📜

2. අනුපදවග්ගො

1. අනුපදසුත්තවණ්ණනා

93. ඉද්ධිමාති ¶ ¶ ගුණො පාකටො පරතොඝොසෙන විනා පාසාදකම්පනදෙවචාරිකාදීහි සයමෙව පකාසභාවතො; ධුතවාදාදිගුණානම්පි තථාභාවෙ එතෙනෙව නයෙන තෙසං ගුණානං පාකටයොගතො ච පරෙසං නිච්ඡිතභාවතො ච. පඤ්ඤවතො ගුණාති පඤ්ඤාපභෙදපභාවිතෙ ගුණවිසෙසෙ සන්ධාය වදති. තෙ හි යෙභුය්යෙන පරෙසං අවිසයා. තෙනාහ – ‘‘න සක්කා අකථිතා ජානිතු’’න්ති. විසභාගා සභාගා නාම අයොනිසොමනසිකාරබහුලෙසු පුථුජ්ජනෙසු, තෙ පන අප්පහීනරාගදොසතාය පරස්ස විජ්ජමානම්පි ගුණං මක්ඛෙත්වා අවිජ්ජමානං අවණ්ණමෙව ඝොසෙන්තීති ආහ – ‘‘විසභාග…පෙ… කථෙන්තී’’ති.

යා අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො යථාභූතං පජානනා, අයං ධාතුකුසලතා. ආයතනකුසලතායපි එසෙව නයො. අවිජ්ජාදීසු ද්වාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු කොසල්ලං පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා. ඉදං ඉමස්ස ඵලස්ස ඨානං කාරණං, ඉදං අට්ඨානං අකාරණන්ති එවං ඨානඤ්ච ඨානතො, අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානනා, අයං ඨානාට්ඨානකුසලතා. යො පන ඉමෙසු ධාතුආදීසු පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන නිස්සඞ්ගගතියා පණ්ඩාති ලද්ධනාමෙන ඤාණෙන ඉතො ගතො පවත්තො, අයං පණ්ඩිතො නාමාති ආහ – ‘‘ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි පණ්ඩිතො’’ති. මහන්තානං අත්ථානං පරිග්ගණ්හනතො මහතී පඤ්ඤා එතස්සාති මහාපඤ්ඤො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයොති ආහ – ‘‘මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතොති අත්ථො’’ති.

නානත්තන්ති යාහි මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරො ‘‘මහාපඤ්ඤො’’තිආදිනා කිත්තීයති, තාසං මහාපඤ්ඤාදීනං ඉදං නානත්තං අයං වෙමත්තතා. යස්ස කස්සචි (දී. නි. ටී. 3.216; සං. නි. ටී. 1.1.110; අ. නි. ටී. 1.1.584) විසෙසතො අරූපධම්මස්ස මහත්තං නාම කිච්චසිද්ධියා වෙදිතබ්බන්ති තදස්ස කිච්චසිද්ධියා දස්සෙන්තො, ‘‘මහන්තෙ ¶ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා’’තිආදිමාහ. තත්ථ හෙතුමහන්තතාය පච්චයමහන්තතාය නිස්සයමහන්තතාය පභෙදමහන්තතාය කිච්චමහන්තතාය ¶ ඵලමහන්තතාය ආනිසංසමහන්තතාය ච සීලක්ඛන්ධස්ස මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. තත්ථ හෙතූ අලොභාදයො, පච්චයා හිරොත්තප්පසද්ධාසතිවීරියාදයො. නිස්සයා සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිනියතතා තංසමඞ්ගිනො ච පුරිසවිසෙසා. පභෙදො චාරිත්තාදිවිභාගො. කිච්චං තදඞ්ගාදිවසෙන පටිපක්ඛස්ස විධමනං. ඵලං සග්ගසම්පදා නිබ්බානසම්පදා ච. ආනිසංසො පියමනාපතාදි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.9) ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.64 ආදයො) ච ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන සමාධික්ඛන්ධාදීනම්පි මහන්තතා යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා වෙදිතබ්බා, ඨානාට්ඨානාදීනං පන මහන්තභාවො මහාවිසයතාය වෙදිතබ්බො. තත්ථ ඨානාට්ඨානානං මහාවිසයතා බහුධාතුකසුත්තෙ (ම. නි. 3.124 ආදයො) සයමෙව ආගමිස්සති. විහාරසමාපත්තීනං සමාධික්ඛන්ධෙ නිද්ධාරිතනයෙන වෙදිතබ්බා, අරියසච්චානං සකලසාසනසඞ්ගහණතො සච්චවිභඞ්ගෙ (විභ. 189 ආදයො) තංසංවණ්ණනාසු (විභ. අට්ඨ. 189 ආදයො) ආගතනයෙන. සතිපට්ඨානාදීනං විභඞ්ගාදීසු (විභ. 355 ආදයො) තංසංවණ්ණනාදීසු (විභ. අට්ඨ. 355 ආදයො) ච ආගතනයෙන. සාමඤ්ඤඵලානං මහතො හිතස්ස මහතො සුඛස්ස මහතො අත්ථස්ස මහතො යොගක්ඛෙමස්ස නිප්ඵත්තිභාවතො සන්තපණීතනිපුණඅතක්කාවචරපණ්ඩිතවෙදනීයභාවතො ච. අභිඤ්ඤානං මහාසම්භාරතො මහාවිසයතො මහාකිච්චතො මහානුභාවතො මහානිප්ඵත්තිතො ච. නිබ්බානස්ස මදනිම්මදනාදිමහත්ථසිද්ධිතො මහන්තතා වෙදිතබ්බා.

පුථුපඤ්ඤාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – නානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති, ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමා’’ති, එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තෙසුපි ‘‘එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො…පෙ… එකවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස එකවිධාදිවසෙන අතීතාදිභෙදවසෙනපි නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තථා ‘‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාම. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකා’’ති එවං ආයතනනානත්තං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

නානාධාතූසූති ¶ ‘‘අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකා’’ති එවං නානාධාතූසු පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තයිදං ¶ උපාදිණ්ණකධාතුවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පච්චෙකබුද්ධානඤ්හි ද්වින්නඤ්ච අග්ගසාවකානං උපාදිණ්ණකධාතූසුයෙව නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තඤ්ච ඛො එකදෙසතොව, නො නිප්පදෙසතො, අනුපාදිණ්ණකධාතූනං පන නානාකරණං න ජානන්තියෙව. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව පන, ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො හොති, ඉමස්ස කණ්හො, ඉමස්ස බහලත්තචො, ඉමස්ස තනුත්තචො, ඉමස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං, ඉමස්ස පුප්ඵං නීලං පීතං ලොහිතං ඔදාතං සුගන්ධං දුග්ගන්ධං, ඵලං ඛුද්දකං මහන්තං දීඝං වට්ටං සුසණ්ඨානං මට්ඨං ඵරුසං සුගන්ධං මධුරං තිත්තකං අම්බිලං කටුකං කසාවං, කණ්ටකො තිඛිණො අතිඛිණො උජුකො කුටිලො ලොහිතො ඔදාතො හොතී’’ති ධාතුනානත්තං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

අත්ථෙසූති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු. නානාපටිච්චසමුප්පාදෙසූති අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො සන්තානභෙදතො ච නානප්පභෙදෙසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු. අවිජ්ජාදිඅඞ්ගානඤ්හි පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදසඤ්ඤිතාති. තෙනාහ – සඞ්ඛාරපිටකෙ ‘‘ද්වාදස පච්චයා ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදා’’ති. නානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසූති නානාසභාවෙසු නිච්චසාරාදිවිරහතො සුඤ්ඤසභාවෙසු, තතො එව ඉත්ථිපුරිසඅත්තඅත්තනියාදිවසෙන අනුපලබ්භෙසු සභාවෙසු. ම-කාරො හෙත්ථ පදසන්ධිකරො. නානාඅත්ථෙසූති අත්ථපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයුප්පන්නාදිනානාඅත්ථෙසු. ධම්මෙසූති ධම්මපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයාදිනානාධම්මෙසු. නිරුත්තීසූති තෙසංයෙව අත්ථධම්මානං නිද්ධාරණවචනසඞ්ඛාතාසු නානානිරුත්තීසු. පටිභානෙසූති එත්ථ අත්ථපටිසම්භිදාදීසු විසයභූතෙසු, ‘‘ඉමානි ඉදමත්ථජොතකානී’’ති (විභ. 725-745) තථා තථා පටිභානතො පටිභානානීති ලද්ධනාමෙසු ඤාණෙසු. පුථු නානාසීලක්ඛන්ධෙසූතිආදීසු සීලස්ස පුථුත්තං නානත්තඤ්ච වුත්තමෙව. ඉතරෙසං පන වුත්තනයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා පාකටමෙව. යං පන අභින්නං එකමෙව නිබ්බානං, තත්ථ උපචාරවසෙන පුථුත්තං ගහෙතබ්බන්ති ආහ – ‘‘පුථු නානාජනසාධාරණෙ ධම්මෙ සමතික්කම්මා’’ති. තෙනස්ස මදනිම්මදනාදිපරියායෙන පුථුත්තං පරිදීපිතං හොති.

එවං ¶ විසයවසෙන පඤ්ඤාය මහත්තං පුථුත්තඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයුත්තධම්මවසෙන හාසභාවං, පවත්තිආකාරවසෙන ජවනභාවං, කිච්චවසෙන තික්ඛාදිභාවඤ්ච දස්සෙතුං, ‘‘කතමා හාසපඤ්ඤා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හාසබහුලොති පීතිබහුලො. සෙසපදානි තස්සෙව වෙවචනානි. සීලං පරිපූරෙතීති හට්ඨපහට්ඨො උදග්ගුදග්ගො හුත්වා පීතිසහගතාය පඤ්ඤාය. පීතිසොමනස්සසහගතා හි පඤ්ඤා අභිරතිවසෙන ආරම්මණෙ ඵුල්ලා විකසිතා විය පවත්තති; න උපෙක්ඛාසහගතාති පාතිමොක්ඛසීලං ඨපෙත්වා හාසනීයං පරං තිවිධම්පි සීලං පරිපූරෙතීති අත්ථො. විසුං වුත්තත්තා පුන සීලක්ඛන්ධමාහ. සමාධික්ඛන්ධන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

රූපං ¶ අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති රූපක්ඛන්ධං අනිච්චන්ති සීඝං වෙගෙන පවත්තියා පටිපක්ඛදූරීභාවෙන පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස සාතිසයත්තා ඉන්දෙන විස්සට්ඨවජිරං විය ලක්ඛණං පටිවිජ්ඣන්තී අදන්ධායන්තී රූපක්ඛන්ධෙ අනිච්චලක්ඛණං වෙගසා පටිවිජ්ඣති, තස්මා සා ජවනපඤ්ඤා නාමාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එවං ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙත්වා බලවවිපස්සනාවසෙන දස්සෙතුං, ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛයට්ඨෙනාති යත්ථ යත්ථ උප්පජ්ජති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජනතො ඛයසභාවත්තා. භයට්ඨෙනාති භයානකභාවතො. අසාරකට්ඨෙනාති අත්තසාරවිරහතො නිච්චසාරාදිවිරහතො ච. තුලයිත්වාති තුලාභූතාය විපස්සනාපඤ්ඤාය තුලෙත්වා. තීරයිත්වාති තාය එව තීරණභූතාය තීරෙත්වා. විභාවයිත්වාති යාථාවතො පකාසෙත්වා පඤ්චක්ඛන්ධං විභූතං කත්වා. රූපනිරොධෙති රූපක්ඛන්ධස්ස නිරොධභූතෙ නිබ්බානෙ නින්නපොණපබ්භාරවසෙන. ඉදානි සිඛාප්පත්තවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙතුං, පුන ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙනාති කෙචි.

ඤාණස්ස තික්ඛභාවො නාම සවිසෙසං පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනෙන වෙදිතබ්බොති, ‘‘ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤා’’ති වත්වා තෙ පන කිලෙසෙ විභාගෙන දස්සෙන්තො, ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්ක’’න්තිආදිමාහ. තික්ඛපඤ්ඤො හි ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, පටිපදා චස්ස න චලතීති ආහ – ‘‘එකස්මිං ආසනෙ චත්තාරො අරියමග්ගා අධිගතා හොන්තී’’තිආදි.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා නිරොධධම්මා’’ති යාථාවතො දස්සනෙන සච්චසම්පටිවෙධො ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤථාති කාරණමුඛෙන නිබ්බෙධිකපඤ්ඤං දස්සෙතුං, ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු ¶ උබ්බෙගබහුලො හොතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උබ්බෙගබහුලොති වුත්තනයෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අභිණ්හං පවත්තසංවෙගො. උත්තාසබහුලොති ඤාණුත්රාසවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු බහුසො උත්රස්තමානසො. තෙන ආදීනවානුපස්සනමාහ. උක්කණ්ඨනබහුලොති පන ඉමිනා නිබ්බිදානුපස්සනං ආහ – අරතිබහුලොතිආදිනා තස්සා එව අපරාපරුප්පත්තිං. බහිමුඛොති සබ්බසඞ්ඛාරතො බහිභූතං නිබ්බානං උද්දිස්ස පවත්තඤාණමුඛො, තථා වා පවත්තිතවිමොක්ඛමුඛො. නිබ්බිජ්ඣනං නිබ්බෙධො, සො එතිස්සා අත්ථි, නිබ්බිජ්ඣතීති වා නිබ්බෙධා, සාව පඤ්ඤා නිබ්බෙධිකා. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පජ්ජති එතෙන විපස්සනාදිකොති පදං, සමාපත්ති, තස්මා අනුපදන්ති අනුසමාපත්තියොති අත්ථො. පදං වා සම්මසනුපගා ධම්මා විපස්සනාය පවත්තිට්ඨානභාවතො. තෙනාහ ‘‘සමාපත්තිවසෙන වා’’ති ¶ . ඣානඞ්ගවසෙන වාති ඣානඞ්ගවසෙනාති ච අත්ථො. අට්ඨකථායං පන කමත්ථො ඉධ පදසද්දො, තස්මා අනුපදං අනුක්කමෙනාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘අනුපටිපාටියා’’ති. ධම්මවිපස්සනන්ති තංතංසමාපත්තිචිත්තුප්පාදපරියාපන්නානං ධම්මානං විපස්සනං. විපස්සතීති සමාපත්තියො ඣානමුඛෙන තෙ තෙ ධම්මෙ යාථාවතො පරිග්ගහෙත්වා, ‘‘ඉතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා සම්මසති. අද්ධමාසෙන අරහත්තං පත්තො උක්කංසගතස්ස සාවකානං සම්මසනචාරස්ස නිප්පදෙසෙන පවත්තියමානත්තා, සාවකපාරමීඤාණස්ස ච තථා පටිපාදෙතබ්බත්තා. එවං සන්තෙපීති යදිපි මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො න චිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො; ධම්මසෙනාපති පන තතො චිරෙන, එවං සන්තෙපි යස්මා මොග්ගල්ලානත්ථෙරොපි මහාපඤ්ඤොව, තස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරොව මහාපඤ්ඤතරොති. ඉදානි තමත්ථං පාකටතරං කාතුං, ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො හී’’තිආදි වුත්තං. සම්මසනං චරති එත්ථාති සම්මසනචාරො, විපස්සනාභූමි, තං සම්මසනචාරං. එකදෙසමෙවාති සකඅත්තභාවෙ සඞ්ඛාරෙ අනවසෙසතො පරිග්ගහෙතුඤ්ච සම්මසිතුඤ්ච අසක්කොන්තං අත්තනො අභිනීහාරසමුදාගතඤාණබලානුරූපං එකදෙසමෙව පරිග්ගහෙත්වා සම්මසන්තො. නනු ච ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අනභිජානං අපරිජානං අවිරාජයං අප්පජහං අභබ්බො දුක්ඛක්ඛයායා’’ති (සං. නි. 4.26) වචනතො වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිතුකාමෙන සබ්බං පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානිතබ්බමෙව? සච්චමෙතං, තඤ්ච ඛො සම්මසනුපගධම්මවසෙන වුත්තං. තස්මා සසන්තානගතෙ සබ්බධම්මෙ ¶ , පරසන්තානගතෙ ච තෙසං සන්තානවිභාගං අකත්වා බහිද්ධාභාවසාමඤ්ඤතො සම්මසනං, අයං සාවකානං සම්මසනචාරො. ථෙරො පන බහිද්ධාධම්මෙපි සන්තානවිභාගෙන කෙචි කෙචි උද්ධරිත්වා සම්මසි, තඤ්ච ඛො ඤාණෙන ඵුට්ඨමත්තං කත්වා. තෙන වුත්තං – ‘‘යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො විය එකදෙසමෙව සම්මසන්තො’’ති. තත්ථ ඤාණෙන නාම යාවතා නෙය්යං පවත්තිතබ්බං, තථා අපවත්තනතො ‘‘යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො වියා’’තිආදි වුත්තං. අනුපදධම්මවිපස්සනාය අභාවතො ‘‘එකදෙසමෙව සම්මසන්තො’’ති වුත්තං.

බුද්ධානං සම්මසනචාරො දසසහස්සිලොකධාතුයං සත්තසන්තානගතා, අනින්ද්රියබද්ධා ච සඞ්ඛාරාති වදන්ති, කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසූති අපරෙ. තථා හි අද්ධත්තයවසෙන පටිච්චසමුප්පාදනයං ඔසරිත්වා ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන බුද්ධානං මහාවජිරඤාණං පවත්තං. පච්චෙකබුද්ධානං සසන්තානගතෙහි සද්ධිං මජ්ඣිමදෙසවාසිසත්තසන්තානගතා අනින්ද්රියබද්ධා ච සම්මසනචාරොති වදන්ති, ජම්බුදීපවාසිසත්තසන්තානගතාති කෙචි. ධම්මසෙනාපතිනොපි යථාවුත්තසාවකානං විපස්සනාභූමියෙව සම්මසනචාරො. තත්ථ පන ථෙරො සාතිසයං නිරවසෙසං අනුපදධම්මං විපස්සි. තෙන වුත්තං – ‘‘සාවකානං සම්මසනචාරං නිප්පදෙසං සම්මසී’’ති.

තත්ථ ‘‘සාවකානං විපස්සනාභූමී’’ති එත්ථ සුක්ඛවිපස්සකා ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තා පකතිසාවකා ¶ අග්ගසාවකා පච්චෙකබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධාති ඡසු ජනෙසු සුක්ඛවිපස්සකානං ඣානාභිඤ්ඤාහි අනධිගතපඤ්ඤානෙපුඤ්ඤත්තා අන්ධානං විය ඉච්ඡිතපදෙසොක්කමනං විපස්සනාකාලෙ ඉච්ඡිකිච්ඡිතධම්මවිපස්සනා නත්ථි. තෙ යථාපරිග්ගහිතධම්මමත්තෙයෙව ඨත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්ති. ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තා පන පකතිසාවකා යෙන මුඛෙන විපස්සනං ආරභන්ති; තතො අඤ්ඤෙන විපස්සනං විත්ථාරිකං කාතුං සක්කොන්ති විපුලඤාණත්තා. මහාසාවකා අභිනීහාරසම්පන්නත්තා තතො සාතිසයං විපස්සනං විත්ථාරිකං කාතුං සක්කොන්ති. අග්ගසාවකෙසු දුතියො අභිනීහාරසම්පත්තියා සමාධානස්ස සාතිසයත්තා විපස්සනං තතොපි විත්ථාරිකං කරොති. පඨමො පන තතො මහාපඤ්ඤතාය සාවකෙහි අසාධාරණං විත්ථාරිකං කරොති. පච්චෙකබුද්ධො තෙහිපි මහාභිනීහාරතාය අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං තතොපි විත්ථාරිකවිපස්සනං කරොන්ති. බුද්ධානං, සම්මදෙව, පරිපූරිතපඤ්ඤාපාරමිපභාවිත-සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමනස්ස අනුරූපායාති. යථා ¶ නාම කතවාලවෙධපරිචයෙන සරභඞ්ගසදිසෙන ධනුග්ගහෙන ඛිත්තො සරො අන්තරා රුක්ඛලතාදීසු අසජ්ජමානො ලක්ඛණෙයෙව පතති; න සජ්ජති න විරජ්ඣති, එවං අන්තරා අසජ්ජමානා අවිරජ්ඣමානා විපස්සනා සම්මසනීයධම්මෙසු යාථාවතො නානානයෙහි පවත්තති. යං මහාඤාණන්ති වුච්චති, තස්ස පවත්තිආකාරභෙදො ගණතො වුත්තොයෙව.

