තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > මජ්ඣිමනිකාය (ටීකා) > උපරිපණ්ණාස-ටීකා

176. කාලපරිච්ඡෙදං ¶ ¶ කත්වාති සමාපජ්ජන්තෙහි නාම කාලපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. ථෙරො පන භගවතො වත්තකරණත්ථං කාලපරිච්ඡෙදං කරොති, ‘‘එත්තකෙ කාලෙ වීතිවත්තෙ ඉදං නාම භගවතො කාතබ්බ’’න්ති. සො තත්ථකංයෙව සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා’’ති. සුඤ්ඤතාඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වාති එතෙන ඉතරෙ, ‘‘න සොතාපන්නසකදාගාමී ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තී’’ති වදන්ති, තං වාදං පටිසෙධෙති. සුඤ්ඤතොති අත්තසුඤ්ඤතො ච නිච්චසුඤ්ඤතො ච සඞ්ඛාරා උපට්ඨහිංසු. සෙක්ඛානඤ්හි සුඤ්ඤතාපටිවෙධො පාදෙසිකො සුභසුඛසඤ්ඤානං අප්පහීනත්තා, තස්මා සො ථෙරො සුඤ්ඤතාකථං සොතුකාමො ජාතො. ධුරෙන ධුරං පහරන්තෙන වියාති රථධුරෙන රථධුරං පහරන්තෙන විය කත්වා උජුකමෙව සුඤ්ඤතා…පෙ… වත්ථුං න සක්කාති යොජනා. එකං පදන්ති එකං සුඤ්ඤතාපදං.

පුබ්බෙපාහන්තිආදිනා භගවා පඨමබොධියම්පි අත්තනො සුඤ්ඤතාවිහාරබාහුල්ලං පකාසෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘පඨමබොධියම්පී’’ති ආහ. එකොතිආදි ථෙරස්ස සුඤ්ඤතාකථාය භාජනභාවදස්සනත්ථං. සොතුන්ති අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා සොතුම්පි. උග්ගහෙතුම්පිති යථාභූතං ධම්මං ධාරණපරිපුච්ඡාපරිචයවසෙන හදයෙන උග්ගහිතං සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය අවිනට්ඨෙ කාතුම්පි. කථෙතුම්පීති විත්ථාරෙන පරෙසං දස්සෙතුම්පි සක්කා. තත්ථාති මිගාරමාතුපාසාදෙ. කට්ඨරූපපොත්ථකරූපචිත්තරූපවසෙන කතාති ථම්භාදීසු උත්තිරිත්වා කතානං කට්ඨරූපානං, නිය්යූහාදීසු පටිමාවසෙන රචිතානං පොත්ථකරූපානං, සිත්තිපස්සෙ චිත්තකම්මවසෙන විරචිතානං චිත්තරූපානඤ්ච කතා නිට්ඨපිතා. වෙස්සවණමන්ධාතාදීනන්ති පටිමාරූපෙන කතානං වෙස්සවණමන්ධාතුසක්කාදීනං. චිත්තකම්මවසෙනාති ආරාමාදිචිත්තකම්මවසෙන. සණ්ඨිතම්පීති අවයවභාවෙන සණ්ඨිතං හුත්වා ඨිතම්පි. ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණත්ථන්ති ජිණ්ණානං නිය්යූහකූටාගාරපාසාදාවයවානං අභිසඞ්ඛරණත්ථාය තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ¶ රහස්සසඤ්ඤාණෙන ඨපිතං. ‘‘පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති තස්මිං ¶ තස්මිං කිච්චෙ විනියුඤ්ජනවසෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බස්ස. එතං වුත්තන්ති, ‘‘අයං මිගාරමාතුපාසාදො සුඤ්ඤො’’තිආදිකං වුත්තං.

