤාදයො අපි සඤ්ඤාති අපරෙ. තන්ති සම්මුතිමත්තං කාමසඤ්ඤාපටිබාහනවසෙනෙව තෙසං නානත්තසඤ්ඤාදිනිරොධස්ස අත්ථසිද්ධත්තා. සමාධිවසෙන ඔසක්කනා කථිතා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභාවනාය සමථකම්මට්ඨානභාවතො.

71. පුබ්බෙ පඤ්චවිධං කම්මවට්ටන්ති පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා ආයූහනා සඞ්ඛාරා නිකන්තිතණ්හා ¶ උපගමනං උපාදානං චෙතනා භවොති එවමාගතො සපරික්ඛාරො කම්මප්පබන්ධො. න ආයූහිතං අස්සාති න චෙතිතං පකප්පිතං භවෙය්ය. එතරහි එවං පඤ්චවිධං විපාකවට්ටන්ති විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනාසඞ්ඛාතො පච්චුප්පන්නො විපාකප්පබන්ධො නප්පවත්තෙය්ය කාරණස්ස අනිප්ඵන්නත්තා. සචෙ ආයූහිතං න භවිස්සතීති යදි චෙතිතං පකප්පිතං න සියා. යං අත්ථීති යං පරමත්ථතො විජ්ජමානකං. තෙනාහ ‘‘භූත’’න්ති. තඤ්හි පච්චයනිබ්බත්තතාය ‘‘භූත’’න්ති වුච්චති. තං පජහාමීති තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන තතො එව ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනවසෙන පජහාමි පරිච්චජාමි.

පරිනිබ්බායීති ¶ සහ පරිකප්පනෙන අතීතත්ථෙති ආහ ‘‘පරිනිබ්බායෙය්යා’’ති. පරිනිබ්බායෙය්ය නු ඛොති වා පාඨො, සො එවත්ථො. න කිඤ්චි කථිතන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන ඤාණුත්තරස්සෙව විසයභාවතො සරූපතො න කිඤ්චි කථිතං, නයෙන පනස්ස විසෙසං ඤාපෙතුකාමත්තා. භගවතො කිර එතදහොසි – ‘‘ඉමිස්සංයෙව පරිසති නිසින්නො ආනන්දො අනුසන්ධිකුසලතාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පාදකං කත්වා ඨිතස්ස භික්ඛුනො පටිසන්ධිං අරහත්තඤ්ච සන්ධාය පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, ඉමිනා පුච්ඡානුසන්ධිනා තමත්ථං දෙසෙස්සාමී’’ති. ඔසක්කනාය ච ඉධාධිප්පෙතත්තා භින්නරසදෙසනා හොතීති පුච්ඡානුසන්ධි පුච්ඡිතා. තස්මිඤ්හි අසති අනුසන්ධිභෙදභින්නෙසා දෙසනා, න ච බුද්ධාචිණ්ණා භින්නරසදෙසනාති. විපස්සනානිස්සිතන්ති තන්නිස්සිතං. තස්ස භික්ඛුනො. උපාදියති එතෙනාති ච උපාදානං. න පරිනිබ්බායති පහාතබ්බස්ස අප්පජහනතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘ධම්මාපි ඛො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා’’ති (ම. නි. 1.240). උපාදානසෙට්ඨන්ති ඉදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභවස්ස සබ්බභවග්ගතාදස්සනපරං, න පන අරියභවග්ගස්ස උපාදානසෙට්ඨතාපටිසෙධපරං.

73. නිස්සායාති භවපරියාපන්නං නාම ධම්මං නිස්සාය තප්පරියාපන්නං නාම නිස්සාය ඔඝනිත්ථරණා භගවතා අක්ඛාතා; අහො අච්ඡරියමෙතං, අහො අබ්භුතමෙතන්ති.

නවසුපි ඨානෙසු සමථයානිකස්සෙව වසෙන දෙසනාය ආගතත්තා, ඉධ ච කස්සචිපි පාදකජ්ඣානස්ස අනාමට්ඨත්තා වුත්තං – ‘‘අරියසාවකොති සුක්ඛවිපස්සකො අරියසාවකො’’ති. නවන්නම්පි කම්මට්ඨානං එකතො කත්වා සම්මසතීති ඉදං ඣානධම්මෙපි අනුස්සවලද්ධෙ ගහෙත්වා සම්මසනං සම්භවතීති කත්වා වුත්තං; තෙභූමකසඞ්ඛාරගතං ඉධ වුත්තන්ති අනවසෙසතො පරිග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘යාවතා සක්කායො’’ති.

එතං ¶ අමතන්ති අමතං නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තියා එතං අරහත්තං අමතරසං. තෙනාහ – ‘‘එතං අමතං සන්තං, එතං පණීත’’න්ති. ‘‘අනුපාදාය කිඤ්චිපි අග්ගහෙත්වා චිත්තං විමුච්චී’’ති වුත්තත්තාපි අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛො නිබ්බානං අඤ්ඤත්ථ සුත්තෙ වුච්චති.