එතෙසු ච සුක්ඛවිපස්සකානං විපස්සනාචාරො ඛජ්ජොතපභාසදිසො, අභිඤ්ඤප්පත්තපකතිසාවකානං දීපපභාසදිසො, මහාසාවකානං ඔක්කාපභාසදිසො, අග්ගසාවකානං ඔසධිතාරකාපභාසදිසො, පච්චෙකබුද්ධානං චන්දපභාසදිසො, සම්මාසම්බුද්ධානං රස්මිසහස්සපටිමණ්ඩිතසරදසූරියමණ්ඩලසදිසො උපට්ඨාසි. තථා සුක්ඛවිපස්සකානං විපස්සනාචාරො අන්ධානං යට්ඨිකොටියා ගමනසදිසො, ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තපකතිසාවකානං දණ්ඩකසෙතුගමනසදිසො, මහාසාවකානං ජඞ්ඝසෙතුගමනසදිසො, අග්ගසාවකානං සකටසෙතුගමනසදිසො, පච්චෙකබුද්ධානං මහාජඞ්ඝමග්ගගමනසදිසො, සම්මාසම්බුද්ධානං මහාසකමග්ගගමනසදිසොති වෙදිතබ්බො.

අරහත්තඤ්ච කිර පත්වාති එත්ථ කිර-සද්දො අනුස්සවලද්ධොයමත්ථොති දීපෙතුං වුත්තො. පත්වා අඤ්ඤාසි අත්තනො විපස්සනාචාරස්ස මහාවිසයත්තා තික්ඛවිසදසූරභාවස්ස ච සල්ලක්ඛණෙන. කථං පනායං මහාථෙරො දන්ධං අරහත්තං පාපුණන්තො සීඝං අරහත්තං පත්තතො පඤ්ඤාය අත්තානං සාතිසයං කත්වා අඤ්ඤාසීති ආහ – ‘‘යථා හී’’තිආදි. මහාජටන්ති මහාජාලසාඛං අතිවිය සිබ්බිතජාලං. යට්ඨිං පන සාරං වා උජුං වා න ලභති වෙණුග්ගහණෙ අනුච්චිනිත්වා වෙණුස්ස ගහිතත්තා. එවංසම්පදන්ති යථා තෙසු පුරිසෙසු එකො වෙළුග්ගහණෙ අනුච්චිනිත්වා වෙළුයට්ඨිං ගණ්හාති, එකො උච්චිනිත්වා, එවං නිප්ඵත්තිකං. පධානන්ති භාවනානුයුඤ්ජනං.

සත්තසට්ඨි ¶ ඤාණානීති පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.73 මාතිකා) ආගතෙසු තෙසත්තතියා ඤාණෙසු ඨපෙත්වා ඡ අසාධාරණඤාණානි සුතමයඤාණාදීනි පටිභානපටිසම්භිදාඤාණපරියොසානානි සත්තසට්ඨි ඤාණානි. තානි හි සාවකෙහි පවිචිතබ්බානි, න ඉතරානි. සොළසවිධං පඤ්ඤන්ති (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.379; සං. නි. ටී. 3.5.379) මහාපඤ්ඤාදිකා, නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිපඤ්ඤාති ඉදං සොළසවිධං පඤ්ඤං.

තත්රාති ¶ තස්ස. ඉදං හොතීති ඉදං දානි වුච්චමානං අනුපුබ්බසම්මසනං හොති. විපස්සනාකොට්ඨාසන්ති විතක්කාදිසම්මසිතබ්බධම්මවිභාගෙන විභත්තවිපස්සනාභාගං.

94. පඨමෙ ඣානෙති උපසිලෙසෙ භුම්මං, තස්මා යෙ පඨමෙ ඣානෙ ධම්මාති යෙ පඨමජ්ඣානසංසට්ඨා ධම්මාති අත්ථො. අන්තොසමාපත්තියන්ති ච සමාපත්තිසහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ සමාපත්තිසමඤ්ඤං ආරොපෙත්වා වුත්තං. වවත්ථිතාති කතවවත්ථනා නිච්ඡිතා. පරිච්ඡින්නාති ඤාණෙන පරිච්ඡින්නා සලක්ඛණතො පරිච්ඡිජ්ජ ඤාතා. ඔලොකෙන්තොති ඤාණචක්ඛුනා පච්චක්ඛතො පස්සන්තො. අභිනිරොපනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආරොපනං. අනුමජ්ජනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අනුවිචාරණං. ඵරණං පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනං, විප්ඵාරිකභාවො වා. සාතන්ති සාතමධුරතා. අධික්ඛෙපො වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛභූතං සමාධානං. ඵුසනං ඉන්ද්රියවිසයවිඤ්ඤාණස්ස තතො උප්පජ්ජිත්වා ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙන විය පවත්ති. වෙදයිතං ආරම්මණානුභවනං. සඤ්ජානනං නීලාදිවසෙන ආරම්මණස්ස සල්ලක්ඛණං. චෙතයිතං චෙතසො බ්යාපාරො. විජානනං ආරම්මණූපලද්ධි. කත්තුකම්යතා චිත්තස්ස ආරම්මණෙන අත්ථිකතා. තස්මිං ආරම්මණෙ අධිමුච්චනං, සන්නිට්ඨානං වා අධිමොක්ඛො. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා චිත්තස්ස පග්ගණ්හනං පග්ගාහො, අධිග්ගහොති අත්ථො. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං. සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු සාරථි විය සකිච්චපසුතෙසු සම්පයුත්තෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනං මජ්ඣත්තතා. සම්පයුත්තධම්මානං ආරම්මණෙ අනුනයනං සංචරණං අනුනයො. සභාවතොති යථාභූතසභාවතො. සොළසන්නං එව චෙත්ථ ධම්මානං ගහණං තෙසංයෙව ථෙරෙන වවත්ථාපිතභාවතො, තෙ එවස්ස තදා උපට්ඨහිංසු, න ඉතරෙති වදන්ති. වීරියසතිග්ගහණෙන චෙත්ථ ඉන්ද්රියභාවසාමඤ්ඤතො සද්ධාපඤ්ඤා; සතිග්ගහණෙනෙව එකන්තානවජ්ජභාවසාමඤ්ඤතො පස්සද්ධිආදයො ඡ යුගළා; අලොභාදොසා ච සඞ්ගහිතා ඣානචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා තෙසං ධම්මානං. ථෙරෙන ච ධම්මා වවත්ථානසාමඤ්ඤතො ආරද්ධා. තෙ න උපට්ඨහිංසූති න සක්කා වත්තුන්ති අපරෙ.

විදිතා උප්පජ්ජන්තීති උප්පාදෙපි නෙසං වෙදනානං පජානනං හොතියෙවාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි ¶ එසෙව නයො. තං ජානාතීති තංඤාණො, තස්ස ¶ භාවො තංඤාණතා, ඤාණස්ස අත්තසංවෙදනන්ති අත්ථො. තංසමානයොගක්ඛමාහි සම්පයුත්තධම්මා. ඤාණබහුතාති ඤාණස්ස බහුභාවො, එකචිත්තුප්පාදෙ අනෙකඤාණතාති අත්ථො. ඉදානි තමෙවත්ථං විවරිතුං, ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. න සක්කා ජානිතුං ආරම්මණකරණස්ස අභාවතො. අසම්මොහාවබොධො ච ඊදිසස්ස ඤාණස්ස නත්ථි. එකෙකමෙව ඤාණං උප්පජ්ජති තස්මිං ඛණෙ එකස්සෙව ආවජ්ජනස්ස උප්පජ්ජනතො, න ච ආවජ්ජනෙන විනා චිත්තුප්පත්ති අත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි, කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූ;

න ත්වෙව තෙපි ජීවන්ති, ද්වීහි චිත්තෙහි සංයුතා’’ති. (මහානි. 10, 39) ච,

‘‘නත්ථි චිත්තෙ යුගා ගහී’’ති ච –

වත්ථාරම්මණානං පරිග්ගහිතතායාති යස්මිඤ්ච ආරම්මණෙ යෙ ඣානධම්මා පවත්තන්ති, තෙසං වත්ථාරම්මණානං පගෙව ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතත්තා. යථා නාම මිගසූකරාදීනං ආසයෙපරිග්ගහිතෙ තත්ර ඨිතා මිගා වා සූකරා වා තතො උට්ඨානතොපි ආගමනතොපි නෙසාදස්ස සුඛග්ගහණා හොන්ති, එවංසම්පදමිදං. තෙනාහ ‘‘ථෙරෙන හී’’තිආදි. තෙනාති වත්ථාරම්මණානං පරිග්ගහිතභාවෙන. අස්සාති ථෙරස්ස. තෙසං ධම්මානන්ති ඣානචිත්තුප්පාදපරියාපන්නානං ධම්මානං. උප්පාදං ආවජ්ජන්තස්සාතිආදිනා උප්පාදාදීසු යං යදෙව ආරබ්භ ඤාණං උප්පජ්ජති; තස්මිං තස්මිං ඛණෙ තස්ස තස්සෙව චස්ස පාකටභාවො දීපිතො. න හි ආවජ්ජනෙන විනා ඤාණං උප්පජ්ජති. අහුත්වා සම්භොන්තීති පුබ්බෙ අවිජ්ජමානා හුත්වා සම්භවන්ති, අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. උදයං පස්සති තෙසං ධම්මානං, ‘‘අහුත්වා සම්භොන්තී’’ති උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිභාවදස්සනතො. පුබ්බෙ අභාවබොධකො හි අත්තලාභො ධම්මානං උදයො. හුත්වාති උප්පජ්ජිත්වා. පටිවෙන්තීති පටි ඛණෙ ඛණෙ විනස්සන්ති. වයං පස්සති, ‘‘හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති තෙසං ධම්මානං භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිභාවදස්සනතො. විද්ධංසභාවබොධකො හි ධම්මානං විජ්ජමානතො වයො.

තෙසු ධම්මෙසු නත්ථි එතස්ස උපයො රාගවසෙන උපගමනන්ති අනුපයො, අනනුරොධො. හුත්වා විහරතීති යොජනා. තථා නත්ථි එතස්ස අපායො පටිඝවසෙන අපගමනන්ති අනපායො, අවිරොධො. ‘‘එතං මම, ¶ එසො මෙ අත්ථා’’ති තස්ස තණ්හාදිට්ඨිඅභිනිවෙසාභාවතො තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයෙහි ¶ අනිස්සිතො. අප්පටිබද්ධොති අනුපයානිස්සිතභාවතො විපස්සනාය පරිබන්ධවසෙන ඡන්දරාගෙන න පටිබද්ධො න විබන්ධිතො. විප්පමුත්තොති තතො එව වික්ඛම්භනවිමුත්තිවසෙන කාමරාගතො විමුත්තො. විසංයුත්තො වික්ඛම්භනවසෙනෙව පටිපක්ඛධම්මෙහි විසංයුත්තො.

කිලෙසමරියාදා තෙන කතා භවෙය්යාති අන්තොසමාපත්තියං පවත්තෙ සොළස ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානං විපස්සනාවීථිං භින්දිත්වා සචෙ රාගාදයො උප්පජ්ජෙය්යුං; තස්ස විපස්සනාවීථියා කිලෙසමරියාදා තෙන චිත්තෙන, චිත්තසමඞ්ගිනා වා කතා භවෙය්ය. තෙසූති තෙසු ධම්මෙසු. අස්සාති ථෙරස්ස. එකොපීති රාගාදීසු එකොපීති ච වදන්ති. වුත්තාකාරෙන එකච්චානං අනාපාථගමනෙ සති විපස්සනා න තෙසු ධම්මෙසු නිරන්තරප්පවත්තාති ආරම්මණමරියාදා භවෙය්ය. වික්ඛම්භිතපච්චනීකත්තාති විපස්සනාය පටිපක්ඛධම්මානං පගෙව වික්ඛම්භිතත්තා ඉදානිපි වික්ඛම්භෙතබ්බා කිලෙසා නත්ථීති වුත්තං.

ඉතොති පඨමජ්ඣානතො. අනන්තරොති උපරිමො ඣානාදිවිසෙසො. තස්ස පජානනස්සාති, ‘‘අත්ථි උත්තරි නිස්සරණ’’න්ති එවං පවත්තජානනස්ස. බහුලීකරණෙනාති පුනප්පුනං උප්පාදනෙන.

සම්පසාදනට්ඨෙනාති කිලෙසකාලුසියාපගමනෙන, තස්ස විචාරක්ඛොභවිගමෙන වා චෙතසො සම්මදෙව පාසාදිකභාවෙන.

වීරියං සති උපෙක්ඛාති ආගතට්ඨානෙ පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛා, අදුක්ඛමසුඛාවෙදනාති එත්ථ ඣානුපෙක්ඛාති, ‘‘සුඛට්ඨානෙ වෙදනුපෙක්ඛාවා’’ති වුත්තං. සුඛට්ඨානෙති ච පඨමජ්ඣානාදීසු සුඛස්ස වුත්තට්ඨානෙ. පස්සද්ධත්තාති සමධුරචෙතයිතභාවෙන ආරම්මණෙ විසටවිත්ථතභාවතො යො සො චෙතසො ආභොගො වුත්තො. සාමඤ්ඤඵලාදීසු සතියා පාරිසුද්ධි, සා ථන අත්ථතො සතිවිනිමුත්තා නත්ථීති ආහ ‘‘පරිසුද්ධාසතියෙවා’’ති. පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛා, න ඣානුපෙක්ඛාදයො.

95. ඊදිසෙසු ඨානෙසු සතියා න කදාචිපි ඤාණවිරහො අත්ථීති ආහ – ‘‘ඤාණෙන සම්පජානො හුත්වා’’ති. තථා හි තතියජ්ඣානෙ, ‘‘සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එත්ථ සම්පජානොති අයමත්ථො වුත්තො එව හොති ¶ . න සාවකානං අනුපදධම්මවිපස්සනා හොති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමප්පවත්තියා දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා විනිබ්භුජිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යභාවතො. තෙනාහ – ‘‘කලාපවිපස්සනං දස්සෙන්තො එවමාහා’’ති.

96. පඤ්ඤාය ¶ චස්සදිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති දස්සනසමකාලං ඛීයමානා ආසවා, ‘‘දිස්වා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති වුත්තා. සමානකාලෙපි හි එදිසො සද්දප්පයොගො දිස්සති –

‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-45; 2.4.60; කථා. 465, 467).

‘‘නිහන්ත්වා තිමිරං සබ්බං, උග්ගතෙජො සමුග්ගතො;

වෙරොචනො රස්මිමාලී, ලොකචක්ඛුපභඞ්කරො’’ති. (පට්ඨා. අනුටී. 1.25-34; විසුද්ධි. මහාටී. 2.580) ච –

එවමාදීසු. හෙතුඅත්ථො වා අයං දිස්වාසද්දො අසමානකත්තුකො යථා – ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං හොති, සීහං දිස්වා භයං හොතී’’ති (විසුද්ධි. මහාටී. 2.802). දස්සනහෙතුකො හි ආසවානං පරික්ඛයො පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයෙ සති පහානාභිසමයස්ස ලබ්භනතො. යුගනද්ධං ආහරිත්වාති පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ ඣානධම්මෙ සම්මසන්තො සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති. එවං යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සම්මසන්තො සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං කත්වා යථා ථෙරො අරහත්තං පාපුණි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අරහත්තං පත්තවාරො ඉධ ගහිතො’’ති. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. දීඝනඛසුත්තදෙසනාය (ම. නි. 2.205-206) හි ථෙරො අරහත්තං පත්තො. තදා ච අනාගාමී හුත්වා නිරොධං සමාපජ්ජතීති වචනඅවසරො නත්ථි, තස්මා වුත්තං – ‘‘අරහත්තං පත්තවාරො ඉධ ගහිතො’’ති. යදි එවං – ‘‘සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? ථෙරෙ විජ්ජමානෙ පණ්ඩිතගුණෙ අනවසෙසතො දස්සෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙතුං. නිරොධසමාපජ්ජනං පන ථෙරස්ස ආචිණ්ණසමාචිණ්ණං. තෙනාහ ‘‘නිරොධං පන…පෙ… වදන්තී’’ති. තෙන ඵලසමාපත්තිම්පි අන්තරා සමාපජ්ජතියෙවාති දස්සෙති.

වොමිස්සං ¶ විවරිතුං ‘‘තත්ථස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘නිරොධං සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති ආභොගෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං ආහරිත්වා ඨිතස්ස නිරොධසමාපත්ති සීසං නාම හොති, තස්ස ආභොගවසෙන නිරොධස්ස වාරො ආගච්ඡති. ඵලසමාපත්ති ගූළ්හො හොති, ‘‘ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති ආභොගස්ස අභාවතො. ඵලසමාපත්ති සීසං හොතීති එත්ථාපි වුත්තනයෙන අත්ථො ¶ වෙදිතබ්බො. එතෙන ආභොගපටිබද්ධමෙතෙසං ආගමනන්ති දීපිතන්ති වෙදිතබ්බං. ජම්බුදීපවාසිනො ථෙරා පනාතිආදි අට්ඨකථාරුළ්හමෙව තං වචනං. අන්තොසමාපත්තියන්ති නිරොධං සමාපන්නකාලෙ. තිසමුට්ඨානිකරූපධම්මෙති උතුකම්මාහාරවසෙන තිසමුට්ඨානිකරූපධම්මෙ.

97. චිණ්ණවසිතන්ති පටිපක්ඛදූරිභාවෙන සුභාවිතවසීභාවං. නිප්ඵත්තිං පත්තොති උක්කංසපරිනිප්ඵත්තිං පත්තො. උරෙ වායාමජනිතාය ඔරසො. පභාවිතන්ති උප්පාදිතං. ධම්මෙනාති අරියමග්ගධම්මෙන. තස්ස හි අධිගමෙන අරියාය ජාතියා ජාතො නිබ්බත්තොති කත්වා, ‘‘ධම්මජො ධම්මනිම්මිතො’’ති වුච්චති. ධම්මදායස්සාති නවවිධස්ස ලොකුත්තරධම්මදායස්ස. ආදියනතොති ගණ්හනතො, සසන්තානෙ උප්පාදනතොති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනුපදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. ඡබ්බිසොධනසුත්තවණ්ණනා

98. ඛීණා ¶ ජාතීති අත්තනො ජාතික්ඛයං පටිජානන්තෙන අරහත්තං බ්යාකතං හොති අරහතො තදභාවතො. තථා වුසිතං බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියවාසො මෙ පරියොසිතොති පටිජානන්තෙනපි. කතං කරණීයන්ති චතූහි මග්ගෙහි චතූසු සච්චෙසු පරිඤ්ඤාදිවසෙන සොළසවිධස්සපි කිච්චස්ස අත්තනා නිට්ඨාපිතභාවං පටිජානන්තෙනපි. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ආයතිං පුනබ්භවාභාවං, ආයතිං වා පරිඤ්ඤාදිකරණීයාභාවං පටිජානන්තෙනපීති ආහ – ‘‘එකෙනපි පදෙන අඤ්ඤා බ්යාකතාව හොතී’’ති. ද්වික්ඛත්තුං බද්ධං පන සුබද්ධං වියාති වුත්තං. ඉධ පන අඤ්ඤාබ්යාකරණං චතූහි පදෙහි ආගතං, තස්මා වත්තබ්බමෙව චෙත්ථ නත්ථීති ¶ අධිප්පායො. චෙතනාය දිට්ඨවාදිතා නාම අරියවොහාරො. සභාවොති පකතිඅත්ථො හි අයං ධම්මසද්දො, ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.274-275) විය තස්මා, අනුධම්මොති අරියභාවං අනුගතා පකතීති අත්ථො. පරමප්පිච්ඡතාය අරියා අත්තනො ගුණෙ අනාවිකරොන්තාපි සාසනස්ස නිය්යානිකභාවපවෙදනත්ථඤ්චෙව සබ්රහ්මචාරීනං සම්මාපටිපත්තියං උස්සාහජනනත්ථඤ්ච තාදිසානං පරිනිබ්බානසමයෙයෙව ආවිකරොන්තීති අධිප්පායෙනාහ – ‘‘පරිනිබ්බුතස්ස…පෙ… කාතබ්බො’’ති.

99. දුබ්බලන්ති ඵෙග්ගු විය සුභෙජ්ජනීයං බලවිරහිතං, අසාරන්ති අත්ථො. විරාගුතන්ති පලුජ්ජනසභාවං. විගච්ඡනසභාවන්ති විනාසගමනසභාවං. අනිච්චදුක්ඛවිපරිණාමත්තා අස්සාසලෙසස්සපි අභාවතො අස්සාසවිරහිතං. ආරම්මණකරණවසෙන සමන්නාගමනවසෙන ච යථාරහං උපෙන්ති උපගච්ඡන්තීති උපයා, ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති උපාදියන්ති දළ්හග්ගාහං ගණ්හන්තීති උපාදානා. අධිතිට්ඨති චෙතසො අභිනන්දනභූතාති චෙතසො අධිට්ඨානං. තාහීති තණ්හාදිට්ඨීහි. තන්ති චිත්තං. අභිනිවිසතීති අභිරතිවසෙන නිවිසති, අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සක්කායධම්මෙසු චිත්තං අභිනිවිසති ‘‘එතං මමං, එසො මෙ අත්තා’’ති අජ්ඣොසාය තිට්ඨති එතාහි අභිනිවෙසාහි, තථා සක්කායධම්මෙසු චිත්තං අනුසෙති එතාහීති අනුසයා, තණ්හාදිට්ඨියො. යදග්ගෙන හි තෙභූමකධම්මෙසු රාගාදයො අනුසෙන්ති, තදග්ගෙන තංසහගතධම්මා තත්ථ අනුසෙන්තීති පරියායෙන, ‘‘තං අනුසෙතී’’ති වුත්තං. ඛයා විරාගාති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනන්ති ‘‘ඛයෙන විරාගෙනා’’ති හෙතුම්හි කරණවසෙන අත්ථො වුත්තො. විරාගෙනාති ච ඉතිසද්දො ආදි අත්ථො ¶ . තෙන ‘‘නිරොධෙනා’’ති එවමාදිකං ගහිතං හොති. අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව උපයාදීනං සමුච්ඡෙදස්සෙව බොධනතො.