නිච්චන්ති සබ්බකාලං රත්තිඤ්ච දිවා ච. එකභාවං එකං අසුඤ්ඤතන්ති පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, එකත්තං එකො අසුඤ්ඤතොති අත්ථො. ගාමොති පවත්තනවසෙනාති ගෙහසන්නිවෙසවීථිචච්චරසිඞ්ඝාටකාදිකෙ උපාදාය ගාමොති ලොකුප්පත්තිවසෙන. කිලෙසවසෙනාති තත්ථ අනුනයපටිඝවසෙන. එසෙව නයොති ඉමිනා ‘‘පවත්තවසෙන වා කිලෙසවසෙන වා උප්පන්නං මනුස්සසඤ්ඤ’’න්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. එත්ථ ච යථා ගාමග්ගහණෙන ඝරාදිසඤ්ඤා සඞ්ගහිතා, එවං මනුස්සග්ගහණෙන ඉත්ථිපුරිසාදිසඤ්ඤා සඞ්ගහිතා. යස්මා රුක්ඛාදිකෙ පටිච්ච අරඤ්ඤසඤ්ඤා තත්ථ පබ්බතවනසණ්ඩාදයො අන්තොගධා, තස්මා තත්ථ විජ්ජමානම්පි තං විභාගං අග්ගහෙත්වා එකං අරඤ්ඤංයෙව පටිච්ච අරඤ්ඤසඤ්ඤං මනසි කරොති. ඔතරතීති අනුප්පවිසති. අධිමුච්චතීති නිච්ඡිනොති. පවත්තදරථාති තථාරූපාය පස්සද්ධියා අභාවතො ඔළාරිකධම්මප්පවත්තිසිද්ධා දරථා. කිලෙසදරථාති අනුනයපටිඝසම්භවා කිලෙසදරථා. දුතියපදෙති ‘‘යෙ අස්සු දරථා මනුස්සසඤ්ඤං පටිච්චා’’ති ඉමස්මිං පදෙ. මනසිකාරසන්තතාය, – ‘‘නායං පුබ්බෙ විය ඔළාරිකා, ධම්මප්පවත්තී’’ති සඞ්ඛාරදස්සනදරථානං සුඛුමතා සල්ලහුකතා ච චරිතත්ථාති ආහ ‘‘පවත්තදරථමත්තා අත්ථී’’ති.

යං කිලෙසදරථජාතං, තං ඉමිස්සා දරථසඤ්ඤාය න හොතීති යොජනා. පවත්තදරථමත්තං අවසිට්ඨං හොති, විජ්ජමානමෙව අත්ථි ඉදන්ති පජානාතීති යොජනා. සුඤ්ඤතා නිබ්බත්තීති සුඤ්ඤතන්ති පවත්ති. සුඤ්ඤතා සහචරිතඤ්හි සුඤ්ඤං, ඉධ සුඤ්ඤතාති වුත්තා.

177. අස්සාති භගවතො එවං ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන චිත්තප්පවත්ති අහොසි. අච්චන්තසුඤ්ඤතන්ති ‘‘පරමානුත්තර’’න්ති වුත්තං අරහත්තං දෙසෙස්සාමීති. අරඤ්ඤසඤ්ඤාය විසෙසානධිගමනතොති, ‘‘අරඤ්ඤං අරඤ්ඤ’’න්ති මනසිකාරෙන ඣානාදිවිසෙසස්ස අධිගමාභාවතො, ‘‘පථවී’’ති මනසිකාරෙන විසෙසාධිගමනතො. ඉදානි තමෙවත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. එවං සන්තෙති එවං වපිතෙ සාලිආදයො සම්පජ්ජන්ති. ධුවසෙවනන්ති නියතසෙවනං පාරිහාරියකම්මට්ඨානං. පටිච්චාති එත්ථ ‘‘සම්භූත’’න්ති වචනසෙසො ඉච්ඡිතොති ආහ ‘‘පටිච්ච සම්භූත’’න්ති. පථවිං පටිච්ච සම්භූතා හි සඤ්ඤාති.

පථවීකසිණෙ ¶ සො පථවීසඤ්ඤී හොති, න පකතිපථවියං. තස්සාති පථවීකසිණස්ස. තෙහීති ¶ ගණ්ඩාදීහි. සුට්ඨු විහතන්ති යථා වලීනං ලෙසොපි න හොති, එවං සම්මදෙව ආකොටිතං. නදීතළාකාදීනං තීරප්පදෙසො උදකස්ස ආකරට්ඨෙන කූලං, උන්නතභාවතො උග්ගතං කූලං වියාති උක්කූලං, භූමියා උච්චට්ඨානං. විගතං කූලන්ති වික්කූලං, නීචට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘උච්චනීච’’න්ති. එකං සඤ්ඤන්ති එකං පථවීතිසඤ්ඤංයෙව.

182. සතිපි සඞ්ඛාරනිමිත්තවිරහෙ යාදිසානං නිමිත්තානං අභාවෙන ‘‘අනිමිත්ත’’න්ති වුච්චති, තානි දස්සෙතුං, ‘‘නිච්චනිමිත්තාදිවිරහිතො’’ති වුත්තං. චතුමහාභූතිකං චතුමහාභූතනිස්සිතං. සළායතනපටිසංයුත්තං චක්ඛායතනාදිසළායතනසහිතං.