තිණ්ණං ¶ භික්ඛූනන්ති අභිනිවෙසභෙදෙන තිවිධානං. පාදකං කත්වා ඨිතස්ස ඔසක්කනාය අභාවෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සමොධානෙත්වාති සම්මදෙව ඔදහිත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ අසඞ්කරතො වවත්ථපෙත්වා. සුකථිතං නාම හොති කථෙතබ්බස්ස අනවසෙසෙත්වා කථිතත්තා.

ආනෙඤ්ජසප්පායසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. ගණකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා

74. යථා ¶ හෙට්ඨිමසොපානඵලකං ඔරොහන්තස්ස පච්ඡිමං නාම හොති, එවං ආරොහන්තස්ස පඨමං නාම හොතීති වුත්තං – ‘‘යාව පච්ඡිමසොපානකළෙවරාති යාව පඨමසොපානඵලකා’’ති. වත්ථුං සොධෙත්වාති වත්ථුවිජ්ජාචරියෙන වුත්තවිධිනා පාසාදවත්ථුනො සොධනවිධිං කත්වා. එත්ථාති පාසාදකරණෙ. සත්තධා භින්නස්ස වාලග්ගස්ස අංසුකොටිවෙධකො වාලවෙධි නාම. ඨානසම්පාදනන්ති වෙසාඛමණ්ඩලාදීනං සම්පාදනං. මුට්ඨිකරණාදීහීති උසුමුට්ඨිකරණජියාගාහජියාවිජ්ඣාදීහි. එවං ගණාපෙමාති එකං නාම එකමෙව, ද්වෙ දුකා චත්තාරි, තීණි තිකානි නව, චත්තාරි චතුක්කානි සොළසාතිආදිනා එවං ගණනං සික්ඛාපෙම.

75. කෙරාටිකා හොන්තීති සමයස්ස අනුපක්කිලිට්ඨකරණමායාසාඨෙය්යෙන සමන්නාගතා හොන්ති. තං දමනං ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමති, අයමස්ස ජාතිදොසාභාවො.

76. සතිසම්පජඤ්ඤාහි සමඞ්ගිභාවත්ථායාති සතතවිහාරිභාවසාධනෙහි සතිසම්පජඤ්ඤෙහි සමන්නාගමත්ථාය. නනු ච ඛීණාසවා සතිවෙපුල්ලප්පත්තා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තා ච, කථං තස්ස සතිසම්පජඤ්ඤං පයොගසාධනීයං පවත්තන්ති ආහ ‘‘ද්වෙ හී’’තිආදි. සතතවිහාරීති සතතං සමාපත්තිවිහාරිබහුලා, තස්මා තෙ ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති. වුත්තවිපරියායෙන නොසතතවිහාරිනො දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. අප්පෙතුං න සක්කොති අනාචිණ්ණභාවතො.

තං විතක්කෙන්තොති ‘‘සාමණෙරස්ස සෙනාසනං නත්ථි, අරඤ්ඤඤ්ච සීහාදීහි සපරිස්සයං, කිං නු ඛො තස්ස භවිස්සතී’’ති තං විතක්කෙන්තො. එවරූපොති ¶ එදිසො යථාවුත්තසාමණෙරසදිසො ඛීණාසවො. ඉමෙ ධම්මෙති ඉමස්මිං සුත්තෙ ආගතෙ සීලාදිධම්මෙ. ආවජ්ජිත්වාවාති අත්තනො පරිසුද්ධසීලතාදිආවජ්ජනහෙතු එව සමාපජ්ජිතුං සක්ඛිස්සති.

78. ‘‘යෙමෙ, භො ගොතමා’’ති වචනස්ස සම්බන්ධං දස්සෙතුං, ‘‘තථාගතෙ කිරා’’තිආදි වුත්තං. එවන්ති ‘‘යෙමෙ, භො ගොතමා’’තිආදිආකාරෙහි වත්තුමාරද්ධො.

අජ්ජධම්මෙසූති ¶ අපුරාතනධම්මෙසු. තක්කනමත්තානි හි තෙහි කප්පෙත්වා සයංපටිභානං විරචිතානි. පුරාතනතාය පරිපුණ්ණතාය එකන්තනිය්යානිකතාය ච පරමො උත්තමො. තෙනාහ – ‘‘තෙසු…පෙ… උත්තමොති අත්ථො’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ගණකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනා

79. කම්මංයෙව ¶ කම්මන්තො, සො එත්ථ අත්ථීති කම්මකරණට්ඨානං ‘‘කම්මන්තො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘කම්මන්තට්ඨාන’’න්ති. තෙහි ධම්මෙහීති බුද්ධගුණෙහි. තෙ පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පමුඛාති කත්වා ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණධම්මෙහී’’ති. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බප්පකාරෙන අනවසෙසං, එත්තකො ගුණානං පකාරභෙදො, තෙසු කිඤ්චිපි පකාරං අනවසෙසෙත්වා. සබ්බකොට්ඨාසෙහි සබ්බන්ති යත්තකා ගුණභාගා, තෙහි සබ්බෙහි අනවසෙසං නිස්සෙසමෙව කත්වා. යොපි අහොසීති යොපි කොසම්බිවාසීනං භික්ඛූනං වසෙන කොසම්බියං කලහො අහොසි. සොපි තත්ථෙව උප්පන්නට්ඨානෙයෙව උප්පන්නමත්තො වූපසමිතො. පරිනිබ්බුතකාලෙ පනස්සාති අස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බුතකාලෙ පන. භිය්යොසොමත්තාය භික්ඛූ සමග්ගා ජාතා, කථඤ්ච සංවෙගො ජාතොති දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨසට්ඨී’’තිආදි වුත්තං. සාතිසයං අභිණ්හඤ්ච උපසමප්පත්තියා අතිවිය උපසන්තුපසන්තා. අනුසංයායමානොති අනු අනු සම්මදෙව ජානන්තො විචාරෙන්තො වොසාසමානො. ‘‘අනුසඤ්ඤායමානො’’ති වා පාඨො. තත්ථ ය-කාරස්ස ඤ-කාරං කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අනුවිචරමානො’’ති.

80. හෙට්ඨිමපුච්ඡමෙවාති ¶ ගොපකමොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතපුච්ඡමෙව. සො හි ‘‘තෙහි ධම්මෙහී’’තිආදිනා, ‘‘අත්ථි කොචි තුම්හාකං සාසනස්ස සාරභූතො භික්ඛූ’’ති පුච්ඡි. අයඤ්ච තමෙව ‘‘පටිසරණො’’ති පරියායෙන පුච්ඡි. අප්පටිසරණෙති යං තුම්හෙ භික්ඛුං පටිබොධෙය්යාථ, තාදිසස්ස අභාවෙන අප්පටිසරණෙ. තථාගතෙන පවෙදිතො ධම්මො පටිසරණං එතෙසන්ති ධම්මපටිසරණා. තෙනාහ ‘‘ධම්මො අවස්සයො’’ති.

81. ආගච්ඡතීති වාචුග්ගතභාවෙන ආගච්ඡති. වත්ථුවීතික්කමසඞ්ඛාතෙ ගරුගරුතරලහුලහුතරාදිභෙදෙ අජ්ඣාචාරෙ ආපත්තිසමඤ්ඤාති ආහ – ‘‘ආපත්ති…පෙ… ආණාතික්කමනමෙවා’’ති. යථාධම්මන්ති ධම්මානුරූපං. යථාසිට්ඨන්ති යථානුසිට්ඨං. ධම්මො නොති එත්ථ නො-සද්දො අවධාරණෙ ‘‘න නො සමං අත්ථි තථාගතෙනා’’තිආදීසු (ඛු. පා. 6.3; සු. නි. 226) විය. තෙනෙවාහ ‘‘ධම්මොව කාරෙතී’’ති.

83. ‘‘යථා තං තුම්හාදිසෙහි රක්ඛකෙහි ගොපකෙහී’’ති එවං පසන්නවෙසෙන අත්තානං උක්කංසාපෙතුකාමො ¶ . අරියූපවාදපාපං ඛමාපනෙ සති අන්තරායාය න හොතීති ආහ – ‘‘ඉච්චෙතං කුසල’’න්ති. ගොනඞ්ගලමක්කටොති ගොනඞ්ගුට්ඨමක්කටො.

84. අයං උක්කංසාපෙතුං ඉච්ඡිතං යථාරද්ධමත්ථං විසංවාදෙති අවණ්ණිතම්පි වණ්ණිතං කත්වා කථෙන්තො; ඉමස්ස වචනස්ස පටික්ඛෙපෙන ඉමිනා දාතබ්බපිණ්ඩපාතස්ස අන්තරායො මා හොතූති එවං පිණ්ඩපාතං රක්ඛිතුං න ඛො පන සක්කාති යොජනා. ඉදන්ති ‘‘න ඛො, බ්රාහ්මණ, සො භගවා’’තිආදිදෙසනං. අබ්භන්තරං කරිත්වාති නිබ්බානන්තොගධං කත්වා, අන්තරං වා තස්ස නිජ්ඣානස්ස කාරණං කත්වා. කාමරාගවසෙන හි තං නිජ්ඣානං හොතීති. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තපදෙසෙ. සබ්බසඞ්ගාහිකජ්ඣානන්ති ලොකියලොකුත්තරස්ස අන්තරායො මා හොතූති එවං කත්වාපි රූපාවචරස්ස මග්ගඣානස්ස ඵලඣානස්සාති සබ්බස්සපි සඞ්ගණ්හනවසෙන දෙසිතත්තා සබ්බසඞ්ගාහකජ්ඣානං නාම කථිතං.