100. පතිට්ඨාති එත්ථ සෙසභූතත්තයං උපාදාරූපඤ්චාති පතිට්ඨානා, නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතුචාති පතිට්ඨානධාතු. න්හානීයචුණ්ණං බාහිරඋදකං විය සෙසභූතත්තයං ආබන්ධතීති ආබන්ධනං. පචනීයභත්තං බාහිරතෙජො විය සෙසභූතත්තයං පරිපාචෙතීති පරිපාචනං. බාහිරවාතො විය සෙසභූතත්තයං විත්ථම්භෙතීති විත්ථම්භනං. ධාතුසද්දත්ථො වුත්තොයෙව. අසම්ඵුට්ඨධාතූති ¶ අසම්ඵුසිතභාවො තෙසං විපරිමට්ඨතාභාවතො. විජානනං ආරම්මණූපලද්ධි. අහං අත්තාති අහං, ‘‘රූපධම්මො මෙ අත්තා’’ති අත්තකොට්ඨාසෙන අත්තභාවෙන න උපගමිං න ගණ්හිං. නිස්සිතනිස්සිතාපි නිස්සිතා එව නාමාති ආහ ‘‘පථවීධාතුනිස්සිතාවා’’ති. අත්තනා වා පන තන්නිස්සිතාති ‘‘එකෙන පරියායෙනා’’ති. උපාදාරුපම්පි කාමං නිස්සිතම්පි හොති. තථාපි තං නිස්සිතං හොතියෙවාති තං න උද්ධටං. පරිච්ඡෙදකරත්තා පරිච්ඡෙදාකාසස්ස ‘‘අවිනිබ්භොගවසෙනා’’ති වුත්තං. තෙන ච තථා පරිච්ඡින්නත්තා සබ්බම්පි භූතුපාදාරූපං ආකාසධාතුනිස්සිතං නාම. තං නිස්සාය පවත්තියා උපාදාරූපං විය භූතරූපානි, අරූපක්ඛන්ධා විය ච වත්ථුරූපානි, ‘‘තංනිස්සිතරූපවත්ථුකා අරූපක්ඛන්ධා’’ති වුත්තනයෙන ආකාසධාතුනිස්සිතචක්ඛාදිරූපධම්මවත්ථුකා වෙදනාදයො අරූපක්ඛන්ධා ආකාසධාතුනිස්සිතා නාමාති ඉමමත්ථං තථා-සද්දෙන උපසංහරති. ඉධාපීති ආකාසධාතුනිස්සිතපදෙපි, න පථවීධාතුනිස්සිතපදාදීසු එව. රූපාරූපන්ති සබ්බම්පි රූපාරූපං ගහිතමෙව හොති, අග්ගහිතං නත්ථි. සහජාතා…පෙ… නිස්සිතන්ති ඉදං නිප්පරියායසිද්ධං නිස්සයත්තං ගහෙත්වා වුත්තං. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පරියායසිද්ධෙ නිස්සයත්තෙ ගය්හමානෙ – ‘‘පච්ඡාජාතපච්චයොති පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11) වචනතො සබ්බං චතුසමුට්ඨානිකරූපං, ‘‘විඤ්ඤාණධාතුනිස්සිත’’න්ති වත්තබ්බං. තථා අනන්තරවිඤ්ඤාණධාතුපච්චයා පවත්තනතො, ‘‘විඤ්ඤාණධාතුනිස්සිත’’න්ති වත්තබ්බං.

101. රුප්පති වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති රූපන්ති අයමත්ථො චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථගතෙ රූපායතනෙ නිප්පරියායතො ලබ්භති, න ආපාථමනාගතෙ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බභාවො පන ආපාථමනාගතෙපි තස්මිං ලබ්භතෙව තංසභාවානතිවත්ථනතො. රූපායතනං ද්විධා විභජිත්වා. ථෙරො පන ආපාථං අනාගතස්සාපි රූපායතනස්ස රූපභාවං න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති ද්විධාකරණං නානුජානන්තො ඡන්නොවාදං නිදස්සෙති, ‘‘උපරි ඡන්නොවාදෙ කින්ති කරිස්සථා’’ති. තත්ථ හි ‘‘චක්ඛුං, ආවුසො ඡන්න, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බෙ ¶ ධම්මෙ’’ති (ම. නි. 3.391) ආගතං, න චෙත්ථ චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගතමෙව රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බපදෙන ගහිතං, න ආපාථං අනාගතන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුං ¶ අවිසෙසෙනෙව රූපායතනෙන තණ්හාමානදිට්ඨිගාහාභාවස්ස ජොතිතත්තා. තෙනාහ ‘‘න යිදං ලබ්භතී’’ති. රූපමෙවාති රූපායතනමෙව. යදි එවං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසූ’’ති පදං කථං නෙතබ්බන්ති ආහ – ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා පනා’’තිආදි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං විඤ්ඤාතබ්බෙසූති යෙන මනොවිඤ්ඤාණෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අනිච්චන්තිආදිනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං තෙන විඤ්ඤාතබ්බෙසු තංසම්පයුත්තධම්මෙසූති අත්ථො. තණ්හාඡන්දොති තස්සනසභාවො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතා ඡන්දොයෙවාති තණ්හාඡන්දො. රජ්ජනවසෙනාති වත්ථං විය රඞ්ගජාතං චිත්තස්ස අනුරඤ්ජනවසෙන. අභිනන්දනවසෙනාති ආරම්මණෙ අභිරමිත්වා නන්දනවසෙන. සප්පීතිකතණ්හා හි නන්දීති වුච්චති. තණ්හායනවසෙන තණ්හා.

102. අහඞ්කාරොති ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1121, 1239; විභ. 832, 866; සං. නි. 4.108; මහානි. 21, 178) අහංකරණං. යෙන හි මමං කරොති, එතං මමඞ්කාරො. ස්වෙවාති ‘‘අහඞ්කාරො’’ති වුත්තමානො. එවං චතුත්ථජ්ඣානෙ නිද්දිට්ඨෙ සබ්බාසු ලොකියාභිඤ්ඤාසු වුච්චමානාසු හෙට්ඨා විජ්ජාද්වයං වත්තබ්බන්ති අධිප්පායෙන, ‘‘පුබ්බෙනිවාසං දිබ්බචක්ඛුඤ්ච අවත්වා කස්මා වුත්ත’’න්ති ආහ? ඉතරො ඉධ සබ්බවාරෙසුපි ලොකුත්තරධම්මපුච්ඡා අධිකතා තස්මා ‘‘සො එවං සමාහිතෙ’’තිආදිනා තතියා විජ්ජා කථිතාති දස්සෙන්තො, ‘‘භික්ඛූ ලොකියධම්මං න පුච්ඡන්තී’’තිආදිමාහ. එකවිස්සජ්ජිතසුත්තං නාමෙතං තතියවිජ්ජාය එව ආගතත්තා. අරියධම්මවසෙනපිස්ස සමඤ්ඤා අත්ථෙවාති දස්සෙන්තො, ‘‘ඡබ්බිසොධනන්තිපිස්ස නාම’’න්ති වත්වා තෙසු ධම්මෙසු භෙදං දස්සෙතුං, ‘‘එත්ථ හී’’තිආදි වුත්තං. විසුද්ධාති තස්සා චොදනාය සොධනවසෙන විසොධිතා. එකමෙව කත්වාති එකවාරවසෙනෙව පාළියං එකජ්ඣං ආගතත්තා එකමෙව කොට්ඨාසං කත්වා. යදි එවං කථං වා ඡබ්බිසොධනතාති ආහ – ‘‘චතූහි ආහාරෙහි සද්ධි’’න්ති කථං පනෙත්ථ චත්තාරො ආහාරා ගහෙතබ්බාති? කෙචි තාව ආහු – ‘‘සාධූති භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා උත්තරි පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො’’ති හෙට්ඨා ආගතෙන නයෙන ආහාරවාරො ආහරිත්වා වත්තබ්බොති. ‘‘බහිද්ධා සබ්බනිමිත්තෙසූ’’ති එත්ථ ආහාරානම්පි සඞ්ගහිතත්තා ආහාරා අත්ථතො ආගතා එවාති අඤ්ඤෙ. අපරෙ පන රූපක්ඛන්ධග්ගහණෙන කබළීකාරො ආහාරො ¶ , සඞ්ඛාරක්ඛන්ධග්ගහණෙන ඵස්සාහාරො, මනොසඤ්චෙතනාහාරග්ගහණෙන විඤ්ඤාණාහාරො සරූපතොපි ගහිතොති වදන්ති.

‘‘ඡබ්බිසොධන’’න්ති ඉමස්ස සුත්තස්ස සමඤ්ඤාය අන්වත්ථතං දස්සෙත්වා ආයතිම්පි තාදිසෙන බ්යාකරණෙන ¶ භික්ඛූනං පටිපත්තිම්පි දස්සනත්ථං, ‘‘ඉමෙ පනා’’තිආදි ආරද්ධං. විනයනිද්දෙසපරියායෙනාති විනයනිද්දෙසෙ ආගතෙන කාරණෙන. විනයෙ වා ආගතනිද්දෙසානුක්කමෙන.

අධිගන්තබ්බතො අධිගමො, ඣානාදිඅධිගමපුච්ඡා. තෙනාහ – ‘‘ඣානවිමොක්ඛාදීසූ’’තිආදි. උපායපුච්ඡාති අධිගමොපායපුච්ඡා. කින්තීති කෙන පකාරෙන විධිනාති අත්ථො.

කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති ඉදං පන පුබ්බෙ ‘‘කිං තෙ අධිගත’’න්ති අනිද්ධාරිතභෙදා ඣානාදිවිසෙසා පුච්ඡිතාති ඉදානි තෙසං නිද්ධාරෙත්වා පුච්ඡනාකාරදස්සනං. තස්මාති යස්මා යථාවුත්තෙහි ආකාරෙහි අධිගමබ්යාකරණං සොධෙතබ්බං, තස්මා. එත්තාවතාවාති එත්තකෙන බ්යාකරණමත්තෙනෙව න සක්කාරො කාතබ්බො. බ්යාකරණඤ්හි එකච්චස්ස අයාථාවතොපි හොති, යථා නාම ජාතරූපපතිරූපං ජාතරූපං විය ඛායතීති ජාතරූපං නිඝංසනතාපනඡෙදනෙහි සොධෙතබ්බං එවමෙවං ඉමෙසු ඉදානෙව වුත්තෙසු ඡසු ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා සොධනත්ථං වත්තබ්බො විමොක්ඛාදීසූති ආදි-සද්දෙන සමාධි-සමාපත්ති-ඤාණදස්සන-මග්ගභාවනා-ඵලසච්ඡිකිරියා සඞ්ගණ්හාති.

පාකටො හොති අධිගතවිසෙසස්ස සතිසම්මොසාභාවතො. සෙසපුච්ඡාසුපි ‘‘පාකටො හොතී’’ති පදෙ එසෙව නයො. උග්ගහපරිපුච්ඡාකුසලාති සජ්ඣායමග්ගසංවණ්ණනාසු නිපුණා. යාය පටිපදාය යස්ස අරියමග්ගො ආගච්ඡති, සා පුබ්බභාගපටිපත්ති ආගමනපටිපදා. සොධෙතබ්බාති සුද්ධා උදාහු අසුද්ධාති විචාරණවසෙන සොධෙතබ්බා. න සුජ්ඣතීති තත්ථ තත්ථ පමාදපටිපත්තිභාවතො. අපනෙතබ්බො අත්තනො පටිඤ්ඤාය. ‘‘සුජ්ඣතී’’ති වත්වා සුජ්ඣනාකාරං දස්සෙතුං, ‘‘දීඝරත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. පඤ්ඤායතීති එත්ථ ‘‘යදී’’ති පදං ආනෙත්වා යදි සො භික්ඛු තාය පටිපදාය යදි පඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො. ඛීණාසවපටිපත්තිසදිසා පටිපදා හොති දීඝරත්තං වික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා.

නදියා ¶ සමුද්දං පක්ඛන්දනට්ඨානං නදීමුඛද්වාරං. මද්දමානොති බදරසාළවං සරසං පත්තෙ පක්ඛිත්තො හුත්වා මද්දමානො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඡබ්බිසොධනසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. සප්පුරිසධම්මසුත්තවණ්ණනා

105. සප්පුරිසධම්මන්ති ¶ සප්පුරිසභාවකරං ධම්මං. සො පන යස්මා සප්පුරිසානං පවෙණිකො ධම්මො හොති. තස්මා ආහ – ‘‘සප්පුරිසානං ධම්ම’’න්ති, එස නයො අසප්පුරිසධම්මන්ති එත්ථාපි. එවං පධානං අනුට්ඨාතබ්බඤ්ච සප්පුරිසධම්මං ආදිං කත්වා මාතිකං ඨපෙත්වා අයථානුපුබ්බියා නිද්දිසන්තො ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, අසප්පුරිසධම්මො’’තිආදිමාහ. තථා පන නිද්දිසන්තො උදාහරණපුබ්බකං හෙතුං දස්සෙතුං, ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. තෙන ඉච්ඡිතබ්බපරිච්චාගපුබ්බකං ගහෙතබ්බග්ගහණං නාම ඤායපටිපත්ති, තස්මා සප්පුරිසධම්මා සම්පාදෙතබ්බාති දීපෙන්තො සත්ථා අයථානුපුබ්බියා නිද්ධාරීයතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති. තථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘අසෙවනා ච බාලානං, පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා’’ති. එතදෙව හි කුලද්වයං ‘‘උච්චකුල’’න්ති වුච්චති නිප්පරියායතො. තථාහි අන්තිමභවිකා බොධිසත්තා තත්ථෙව පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. සොති සාමීචිප්පටිපන්නො භික්ඛු. අන්තරං කරිත්වාති තං කාරණං කත්වා. පටිපදා හි විඤ්ඤූනං පූජාය කාරණං, න උච්චකුලීනතා. මහාකුලාති විපුලකුලා උපාදිතොදිතකුලසම්පවත්තිකාති අත්ථො.

106. යසසද්දො පරිවාරවාචකො. යසස්සීති ච සාතිසයපරිවාරවන්තතා වුච්චතීති ආහ ‘‘පරිවාරසම්පන්නො’’ති. ආධිපතෙය්යාභාවතො පරෙසං උපරිනත්ති එතෙසං ඊසො ඊසනං ඉස්සරියන්ති අක්ඛාතබ්බාති අප්පෙසක්ඛා. තෙනාහ ‘‘අප්පපරිවාරා’’ති. අභාවත්ථො හි ඉධ අප්ප-සද්දො.

107. නවෙව ධුතඞ්ගානි ආගතානීති එත්ථ යථා උක්කට්ඨපංසුකූලිකස්ස තෙචීවරිකතා සුකරා. එවං උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකස්ස සපදානචාරිකතා සුකරා. එකාසනිකස්ස ච පත්තපිණ්ඩිකඛලුපච්ඡාභත්තිකතා සුකරා එවාති – ‘‘පංසුකූලිකො හොතී’’තිආදිවචනෙනෙව පාළියා අනාගතානම්පි ආගතභාවො වෙදිතබ්බො පරිහරණසුකරතාය තෙසම්පි සමාදානසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘තෙරස හොන්තී’’ති.

108. කාමතණ්හාදිකාය ¶ ¶ තාය තණ්හාය නිබ්බත්තාති තම්මයා, පුථුජ්ජනා, පකතිභාවූපගමනෙන තෙසං භාවො තම්මයතා, තප්පටික්ඛෙපතො අතම්මයතා, නිත්තණ්හතා. තංයෙව කාරණං කත්වාති පඨමජ්ඣානෙපි තණ්හාපහානංයෙව කාරණං කත්වා. චිත්තෙ උප්පාදෙත්වාති අතම්මයතාපරියායෙන වුත්තෙ තණ්හාය පටිපක්ඛධම්මෙ සම්පාදෙත්වා. න මඤ්ඤතීති මඤ්ඤනානං අරියමග්ගෙන සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා කිස්මිඤ්චි ඔකාසෙ කාමභවාදිකෙ කෙනචි වත්ථුනා හත්ථිඅස්සඛෙත්තවත්ථාදිනා පත්තචීවරවිහාරපරිවෙණාදිනා ච පුග්ගලං න මඤ්ඤති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සප්පුරිසධම්මසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තවණ්ණනා

109. අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ¶ අඤ්ඤං අඤ්ඤං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤං සෙවිතබ්බ’’න්තිආදි. සත්තහි පදෙහීති සත්තහි වාක්යෙහි. පජ්ජති එතෙන යථාධිප්පෙතො අත්ථොති පදං, වාක්යං. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ඔකාසකරණං ධම්මදායාදෙ (ම. නි. 1.31) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

113. දිට්ඨියෙව පච්චයවසෙන පටිලද්ධතාය දිට්ඨිපටිලාභො. සඤ්ඤාපටිලාභෙපි එසෙව නයො. මිච්ඡාදිට්ඨිසම්මාදිට්ඨියො…පෙ… න ගහිතා කම්මපථප්පත්තානං තෙසං මනොසමාචාරභාවෙන ගහිතත්තා. යදි එවං කස්මා දිට්ඨි චිත්තුප්පාදවාරෙ න ගහිතාති? කාමං මිච්ඡාදිට්ඨියා අවයවිභාවො ලබ්භති, තථාපි චිත්තුප්පාදක්ඛණෙ ලොකියලොකුත්තරචිත්තුප්පාදෙසු කම්මපථකොට්ඨාසො න උද්ධටො.

115. කාමසඤ්ඤාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන යථා බ්යාපාදවිහිංසාසඤ්ඤා සඞ්ගහිතා, එවං අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදඅවිහිංසාසඤ්ඤා සඞ්ගහිතා පඨමෙන ආදිසද්දෙන ‘‘අනභිජ්ඣාසහගතාය සඤ්ඤායා’’තිආදිපාඨස්ස සඞ්ගහිතත්තා.

117. ති කාමභවාදීනං අපරියොසානාය පරියොසානං ඉච්ඡතොපි තාදිසස්ස භවානං අපරියොසානමෙව හොති ¶ . චත්තාරො හොන්ති පුග්ගලවසෙන. තෙනාහ ‘‘පුථුජ්ජනොපි හී’’තිආදි. අකුසලා ධම්මා වඩ්ඪන්තීති තෙසං පහානාය අප්පටිපජ්ජමානස්සාති අධිප්පායො, තතො එව කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති. තෙනස්ස කිලෙසදුක්ඛෙන විපාකදුක්ඛෙන ච සදුක්ඛමෙව අත්තභාවං අභිනිබ්බත්තෙති. ඔරම්භාගියසංයොජනානි පහාය සුද්ධාවාසෙසු නිබ්බත්තනාරහො අනාගාමී කථං…පෙ… අභිවඩ්ඪන්තීති ආහ ‘‘අනාගාමීපී’’තිආදි. සදුක්ඛමෙව අත්තභාවං අභිනිබ්බත්තෙති, යාය ලබ්භමානඅකුසලාභිවුද්ධිං කුසලපරිහානිඤ්ච ගහෙත්වා අනාගාමිනොපි සබ්යාබජ්ඣඅත්තභාවාභිනිබ්බත්තනං වුත්තං. එවං යථාලබ්භමානං අකුසලපරිහානිං කුසලාභිවුද්ධිඤ්ච ගහෙත්වා පුථුජ්ජනස්සපි අන්තිමභවිකස්ස අබ්යාබජ්ඣඅත්තභාවාභිනිබ්බත්තනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘පුථුජ්ජනොපී’’තිආදි. අකුසලමෙව හායති,න කුසලං තස්ස බුද්ධිපක්ඛෙ ඨිතත්තා. තත්ථාපි විපස්සනමෙව ගබ්භං ගණ්හාපෙති, න වට්ටගබ්භං අන්තිමභවිකතාය විවට්ටූපනිස්සිතත්තා අජ්ඣාසයස්ස, ඤාණස්ස ච පාකගමනතො.