183. විපස්සනාය පටිවිපස්සනන්ති ධම්මානඤ්ච පුන විපස්සනං. ඉධාති අත්තනො පච්චක්ඛභූතයථාධිගතමග්ගඵලං වදතීති ආහ – ‘‘අරියමග්ගෙ චෙව අරියඵලෙ චා’’ති. උපාදිසෙසදරථදස්සනත්ථන්ති සබ්බසො කිලෙසුපධියා පහීනාය ඛන්ධොපධි අවිසිට්ඨා, තප්පච්චයා දරථා උපාදිසෙසදරථා, තං දස්සනත්ථං. යස්මා විසයතො ගාමසඤ්ඤා ඔළාරිකා, මනුස්සසඤ්ඤා සුඛුමා, තස්මා මනුස්සසඤ්ඤාය ගාමසඤ්ඤං නිවත්තෙත්වා. යස්මා පන මනුස්සසඤ්ඤාපි සභාගවත්ථුපරිග්ගහතො ඔළාරිකා, සභාගවත්ථුතො අරඤ්ඤසඤ්ඤා සුඛුමා, තස්මා අරඤ්ඤසඤ්ඤාය මනුස්සසඤ්ඤං නිවත්තෙත්වා. පථවීසඤ්ඤාදිනිවත්තනෙ කාරණං හෙට්ඨා සුත්තන්තරෙසු ච වුත්තමෙව. අනුපුබ්බෙනාති මග්ගප්පටිපාටියා. නිච්චසාරාදීනං සබ්බසො අවත්ථුතාය අච්චන්තමෙව සුඤ්ඤත්තා අච්චන්තසුඤ්ඤතා.

184. සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තින්ති සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස ඵලභූතත්තා, සුඤ්ඤතානුපස්සනාය වසෙන සමාපජ්ජිතබ්බත්තා ච සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තින්ති ලද්ධනාමං අරහත්තඵලසමාපත්තිං. යස්මා අතීතෙ පච්චෙකසම්බුද්ධා අහෙසුං, අනාගතෙ භවිස්සන්ති, ඉදානි පන බුද්ධසාසනස්ස ධරමානත්තා පච්චෙකබුද්ධා න වත්තන්ති, තස්මා පච්චෙකබුද්ධග්ගහණං අකත්වා, ‘‘එතරහිපි බුද්ධබුද්ධසාවකසඞ්ඛාතා’’ඉච්චෙව වුත්තං. න හි බුද්ධසාසනෙ ධරන්තෙ පච්චෙකබුද්ධා භවන්ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළසුඤ්ඤතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

185. ඡවිවණ්ණෙන ¶ ¶ සො කාළො, න නාමෙන. පලාලසන්ථාරොති ආදීනීති ආදි-සද්දෙන කොච්ඡචිමිලිකාකටසාරාදීනං ගහණං. ගණභික්ඛූනන්ති ගණබන්ධනවසෙන භික්ඛූනං.

යදි සංසයො නාම නත්ථි, ‘‘සම්බහුලා නු ඛො’’ති ඉදං කථන්ති ආහ ‘‘විතක්කපුබ්බභාගා’’තිආදි. තත්ථ විතක්කො පුබ්බභාගො එතිස්සාති විතක්කපුබ්බභාගා, පුච්ඡා. සා ‘‘සම්බහුලා නො එත්ථ භික්ඛූවිහරන්තී’’ති වචනං, විතක්කො පන ‘‘සම්බහුලා නු ඛො ඉධ භික්ඛූ විහරන්තී’’ති ඉමිනා ආකාරෙන තදා භගවතො උප්පන්නො චිත්තසඞ්කප්පො, තස්ස පරිවිතක්කස්ස තබ්භාවජොතනොයං නු-කාරො වුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘විතක්කපුබ්බභාගෙ චායං නු-කාරො නිපාතමත්තො’’ති. කිඤ්චාපි ගච්ඡන්තො දිස්වා, ‘‘සම්බහුලා නො එත්ථ භික්ඛූ විහරන්තී’’ති පුච්ඡාවසෙන භගවතා වුත්තො, අථ ඛො ‘‘න ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු සොභති සඞ්ගණිකාරාමො’’තිආදි (ම. නි. 3.185) උපරිදෙසනාවසෙන මත්ථකං ගච්ඡන්තෙ අවිනිච්ඡිතො නාම න හොති, අථ ඛො විසුං විනිච්ඡිතො එව හොති, දිස්වා නිච්ඡිනිත්වාව කථාසමුට්ඨාපනත්ථං තථා පුච්ඡති. තථා හි වුත්තං – ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තී’’ති (පාරා. 16). තෙනාහ ‘‘ඉතො කිරා’’තිආදි.

යථා නදීඔතිණ්ණං උදකං යථානින්නං පක්ඛන්දති, එවං සත්තා ධාතුසො සංසන්දන්ති, තස්මා ‘‘ගණවාසො නදීඔතිණ්ණඋදකසදිසො’’ති වුත්තං. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං – ‘‘නිරයතිරච්ඡානයොනී’’තිආදි වුත්තං. කුරුවින්දාදින්හානීයචුණ්ණානි සණ්හසුඛුමභාවතො නාළියං පක්ඛිත්තානි නිරන්තරානෙව තිට්ඨන්තීති ආහ – ‘‘චුණ්ණභරිතා නාළි වියා’’ති. සත්තපණ්ණාස කුලසතසහස්සානීති සත්තසතසහස්සාධිකානි පඤ්ඤාස කුලානංයෙව සතසහස්සානි, මනුස්සානං පන වසෙන සත්ත කොටියො තදා තත්ථ වසිංසු.