යං නො මයන්ති එත්ථ නොති නිපාතමත්තං. තං නොති එත්ථ පන නොති අම්හාකන්ති අත්ථො. උසූයති රාජකිච්චපසුතතාධීනතාය එකත්ථාභිනිවෙසභාවතො ¶ . මන්දපඤ්ඤතාය වස්සකාරගතඉස්සාභිභූතචිත්තතාය පරිපුණ්ණං කත්වා වුත්තම්පි අත්ථං අනුපධාරෙන්තො ආහ – ‘‘එකදෙසමෙව කථෙසී’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. මහාපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා

85. තස්මිං ¶ අහූති තස්මිං අහනීති ආහ ‘‘තස්මිං දිවසෙ’’ති. අනසනෙනාති සබ්බසො ආහාරස්ස අභුඤ්ජනෙන සාසනිකසීලෙන බාහිරකඅනසනෙන උපෙතා හුත්වාති යොජනා. වා-සද්දෙන ඛීරපානමධුසායනාදිවිධිං සඞ්ගණ්හාති. උපෙච්ච වසිතබ්බතො උපොසථො, පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. උපෙතෙන සමන්නාගතෙන හුත්වා වසිතබ්බතො සන්තානෙ වාසෙතබ්බතො උපොසථො, සීලං. අනසනාදිධම්මාදිං වා උපෙච්ච වසනං උපවාසො උපොසථො. තථාරූපෙ හත්ථිජාතිවිසෙසෙ උපොසථොති සමඤ්ඤාමත්තන්ති ආහ – ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජාතිආදීසු පඤ්ඤත්තී’’ති. වුත්තනයෙන උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, දිවසො. සො පනෙස උපොසථො. මාසපුණ්ණතායාති මාසස්ස පූරිතභාවෙන. සම්පුණ්ණාති සබ්බසො පුණ්ණා. තාය හි රත්තියා වසෙන මාසො අනවසෙසතො පුණ්ණො හොති. මාසද්ධමාසාදිභෙදං කාලං මාති මිනන්තො විය හොතීති ච ‘‘මා’’ඉති චන්දො වුච්චති. එත්ථාති එතිස්සා රත්තියා. පුණ්ණො පරිපුණ්ණකලො ජාතොති පුණ්ණමා. තඤ්හි චන්දපාරිපූරියා මාසපාරිපූරියා එවමාහ. එතෙන තස්ස උපොසථභාවං දස්සෙති.

දිස්සති ඵලං සන්දිස්සතීති දෙසො, හෙතූති ආහ ‘‘දෙසන්ති කාරණ’’න්ති. සබ්බං කථෙන්ති සබ්බං අත්තනා පරිග්ගහිතප්පකාරං කථෙන්ති. කථෙතුං න සක්කොන්ති අවිසයත්තා. පාසාදපරිවෙණෙති පාසාදස්ස පුරතො විවටඞ්ගණෙ. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනාති සෙඛසුත්තෙ (ම. නි. අට්ඨ. 2.22) වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බං.

86. ඉමෙ නු ඛොති එත්ථ නූති සංසයජොතනොති ආහ – ‘‘විමතිපුච්ඡා විය කථිතා’’ති. ජානන්තෙනාතිආදි පුච්ඡාවත්තදස්සනපරං දට්ඨබ්බං, න ¶ පුච්ඡකස්ස සත්ථු අත්තනො අජානනභාවදීපනපරං. ජානාති හි භගවා. අජානන්තෙන විය හුත්වා පුච්ඡිතෙ. යථාභූතසභාවං ජානන්තො විය පුච්ඡති කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා. තෙනාහ – ‘‘ථෙරො එවරූපං වචනං කිං කරිස්සතී’’ති කාරණස්ස සුප්පහීනත්තාති අධිප්පායො.

ඡන්දමූලකාති තණ්හාඡන්දමූලකා. තණ්හා හි දුක්ඛසමුදයො. කුසලසඤ්ඤො වා ථිරවිසදනිපුණසඤ්ඤො වා, කුසලසඞ්ඛාරො වා තිඛිණථිරවිසදසඞ්ඛාරො වා; සුවිසුද්ධවිපුලොදාරවිඤ්ඤාණො ¶ වාති ඉමමත්ථං ‘‘සඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති. කස්මා පනෙත්ථ අනාගතකාලවසෙනෙව දෙසනා ආගතාති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි.

ඛන්ධානං ඛන්ධපණ්ණත්තීති ඛන්ධසද්දාභිධෙය්යානං රුප්පනානුභවනසඤ්ජානනාභිසඞ්ඛරවිජානනසභාවානං අත්ථානං ‘‘ඛන්ධො’’ති අයං සමඤ්ඤා. කිත්තකෙනාති කිංපරිමාණෙන අත්ථෙන, රාසත්ථභාගත්ථාදීසු කීදිසෙනාති අධිප්පායො.