119. එකච්චස්සාති ¶ සාමිවචනං ‘‘අභිනන්දතී’’තිආදීසු පච්චත්තවසෙන පරිණාමෙතබ්බං, තථා ‘‘නිබ්බින්දතී’’තිආදීසුපි. උග්ගණ්හිත්වාපීති පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. භගවතො භාසිතස්ස අත්ථං අජානන්තා තාව දීඝරත්තං හිතසුඛතො පරිබාහිරා හොන්තු ජානන්තානම්පි සබ්බෙසං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතීති අනෙකංසිකතං චොදෙන්තො ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදිමාහ. ඉතරො සබ්බෙසම්පි දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතියෙවාති, ‘‘අප්පටිසන්ධිකා’’තිආදිනා අනෙකංසිකතං පරිහරති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. බහුධාතුකසුත්තවණ්ණනා

124. භයන්ති ¶ (අ. නි. ටී. 2.3.1) චිත්තසංසප්පතාති ආහ ‘‘චිත්තුත්රාසො’’ති. උපද්දවොති අන්තරායො. තස්ස පන වික්ඛෙපකාරණත්තා වුත්තං ‘‘අනෙකග්ගතාකාරො’’ති. උපසග්ගොති උපසජ්ජනං. තතො අප්පතීකාරවිඝාතාපත්ති ¶ යස්මා පතීකාරාභාවෙන විහඤ්ඤමානස්ස කිඤ්චි කාතුං අසමත්ථස්ස ඔසීදනකාරණං, තස්මා වුත්තං – ‘‘තත්ථ තත්ථ ලග්ගනාකාරො’’ති. වඤ්චෙත්වා ආගන්තුං යථාවුත්තෙ දිවසෙ අනාගච්ඡන්තෙසු. බහි අනික්ඛමනත්ථාය ද්වාරෙ අග්ගිං දත්වා.

නළෙහීති නළච්ඡන්නසඞ්ඛෙපෙන උපරි ඡාදෙත්වා තෙහියෙව දාරුකච්ඡදනනියාමෙන පරිතොපි ඡාදිතා. එසෙව නයොති ඉමිනා තිණෙහි ඡන්නතං, සෙසසම්භාරානං රුක්ඛමයතඤ්ච අතිදිසති. විධවාපුත්තෙති අදන්තභාවොපලක්ඛණං. තෙ හි නිප්පිතිකා අවිනීතා අසංයතා අකිච්චකාරිනො හොන්ති.

මත්ථකං අපාපෙත්වාව නිට්ඨාපිතාති කස්මා භගවා එවමකාසීති? ආනන්දත්ථෙරස්ස පුච්ඡාකොසල්ලදීපනත්ථමෙව, තත්ථ නිසින්නානං සන්නිපතිතභික්ඛූනං දෙසනාය ජානනත්ථඤ්ච. තෙ කිර සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං අජානන්තා අන්ධකාරං පවිට්ඨා විය ඨිතා. පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන පරිග්ගය්හ ජානිස්සන්තීති.

125. රූපපරිග්ගහොව කථිතො, න අඤ්ඤං කිඤ්චීති අත්ථො. ඉදානි තතො සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා චතුසච්චකම්මට්ඨානං දස්සෙතුං, ‘‘සබ්බාපී’’තිආදි වුත්තං. පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්තීති අද්ධෙකාදස ධාතුයො රූපක්ඛන්ධො, අද්ධට්ඨමා ධාතුයො යථාරහං වෙදනාදයො චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති එවං අට්ඨාරස ධාතුයො පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. පඤ්චපි ඛන්ධා තණ්හාවජ්ජා දුක්ඛසච්චං. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං. නිරොධපජානනාති පඤ්ඤාසීසෙන මග්ගකිච්චමාහ. සම්මාදිට්ඨිපමුඛො හි අරියමග්ගො. මත්ථකං පාපෙත්වා කථිතං හොති සම්මසනස්ස භූමියා නිප්ඵත්තියා ච කථිතත්තා. ජානාති පස්සතීති ඉමිනා ඤාණදස්සනං කථිතං තං පන ලොකියං ලොකුත්තරන්ති දුවිධන්ති තදුභයම්පි දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සහ විපස්සනාය මග්ගො වුත්තො’’ති.

එත්තාවතාපි ඛොති පි-සද්දග්ගහණෙන අඤ්ඤෙන පරියායෙන සත්ථා ධාතුකොසල්ලං දෙසෙතුකාමොති ථෙරො ¶ , ‘‘සියා පන, භන්තෙ’’ති පුච්ඡතීති භගවා පථවීධාතුආදිවසෙනපි ධාතුකොසල්ලං විභාවෙති. තත්ථ පථවීධාතුආදිසද්දෙන දෙසනාකාරණං විභාවෙන්තො, ‘‘පථවීධාතු…පෙ… වුත්තා’’ති ආහ. තාපි හි ආදිතො ඡ ධාතුයො. ‘‘විඤ්ඤාණධාතුතො ¶ නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා’’ති වත්වා කථං රූපධාතුයො නීහරීයන්තීති චොදනං සන්ධාය තං නයං දස්සෙතුං, ‘‘විඤ්ඤාණධාතූ’’තිආදි වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ කායවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණං ඵොට්ඨබ්බධාතුපථවීධාතු ආදිවසෙන දෙසනාරුළමෙව, කායධාතු පන නීහරිතබ්බාති එකංසමෙව නීහරණවිධිං දස්සෙන්තො, ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති ආහ. පුරිමපච්ඡිමවසෙන මනොධාතූති පච්ඡිමභාගවසෙන කිරියාමනොධාතු ගහෙතබ්බා තස්සානුරූපභාවතො. නනු චෙත්ථ මනොධාතු නාමායං මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අසංසට්ඨා, විසුංයෙව චෙසා ධාතූති? සච්චමෙතං අට්ඨාරසධාතුදෙසනාය, චිත්තවිභත්තිනිද්දෙසෙ ඡවිඤ්ඤාණකායදෙසනායං පන සා මනොවිඤ්ඤාණකායසඞ්ගහිතාවාති දට්ඨබ්බං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.517) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අථ වා පුරිමපච්ඡිමවසෙනාති පුරෙචරානුචරවසෙන. මනොධාතූති විපාකමනොධාතු ගහෙතබ්බා පුරෙචරණතො, පරතො උප්පජ්ජනකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අනන්තරං මනොධාතුයා, කිරියාමනොධාතුයා අනන්තරං මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අනුප්පජ්ජනතො ච.

ධම්මානං යාවදෙව නිස්සත්තනිජ්ජීවවිභාවනත්ථාය සත්ථු ධාතුදෙසනාති අඤ්ඤෙසු සභාවධාරණාදිඅත්ථෙසු ලබ්භමානෙසුපි අයමෙත්ථ අත්ථො පධානොති ආහ – ‘‘එසනයො සබ්බත්ථා’’ති. සප්පටිපක්ඛවසෙනාති සප්පටිභාගවසෙන සුඛං දුක්ඛෙන සප්පටිභාගං, දුක්ඛං සුඛෙන, එවං සොමනස්සදොමනස්සාති. යථා සුඛාදීනංයෙව සමුදාචාරො විභූතො, න උපෙක්ඛාය, එවං රාගාදීනංයෙව සමුදාචාරො විභූතො, න මොහස්ස, තෙන වුත්තං ‘‘අවිභූතභාවෙනා’’ති. කායවිඤ්ඤාණධාතු පරිග්ගහිතාව හොති තදවිනාභාවතො. සෙසාසු සොමනස්සධාතුආදීසු, පරිග්ගහිතාව හොති අවිනාභාවතො එව. න හි සොමනස්සාදයො මනොධාතුයා විනා වත්තන්ති. උපෙක්ඛාධාතුතො නීහරිත්වාති එත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයො චතස්සො විඤ්ඤාණධාතුයො තාසං වත්ථාරම්මණභූතා චක්ඛුධාතුආදයො චාති අට්ඨ රූපධාතුයො, මනොධාතු, උපෙක්ඛාසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු, උපෙක්ඛාසහගතා එව ධම්මධාතූති එවං පන්නරස ධාතුයො උපෙක්ඛාධාතුතො නීහරිතබ්බා. සොමනස්සධාතුආදයො පන චතස්සො ධාතුයො ධම්මධාතුඅන්තොගධා ¶ , එවං සුඛධාතුතො කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තස්සා වත්ථාරම්මණභූතානං කායධාතුඵොට්ඨබ්බධාතූනඤ්ච නීහරණා හෙට්ඨා දස්සිතනයාති, ‘‘උපෙක්ඛාධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා’’ඉච්චෙව වුත්තං.

කාමවිතක්කාදයො ඉධ කාමධාතුආදිපරියායෙන වුත්තාති ‘‘කාමධාතුආදීනං ද්වෙධාවිතක්කෙ කාමවිතක්කාදීසු ¶ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. තත්ථ හි ‘‘කාමවිතක්කොති කාමපටිසංයුත්තො විතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කොති බ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො, විහිංසාවිතක්කොති විහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො, නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කො, සො යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො, සො මෙත්තාපුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො, සො කරුණාය පුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටතී’’ති වුත්තං. අයං පනත්ථො අභිධම්මෙ විත්ථාරතො ආගතො එවාති දස්සෙතුං, ‘‘අභිධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. කාමධාතුතො නීහරිත්වාති එත්ථ කාමග්ගහණෙන ගහිතා රූපධාතුආදයො ඡ, තංවිසයා සත්තවිඤ්ඤාණධාතුයො, තත්ථ පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං චක්ඛුධාතුආදයො පඤ්චාති අට්ඨාරස. නෙක්ඛම්මධාතුආදයො පන ධම්මධාතුඅන්තොගධා එව.

කාමතණ්හාය විසයභූතා ධම්මා කාමධාතූති ආහ – ‘‘පඤ්ච කාමාවචරක්ඛන්ධා කාමධාතූ’’ති. තථා රූපතණ්හාය විසයභූතා ධම්මා රූපධාතු, අරූපතණ්හාය විසයභූතා ධම්මා අරූපධාතූති ආහ – ‘‘චත්තාරො අරූපාවචරක්ඛන්ධා’’තිආදි. කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපෙන, එවං රූපාරූපතණ්හා රූපාරූපං. ආරම්මණකරණවසෙන තා යත්ථ අවචරන්ති, තෙ කාමාවචරාදයොති එවං කාමාවචරක්ඛන්ධාදීනං කාමතණ්හාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආදිනා නයෙනාති එතෙන ‘‘උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා එත්ථාවචරා’’තිආදිපාළිං (විභ. 1020) සඞ්ගණ්හාති. එත්ථාවචරාති අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසාය කාමතණ්හාය විසයභාවං සන්ධාය වුත්තං, තදොකාසතා ච තණ්හාය තන්නින්නත්තා වෙදිතබ්බා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. පරිපුණ්ණඅට්ඨාරසධාතුකත්තා කාමාවචරධම්මානං ‘‘කාමධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා’’ති ¶ වුත්තං. මනොවිඤ්ඤාණධාතුධම්මධාතු එකදෙසමත්තමෙව හි රූපාරූපාවචරධම්මාති.

සමාගන්ත්වාති සහිතා හුත්වා. යත්තකඤ්හි පච්චයධම්මා අත්තනො ඵලස්ස කාරණං, තත්ථ තන්නිබ්බත්තනෙ සමාගතා විය හොති වෙකල්ලෙ තදනිබ්බත්තනතො. සඞ්ඛතධාතුතො නීහරිත්වා පූරෙතබ්බා අසඞ්ඛතාය ධාතුයා ධම්මධාතුඑකදෙසභාවතො.

126. එවං පවත්තමානා මයං අත්තාති ගහණං ගමිස්සාමාති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා අජ්ඣත්තා, තෙසු භවා තප්පරියාපන්නත්තාති අජ්ඣත්තිකානි. තතො බහිභූතානි බාහිරානි. ආයතනකථා පටිච්චසමුප්පාදකථා ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.510, 570, 571) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති න විත්ථාරිතා.

127. අවිජ්ජමානං ¶ ඨානං අට්ඨානං (අ. නි. ටී. 1.1.268; විභ. මූලටී. 809), නත්ථි ඨානන්ති වා අට්ඨානං. අනවකාසොති එත්ථ එසෙව නයො. තදත්ථනිගමනමෙව හි ‘‘නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වචනන්ති. තෙනාහ ‘‘උභයෙනපී’’තිආදි. යන්ති කාරණෙ පච්චත්තවචනං, හෙතුඅත්ථො ච කාරණත්ථොති ආහ – ‘‘යන්ති යෙන කාරණෙනා’’ති. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන එත්ථ දිට්ඨිසම්පත්ති වෙදිතබ්බාති වුත්තං ‘‘මග්ගදිට්ඨියා සම්පන්නො’’ති. කුතො පනායමත්ථො ලබ්භතීති? ලිඞ්ගතො. ලිඞ්ගඤ්හෙතං, යදිදං නිච්චතො උපගමනපටික්ඛෙපො. චතුභූමකෙසූති ඉදං චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරානං අරියසාවකස්ස විසයභාවූපගමනතො වුත්තං; න පන තෙ ආරබ්භ නිච්චතො උපගමනසබ්භාවතො. වක්ඛති ච ‘‘චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරා පනා’’තිආදිනා. අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරඅභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරානං සප්පදෙසත්තා නිප්පදෙසසඞ්ඛාරග්ගහණත්ථං ‘‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසූ’’ති වුත්තං. ලොකුත්තරසඞ්ඛාරානං පන නිවත්තනෙ කාරණං සයමෙව වක්ඛති. එතං කාරණං නත්ථි සෙතුඝාතත්තා. තෙජුස්සදත්තාති සංකිලෙසවිධමනතෙජස්ස අධිකභාවතො. තථා හි තෙ ගම්භීරභාවෙන දුද්දසා. අකුසලානං ආරම්මණං න හොන්තීති ඉදං පකරණවසෙන වුත්තං. අප්පහීනවිපල්ලාසානං සත්තානං කුසලධම්මානම්පි තෙ ආරම්මණං න හොන්ති.

අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසො ච ඉධ සුඛතො උපගමනස්ස ඨානන්ති අධිප්පෙතන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘එකන්ත…පෙ… වුත්ත’’න්ති. අත්තදිට්ඨිවසෙනාති පධානදිට්ඨිමාහ ¶ . දිට්ඨියා නිබ්බානස්ස අවිසයභාවො හෙට්ඨා වුත්තො එවාති ‘‘කසිණාදිපණ්ණත්තිසඞ්ගහත්ථ’’න්ති වුත්තං. පරිච්ඡෙදොති සඞ්ඛාරානං පරිච්ඡෙදො සඞ්ඛාරානං පරිච්ඡිජ්ජගහණං. ස්වායං යෙසං නිච්චාදිතො උපගමනං භවති තෙසංයෙව වසෙන කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බවාරෙසූ’’තිආදිමාහ. සබ්බවාරෙසූති නිච්චාදිසබ්බවාරෙසු. පුථුජ්ජනො හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා යං යං සඞ්ඛාරං නිච්චාදිවසෙන පුථුජ්ජනකාලෙ උපගච්ඡති, තං තං අරියමග්ගාධිගමෙන අනිච්චාදිවසෙන ගණ්හන්තො යාථාවතො ජානන්තො තං ගාහං තං දිට්ඨිං විනිවෙඨෙති විස්සජ්ජෙති. තස්මා යත්ථ ගාහො තත්ථ විස්සජ්ජනාති චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරා ඉධ සඞ්ඛාරග්ගහණෙන න ගය්හතීති අත්ථො.

128. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතාපිතුසමඤ්ඤා, දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතො නිප්පරියායසිද්ධං තං දස්සෙතුං, ‘‘ජනිකා ව මාතා ජනකො පිතා’’ති වුත්තං. තථා ආනන්තරියකම්මස්ස අධිප්පෙතත්තා ‘‘මනුස්සභූතොව ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො’’ති වුත්තං. ‘‘අට්ඨානමෙත’’න්තිආදිනා මාතුආදීනංයෙව ජීවිතා වොරොපනෙ අරියසාවකස්ස අභබ්බභාවදස්සනතො තදඤ්ඤං අරියසාවකො ජීවිතා වොරොපෙතීති ඉදං අත්ථතො ආපන්නමෙවාති මඤ්ඤමානො වදති – ‘‘කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති ¶ ? ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වචනතො, ‘‘එතම්පි අට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සචෙපි හී’’තිආදි. බලදීපනත්ථන්ති සද්ධාදිබලසමන්නාගමදීපනත්ථං. අරියමග්ගෙනාගතසද්ධාදිබලවසෙන හි අරියසාවකො තාදිසං සාවජ්ජං න කරොති.

පඤ්චහි කාරණෙහීති ඉදං අත්ථනිප්ඵාදකානි තෙසං පුබ්බභාගියානි ච කාරණානි කාරණභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං, න පන සබ්බෙසං පඤ්චන්නං සහයොගක්ඛමතො. ආකාරෙහීති කාරණෙහි. අනුස්සාවනෙනාති අනුරූපං සාවනෙන. භෙදස්ස අනුරූපං යථා භෙදො හොති, එවං භින්දිතබ්බානං භික්ඛූනං අත්තනො වචනස්ස සාවනෙන විඤ්ඤාපනෙන. තෙනාහ ‘‘නනු තුම්හෙ’’තිආදි. කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වාති එතෙන ¶ ‘‘පාකටං කත්වා භෙදකරවත්ථුදීපනං වොහාරො, තත්ථ අත්තනො නිච්ඡිතමත්ථං රහස්සවසෙන විඤ්ඤාපනං අනුස්සාවන’’න්ති දස්සෙති.

කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණන්ති තෙහි සඞ්ඝභෙදසිද්ධිතො වුත්තං, ඉතරෙ පන තෙසං පුබ්බභාගභූතා. තෙනාහ ‘‘වොහාරා’’තිආදි. තත්ථාති වොහාරෙ. චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තානි තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලානි, අනන්තරප්පයොජනානි චාති ආනන්තරියානි, තානි එව ‘‘ආනන්තරියකම්මානී’’ති වුත්තානි.

කම්මතොති ‘‘එවං ආනන්තරියකම්මං හොති, එවං අනන්තරියකම්මසදිස’’න්ති එවං කම්මවිභාගතො. ද්වාරතොති කායාදිද්වාරතො. කප්පට්ඨිතියතොති ‘‘ඉදං කප්පට්ඨිතිකවිපාකං, ඉදං න කප්පට්ඨිතිකවිපාක’’න්ති එවං කප්පට්ඨිතියවිභාගතො. පාකාති ‘‘ඉදමෙත්ථ විපච්චති, ඉදං න විපච්චතී’’ති විපච්චනවිභාගතො. සාධාරණාදීහීති ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණාසාධාරණතො, ආදි-සද්දෙන වෙදනාදිවිභාගතො ච.

යස්මා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව ච කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති, යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිබ්බත්තියං, එවං මනුස්සභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘මනුස්සභූතස්සෙවා’’ති. පාකතිකමනුස්සානම්පි ච කුසලධම්මානං විසෙසප්පත්ති විමානවත්ථුඅට්ඨකථායං (වි. ව. අට්ඨ. 3) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. යථා වුත්තො ච අත්ථො සමානජාතියස්ස විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතියස්සාති වුත්තං – ‘‘මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා’’ති. ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ ච සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො, ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධො ච, න අඤ්ඤොති ආහ ‘‘අපි පරිවත්තලිඞ්ග’’න්ති. අරහන්තෙපි ¶ එසෙව නයො. තස්ස විපාකන්තිආදි කම්මස්ස ආනන්තරියභාවසමත්ථනං, චතුකොටිකඤ්චෙත්ථ සම්භවති. තත්ථ පඨමා කොටි දස්සිතා, ඉතරාසු විසඞ්කෙතං දස්සෙතුං, ‘‘යො පනා’’තිආදි වුත්තං. යදිපි තත්ථ විසඞ්කෙතො, කම්මං පන ගරුතරං ආනන්තරියසදිසං භායිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨතී’’ති. අයං පඤ්හොති ඤාපනිච්ඡානිබ්බත්තා කථා.

ආනන්තරියං ඵුසති මරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුඅභාවතො. සබ්බත්ථ ¶ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං පන තදාරම්මණං ජීවිතින්ද්රියඤ්ච ආනන්තරියනානන්තරියභාවෙ පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. සඞ්ගාමචතුක්කං සම්පත්තවසෙන යොජෙතබ්බං.

තෙනෙවාති තෙනෙව පයොගෙන. අරහන්තඝාතො හොතියෙව අරහතො මාරිතත්තා. පුථුජ්ජනස්සෙව දින්නං හොතීති යස්මා යථා වධකචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණම්පි පබන්ධවිච්ඡෙදවසෙන ච ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං කත්වා පවත්තති, න එවං චාගචෙතනා, සා හි චජිතබ්බවත්ථුං ආරම්මණං කත්වා චජනමත්තමෙව හොති, අඤ්ඤසන්තකභාවකරණඤ්ච තස්ස චජනං, තස්මා යස්ස තං සන්තකං කතං. තස්සෙව දින්නං හොතීති.