හෙතුහෙතූති හෙතුපච්චයභූතො හෙතු. යො හි ලොභාදීනං සහජාතධම්මෙසු මූලට්ඨෙනුපකාරකභාවො නිප්පරියායෙන හෙතුත්ථො; සො පථවීආදීසුපි පච්චයභාවමත්තෙන හෙතුපරියායදස්සනතො දුතියෙන හෙතු-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තො ‘‘හෙතුහෙතූ’’ති. අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සාධාරණපච්චයත්තා සාධාරණහෙතු, ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාක’’න්ති එත්ථ විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකනියාමකත්තා කම්මං තස්ස පධානකාරණන්ති ආහ – ‘‘කුසලාකුසලං අත්තනො අත්තනො විපාකදානෙ උත්තමහෙතූ’’ති. ‘‘මහාභූතා හෙතූ’’ති අයමෙවත්ථො ‘‘මහාභූතා පච්චයො’’ති ඉමිනාපි වුත්තොති හෙතුසද්දපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා පච්චයො එව හෙතු පච්චයහෙතු, යො ච රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතු, සො එව තස්ස පඤ්ඤාපනාය පච්චයොති වුත්තොති ආහ – ‘‘ඉධ පච්චයහෙතු අධිප්පෙතො’’ති. යදග්ගෙන පච්චයධම්මො අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පාදාය ඨිතියා ච පච්චයො, තදග්ගෙන තස්ස භාවතො සමඤ්ඤාතො පඤ්ඤාපනායපි සො පච්චයොති වත්තබ්බතං අරහතීති. පාළියං අවිභාගෙන වුත්තමත්ථං විභාගෙන දස්සෙතුං, ‘‘තත්ථ පථවීධාතූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඤ්ඤාපනායාති සහෙතුඅහෙතුකන්තිආදිආකාරෙහි බොධනාය ¶ . තං පන සබ්බොධනං ඤාණෙන දස්සනං හොතීති වුත්තං ‘‘දස්සනත්ථායා’’ති.

ඵස්සොති ඵස්සසමඞ්ගීභාවො. සො චෙත්ථ සකිච්චනිප්ඵාදනසමත්ථස්ස ඵස්සස්ස නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තො හි ඵස්සො තථාරූපාය වෙදනාය පච්චයො හොතීති. එතදත්ථමෙවෙත්ථ භගවතා පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා, තස්මා පච්චුප්පන්නාතීතකාලවසෙන ද්විකාලිකො ඵස්සසද්දො වෙදිතබ්බො. ඵස්සෙ සති වෙදෙති ඵස්සපච්චයා වෙදනාඉච්චෙව වුත්තං හොති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. යථෙව හි වෙදනාය එවං සඤ්ඤාය සඞ්ඛාරානම්පි ඵස්සො විසෙසපච්චයො තස්මිං අසති අභාවතො. චෙතනාග්ගහණෙන ආයූහනානුරූපතාය තප්පධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මා ගහිතා. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධභාජනීයෙ (විභ. 21, 22) ච ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා ¶ චෙතනාව නිද්දිට්ඨා. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්සාති එත්ථ එකස්මිං භවෙ ආදිභූතවිඤ්ඤාණස්ස නාමරූපපච්චයතං දස්සෙතුං, ‘‘පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන තාවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගබ්භසෙය්යකස්ස සභාවකස්ස රූපපවත්තිං සන්ධාය ‘‘උපරිමපරිච්ඡෙදෙනා’’ති වුත්තං සමතිංසතො උපරි පටිසන්ධික්ඛණෙ තස්ස රූපානං අසම්භවතො. ඉදානි පවත්තිවිඤ්ඤාණස්ස නාමරූපපච්චයං ද්වාරවසෙන දස්සෙතුං, ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ’’තිආදි වුත්තං. නනු ච විඤ්ඤාණස්සපි ඵස්සො පච්චයො, කස්මා තයො එව ඛන්ධා ඵස්සපච්චයා වුත්තාති? සච්චමෙතං, යථා පන විඤ්ඤාණසහිතො ඵස්සො වෙදනාදීනං පච්චයො, න එවං විඤ්ඤාණස්ස. තෙනාහ භගවා – ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204; ම. නි. 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.44, 45; 2.4.60) ඵස්සො විය නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස විසෙසපච්චයො යථා නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණන්ති. තස්මා ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං නාමරූපස්සෙව විඤ්ඤාණපච්චයතා වුත්තා, න ඵස්සස්ස.

87. යාව සක්කායදිට්ඨි සමුප්පජ්ජති, තාව වට්ටස්ස පරියන්තො නත්ථෙවාති අප්පහීනසක්කායදිට්ඨිකො වට්ටෙ පරිබ්භමතීති ආහ – ‘‘කථං පන, භන්තෙති වට්ටං පුච්ඡන්තො’’ති. යථා ච සක්කායදිට්ඨිජොතනා වට්ටපුච්ඡා, එවං තබ්භෙදනජොතනා විවට්ටපුච්ඡාති ආහ – ‘‘සක්කායදිට්ඨි න හොතීති විවට්ටං පුච්ඡන්තො’’ති.

88. අයං ¶ රූපෙ අස්සාදොති යාථාවතො දස්සනං පරිඤ්ඤාභිසමයො, දුක්ඛසච්චපරියාපන්නඤ්ච රූපන්ති ආහ – ‘‘ඉමිනා පරිඤ්ඤාපටිවෙධො චෙව දුක්ඛසච්චඤ්ච කථිත’’න්ති. ‘‘යං රූපං අනිච්ච’’න්තිආදිවචනතො අනිච්චාදිභාවො තත්ථ ආදීනවො, සො චස්ස පච්චයාධීනවුත්තිතාය පච්චයො සමුදයසච්චන්ති සමුදයප්පහානෙන ආදීනවසමතික්කමොති ආදීනවග්ගහණෙන සිද්ධමත්ථමාහ – ‘‘පහානපටිවෙධො චෙව සමුදයසච්චඤ්චා’’ති. සබ්බසඞ්ඛතනිස්සරණං නිබ්බානඤ්ච සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන පටිවිජ්ඣිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘ඉමිනා සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො චෙව නිරොධසච්චඤ්චා’’ති. ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති යථාවුත්තෙසු දුක්ඛාදීසු තීසු අභිසමයට්ඨානෙසු. යෙ සම්මාදිට්ඨිආදයො ධම්මාති යෙ අරියමග්ගසඤ්ඤිතා සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ, සත්ත වා ධම්මා. භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චන්ති භාවනාභිසමයවසෙන පවත්තං මග්ගසච්චං. සෙසපදෙසුපීති, ‘‘අයං වෙදනාය අස්සාදො’’තිආදිපදෙසුපි.

89. ඉමස්මින්ති ආසන්නපච්චක්ඛතාය සකඅත්තභාවො ගහිතො, තදෙව අජ්ඣත්තා ඛන්ධාති තප්පටියොගිතාය, ‘‘බහිද්ධාති පරස්ස සවිඤ්ඤාණකෙ කායෙ’’ති වුත්තං. සබ්බනිමිත්තෙසූති සබ්බෙසු රූපනිමිත්තාදීසුපි ¶ . තානි පන ඉන්ද්රියබද්ධානිපි අනින්ද්රියබද්ධානිපි තංසභාවානීති ආහ ‘‘අනින්ද්රියබද්ධම්පි සඞ්ගණ්හාතී’’ති. විඤ්ඤාණග්ගහණෙනෙවෙත්ථ වෙදනාදයොපි ගහිතා අවිනාභාවතොති, ‘‘සවිඤ්ඤාණකෙ කායෙ’’ති වුත්තං. ‘‘කායො’’ති වා ඛන්ධසමූහොති අත්ථො.

90. අනත්තනි ඨත්වාති අත්තරහිතෙ අනත්තසභාවෙ ඛන්ධකොට්ඨාසෙ ඨත්වා තං ආධාරං කත්වා කතානි කම්මානි. කතරස්මිං අත්තනි ඨත්වාති කීදිසෙ අත්තනි නිස්සයවිපාකං දස්සන්ති විපච්චිස්සන්ති. එතෙන කාරකවෙදකරහිතත්තා අත්තපක්ඛකම්මකානි න යුජ්ජන්තීති දස්සෙති, ඛන්ධානං ඛණිකත්තා ච කතනාසඅකතබ්භාගමදොසො ච ආපජ්ජතීති.

තත්රායං (ඉතිවු. අට්ඨ. 74; සාරත්ථ. ටී. 1.5) චොදනාසොධනාවිධි – පාණාතිපාතවසෙන තාව කම්මපථසම්බන්ධවිභාවනා, ඛණෙ ඛණෙ හි නිරුජ්ඣනසභාවෙසු සඞ්ඛාරෙසු කො හන්ති, කො වා හඤ්ඤති, යදි චිත්තචෙතසිකසන්තානො, සො අරූපත්තා ¶ න ඡෙදනභෙදනාදිවසෙන විකොපනසමත්ථො, නපි විකොපනීයො. අථ රූපසන්තානො, සො අචෙතනත්තා කට්ඨකලිඞ්ගරූපමොති න තත්ථ ඡෙදනාදිනා පාණාතිපාතාපුඤ්ඤං පසවති යථා මතසරීරෙ. පයොගොපි පාණාතිපාතස්ස පහරණප්පහාරාදිකො අතීතෙසු වා සඞ්ඛාරෙසු භවෙය්ය, අනාගතෙසු, පච්චුප්පන්නෙසු වා, තත්ථ න තාව අතීතානාගතෙසු සම්භවති තෙසං අභාවතො, පච්චුප්පන්නෙසු ච සඞ්ඛාරානං ඛණිකත්තා සරසෙනෙව නිරුජ්ඣනසභාවතාය විනාසාභිමුඛෙසු නිප්පයොජනො පයොගො සියා, විනාසස්ස ච කාරණරහිතත්තා න පහරණප්පහාරාදිප්පයොගහෙතුකං මරණං, නිරීහකතාය ච සඞ්ඛාරානං කස්ස සො පයොගො? ඛණිකත්තා වධාධිප්පායසමකාලභිජ්ජනකස්ස කිරියාපරියොසානකාලානවට්ඨානතො කස්ස පාණාතිපාතකම්මබද්ධොති?