ලොහිතං සමො සරතීති අභිඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති. මහන්තතරන්ති ගරුතරං. සරීරපටිජග්ගනෙ වියාති සත්ථුරූපකායපටිජග්ගනෙ විය.

අසන්නිපතිතෙති ඉදං සාමග්ගියදීපනං. භෙදො ච හොතීති සඞ්ඝස්ස භෙදො හොති. වට්ටතීති සඤ්ඤායාති ඊදිසකරණං සඞ්ඝස්ස භෙදාය න හොතීති සඤ්ඤාය. නවතො ඌනපරිසායං කරොන්තස්ස තථාති යොජෙතබ්බං, තථාති ඉමිනා ‘‘න ආනන්තරියකම්මන්ති’’ ඉමං ආකඩ්ඪති, න පන ‘‘භෙදො හොතී’’ති ඉදං. හෙට්ඨිමන්තෙන හි නවන්නමෙව වසෙන සඞ්ඝභෙදො. ධම්මවාදිනො අනවජ්ජා යථාධම්මං අවට්ඨානතො. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගො සඞ්ඝරාජි.

කායද්වාරමෙව පූරෙන්ති කායකම්මභාවෙනෙව ලක්ඛිතබ්බතො.

‘‘සණ්ඨහන්තෙ හි…පෙ… මුච්චතී’’ති ඉදං කප්පට්ඨකථාය න සමෙති. තථා හි කප්පට්ඨකථායං (කථා. අට්ඨ. 654-657) වුත්තං – ‘‘ආපායිකොති ඉදං සුත්තං යං සො එකං කප්පං ¶ අසීතිභාගෙ කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං තිට්ඨෙය්ය, තං ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. කප්පවිනාසෙයෙවාති පන ආයුකප්පවිනාසෙයෙවාති අත්ථෙ සති නත්ථි විරොධො. එත්ථ ච සණ්ඨහන්තෙති ඉදම්පි ‘‘ස්වෙවවිනස්සිස්සතී’’ති විය අභූතපරිකප්පවසෙන වුත්තං. එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චති තතො පරං කප්පාභාවෙ ආයුකප්පස්සපි අභාවතොති අවිරොධතො ¶ අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා. සෙසානීති සඞ්ඝභෙදතො අඤ්ඤානි ආනන්තරියකම්මානි.

අහොසිකම්මං…පෙ… සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති, එවං සති කථං නෙසං ආනන්තරියතා චුතිඅනන්තරං විපාකදානාභාවතො. අථ සති ඵලදානෙ චුතිඅනන්තරො එව එතෙසං ඵලකාලො, න අඤ්ඤොති ඵලකාලනියමෙන නියතතා නිච්ඡිතා, න ඵලදානනියමෙන, එවම්පි නියතඵලකාලානං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං දිට්ඨධම්මවෙදනීයානඤ්ච නියතතා ආපජ්ජෙය්ය. තස්මා විපාකධම්මධම්මානං පච්චයන්තරවිකලතාදීහි අවිපච්චමානානම්පි අත්තනො සභාවෙන විපාකධම්මතා විය බලවතා ආනන්තරියෙන විපාකෙ දින්නෙ අවිපච්චමානානම්පි ආනන්තරියානං ඵලදානෙ නියතසභාවා ආනන්තරියසභාවා ච පවත්තීති අත්තනො සභාවෙන ඵලදානනියමෙනෙව නියතතා ආනන්තරියතා ච වෙදිතබ්බා. අවස්සඤ්ච ආනන්තරියසභාවා තතො එව නියතසභාවා ච තෙසං පවත්තීති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං අඤ්ඤස්ස බලවතො ආනන්තරියස්ස අභාවෙ චුතිඅනන්තරං එකන්තෙන ඵලදානතො.

නනු එවං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං අඤ්ඤස්මිං විපාකදායකෙ අසති චුතිඅනන්තරමෙකන්තෙන ඵලදානතො නියතසභාවා අනන්තරියසභාවා ච පවත්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. අසමානජාතිකෙන චෙතොපණිධිවසෙන උපඝාතකෙන ච නිවත්තෙතබ්බවිපාකත්තා අනන්තරෙ එකන්තඵලදායකත්තාභාවා. න පන ආනන්තරියකානං පඨමජ්ඣානාදීනං දුතියජ්ඣානාදීනි විය අසමානජාතිකං ඵලනිවත්තකං අත්ථි සබ්බානන්තරියානං අවීචිඵලත්තා. න ච හෙට්ඨූපපත්තිං ඉච්ඡතො සීලවතො චෙතොපණිධි විය උපරූපපත්තිජනකකම්මඵලං ආනන්තරියඵලං නිවත්තෙතුං සමත්ථො චෙතොපණිධි අත්ථි අනිච්ඡන්තස්සෙව අවීචිපාතනතො, න ච ආනන්තරියොපඝාතකං කිඤ්චි කම්මං අත්ථි, තස්මා තෙසංයෙව අනන්තරෙ එකන්තවිපාකජනකසභාවා පවත්තීති. අනෙකානි ච ආනන්තරියානි කතානි එකන්තෙනෙව විපාකෙ නියතසභාවත්තා උපරතාවිපච්චනසභාවාසඞ්කත්තා නිච්ඡිතානි සභාවතො නියතානෙව. තෙසු පන සමානසභාවෙසු එකෙන විපාකෙ දින්නෙ ඉතරානි අත්තනා කාතබ්බකිච්චස්ස තෙනෙව කතත්තා න දුතියං තතියං වා පටිසන්ධිං කරොන්ති. න සමත්ථතාවිඝාතත්තාති නත්ථි තෙසං ආනන්තරියකතා නිවත්ති; ගරුතරභාවො පන තෙසු ලබ්භතෙවාති සඞ්ඝභෙදස්ස ¶ සියා ¶ ගරුතරභාවොති, ‘‘යෙන…පෙ… විපච්චතී’’ති ආහ. එකස්ස පන අඤ්ඤානි උපත්ථම්භකානි හොන්තීති දට්ඨබ්බානි. පටිසන්ධිවසෙන විපච්චතීති වචනෙන ඉතරෙසං පවත්තිවිපාකදායිතා අනුඤ්ඤාතා විය දිස්සති. නො වා තථා සීලවතීති යථා පිතා සීලවා, තථා සීලවතී නො වා හොතීති යොජනා. සචෙ මාතා සීලවතී, මාතුඝාතො පටිසන්ධිවසෙන විපච්චතීති යොජනා.

පකතත්තොති අනුක්ඛිත්තො. සමානසංවාසකොති අපාරාජිකො. සමානසීමායන්ති එකසීමායං.

සත්ථුකිච්චං කාතුං අසමත්ථොති යං සත්ථාරා කාතබ්බකිච්චං අනුසාසනාදි, තං කාතුං අසමත්ථොති භගවන්තං පච්චක්ඛාය. අඤ්ඤං තිත්ථකරන්ති අඤ්ඤං සත්ථාරං.

129. අභිජාතිආදිසු (අ. නි. ටී. 1.1.277) පකප්පනෙන දෙවතූපසඞ්කමනාදිනා ජාතචක්කවාළෙන සමානයොගක්ඛෙමං දසසහස්සපරිමාණං ඨානං ජාතිඛෙත්තං, සරසෙනෙව ආණාපවත්තිට්ඨානං ආණාඛෙත්තං, විසයභූතං ඨානං විසයඛෙත්තං. දසසහස්සී ලොකධාතූති ඉමාය ලොකධාතුයා සද්ධිං ඉමං ලොකධාතුං පරිවාරෙත්වා ඨිතා දසසහස්සී ලොකධාතු. තත්තකානංයෙව ජාතිඛෙත්තභාවො ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘පරිග්ගහවසෙනා’’ති කෙචි. ‘‘සබ්බෙසම්පි බුද්ධානං තත්තකං එව ජාතිඛෙත්තං තන්නිවාසීනංයෙව ච දෙවතානං ධම්මාභිසමයො’’ති ච වදන්ති. මාතුකුච්ඡිඔක්කමනකාලාදීනං ඡන්නං එව ගහණං නිදස්සනමත්තං මහාභිනීහාරාදිකාලෙපි තස්ස පකම්පනස්ස ලබ්භමානතො. ආණාඛෙත්තං නාම යං එකජ්ඣං සංවට්ටති ච විවට්ටති ච. ආණා වත්තති ආණාය තන්නිවාසීනං දෙවතානං සිරසා සම්පටිච්ඡනෙන, තඤ්ච ඛො කෙවලං බුද්ධානං ආනුභාවෙනෙව, න අධිප්පායවසෙන, අධිප්පායවසෙන පන ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වචනතො තතො පරම්පි ආණා පවත්තෙය්ය.

න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථීති, ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’තිආදිං (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405; මි. ප. 4.5.11) ඉමිස්සං ලොකධාතුයං ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා, ‘‘කිං පනාවුසො සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි අඤ්ඤෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ¶ භගවතා සමසමා සම්බොධියන්ති, එවං පුට්ඨො අහං, භන්තෙ, නොති වදෙය්ය’’න්ති (දී. නි. 3.161), වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං, ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති ඉමං සුත්තං (දී. නි. 3.161; මි. ප. 5.1.1) දස්සෙන්තෙන ¶ ධම්මසෙනාපතිනා ච බුද්ධඛෙත්තභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති අධිප්පායො.

එකතොති සහ, එකස්මිං කාලෙති අත්ථො. සො පන කාලො කථං පරිච්ඡින්නොති චරිමභවෙ පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය යාව ධාතුපරිනිබ්බානාති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. නිසින්නකාලතො පට්ඨායාති පටිලොමක්කමෙන වදති. පරිනිබ්බානතො පට්ඨායාති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානතො පට්ඨාය. එත්ථන්තරෙති චරිමභවෙ බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණං ධාතුපරිනිබ්බානන්ති එතෙසං අන්තරෙ.

අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා, තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තීණි හී’’තිආදි වුත්තං. පටිපත්තිඅන්තරධානෙන හි සාසනස්ස ඔසක්කිතත්තා අපරස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති ලද්ධාවසරා හොති. පටිපදාති පටිවෙධාවහා පුබ්බභාගපටිපදා. ‘‘පරියත්ති පමාණ’’න්ති වත්වා තමත්ථං බොධිසත්තං නිදස්සනං කත්වා දස්සෙතුං, ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං තයිදං හීනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. නිය්යානිකධම්මස්ස ඨිතිඤ්හි දස්සෙන්තො අනිය්යානිකධම්මං නිදස්සෙති.

මාතිකාය අන්තරහිතායාති, ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදිනයප්පත්තා සික්ඛාපදපාළි මාතිකා, තාය අන්තරහිතාය නිදානුද්දෙසසඞ්ඛාතෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ පබ්බජ්ජායුපසම්පදාකම්මෙසු ච සාසනං තිට්ඨතීති අත්ථො. අථ වා පාතිමොක්ඛෙ ධරන්තෙයෙව පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච, එවං සති තදුභයං පාතිමොක්ඛෙ අන්තොගධං තදුභයාභාවෙ පාතිමොක්ඛාභාවතො, තස්මා තයිදං තයං සාසනස්ස ඨිතිහෙතූති ආහ – ‘‘පාතිමොක්ඛපබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු ඨිතාසු සාසනං තිට්ඨතී’’ති. යස්මා වා උපසම්පදාධීනං පාතිමොක්ඛං, උපසම්පදා ච පබ්බජ්ජාධීනා, තස්මා පාතිමොක්ඛෙ සිද්ධෙ, සිද්ධාසු පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු ච සාසනං තිට්ඨති. පච්ඡිමපටිවෙධතො හි පරං පටිවෙධසාසනං, පච්ඡිමසීලතො ච පරං පටිපත්තිසාසනං විනට්ඨං නාම හොති. ඔසක්කිතං නාමාති පච්ඡිමකපටිවෙධසීලභෙදද්වයං එකතො කත්වා තතො පරං විනට්ඨං නාම හොතීති අත්ථො.

තෙන ¶ කාමං ‘‘සාසනට්ඨිතියා පරියත්ති පමාණ’’න්ති වුත්තං, පරියත්ති පන පටිපත්තිහෙතුකාති පටිපත්තියා අසති අප්පතිට්ඨා හොති, තස්මා පටිපත්තිඅන්තරධානං සාසනොසක්කනස්ස විසෙසකාරණන්ති දස්සෙත්වා තයිදං සාසනොසක්කනං ධාතුපරිනිබ්බානොසානන්ති දස්සෙතුං, ‘‘තීණි පරිනිබ්බානානී’’ති වුත්තං.

කාරුඤ්ඤන්ති ¶ පරිදෙවනකාරුඤ්ඤං. ජම්බුදීපෙ දීපන්තරෙසු දෙවනාගබ්රහ්මලොකෙසු ච විප්පකිරිත්වා ඨිතානං ධාතූනං මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ එකජ්ඣං සන්නිපතනං, රස්මිවිස්සජ්ජනං, තත්ථ තෙජොධාතුයා උට්ඨානං, එකජාලීභාවො චාති සබ්බමෙතං සත්ථු අධිට්ඨානවසෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අනච්ඡරියත්තාති ද්වීසුපි උප්පජ්ජමානෙසු අච්ඡරියත්තාභාවදොසතොති අත්ථො. බුද්ධා නාම මජ්ඣෙ භින්නං සුවණ්ණං විය එකසදිසාති තෙසං දෙසනාපි එකරසා එවාති ආහ – ‘‘දෙසනාය ච විසෙසාභාවතො’’ති. එතෙනපි අනච්ඡරියත්තමෙව සාධෙති. විවාදභාවතොති එතෙන විවාදාභාවත්ථං ද්වෙ එකතො න උප්පජ්ජන්තීති දස්සෙති.

තත්ථාති මිලින්දපඤ්හෙ. එකං බුද්ධං ධාරෙතීති එකබුද්ධධාරණී. එතෙන එවං සභාවා එතෙ බුද්ධගුණා, යෙන දුතියබුද්ධගුණෙ ධාරෙතුං අසමත්ථා අයං ලොකධාතූති දස්සෙති. පච්චයවිසෙසනිප්ඵන්නානඤ්හි ගුණධම්මානං භාරියො විසෙසො න සක්කා ධාරෙතුන්ති, ‘‘න ධාරෙය්යා’’ති වත්වා තමෙව අධාරණං පරියායන්තරෙනපි පකාසෙන්තො ‘‘චලෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චලෙය්යාති පරිප්ඵන්දෙය්ය. කම්පෙය්යාති පවෙධෙය්ය. නමෙය්යාති එකපස්සෙන නමෙය්ය. ඔනමෙය්යාති ඔසීදෙය්ය. විනමෙය්යාති විවිධං ඉතොචිතො ච නමෙය්ය. විකිරෙය්යාති වාතෙන ථුසමුට්ඨි විය විප්පකිරෙය්ය. විධමෙය්යාති විනස්සෙය්ය. විද්ධංසෙය්යාති සබ්බසො විද්ධස්තා භවෙය්ය. තථාභූතා ච කත්ථචි න තිට්ඨෙය්යාති ආහ ‘‘න ඨානමුපගච්ඡෙය්යා’’ති.

ඉදානි තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙන්තො, ‘‘යථා, මහාරාජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමුපාදිකාති සමං උද්ධං පජ්ජති පවත්තතීති සමුපාදිකා, උදකස්ස උපරි සමං ගාමිනීති අත්ථො. වණ්ණෙනාති සණ්ඨානෙන. පමාණෙනාති ආරොහෙන ¶ . කිසථූලෙනාති කිසථූලභාවෙන, පරිණාහෙනාති අත්ථො.

ඡාදෙන්තන්ති රොචෙන්තං රුචිං උප්පාදෙන්තං. තන්දීකතොති තෙන භොජනෙන තන්දීභූතො. අනොනමිතදණ්ඩජාතොති යාවදත්ථං භොජනෙන ඔනමිතුං අසක්කුණෙය්යතාය අනොනමිතදණ්ඩො විය ජාතො. සකිං භුත්තො වමෙය්යාති එකම්පි ආලොපං අජ්ඣොහරිත්වා වමෙය්යාති අත්ථො.

අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති ධම්මෙන නාම පථවී තිට්ඨෙය්ය. සා කිං තෙනෙව චලති විනස්සතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති. පුන ථෙරො ‘‘රතනං නාම ලොකෙ කුටුම්බං සන්ධාරෙන්තං අභිමතඤ්ච ලොකෙන අත්තනො ගරුසභාවතාය සකටභඞ්ගස්ස කාරණං අතිභාරභූතං දිට්ඨං. එවංධම්මො ¶ ච හිතසුඛවිසෙසෙහි තංසමඞ්ගිනං ධාරෙන්තො අභිමතො ච විඤ්ඤූනං ගම්භීරප්පමෙය්යභාවෙන ගරුසභාවත්තා අතිභාරභූතො පථවීචලනස්ස කාරණං හොතී’’ති දස්සෙන්තො, ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා’’තිආදිමාහ. එතෙනෙව තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිඔක්කමනාදිකාලෙ පථවීකම්පනකාරණං සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. එකසකටතො රතනන්ති එකස්මා, එකස්ස වා සකටස්ස රතනං, තස්මා සකටතො ගහෙත්වාති අත්ථො.

ඔසාරිතන්ති උච්චාරිතං, වුත්තන්ති අත්ථො. අග්ගොති සබ්බසත්තෙහි අග්ගො.

සභාවපකතීති සභාවභූතා අකිත්තිමා පකති. කාරණමහන්තතායාති මහන්තෙහි බුද්ධකාරකධම්මෙහි පාරමිතාසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි බුද්ධගුණානං නිබ්බත්තිතොති වුත්තං හොති. පථවිආදීනි මහන්තානි වත්ථූනි, මහන්තා ච සක්කභාවාදයො අත්තනො අත්තනො විසයෙ එකෙකා එව, සම්මාසම්බුද්ධොපි මහන්තො අත්තනො විසයෙ එකොව, කො ච තස්ස විසයො? බුද්ධභූමි, යාවතකං වා ඤෙය්යං. එවං ‘‘ආකාසො විය අනන්තවිසයො භගවා එකොව හොතී’’ති වදන්තො පරචක්කවාළෙසු දුතියස්ස බුද්ධස්ස අභාවං දස්සෙති.

ඉමිනාව ¶ පදෙනාති ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති ඉමිනා එව පදෙන. දසචක්කවාළසහස්සානි ගහිතානි ජාතිඛෙත්තත්තා. එකචක්කවාළෙනෙවාති ඉමිනා එකචක්කවාළෙනෙව. යථා – ‘‘ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තෙ ඉමස්මිම්පි චක්කවාළෙ ජම්බුදීපෙයෙව, තත්ථපි මජ්ඣිමපදෙසෙ එවාති පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටති; එවං ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති ජාතිඛෙත්තෙ අධිප්පෙතෙපි ඉමිනාව චක්කවාළෙන පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටති.

විවාදූපච්ඡෙදතොති විවාදූපච්ඡෙදකාරණා. ද්වීසු උප්පන්නෙසු යො විවාදො භවෙය්ය, තස්ස අනුප්පාදොයෙවෙත්ථ විවාදුපච්ඡෙදො. එකස්මිං දීපෙතිආදිනා දීපන්තරෙපි එකජ්ඣං න උප්පජ්ජන්ති, පගෙව එකදීපෙති දස්සෙති. සො පරිහායෙථාති චක්කවාළස්ස පදෙසෙ එව වත්තිතබ්බත්තා පරිහායෙය්ය.

130. මනුස්සත්තන්ති මනුස්සභාවො තස්සෙව පබ්බජ්ජාදිගුණසම්පත්තිආදීනං යොග්ගභාවතො. ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසභාවො. හෙතූති මනොවචීපණිධානපුබ්බිකා හෙතුසම්පදා. සත්ථාරදස්සනන්ති සත්ථුසම්මුඛීභාවො. පබ්බජ්ජාති කම්මකිරියවාදීසු තාපසෙසු, භික්ඛූසු වා පබ්බජ්ජා. ගුණසම්පත්තීති අභිඤ්ඤාදිගුණසම්පදා. අධිකාරොති බුද්ධං උද්දිස්ස අධිකො සක්කාරො. ඡන්දතාති ¶ සම්මාසම්බොධිං උද්දිස්ස සාතිසයො කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දො. අට්ඨධම්මසමොධානාති එතෙසං අට්ඨන්නං ධම්මානං සමායොගෙන. අභිනීහාරොති කායපණිධානං. සමිජ්ඣතීති නිප්ඵජ්ජතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පරමත්ථදීපනියා චරියාපිටකවණ්ණනාය (චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථා) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සබ්බාකාරපරිපූරමෙවාති පරිපුණ්ණලක්ඛණතාය සත්තුස්සදාදීහි සබ්බාකාරෙහි සම්පන්නමෙව. න හි ඉත්ථියා කොසොහිතවත්ථගුය්හතා සම්භවති, දුතියපකති ච නාම පඨමපකතිතො නිහීනා එව. තෙනෙවාහ අනන්තරවාරෙ ‘‘යස්මා’’තිආදි.

ඉධ පුරිසස්ස තත්ථ නිබ්බත්තනතොති ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ පුරිසභූතස්ස තත්ථ බ්රහ්මලොකෙ බ්රහ්මත්තභාවෙන නිබ්බත්තනතො. තෙන අසතිපි පුරිසලිඞ්ගෙ පුරිසාකාරා බ්රහ්මානො හොන්තීති දස්සෙති. තංයෙව හි පුරිසාකාරං ¶ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘යං පුරිසො බ්රහ්මත්තං කරෙය්යා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘සමානෙපී’’තිආදි. යදි එවං ඉත්ථියො බ්රහ්මලොකෙ න උප්පජ්ජන්තීති ආහ ‘‘බ්රහ්මත්ත’’න්තිආදි.

131. කායදුච්චරිතස්සාතිආදිපාළියා කම්මනියාමො නාම කථිතො. සමඤ්ජනං සමඞ්ගො, සො එතස්ස අත්ථීති සමඞ්ගී, සමන්නාගතො. සමඤ්ජනසීලො වා සමඞ්ගී. පුබ්බභාගෙ ආයූහනසමඞ්ගිතා, සන්නිට්ඨාපකචෙතනාවසෙන චෙතනාසමඞ්ගිතා. චෙතනාසන්තතිවසෙන වා ආයූහනසමඞ්ගිතා, තංතංචෙතනාඛණවසෙන චෙතනාසමඞ්ගිතා. කතූපචිතස්ස අවිපක්කවිපාකස්ස කම්මස්ස වසෙන කම්මසමඞ්ගිතා, කම්මෙ පන විපච්චිතුං ආරද්ධෙ විපාකප්පවත්තිවසෙන විපාකසමඞ්ගිතා. කම්මාදීනං උපට්ඨානකාලවසෙන උපට්ඨානසමඞ්ගිතා. කුසලාකුසලකම්මායූහනක්ඛණෙති කුසලකම්මස්ස ච අකුසලකම්මස්ස ච සමීහනක්ඛණෙ. තථාති ඉමිනා කුසලාකුසලකම්මපදං ආකඩ්ඪති. යථා කතං කම්මං ඵලදානසමත්ථං හොති, තථා කතං උපචිතං. විපාකාරහන්ති දුතියභවාදීසු විපච්චනාරහං. උප්පජ්ජමානානං උපපත්තිනිමිත්තං උපට්ඨාතීති යොජනා. චලතීති පරිවත්තති. එකෙන හි කම්මුනා තජ්ජෙ නිමිත්තෙ උපට්ඨාපිතෙ පච්චයවිසෙසවසෙන තතො අඤ්ඤෙන කම්මුනා අඤ්ඤස්ස නිමිත්තස්ස උපට්ඨානං පරිවත්තනං.

සුනඛජීවිකොති සුනඛෙහි ජීවනසීලො. තලසන්ථරණපූජන්ති භූමිතලස්ස පුප්ඵෙහි සන්තරණපූජං. ආයූහනචෙතනාකම්මසමඞ්ගිතාවසෙනාති කායදුච්චරිතස්ස අපරාපරං ආයූහනෙන සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය ¶ තස්සෙව පකප්පනෙ කම්මක්ඛයකරඤාණෙන අඛෙපිතත්තා යථූපචිතකම්මුනා ච සමඞ්ගිභාවස්ස වසෙන.

132. එවං සස්සිරිකන්ති වුත්තප්පකාරෙන අනෙකධාතුවිභජනාදිනා නානානයවිචිත්තතාය පරමනිපුණගම්භීරතාය ච අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච සසොභං කත්වා.

නං ධාරෙහීති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. ධාතුආදිවසෙන පරිවට්ටීයන්ති අත්ථා එතෙහීති පරිවට්ටා, දෙසනාභෙදා. චත්තාරො පරිවට්ටා එතස්ස, එතස්මිං වාති චතුපරිවට්ටො, ධම්මපරියායො. ධම්මො ච සො පරියත්තිභාවතො යථාවුත්තෙනත්ථෙන ආදාසොති ධම්මාදාසො. උපට්ඨානට්ඨෙන යථාධම්මානං ආදාසොතිපි ධම්මාදාසො. යථා හි ආදාසෙන ¶ සත්තානං මුඛෙ මලදොසහරණං, එවං ඉමිනාපි සුත්තෙන යොගීනං මුඛෙ මලදොසහරණං. තස්මාති යස්මා ඉමිනා සුත්තෙන කිලෙසෙ මද්දිත්වා සමථාධිගමෙන යොගිනො ජයප්පත්තා; තස්මා අමතපුරප්පවෙසනෙ උග්ඝොසනමහාභෙරිතාය ච අමතදුන්දුභි. ඉධ වුත්තන්ති ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තං. අනුත්තරො සඞ්ගාමවිජයොති අනුත්තරභාවතො කිලෙසසඞ්ගාමවිජයො, ‘‘විජෙති එතෙනා’’ති කත්වා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බහුධාතුකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. ඉසිගිලිසුත්තවණ්ණනා

133. සමඤ්ඤායති ¶ එතායාති සමඤ්ඤා, නාමන්ති අත්ථො. අයමයං නාමාති පඤ්ඤාපෙන්ති එතාය, තථාපඤ්ඤාපනමත්තන්ති වා පඤ්ඤත්ති, නාමමෙව. තෙනාහ ‘‘පුරිමපදස්සෙව වෙවචන’’න්ති. සෙසෙසුපීති ‘‘පණ්ඩවස්ස පබ්බතස්සා’’තිආදීසු තීසු වාරෙසුපි.

සමුට්ඨානං තාව සුත්තස්ස කථෙත්වා අත්ථසංවණ්ණනං කාතුං ‘‘තදා කිරා’’තිආදි වුත්තං. න පබ්බතෙහි අත්ථොති න භගවතො පබ්බතෙහි කථිතෙහි අත්ථො අත්ථි. ඉසිගිලිභාවොති ඉසිගිලිනාමතා. ඉතීති ඉමිනා කාරණෙන, ඉමං අට්ඨුප්පත්තිං අවෙක්ඛන්තොති අත්ථො.

චෙතියගබ්භෙති චෙතියඝරෙ චෙතියස්ස අබ්භන්තරෙ. යමකමහාද්වාරන්ති යමකකවාටයුත්තං මහන්තං ද්වාරං. ද්වෙධා කත්වාති පබ්බතස්ස අබ්භන්තරෙ මණ්ඩපසඞ්ඛෙපෙන ලෙණං නිම්මිනිත්වා ද්වෙධා කත්වා තදා තෙ තත්ථ වසිංසු.

වසිතකාලඤ්ච කථෙන්තො තෙසං මාතුයා යාව තතියභවතො පට්ඨාය සමුදාගමං දස්සෙතුං, ‘‘අතීතෙ කිරා’’තිආදි වුත්තං. පත්ථෙසීති තස්සා කිර ඛෙත්තකුටියා වීහයො භජ්ජන්තියා තත්ථ මහාකරඤ්ජපුප්ඵප්පමාණා මහන්තා මනොහරා පඤ්චසතමත්තා ලාජා ජායිංසු. සා තා ගහෙත්වා මහන්තෙ පදුමිනිපත්තෙ ඨපෙසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො තස්සා අනුග්ගහත්ථං අවිදූරෙ ඛෙත්තපාළියා ගච්ඡති. සා තං දිස්වා ¶ පසන්නමානසා සුපුප්ඵිතං මහන්තං එකං පදුමං ගහෙත්වා තත්ථ ලාජෙ පක්ඛිපිත්වා පච්චෙකබුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, පුඤ්ඤස්ස ආනුභාවෙන ආනුභාවසම්පන්නෙ පඤ්චසතපුත්තෙ ලභෙය්ය’’න්ති පඤ්ච පුත්තසතානි පත්ථෙසි. තස්මිංයෙව ඛණෙති යදා සා යථාවුත්තං පත්ථනං පට්ඨපෙසි; තස්මිංයෙව ඛණෙ පඤ්චසතා මිගලුද්දකා සම්භතසම්භාරා පරිපක්කපච්චෙකබොධිඤාණා තස්සෙව පච්චෙකබුද්ධස්ස මධුරමංසං දත්වා, ‘‘එතිස්සා පුත්තා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථයිංසු. අතීතාසු අනෙකජාතීසු තස්සා පුත්තභාවෙන ආගතත්තා තථා තෙසං අහොසීති වදන්ති. පාදුද්ධාරෙති පාදුද්ධාරෙ පාදුද්ධාරෙ. පාදුද්ධාරසීසෙන චෙත්ථ නික්ඛිපනං ආහ.

ගබ්භමලං නිස්සායාති බහි නික්ඛන්තං ගබ්භමලං නිස්සයං කත්වා සංසෙදජභාවෙන නිබ්බත්තා ¶ . ඔපපාතිකභාවෙනාති කෙචි. ඛයවයං පට්ඨපෙත්වාති විපස්සනං ආරභිත්වා. විපස්සනාති අනිච්චානුපස්සනාපුබ්බිකා සප්පච්චයනාමරූපදස්සනපුබ්බිකා ච, සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස අනිච්චලක්ඛණෙ දිට්ඨෙ, ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති සෙසලක්ඛණානි සුවිඤ්ඤෙය්යානෙව හොන්ති. පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තයිංසූති ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච පච්චෙකබොධිපාරමිතාය පරිනිප්ඵන්නත්තා ඤාණස්ස පරිපාකත්තා වුත්තනයෙන සයමෙව විපස්සනං පවත්තෙත්වා මත්ථකං පාපෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං අධිගච්ඡිංසු. සබ්බෙපි තෙ තංයෙව ගාථං අභාසිංසූති ආහ – ‘‘අයං තෙසං බ්යාකරණගාථා අහොසී’’ති.

සරොරුහන්ති සරසි ජාතං. පදුමපලාසපත්තජන්ති ඛුද්දකමහන්තෙහි කමලදලෙහි සහජාතං. ඛුද්දකමහන්තකමලදලසඞ්ඛාතානි වා පදුමපලාසපත්තානි එත්ථ සන්තීති පදුමපලාසපත්තං, පදුමගච්ඡං. තත්ථ ජාතන්ති පදුමපලාසපත්තජං. සුපුප්ඵිතන්ති සුට්ඨු පුප්ඵිතං සම්මා විකසිතං. භමරගණානුචිණ්ණන්ති භමරගණෙහි අනුකුලඤ්චෙව අනුපරිබ්භමිතඤ්ච. අනිච්චතායුපගතන්ති ඛණෙ ඛණෙ වණ්ණභෙදාදිවසෙන අනිච්චතාය උපගතං. විදිත්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා. එකො චරෙති තස්මා අඤ්ඤොපි මාදිසො හොතුකාමො එවං පටිපජ්ජිත්වා එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

135. සතිසාරසීලසාරාදිසමන්නාගමනෙන ¶ සත්තෙසු සාරභූතා. සබ්බසො වට්ටදුක්ඛස්ස විගතත්තා නිද්දුක්ඛා. සමුච්ඡින්නතණ්හතාය නිත්තණ්හා. මානච්ඡිදොති ථුතිවචනං.

එතෙසං එකනාමකායෙවාති එතෙසං ආගතානං පච්චෙකබුද්ධානං පාළියං අනාගතා අඤ්ඤෙ පච්චෙකබුද්ධා සමානනාමකා එව. වුත්තමෙවත්ථං පාකටීකරණත්ථං ‘‘ඉමෙසු හී’’තිආදි වුත්තං. විසුං විසුං අවත්වාති පච්චෙකං සරූපතො අවත්වා. අඤ්ඤෙ චාති අසාධාරණත්තා ආහ. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉසිගිලිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. මහාචත්තාරීසකසුත්තවණ්ණනා

136. දොසෙහි ¶ ආරකාති අරියං. තෙනාහ ‘‘නිද්දොස’’න්ති. සා පන නිද්දොසතා ලොකුත්තරභාවෙන සවිසෙසාති ආහ ‘‘ලොකුත්තර’’න්ති. සම්මා සුන්දරො පසත්ථො නිය්යානිකො සමාධි සම්මාසමාධීති ආහ – ‘‘සම්මාසමාධින්ති මග්ගසමාධි’’න්ති. උපනිසීදති එත්ථ ඵලං තප්පටිබද්ධවුත්තිතායාති උපනිසං, කාරණන්ති ආහ – ‘‘සඋපනිසන්ති සප්පච්චය’’න්ති. පරිකරොති පරිවාරෙතීති පරික්ඛාරොති ආහ – ‘‘සපරික්ඛාරන්ති සපරිවාර’’න්ති.

පරිවාරිතාති සහජාතාදිපච්චයභාවෙන පරිවාරන්තෙහි විය උපගතා. පුරෙචාරිකාති වුට්ඨානගාමිනිභාවනා සහජාතාදිපච්චයවසෙන පච්චයත්තා පුරස්සරා. තෙනාහ – ‘‘විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි චා’’ති. ඉදානි තානි කිච්චතො දස්සෙතුං, ‘‘විපස්සනාසම්මාදිට්ඨී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරිවීමංසග්ගහණං තත්ථ තත්ථ චිත්තුප්පාදෙ වීමංසාධිපතෙය්යෙන පවත්තියා සම්මාදිට්ඨියා පුබ්බඞ්ගමභාවදස්සනත්ථං. තෙනස්ස මග්ගසමාධිස්ස නානාඛණිකං පුබ්බඞ්ගමභාවං දස්සෙති. වීමංසනපරියොසානෙති තථාපවත්තඅනුලොමඤාණස්ස ඔසානෙ. භූමිලද්ධං වට්ටං සමුග්ඝාටයමානාති අත්තනො සන්තානෙ දීඝරත්තං අනුසයිතං කිලෙසවට්ටං සමුච්ඡින්දන්ති. වූපසමයමානාති තස්සෙව වෙවචනං. වූපසමයමානාති වා තතො එව අවසිට්ඨම්පි වට්ටං අප්පවත්තිකරණවසෙන වූපසමෙන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘මග්ගසම්මාදිට්ඨි…පෙ… උප්පජ්ජතී’’ති. සාති සම්මාදිට්ඨි. දුවිධාපීති ¶ යථාවුත්තා දුවිධාපි. ඉධ අධිප්පෙතා විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය කිච්චස්ස දස්සිතත්තා.

ලක්ඛණෙ පටිවිජ්ඣමානෙ ලක්ඛණිකො ධම්මො පටිවිද්ධො හොතීති ආහ – ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං…පෙ… ආරම්මණතො පජානාතී’’ති. විපස්සනාසම්මාදිට්ඨියම්පි එසෙව නයො. කිච්චතොති භාවනාකිච්චතො. සම්මාදිට්ඨියං තදධිගතඅසම්මොහතාය අසම්මොහතො පජානාති. කිච්චතොති පටිවෙධකිච්චතො. තං පන සබ්බථා අසම්මුය්හනමෙවාති ආහ ‘‘අසම්මොහතො’’ති. එවං පජානනාති මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨීති යාථාවතො අවබොධො. අස්සාති තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස.

ද්වායන්ති -කාරො දීඝං කත්වා වුත්තො. තෙනාහ ‘‘ද්වයං වදාමී’’ති. ද්වෙ අවයවා එතස්සාති ද්වයං. තෙනාහ ‘‘දුවිධකොට්ඨාසං වදාමී’’ති. පුඤ්ඤස්ස එකො භාගො සො එව පුඤ්ඤභාගිකො ¶ , ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘පුඤ්ඤභාගියා’’ති වුත්තං. උපධිසඞ්ඛාතස්සාති ඛන්ධපබන්ධසඞ්ඛාතස්ස.

අමතද්වාරන්ති අරියමග්ගං. පඤ්ඤපෙතීති නිය්යානාදිපකාරතො පඤ්ඤපෙති. තෙනාහ ‘‘විභජිත්වා දස්සෙතී’’ති. තත්ථ සම්මොහස්ස විද්ධංසනෙන අසම්මොහතො දස්සෙති. තස්මිං අත්ථෙති අමතද්වාරපඤ්ඤාපනෙ අත්ථෙ. බොජ්ඣඞ්ගප්පත්තාති බොජ්ඣඞ්ගභාවප්පත්තා. මග්ගභාවෙන නිය්යානභාවෙන පවත්තියා මග්ගපඤ්ඤාය අට්ඨන්නම්පි සාධාරණත්තා සමුදායස්ස ච අවයවො අඞ්ගන්ති කත්වා සෙසධම්මෙ අඞ්ගිකභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘අරියමග්ගස්ස අඞ්ග’’න්ති ආහ. සො භික්ඛූති මිච්ඡාදිට්ඨිං ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨී’’ති සම්මාදිට්ඨිං ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති ජානන්තො භික්ඛු. පජහනත්ථායාති සමුච්ඡෙදවසෙන පජහනාය. පටිලාභත්ථායාති මග්ගසම්මාදිට්ඨියා අධිගමාය. කුසලවායාමොති විපස්සනාසම්පයුත්තොව කොසල්ලසම්භූතො වායාමො. සරතීති සතො, තං පනස්ස සරණං සතිසමඞ්ගිතායාති ආහ ‘‘සතියා සමන්නාගතො’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ විපස්සනාසම්මාදිට්ඨිං යථාභූතා සම්මාවායාමසතියො සහජාතා ච පුරෙජාතා ච හුත්වා පරිවාරෙන්ති, ‘‘ඉතියිමෙ තයො ධම්මා සම්මාදිට්ඨිං අනුපරිධාවන්ති අනුපරිවත්තන්තී’’ති පන වචනතො, ‘‘එත්ථ හී’’තිආදිනා මග්ගසම්මාදිට්ඨියා එව සෙසධම්මානං යථාරහං සහචරණභාවෙන පරිවාරණං යොජිතං. සම්මාසඞ්කප්පාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවානං ගහණං ඉතරෙසං පරිවාරභාවෙන ගහිතත්තා ¶ . න හි සක්කා තෙ එව පරිවාරෙ පරිවාරවන්තෙ ච කත්වා වත්තුං සඞ්කරතො සම්මොහජනනතො ච. තයොති සම්මාදිට්ඨිවායාමසතියො සහජාතපරිවාරාව හොන්ති මග්ගක්ඛණිකානං තෙසං අධිප්පෙතත්තා විපස්සනාඛණවිරතීනං අසම්භවතො.

137. තක්කනවසෙන ලොකසිද්ධෙනාති අධිප්පායො. ‘‘එවඤ්චෙවඤ්ච භවිතබ්බ’’න්ති විවිධං තක්කනං කූපෙ විය උදකස්ස ආරම්මණස්ස ආකඩ්ඪනං විතක්කනං විතක්කො. සඞ්කප්පනවසෙනාති තං තං ආරම්මණං ගහෙත්වා කප්පනවසෙන. තක්කනං කප්පනන්ති ච අතංසහජාතානමෙවාති දට්ඨබ්බං. එකග්ගොති ඉමිනා සමාධිනා ලද්ධුපකාරස්සෙව විතක්කස්ස අප්පනාපරියායො හොතීති දස්සෙති. විසෙසෙන වා අප්පනා විතක්කස්ස වසෙන චිත්තං ආරම්මණං අභිරොපෙති, විතක්කෙ අසති කථන්ති ආහ ‘‘විතක්කෙ පනා’’තිආදි. අත්තනොයෙව ධම්මතාය චිත්තං ආරම්මණං අභිරුහතීති, එතෙන ආරම්මණධම්මානං ගහණං නාම සභාවසිද්ධං, න ධම්මන්තරමපෙක්ඛති, විතක්කො පන පවත්තමානො ආරම්මණාභිනිරොපනවසෙනෙව පවත්තතීති දස්සෙති. එවං සන්තෙපි සභාවාවිතක්කචිත්තුප්පාදතො සවිතක්කචිත්තුප්පාදස්ස ආරම්මණග්ගහණවිසෙසො විතක්කෙන ජාතොති කත්වා විතක්කො චිත්තස්ස ආරම්මණග්ගහණෙ විසෙසපච්චයොති පාකටොයමත්ථො. අපරෙ පන භණන්ති ¶ – යථා කොචි රාජවල්ලභං, තංසම්බන්ධීනං මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති අනුපවිසති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති විතක්කස්ස ආරම්මණාභිනිරොපනසභාවත්තා, අඤ්ඤෙසං ධම්මානඤ්ච අවිතක්කසභාවතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘චෙතසො අභිනිරොපනා’’ති (ධ. ස. 7).