වුච්චතෙයථාවුත්තවධකචෙතනාසහිතො සඞ්ඛාරපුඤ්ජො සත්තසඞ්ඛාතො හන්ති. තෙන පවත්තිතවධප්පයොගනිමිත්තං අපගතඋස්මාවිඤ්ඤාණජීවිතින්ද්රියො මතවොහාරපවත්තිනිබන්ධනො යථාවුත්තවප්පයොගකරණෙ උප්පජ්ජනාරහො රූපාරූපධම්මසමූහො හඤ්ඤති, කෙවලො වා චිත්තචෙතසිකසන්තානො. වධප්පයොගාවිසයභාවෙපි තස්ස පඤ්චවොකාරභවෙ රූපසන්තානාධීනවුත්තිතාය රූපසන්තානෙ පරෙන පයොජිතජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගවසෙන තන්නිබ්බත්තිතවිබන්ධකවිසදිරූපුප්පත්තියා විගතෙ විච්ඡෙදො හොතීති න පාණාතිපාතස්ස අසම්භවො; නාපි අහෙතුකො පාණාතිපාතො, න ච පයොගො නිප්පයොජනො පච්චුප්පන්නෙසු සඞ්ඛාරෙසු කතප්පයොගවසෙන තදනන්තරං උප්පජ්ජනාරහස්ස සඞ්ඛාරකලාපස්ස තථා අනුප්පත්තිතො. ඛණිකානං සඞ්ඛාරානං ඛණිකමරණස්ස ඉධ මරණභාවෙන අනධිප්පෙතත්තා සන්තතිමරණස්ස ච යථාවුත්තනයෙන සහෙතුකභාවතො න අහෙතුකං මරණං ¶ ; න ච කත්තුරහිතො පාණාතිපාතප්පයොගො නිරීහකෙසුපි සඞ්ඛාරෙසු සන්නිහිතතාමත්තෙන උපකාරකෙසු අත්තනො අත්තනො අනුරූපඵලුප්පාදනෙ නියතෙසු කාරණෙසු කත්තුවොහාරසිද්ධිතො යථා – ‘‘පදීපො පකාසෙති, නිසාකරො චන්දිමා’’ති. න ච කෙවලස්ස වචාධිප්පායසහභුනො චිත්තචෙතසිකකලාපස්ස පාණාතිපාතො ඉච්ඡිතො සන්තානවසෙන අවට්ඨිතස්සෙව පටිජානනතො; සන්තානවසෙන පවත්තමානානඤ්ච ¶ පදීපාදීනං අත්ථකිරියසිද්ධි දිස්සතීති අත්ථෙව පාණාතිපාතෙන කම්මුනා බද්ධො; තතො එව යස්මිං සන්තානෙ පාණාතිපාතචෙතනා පවත්තා; තත්ථෙව සන්තානෙ පච්චයන්තරසමවායෙන භවන්තරෙ නිරයාදීසු තස්සා ඵලප්පවත්තීති නත්ථෙව කතවිනාසො අකතබ්භාගමො ච. ඉමිනා නයෙන අදින්නාදානාදීනඤ්ච වසෙන යථාරහං කම්මපථසම්බන්ධවිභාවනා වෙදිතබ්බාති.

සබ්බො දිට්ඨිග්ගාහො තණ්හාවසගතස්සෙව හොතීති ආහ ‘‘තණ්හාධිපතෙය්යෙනා’’ති. තෙසු තෙසු ධම්මෙසූති මයා දෙසියමානදස්සනධම්මෙසු. පකතිකම්මට්ඨානන්ති තස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ ගහෙත්වා පරිහරියමානකම්මට්ඨානං. අඤ්ඤං නවකම්මට්ඨානන්ති භගවතො දෙසනානුසාරෙන ගහිතං අඤ්ඤං නවං කම්මට්ඨානං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. චූළපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනා

91. තුණ්හීභූතං ¶ තුණ්හීභූතන්ති ආමෙඩිතවචනං බ්යාපනිච්ඡාවසෙන වුත්තන්ති ආහ – ‘‘යං යං දිස’’න්තිආදි. අනුවිලොකෙත්වාති එත්ථ අනුසද්දොපි බ්යාපනිච්ඡායමෙවාති අනු අනු විලොකෙත්වාති අත්ථො. තෙනෙවාහ – ‘‘තතො තතො විලොකෙත්වා’’ති. අසන්තො නීචො පුරිසොති අසප්පුරිසොති ආහ – ‘‘පාපපුරිසො ලාමකපුරිසො’’ති. සොති අසප්පුරිසො. තන්ති අසප්පුරිසං ජානිතුං න සක්කොති අසප්පුරිසධම්මානං යාථාවතො අජානනතො. පාපධම්මසමන්නාගතොති කායදුච්චරිතාදිඅසන්තුට්ඨිතාදිලාමකධම්මසමන්නාගතො. අසප්පුරිසෙ භත්ති එතස්සාති අසප්පුරිසභත්ති. තෙනාහ – ‘‘අසප්පුරිසසෙවනො’’ති. අසප්පුරිසධම්මො අසප්පුරිසො උත්තරපදලොපෙන, තෙසං චින්තනසීලොති අසප්පුරිසචින්තී. තෙනාහ ‘‘අසප්පුරිසචින්තාය චින්තකො’’ති, දුච්චින්තිතචින්තීති අත්ථො. අසප්පුරිසමන්තනන්ති අසාධුජනවිචාරං අසප්පුරිසවීමංසං. අසප්පුරිසවාචන්ති චතුබ්බිධං දුබ්භාසිතං. අසප්පුරිසකම්මං නාම තිවිධම්පි කායදුච්චරිතං. අසප්පුරිසදිට්ඨි නාම විසෙසතො දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, තාය සමන්නාගතො අසප්පුරිසදිට්ඨියා සමන්නාගතො, අසප්පුරිසදානං ¶ නාම අසක්කච්චදානාදි. සබ්බොපායමත්ථො පාළිතො එව විඤ්ඤායති.