යදි එවං කථං අවිතක්කචිත්තං ආරම්මණං ආරොහතීති? විතක්කබලෙනෙව. යථා හි සො පුරිසො පරිචයෙන තෙන විනාපි නිරාසඞ්කො රාජගෙහං පවිසති, එවං පරිචයෙන විතක්කෙන විනාපි අවිතක්කං චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. පරිචයෙනාති ච සන්තානෙ පවත්තවිතක්කභාවනාසඞ්ඛාතෙන පරිචයෙන. විතක්කස්ස හි සන්තානෙ අභිණ්හං පවත්තස්ස වසෙන චිත්තස්ස ආරම්මණාභිරුහනං චිරපරිචිතං; තෙන තං කදාචි විතක්කෙන විනාපි තත්ථ පවත්තතෙව; යථා ඤාණසහගතං චිත්තං සම්මසනවසෙන චිරපරිචිතං කදාචි ¶ ඤාණරහිතම්පි සම්මසනවසෙන පවත්තති; යථා වා කිලෙසසහිතං හුත්වා පවත්තං සබ්බසො කිලෙසරහිතම්පි පරිචයෙන කිලෙසවාසනාවසෙන පවත්තති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

වාචං සඞ්ඛරොතීති වාචං උප්පාදෙති, වචීඝොසුප්පත්තියා විසෙසපච්චයො හොතීති අත්ථො. ලොකියවිතක්කො ද්වත්තිංසචිත්තසහගතො වාචං සඞ්ඛරොති වචීවිඤ්ඤත්තිජනනතො. වචීසඞ්ඛාරොත්වෙව පනස්ස නාමං හොති රුළ්හිතො, තංසමත්ථතානිරොධතො වා සම්භවතො පන සඞ්ඛාරොති. ‘‘ලොකුත්තරසම්මාසඞ්කප්පං පරිවාරෙන්තී’’ති වත්වා තිවිධෙ සම්මාසඞ්කප්පෙ කදාචි කතමං පරිවාරෙන්තීති? චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති නානාසමන්නාහාරහෙතුකත්තා, පුබ්බභාගෙයෙව ච තෙ උප්පජ්ජන්තීති. තීණි නාමානි ලභති තිවිධස්සපි පටිපක්ඛස්ස සමුච්ඡින්දනෙන සාතිසයං තිණ්ණම්පි කිච්චකරණතො. එස නයො සම්මාවාචාදීසුපි.

138. විරමති එතායාති වෙරමණී විරති වුච්චති. සා මුසාවාදතො විරමණස්ස කාරණභාවතො චෙතනාපි වෙරස්ස මණනතො විනාසනතො විරතිපීති ආහ – ‘‘විරතිපි චෙතනාපි වට්ටතී’’ති. ආරකා රමතීති සමුච්ඡින්නෙහි දූරතො සමුස්සාරෙති. විනා තෙහි රමතීති අච්චන්තමෙව තෙහි විනා භවති. තතො තතොති දිට්ඨෙ අදිට්ඨවාදාදිතො මුසාවාදා. විසෙසතො අනුප්පත්තිධම්මත්තා පටිනිවත්තා හුත්වා.

140. තිවිධෙන කුහනවත්ථුනාති පච්චයපටිසෙවන-සාමන්තජප්පන-ඉරියාපථපවත්තනසඞ්ඛාතෙන පාපිච්ඡතා නිබ්බත්තෙන තිවිධෙන කුහනවත්ථුනා. එතාය කුහනාය කරණභූතාය පච්චයුප්පාදනත්ථං නිමිත්තං ¶ සීලං එතෙසන්ති යොජනා. අත්තවිසයලාභහෙතු අක්කොසනඛුංසනවම්භනාදිවසෙන පිසනං ඝට්ටනං විහෙඨනං නිප්පෙසො. ඉතො ලද්ධං අඤ්ඤස්ස, තතො ලද්ධං පරස්ස දත්වා එවං ලාභෙන ලාභං නිජිගීංසතීති ලාභෙන ලාභං නිජිගීංසනා. පාළියං ආගතො කුහනාදිවසෙන මිච්ඡාආජීවො. කො පන සොති ආහ ‘‘ආජීවහෙතූ’’තිආදි. තාසංයෙවාති අවධාරණං, ‘‘ආජීවො කුප්පමානො කායවචීද්වාරෙසු එව කුප්පතී’’ති කත්වා වුත්තං.

141. සම්මා ¶ පසත්ථා සොභනා නිය්යානිකා දිට්ඨි එතස්සාති සම්මාදිට්ඨි, පුග්ගලො. තස්ස පන යස්මා සම්මාදිට්ඨි සච්චාභිසමයස්ස නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය අවස්සයො, තස්මා වුත්තං – ‘‘මග්ගසම්මාදිට්ඨියං ඨිතස්සා’’ති. පහොති භවති තාය සහෙව උප්පජ්ජති පවත්තති. පච්චවෙක්ඛණඤාණං යාථාවතො ජානනට්ඨෙන සම්මාඤාණන්ති ඉධාධිප්පෙතං, තඤ්ච ඛො මග්ගසමාධිම්හි ඨිතෙ එව හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ආහ – ‘‘මග්ගසම්මාසමාධිම්හි…පෙ… සම්මාඤාණං පහොතී’’තිආදි. ඉමිනා කිං දස්සෙතීති? යථා මග්ගසම්මාදිට්ඨියං ඨිතො පුග්ගලො, ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති වුත්තො, එවං මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණෙ ඨිතො, ‘‘සම්මාඤාණො’’ති වුත්තො, තස්ස ච මග්ගඵලසම්මාසමාධිපවත්තියා පහොති සම්මාඤාණස්ස සම්මාවිමුත්තියා පහොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ඵලසමාධි තාව පවත්තතු, මග්ගසමාධි පන කථන්ති? තම්පි අකුප්පභාවතාය අච්චන්තසමාධිභාවතො කිච්චනිප්ඵත්තියා පවත්තතෙවාති වත්තබ්බතං ලභති. ඨපෙත්වා අට්ඨඵලඞ්ගානීති ඵලභූතානි සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි, ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස සම්මාසඞ්කප්පො පහොතී’’තිආදිනා විසුං ගහිතත්තා ඨපෙත්වා. සම්මාඤාණං පච්චවෙක්ඛණං කත්වාති පච්චවෙක්ඛණඤාණං සම්මාඤාණං කත්වා. ඵලං කාතුන්ති ඵලධම්මසහචරිතතාය විපාකසභාවතාය ච ‘‘ඵල’’න්ති ලද්ධනාමෙ ඵලසම්පයුත්තධම්මෙ සම්මාවිමුත්තිං කාතුං වට්ටතීති වුත්තං. තථා ච වුත්තං සල්ලෙඛසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.83) ‘‘ඵලසම්පයුත්තානි පන සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි ඨපෙත්වා සෙසධම්මා සම්මාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා’’ති.

142. නිජ්ජිණ්ණාති නිජ්ජීරිතා, විද්ධස්තා විනාසිතාති අත්ථො. ඵලං කථිතන්ති ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’ති ඉමිනා වාරෙන සාමඤ්ඤඵලං කථිතන්ති වදන්ති, නිජ්ජීරණං පටිප්පස්සම්භනන්ති අධිප්පායො. නිජ්ජීරණං පන සමුච්ඡින්දනන්ති කත්වා, මජ්ඣිමභාණකා…පෙ… මග්ගො කථිතොති වදන්ති. දස්සනට්ඨෙනාති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන චතුන්නං සච්චානං පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන. විදිතකරණට්ඨෙනාති පච්චක්ඛෙන යථාදිට්ඨානං මග්ගඵලානං පාකටකරණට්ඨෙන. තදධිමුත්තට්ඨෙනාති තස්මිං යථාසච්ඡිකතෙ නිබ්බානෙ අධිමුච්චනභාවෙන.

කුසලපක්ඛාති ¶ අනවජ්ජකොට්ඨාසා. මහාවිපාකදානෙනාති මහතො විපුලස්ස ලොකුත්තරස්ස සුඛවිපාකස්ස චෙව කායිකාදිදුක්ඛවිපාකස්ස ච දානෙන.

යථා ¶ මහාවිපාකස්ස දානෙන මහාචත්තාරීසකං, තථා බහුතායපි මහාචත්තාරීසකොති දස්සෙතුං, ‘‘ඉමස්මිඤ්ච පන සුත්තෙ පඤ්ච සම්මාදිට්ඨියො කථිතා’’තිආදි වුත්තං. බහුඅත්ථොපි හි මහා-සද්දො හොති ‘‘මහාජනො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.65). එත්ථ ච ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා වත්ථුභෙදෙන දස මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා කථිතා, වත්ථුභෙදෙනෙව, ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා දස සම්මාදිට්ඨිධම්මාති වීසති හොති. යථා ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස, භික්ඛවෙ, සම්මාසඞ්කප්පො පහොතී’’තිආදිනා මග්ගවසෙන දස සම්මත්තධම්මා, තප්පටිපක්ඛභූතා ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිස්ස මිච්ඡාසඞ්කප්පො පහොතී’’තිආදිනා අත්ථතො දස මිච්ඡත්තධම්මාති වීසති, තථා ඵලවසෙන තෙසු එවං වීසති. කථං වාරෙපි සම්මාදිට්ඨිආදයො දසාති වීසති? එවමෙතෙ ද්වෙ චත්තාරීසකානි පුරිමෙන සද්ධිං තයො චත්තාරීසකා විභාවිතාති වෙදිතබ්බා.

143. පසංසියස්ස උජුවිපච්චනීකං නින්දියං පසංසන්තොපි අත්ථතො පසංසියං නින්දන්තො නාම හොති. පසංසියස්ස ගුණපරිධංසනමුඛෙනෙව හි නින්දියස්ස පසංසාය පවත්තනතොති ආහ – ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිනාමායං සොභනාති වදන්තොපි සම්මාදිට්ඨිං ගරහති නාමා’’තිආදි. එවමාදීති ආදිසද්දෙන ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’ති (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.227) එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති; තස්මා එවංවාදිනොති එවං හෙතු පටික්ඛෙපවාදිනොති අත්ථො. ඔක්කන්තනියාමාති ඔගාළ්හමිච්ඡත්තනියාමා. එවරූපං ලද්ධිං ගහෙත්වාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං චූළපුණ්ණමසුත්තවණ්ණනායං වුත්තනයමෙව තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එදිසො හි ‘‘බුද්ධානම්පි අතෙකිච්ඡො’’තිආදි වුත්තසදිසො.

අත්තනො නින්දාභයෙනාති ‘‘සම්මාදිට්ඨිඤ්ච නාමෙතෙ ගරහන්තී’’ආදිනා උපරි පරෙහි වත්තබ්බනින්දාභයෙන. ඝට්ටනභයෙනාති තථා පරෙසං ආසාදනාභයෙන. සහධම්මෙන පරෙන අත්තනො උපරි කාතබ්බනිග්ගහො උපාරම්භො, ගරහතො පරිත්තාසො උපාරම්භභයං, තං පන අත්ථතො උපවාදභයං හොතීති ආහ ‘‘උපවාදභයෙනා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාචත්තාරීසකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. ආනාපානස්සතිසුත්තවණ්ණනා

144. පුබ්බෙනාති ¶ ¶ නිස්සක්කෙ කරණවචනං. ‘‘අපරං විසෙස’’න්ති වුත්තත්තා විසෙසවිසයො ච පුබ්බසද්දොති ආහ – ‘‘සීලපරිපූරණාදිතො පුබ්බවිසෙසතො’’ති.

145. ආරද්ධො යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා ආරාධිතො. යදත්ථාය සාසනෙ පබ්බජ්ජා, විසෙසාපත්ති ච, තදෙවෙත්ථ අප්පත්තන්ති අධිප්පෙතං, තං ඣානවිපස්සනානිමිත්තන්ති ආහ – ‘‘අප්පත්තස්ස අරහත්තස්සා’’ති. කොමුදීති කුමුදවතී. තදා කිර කුමුදානි සුපුප්ඵිතානි හොන්ති. තෙනාහ – ‘‘කුමුදානං අත්ථිතාය කොමුදී’’ති. කුමුදානං සමූහො, කුමුදානි එව වා කොමුදා, තෙ එත්ථ අත්ථීති කොමුදීති. පවාරණසඞ්ගහන්ති මහාපවාරණං අකත්වා ආගමනීයසඞ්ගහණං.

ආරද්ධවිපස්සකස්සාති ආරභිතවිපස්සනස්ස, විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා උස්සුක්කාපෙත්වා විපස්සිස්ස. භික්ඛූ ඉධ ඔසරිස්සන්ති වුත්ථවස්සා පවාරිතපවාරණා ‘‘භගවන්තං වන්දිස්සාම, කම්මට්ඨානං සොධෙස්සාම, යථාලද්ධං විසෙසඤ්ච පවෙදිස්සාමා’’ති අජ්ඣාසයෙන. ඉමෙ භික්ඛූති ඉමෙ තරුණසමථවිපස්සනා භික්ඛූ. විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති සෙනාසනසප්පායාදිඅලාභෙන. අපලිබුද්ධන්ති අඤ්ඤෙහි අනුපද්දුතං. සෙනාසනං ගහෙතුං න ලභන්ති අන්තොවස්සභාවතො. එකස්ස දින්නොපි සබ්බෙසං දින්නොයෙව හොති, තස්මා සුතසුතට්ඨානෙයෙව එකමාසං වසිත්වා ඔසරිංසු.

146. අලන්ති යුත්තං, ඔපායිකන්ති අත්ථො, ‘‘අලමෙව නිබ්බින්දිතු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.272; සං. නි. 2.124, 128, 134, 143) විය. පුටබද්ධං පරිහරිත්වා අසිතං පුටොසං අ-කාරස්ස ඔ-කාරං කත්වා. තෙනාහ ‘‘පාථෙය්ය’’න්ති.

147. විපස්සනා කථිතාති අනිච්චසඤ්ඤාමුඛෙනෙව විපස්සනාභාවනා කථිතා. න හි කෙවලාය අනිච්චානුපස්සනාය විපස්සනාකිච්චං සමිජ්ඣති. බහූ භික්ඛූ තෙ ච විත්ථාරරුචිකාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

149. සබ්බත්ථාති ¶ සබ්බවාරෙසු. ‘‘තස්මා තිහ, භික්ඛවෙ, වෙදනානුපස්සී’’තිආදීසුපි පීතිපටිසංවෙදිතාදිවසෙනෙව ¶ වෙදනානුපස්සනාය වුත්තත්තා, ‘‘සුඛවෙදනං සන්ධායෙතං වුත්ත’’න්ති ආහ. සතිපට්ඨානභාවනාමනසිකාරතාය වුත්තං – ‘‘සාධුකං මනසිකාර’’න්ති. සඤ්ඤානාමෙන පඤ්ඤා වුත්තා තෙසං පයොගත්තා. මනසිකාරනාමෙන වෙදනා වුත්තා, භාවනාය පරිචිතත්තා ආරම්මණස්ස මනසිකාරන්ති කත්වා. විතක්කවිචාරෙ ඨපෙත්වාති වුත්තං වචීසඞ්ඛාරත්තා තෙසං.

එවං සන්තෙපීති යදිපි මනසිකාරපරියාපන්නතාය ‘‘මනසිකාරො’’ති වුත්තං, එවං සන්තෙ වෙදනානුපස්සනාභාවො න යුජ්ජති, අස්සාසපස්සාසා හිස්ස ආරම්මණං. වත්ථුන්ති සුඛාදීනං වෙදනානං පවත්තිට්ඨානභූතං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදියති, වෙදනාය එකන්තභාවදස්සනෙන තස්ස වෙදනානුපස්සනාභාවො යුජ්ජති එවාති ඉමමත්ථං දස්සෙති. එතස්ස අනුයොගස්ස.

ද්වීහාකාරෙහීති යෙ සන්ධාය වුත්තං, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘ආරම්මණතො අසම්මොහතො චා’’ති ආහ. සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙති පීතිසහගතානි පඨමදුතියජ්ඣානානි පටිපාටියා සමාපජ්ජති. සමාපත්තික්ඛණෙති සමාපජ්ජනක්ඛණෙ. ඣානපටිලාභෙනාති ඣානෙන සමඞ්ගීභාවෙන. ආරම්මණතො ආරම්මණමුඛෙන තදාරම්මණඣානපරියාපන්නා පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. යථා නාම සප්පපරියෙසනං චරන්තෙන තස්ස ආසයෙ පටිසංවිදිතෙ සොපි පටිසංවිදිතොව හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා; එවං පීතියා ආසයභූතෙ ආරම්මණෙ පටිසංවිදිතෙ සා පීති පටිසංවිදිතා එව හොති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තා. විපස්සනාක්ඛණෙති විපස්සනාපඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය මග්ගපඤ්ඤාය විසෙසතො දස්සනක්ඛණෙ. ලක්ඛණපටිවෙධාති පීතියා සලක්ඛණස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනෙන. යඤ්හි පීතියා විසෙසතො සාමඤ්ඤතො ච ලක්ඛණං, තස්මිං විදිතෙ සා යාථාවතො විදිතා හොති. තෙනාහ – ‘‘අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතී’’ති.

ඉදානි තමත්ථං පාළියා විභාවෙතුං, ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ දීඝං අස්සාසවසෙනාති දීඝස්ස අස්සාසස්ස ආරම්මණභූතස්ස වසෙන. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති ඣානපරියාපන්නං අවික්ඛෙපොති ලද්ධනාමං ¶ චිත්තස්සෙකග්ගතං තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය පජානතො. යථෙව හි ආරම්මණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි ආරම්මණමුඛෙන පටිසංවිදිතා එව හොන්ති. සති උපට්ඨිතා හොතීති දීඝං අස්සාසවසෙන ඣානසම්පයුත්තා සති තස්මිං ආරම්මණෙ උපට්ඨිතෙ ආරම්මණමුඛෙන ඣානෙපි උපට්ඨිතා එව නාම හොති. තාය සතියාති එවං උපට්ඨිතාය තාය සතියා යථාවුත්තෙන තෙන ඤාණෙන සුප්පටිවිදිතත්තා ¶ ආරම්මණස්ස තස්ස වසෙන තදාරම්මණා සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. අවසෙසපදානිපීති ‘‘දීඝං පස්සාසවසෙනා’’තිආදිපදානිපි.

එවං පටිසම්භිදාමග්ගෙ වුත්තමත්ථං ඉමස්මිං සුත්තෙ යොජෙත්වා දස්සෙතුං, ‘‘ඉතී’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනාපි යොගිනා මනසිකාරෙන පටිලභිතබ්බතො පටිලාභොති වුත්තං – ‘‘ඣානසම්පයුත්තෙ වෙදනාසඞ්ඛාතමනසිකාරපටිලාභෙනා’’ති.

අස්සාසපස්සාසනිමිත්තන්ති අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය පටිලද්ධපටිභාගනිමිත්තං ආරම්මණං කිඤ්චාපි කරොති; සතිඤ්ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා පවත්තනතො ආරම්මණමුඛෙන තදාරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සීයෙව නාමෙස හොති. එවං චිත්තානුපස්සනාපි සතිසම්පජඤ්ඤබලෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. පජහති එතෙන, සයං වා පජහතීති පහානං, ඤාණං. දොමනස්සවසෙන බ්යාපාදනීවරණං දස්සිතං තදෙකට්ඨභාවතො. තස්සාති නීවරණපබ්බස්ස. පහානකරඤාණන්ති පජහනඤාණං. විපස්සනාපරම්පරන්ති පටිපාටියා විපස්සනමාහ. සමථපටිපන්නන්ති මජ්ඣිමසමථනිමිත්තං පටිපන්නචිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති. එකතො උපට්ඨානන්ති පටිපක්ඛවිගමෙන එකභාවෙන උපට්ඨානං. සහජාතානං අජ්ඣුපෙක්ඛනා හොතීති පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාපාරස්ස අනාපජ්ජිතත්තා ආරම්මණානං අජ්ඣුපෙක්ඛනා, ‘‘යදත්ථි යං භූතං තං පජහති උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති, එවං වුත්තඅජ්ඣුපෙක්ඛනා පවත්තාති පටිපන්නා. කෙවලං නීවරණාදිධම්මෙති නීවරණාදිධම්මෙ එව පහීනෙ දිස්වා, අථ ඛො තෙසං පජහනඤාණම්පි යාථාවතො පඤ්ඤාය දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘ධම්මාපි ඛො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා’’ති (ම. නි. 1.240).

150. අනිච්චාදිවසෙන ¶ පවිචිනතීති අනිච්චාදිප්පකාරෙහි විචිනති පස්සති. නිරාමිසාති කිලෙසාමිසරහිතා. කායිකචෙතසිකදරථපටිප්පස්සද්ධියාති කායචිත්තානං සාධුභාවූපගමනෙන වික්ඛම්භිතත්තා. සහජාතධම්මානං එකසභාවෙන පවත්තියා සහජාතඅජ්ඣුපෙක්ඛනාය අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති.

තස්මිං කායෙ පවත්තා කායාරම්මණා සති, පුබ්බභාගියො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. එස නයො සෙසෙසුපි. සොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදවසෙන චෙතං ඔක්කමනං ඔලියනං කොසජ්ජං, තතො අතිවත්තනං අතිධාවනං උද්ධච්චං, තදුභයවිධුරා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාභූතා අනොසක්කනඅනතිවත්තනසඞ්ඛාතා මජ්ඣත්තාකාරතා. ඉදානි යථෙව හීතිආදිනා තමෙව මජ්ඣත්තාකාරං ¶ උපමාය විභාවෙති. තුදනං වා පතොදෙන. ආකඩ්ඪනං වා රස්මිනා. නත්ථි න කාතබ්බං අත්ථි. එකචිත්තක්ඛණිකාති එකෙකස්මිං චිත්තෙ විපස්සනාවසෙන සහ උප්පජ්ජනකා. නානාරසලක්ඛණාති නානාකිච්චා චෙව නානාසභාවා ච.

152. වුත්තත්ථානෙව සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 27) ආනාපානාරම්මණා අපරාපරං පවත්තසතියො ආරම්මණසීසෙන තදාරම්මණා ධම්මා ගහිතා, තා පනෙකසන්තානෙ ලොකියචිත්තසම්පයුත්තාති ලොකියා, තා වඩ්ඪමානා ලොකියං චතුබ්බිධම්පි සතිපට්ඨානං පරිපූරෙන්ති. විජ්ජාවිමුත්තිඵලනිබ්බානන්ති විමුත්තීනං ඵලභූතං තෙහියෙව වෙදිතබ්බං කිලෙසනිබ්බානං, අමතමහානිබ්බානමෙව විජ්ජාවිමුත්තීනං අධිගමෙන අධිගන්තබ්බතාය තථා වුත්තං. පරිපූරණඤ්චස්ස ආරම්මණං කත්වා අමතස්සානුභවනමෙව. ඉධ සුත්තෙ ලොකියාපි බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා ලොකුත්තරාපීති එත්තකං ගහෙත්වා, ‘‘ඉති ලොකියස්ස ආගතට්ඨානෙ ලොකියං කථිත’’න්ති ච අත්ථවණ්ණනාවසෙන අට්ඨකථායං කථිතං. ථෙරොති මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො. අඤ්ඤත්ථ එවං හොතීති අඤ්ඤස්මිං ලොකියලොකුත්තරධම්මානං තත්ථ තත්ථ වොමිස්සකනයෙන ආගතසුත්තෙ එවං ලොකියං ආගතං, ඉධ ලොකුත්තරං ආගතන්ති කථෙතබ්බං හොති. ලොකුත්තරං උපරි ආගතන්ති විජ්ජාවිමුත්තිං පරිපූරෙන්තීති එවං ලොකුත්තරං උපරි දෙසනායං ආගතං; තස්මා ලොකියා එව බොජ්ඣඞ්ගා විජ්ජාවිමුත්ති පරිපූරිකා කථෙතබ්බා ¶ ලොකුත්තරානං බොජ්ඣඞ්ගානං විජ්ජාගහණෙන ගහිතත්තා, තස්මා ථෙරෙන වුත්තොයෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ආනාපානස්සතිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. කායගතාසතිසුත්තවණ්ණනා

153-4. තප්පටිසරණානං ¶ කාමාවචරසත්තානං පටිසරණට්ඨෙන ගෙහා කාමගුණා, ගෙහෙ සිතා ආරබ්භ පවත්තියා අල්ලීනාති ගෙහස්සිතා. සරන්තීති වෙගසා පවත්තන්ති. වෙගෙන හි පවත්ති ධාවතීති වුච්චති. සඞ්කප්පාති යෙ කෙචි මිච්ඡාසඞ්කප්පා, බ්යාපාදවිහිංසාසඞ්කප්පාදයොපි කාමගුණසිතා එවාති. ගොචරජ්ඣත්තස්මිංයෙවාති පරිග්ගහිතෙ කම්මට්ඨානෙ එව වත්තන්ති. තඤ්හි ධම්මවසෙන උපට්ඨිතාය භාවනාය ගොචරභාවතො ‘‘ගොචරජ්ඣත්ත’’න්ති වුත්තං. අස්සාසපස්සාසකායෙ ගතා පවත්තාති කායගතා, තං කායගතාසතිං. සතිසීසෙන තංසහගතෙ භාවනාධම්මෙ වදති අස්සාසපස්සාසකායාදිකෙ තංතංකොට්ඨාසෙ සමථවත්ථුභාවෙන පරිග්ගහෙත්වා සතියා පරිග්ගහිතත්තා; තථාපරිග්ගහිතෙ වා තෙ ආරබ්භ අනිච්චාදිමනසිකාරවසෙන පවත්තා කායාරම්මණා සතී සතිභාවෙන වත්වා එකජ්ඣං දස්සෙන්තො ‘‘කායපරිග්ගාහික’’න්තිආදිමාහ.

සතිපට්ඨානෙති මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.378; ම. නි. 1.111), චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනා කථිතා, චුණ්ණකජාතානි අට්ඨිකානි පරියොසානං කත්වා කායානුපස්සනා නිද්දිට්ඨා, ඉධ පන කෙසාදීසු වණ්ණකසිණවසෙන නිබ්බත්තිතානං චතුන්නං ඣානානං වසෙන උපරිදෙසනාය වඩ්ඪිතත්තා අට්ඨාරසවිධෙන කායගතාසතිභාවනා.

156. තස්ස භික්ඛුනොති යො කායගතාසතිභාවනාය වසීභූතො, තස්ස භික්ඛුනො. සම්පයොගවසෙන විජ්ජං භජන්තීති සහජාත-අඤ්ඤමඤ්ඤ-නිස්සය-සම්පයුත්ත-අත්ථි-අවිගතපච්චයවසෙන විජ්ජං භජන්ති, තාය සහ එකීභාවමිව ගච්ඡන්තීති අත්ථො. විජ්ජාභාගෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ ¶ වත්තන්තීති විජ්ජාසභාගතාය තදෙකදෙසෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්ති. තාහි සම්පයුත්තධම්මා ඵස්සාදයො. නනු චෙත්ථ විජ්ජානං විජ්ජාභාගියතා න සම්භවතීති? නො න සම්භවති. යාය හි විජ්ජාය විජ්ජාසම්පයුත්තානං විජ්ජාභාගියතා, සා තංනිමිත්තාය විජ්ජාය උපචරීයතීති. එකා විජ්ජා විජ්ජා, සෙසා විජ්ජාභාගියාති අට්ඨසු විජ්ජාසු එකං ‘‘විජ්ජා’’ති ගහෙත්වා ඉතරා තස්සා භාගතාය ‘‘විජ්ජාභාගියා’’ති වෙදිතබ්බා. සද්ධිං පවත්තනසභාවාසු අයමෙව විජ්ජාති වත්තබ්බාති නියමස්ස අභාවතො විජ්ජාභාගො විය විජ්ජාභාගියාපි පවත්තති එවාති වත්තබ්බං. ආපොඵරණන්ති පටිභාගනිමිත්තභූතෙන ආපොකසිණෙන සබ්බසො මහාසමුද්දඵරණං ආපොඵරණං නාම. දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස කිච්චං ඵරණන්ති කත්වා, දිබ්බචක්ඛුඅත්ථං වා ආලොකඵරණං ¶ දිබ්බචක්ඛුඵරණන්ති දට්ඨබ්බං. උභයස්මිම්පි පක්ඛෙ සමුද්දඞ්ගමානං කුන්නදීනං සමුද්දන්තොගධත්තා තෙසං චෙතසා ඵුටතා වෙදිතබ්බා. කුන්නදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ කඤ්චිමෙව කාලං සන්දිත්වා තාසං උදකස්ස සමුද්දපරියාපන්නභාවූපගමනත්තා, න බහි මහානදියො විය පරිත්තකාලට්ඨිතිකාති.

ඔතාරන්ති කිලෙසුප්පත්තියා අවසරං, තං පන විවරං ඡිද්දන්ති ච වුත්තං. ආරම්මණන්ති කිලෙසුප්පත්තියා ඔලම්බනං. යාව පරියොසානාති මත්තිකාපුඤ්ජස්ස යාව පරියොසානා.

158. අභිඤ්ඤායාති ඉද්ධිවිධාදිඅභිඤ්ඤාය. සච්ඡිකාතබ්බස්සාති පච්චක්ඛතො කාතබ්බස්ස අධිට්ඨානවිකුබ්බනාදිධම්මස්ස. අභිඤ්ඤාව කාරණන්ති ආහ – ‘‘සච්ඡිකිරියාපෙක්ඛාය, අභිඤ්ඤාකාරණස්ස පන සිද්ධියා පාකටා’’ති. මරියාදබද්ධාති උදකමාතිකාමුඛෙ කතා.

යුත්තයානං විය කතාය ඉච්ඡිතිච්ඡිතෙ කාලෙ සුඛෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බත්තා. පතිට්ඨාකතායාති සම්පත්තීනං පතිට්ඨාභාවං පාපිතාය. අනුප්පවත්තිතායාති භාවනාබහුලීකාරෙහි අනුප්පවත්තිතාය. පරිචයකතායාති ආසෙවනදළ්හතාය සුචිරං පරිචයාය. සුසම්පග්ගහිතායාති සබ්බසො උක්කංසං පාපිතාය. සුසමාරද්ධායාති අතිවිය සම්මදෙව නිබ්බත්තිකතාය. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කායගතාසතිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තවණ්ණනා

160. සඞ්ඛාරුපපත්තින්ති ¶ ¶ විපාකක්ඛන්ධසඤ්ඤිතානං සඞ්ඛාරානං උප්පත්තිං, නිබ්බත්තින්ති අත්ථො. යස්මා අවධාරණං එතස්මිං පදෙ ඉච්ඡිතබ්බන්ති, ‘‘සඞ්ඛාරානංයෙව උපපත්ති’’න්ති වත්වා තෙන නිවත්තිතං දස්සෙන්තො, ‘‘න සත්තස්සා’’ති ආහ. තෙන සත්තො ජීවො උප්පජ්ජතීති මිච්ඡාවාදං පටික්ඛිපති. එවං උප්පජ්ජනකධම්මවසෙන උප්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි උප්පත්තිජනකධම්මවසෙනපි තං දස්සෙතුං, ‘‘පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමෙසු පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙනපි උපපත්ති හොති, සා පන ඉමස්මිං සුත්තෙ ගහිතාති. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන වාති වා-සද්දො අවුත්තත්ථාපෙක්ඛණවිකප්පත්ථො, අවුත්තත්ථාපෙක්ඛාය පන න ආගතො ‘‘ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙනා’’ති. අථ වා උපපත්ති ආගතා, එවං කිච්චං ආගතං, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පනෙත්ථ සරූපෙන අනාගතොපි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරග්ගහණෙනෙව ගහිතොති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙනා’’ති පඨන්ති. භවූපගක්ඛන්ධානන්ති සුගතිභවූපගානං උපාදානක්ඛන්ධානං.

161. ලොකිකා වට්ටන්ති කම්මවට්ටස්ස ගහණතො. භවූපපත්තිහෙතුභූතා ඔකප්පනීයසද්ධා චතුපාරිසුද්ධිසීලං තාදිසං බුද්ධවචනබාහුසච්චං ආමිසපරිච්චාගො කම්මස්සකතාඤාණං කම්මඵලදිට්ඨි ච ඉමෙ සද්ධාදයො වෙදිතබ්බා. ඨපෙතීති පණිදහනවසෙන ඨපෙති. පණිදහතීති හි අයමෙත්ථ අත්ථො. පතිට්ඨාපෙතීති තත්ථ සුප්පතිට්ඨිතං කත්වා ඨපෙති. සහපත්ථනායාති, ‘‘අහො වතාහං…පෙ… උපපජ්ජෙය්ය’’න්ති එවං පවත්තපත්ථනාය සහ. සද්ධාදයොවාති යථාවුත්තා සද්ධාදයො එව පඤ්ච ධම්මා උපපත්තියා සඞ්ඛරණට්ඨෙන සඞ්ඛාරා, තස්මා එව අඤ්ඤෙහි විසිට්ඨභවූපහරණට්ඨෙන විහාරා නාමාති. තස්මිං ඨානෙති තස්මිං උපපත්තිට්ඨානෙ.

පඤ්චධම්මාව තංසමඞ්ගීපුග්ගලො උපපත්තිං මග්ගති ගවෙසති එතෙනාති මග්ගො. පටිපජ්ජති එතායාති පටිපදා. චෙතනා පනෙත්ථ සුද්ධසඞ්ඛාරතාය සද්ධාදිග්ගහණෙනෙව ගහිතා, තස්මා අවධාරණං කතං. උපපත්තිපකප්පනවසෙනෙව පවත්තියා පත්ථනාගහණෙනෙව තස්සා ගහණන්ති කෙචි. චිත්තකරයුත්තගතිනිබ්බත්තනධම්මවසෙන අවධාරණස්ස කතත්තා. චෙතනා හි නාම කම්මං, තස්සා උපපත්තිනිබ්බත්තනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තස්සා පන කිච්චකරණා සද්ධාදයො පත්ථනා චාති ඉමෙ ධම්මා සහකාරිනො භවූපපත්තියා නියාමකා හොන්තීති තත්රූපපත්තියා පවත්තන්තීති තෙසං මග්ගාදිභාවො වුත්තො. තෙනාහ ¶ ‘‘යස්ස හී’’තිආදි. තෙන සද්ධා පත්ථනා චාති උභයෙ ධම්මා සහිතා ¶ හුත්වා කම්මං විසෙසෙන්තා ගතිං නියමෙන්තීති දස්සෙති, පටිසන්ධිග්ගහණං අනියතං කෙවලස්ස කම්මස්ස වසෙනාති අධිප්පායො. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘කම්මං කත්වා’’ති වුත්තං, කම්මායූහනතො පන පගෙව පත්ථනං ඨපෙතුම්පි වට්ටතියෙව. කම්මං කත්වාති චෙත්ථ ‘‘තාපෙත්වා භුඤ්ජති, භුත්වා සයතී’’තිආදීසු විය න කාලනියමො, කම්මං කත්වා යදා කදාචි පත්ථනං කාතුං වට්ටතීති ච ඉදං චාරිත්තදස්සනං විය වුත්තං. යථා හි භවපත්ථනා යාව මග්ගෙන න සමුච්ඡිජ්ජති, තාව අනුප්පන්නාභිනවකතූපචිතස්ස කම්මස්ස පච්චයො හොතියෙව. පුන තථා විසෙසපච්චයො, යථා නියමෙත්වා උප්පාදිතා. තෙන වුත්තං – ‘‘යස්ස පඤ්ච ධම්මා අත්ථි, න පත්ථනා තස්ස ගති අනිබද්ධා’’ති.

165. සබ්බසොවාති ‘‘ඉදං කාළකං සාමං සෙතං හරිතං මණ්ඩලං අපරිමණ්ඩලං චතුරංසං පරිපුණ්ණං ඛුද්දකං මහන්ත’’න්තිආදිනා සබ්බසොව පාකටං හොති.

167. සුන්දරොති කාළකාදිදොසරහිතතාය සොභනො. ආකරසම්පන්නො සම්පන්නආකරුප්පත්තියා. ධොවනාදීහීති ධොවනතාපනමජ්ජනාදීහි.

168. ලොකධාතූනං සතසහස්සං අත්තනො වසෙ වත්තනතො සතසහස්සො. තස්ස පන තත්ථ ඔභාසකරණං පාකටන්ති ආහ ‘‘ආලොකඵරණබ්රහ්මා’’ති. අයමෙව නයො හෙට්ඨා ‘‘සහස්සො බ්රහ්මා’’තිආදීසුපි. නික්ඛෙන කතන්ති නික්ඛපරිමාණෙන ජම්බොනදෙන කතං. නික්ඛං පන වීසතිසුවණ්ණන්ති කෙචි. පඤ්චවීසතිසුවණ්ණන්ති අපරෙ. සුවණ්ණං නාම චතුධරණන්ති වදන්ති. ඝට්ටනමජ්ජනක්ඛමං න හොති පරිත්තභාවතො. අතිරෙකෙනාති පඤ්චසුවණ්ණඅතිරෙකෙන නික්ඛප්පමාණං අසම්පත්තෙන. වණ්ණවන්තං පන න හොති අවිපුලතාය උළාරං හුත්වා අනුපට්ඨානතො. අවණ්ණවන්තතාය එව ඵරුසධාතුකං ඛායති. තාසූති තාසු භූමීසු, යත්ථ සාඛා වඩ්ඪිත්වා ඨිතා. තෙති සුවණ්ණඞ්කුරා. පචිත්වාති තාපෙත්වා. සම්පහට්ඨන්ති සමුජ්ජලීකතන්ති ආහ – ‘‘ධොතඝට්ටිතපමජ්ජිත’’න්ති, තම්බමත්තිකලෙපං කත්වා ධොතඤ්චෙව පාසාණාදිනා ඝට්ටිතඤ්ච එළකලොමාදිනා පමජ්ජිතඤ්චාති අත්ථො.

එතදෙවාති ¶ ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා එත්ථ ආලොකඵරණමෙව. අථ වා යං දිබ්බචක්ඛුඵරණං, ආලොකඵරණම්පි එතදෙව. යත්තකඤ්හි ඨානං යොගී කසිණාලොකෙන ඵරති; තත්තකං ඨානං දිබ්බචක්ඛුඤාණං ඵුසතීති දිබ්බචක්ඛුඵරණෙ දස්සිතෙ ආලොකඵරණං දස්සිතමෙවාති අත්ථො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං ‘‘ඵරිත්වා’’ති ආගතට්ඨානෙ. අවිනාසෙන්තෙනාති අසම්භින්නෙන.

කසිණඵරණං ¶ වියාති කසිණොභාසෙන ඵරණං විය දිස්සති උපට්ඨාති, මණිපභාඵරණස්ස විය බ්රහ්මලොකෙ ධාතුඵරණස්ස දස්සිතත්තාති අධිප්පායො. සරීරපභා පන නික්ඛපභාසදිසාති, ‘‘නික්ඛොපම්මෙ සරීරඵරණං විය දිස්සතී’’ති වුත්තං. අට්ඨකථා නාම නත්ථීති පාළිපදස්ස අත්ථවණ්ණනාය නාම නිච්ඡිතාය භවිතබ්බං, අවිනිච්ඡිතාය පන නත්ථි වියාති අකථනං නාම අට්ඨකථාය අනාචිණ්ණන්ති තස්ස වාදං පටික්ඛිපිත්වා. යථා හි වත්තබ්බං, තථා අවත්වා ‘‘වියා’’ති වචනං කිමත්ථියන්ති අධිප්පායො. බුද්ධානං බ්යාමප්පභා බ්යාමප්පදෙසෙ සබ්බකාලං අධිට්ඨාති විය තස්ස බ්රහ්මුනො සරීරඵරණං සරීරාභාය පත්ථරණං සබ්බකාලිකං. චත්තාරිමානි ඉතරානි ඵරණානි අවිනාසෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤමභින්දිත්වා කථෙතබ්බං. ඵරණපදස්සෙව වෙවචනං ‘‘අධිමුච්චනෙනෙව ඵරණ’’න්ති. පත්ථරතීති යථාවුත්තං ඵරණවසෙන පත්ථරති. ජානාතීති අධිමුච්චනවසෙන ජානාති.

169. ආදයොති ආදි-සද්දෙන සුභෙ සඞ්ගණ්හාති. ආභාති දුතියජ්ඣානභූමිකෙ දෙවෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා සාධාරණතො වුත්තං. තතො සුභාති තතියජ්ඣානභූමිකෙ. තෙනාහ – ‘‘පාටියෙක්කා දෙවා නත්ථී’’තිආදි. සාධාරණතො කතායපි පත්ථනාය ඣානඞ්ගං පරිත්තං භාවිතඤ්චෙ, පරිත්තාභෙසු උපපත්ති හොති, මජ්ඣිමඤ්චෙ, අප්පමාණාභෙසු, පණීතඤ්චෙ, ආභස්සරෙසු උපපත්ති හොතීති දට්ඨබ්බං. සුභාති එත්ථාපි එසෙව නයො. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සුවිඤ්ඤෙය්යොති ආහ – ‘‘වෙහප්ඵලාදිවාරා පාකටායෙවා’’ති.

කාමාවචරෙසු නිබ්බත්තතූතිආදිනා සද්ධාදීනං අජ්ඣානවිපස්සනානං කථං තදධිට්ඨානං හොතීති ආසඞ්කති. ඉතරො සද්ධාදීනං අජ්ඣානසභාවත්තෙපි ඣානවිපස්සනානං අධිට්ඨානං නිස්සයපච්චයාදිවසෙන සප්පච්චයත්තා බ්රහ්මලොකූපපත්තිං නිබ්බානඤ්ච ආවහන්තීති දස්සෙන්තො, ‘‘ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සීලන්ති සම්භාරසීලං. අනාගාමී සමුච්ඡින්නඔරම්භාගියසංයොජනො සමානො සචෙ සබ්බසො උපපත්තියො අතික්කමිතුං න සක්කොති, අරියභූමීසු එව නිබ්බත්තති යථූපචිතඣානකම්මුනාති ආහ – ‘‘අනාගාමි…පෙ… නිබ්බත්තතී’’ති. උපරිමග්ගන්ති අග්ගමග්ගං භාවෙත්වා. ආසවක්ඛයන්ති සබ්බසො ආසවානං ඛයං පහානං පාපුණාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච අනුපදවග්ගවණ්ණනා.