‘‘පාණං හනිස්සාමී’’තිආදිකා චෙතනා කාමං පරබ්යාබාධායපි හොතියෙව, යථා පන සා අත්තනො බලවතරදුක්ඛත්ථාය හොති, තථා න පරස්සාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං, ‘‘අත්තනො දුක්ඛත්ථාය චින්තෙති’’ඉච්චෙව වුත්තො. යථා අසුකො අසුකන්තිආදීහි පාපකො පාපවිපාකෙකදෙසං බලවං ගරුතරං වා පච්චනුභොන්තොපි යථා පරො පච්චනුභොති, න තථා සයන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘පරබ්යාබාධායා’’ති. ගහෙත්වාති පාපකිරියාය සහායභාවෙන ගහෙත්වා.

අසක්කච්චන්ති අනාදරං කත්වා. දෙය්යධම්මස්ස අසක්කරණං අප්පසන්නාකාරො, පුග්ගලස්ස අසක්කරණං අගරුකරණන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො, ‘‘දෙය්යධම්මං න සක්කරොති නාමා’’තිආදිමාහ. අචිත්තීකත්වාති න චිත්තෙ කත්වා, න පූජෙත්වාති අත්ථො. පූජෙන්තො හි පූජෙතබ්බවත්ථුං චිත්තෙ ඨපෙති, තතො න බහි කරොති. චිත්තං වා අච්ඡරියං කත්වා පටිපත්ති චිත්තීකරණං, සම්භාවනකිරියා. තප්පටික්ඛෙපතො අචිත්තීකරණං, අසම්භාවනකිරියා. අපවිද්ධන්ති උච්ඡිට්ඨාදිඡඩ්ඩනීයධම්මං විය අවඛිත්තකං. තෙනාහ – ‘‘ඡඩ්ඩෙතුකාමො වියා’’තිආදි. රොගං පක්ඛිපන්තො ¶ වියාති රොගිකසරීරං ඔදනාදීහි පමජ්ජිත්වා වම්මිකෙ රොගං පක්ඛිපන්තො විය. අද්ධා ඉමස්ස දානස්ස ඵලං මමෙව ආගච්ඡතීති එවං යස්ස තථා දිට්ඨි අත්ථි, සො ආගමනදිට්ඨිකො, අයං පන න තාදිසොති ආහ ‘‘අනාගමනදිට්ඨිකො’’ති. තෙනාහ – ‘‘නො ඵලපාටිකඞ්ඛී හුත්වා දෙතී’’ති.

කාමඤ්චායං යථාවුත්තපුග්ගලො අසද්ධම්මාදීහි පාපධම්මෙහි සමන්නාගතො, තෙහි පන සබ්බෙහිපි මිච්ඡාදස්සනං මහාසාවජ්ජන්ති දස්සෙතුං, ‘‘තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා නිරයෙ උපපජ්ජතී’’ති වුත්තං. වුත්තපටිපක්ඛනයෙනාති කණ්හපක්ඛෙ වුත්තස්ස අත්ථස්ස විපරියායෙන සුක්කපක්ඛෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘සදෙවකං ලොක’’න්තිආදීසු (පාරා. 1) දෙවසද්දො ඡකාමාවචරදෙවෙසු, එවමිධාති ආහ ‘‘ඡකාමාවචරදෙවා’’ති. තත්ථ බ්රහ්මානං විසුං ගහිතත්තා කාමාවචරදෙවග්ගහණන්ති චෙ? ඉධ දානඵලස්ස අධිප්පෙතත්තා කාමාවචරදෙවග්ගහණං ¶ , තත්ථාපි ඡකාමාවචරග්ගහණං දට්ඨබ්බං දෙවමහත්තතාදිවචනතො. තිණ්ණං කුලානං සම්පත්තීති ඛත්තියමහත්තාදීනං තිණ්ණං කුලානං සම්පත්ති, න කෙවලං කුලසම්පදා එව අධිප්පෙතා, අථ ඛො තත්ථ ආයුවණ්ණයසභොගඉස්සරියාදිසම්පදාපි අධිප්පෙතාති දට්ඨබ්බං උළාරස්ස දානමයපුඤ්ඤස්ස වසෙන තෙසම්පි සමිජ්ඣනතො. සුද්ධවට්ටවසෙනෙව කථිතං සුක්කපක්ඛෙපි සබ්බසො විවට්ටස්ස අනාමට්ඨත්තා. සද්ධාදයො හි ලොකියකුසලසම්භාරා එවෙත්ථ අධිප්පෙතාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච දෙවදහවග්ගවණ්ණනා.