තතො චින්තෙසි, කථං? කාමඤ්චායං ලොකපකති, මය්හං පන සාසනෙ අයුත්තොව සොති ආහ – ‘‘මයා’’තිආදි. ධම්මන්ති සභාවසිද්ධං. සංවෙගොති සහොත්තප්පඤාණං වුච්චති. න ඛො පනෙතං සක්කා ගිලානුපට්ඨානඔවාදානුසාසනිආදිවසෙන සමාගමස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. ගණභෙදනන්ති ගණසඞ්ගණිකාය විවෙචනං.

186. කතපරිභණ්ඩන්ති ¶ ¶ පුබ්බෙ කතසංවිධානස්ස චීවරස්ස වුත්තාකාරෙන පටිසඞ්ඛරණං. නොති අම්හාකං. අනත්තමනොති අනාරාධිතචිත්තො.

සකගණෙන සහභාවතො සඞ්ගණිකාති ආහ ‘‘සකපරිසසමොධාන’’න්ති. ගණොති පන ඉධ ජනසමූහොති වුත්තං ‘‘නානාජනසමොධාන’’න්ති. සොභති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානතො. කාමතො නික්ඛමතීති නික්ඛමො, එවං නික්ඛමවසෙන උප්පන්නං සුඛං. ගණසඞ්ගණිකාකිලෙසසඞ්ගණිකාහි පවිවිත්ති පවිවෙකො. පවිවෙකවසෙන උප්පන්නං සුඛං. රාගාදීනං උපසමාවහං සුඛං උපසමසුඛං. මග්ගසම්බොධාවහං සුඛං සම්බොධිසුඛං. නිකාමෙතබ්බස්ස, නිකාමං වා ලාභී නිකාමලාභී. නිදුක්ඛං සුඛෙනෙව ලභතීති අදුක්ඛලාභී. කසිරං වුච්චති අප්පකන්ති ආහ – ‘‘අකසිරලාභීති විපුලලාභී’’ති.

සාමායිකන්ති සමයෙ කිලෙසවිමුච්චනං අච්චන්තමෙවාති සාමායිකං ම-කාරෙ අ-කාරස්ස දීඝං කත්වා. තෙනාහ – ‘‘අප්පිතප්පිතසමයෙ කිලෙසෙහි විමුත්ත’’න්ති. කන්තන්ති අඞ්ගසන්තතාය ආරම්මණසන්තතාය ච කමනීයං මනොරම්මං. අසාමායිකං අච්චන්තවිමුත්තං.

එත්තාවතාතිආදිනා සඞ්ගණිකාරාමස්ස විසෙසාධිගමස්ස අන්තරායිකභාවං අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච සහ නිදස්සනෙන දස්සෙති. තත්ථ සා දුවිධා අන්තරායිකතා වොදානධම්මානං අනුප්පත්තිහෙතුකා, සංකිලෙසධම්මානං උප්පත්තිහෙතුකා ච.

තෙ පඨමං ‘‘සඞ්ගණිකාරාමො’’තිආදිනා විභාවෙත්වා ඉතරං විභාවෙතුං, ‘‘ඉදානි දොසුප්පත්තිං දස්සෙන්තො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අට්ඨිඤ්ච පටිච්ච න්හාරුඤ්ච පටිච්ච චම්මඤ්ච පටිච්ච මංසඤ්ච පටිච්ච ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.306) විය ඉධ රූපසද්දො කරජකායපරියායොති ‘‘රූපන්ති සරීර’’න්ති ආහ. ‘‘නාහං, ආනන්ද…පෙ… දොමනස්සුපායාසා’’ති කස්මා වුත්තං? නනු කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛචිත්තානං ආරද්ධවිපස්සකානම්පි අසප්පායවජ්ජනසප්පායසෙවනවසෙන කායස්ස පරිහරණං හොතීති? සච්චං, තං පන යො කල්ලසරීරං නිස්සාය ධම්මසාධනාය අනුයුඤ්ජිතුකාමො හොති, තස්සෙව ධම්මසාධනතාවසෙන. ධම්මසාධනභාවඤ්හි අපෙක්ඛිත්වා අසප්පායං වජ්ජෙත්වා සප්පායවසෙන පොසෙත්වා සුට්ඨුතරං හුත්වා ¶ අනුයුඤ්ජනතො කායස්ස පරිහරණං, න සො කායෙ අභිරතො නාම හොති පච්චවෙක්ඛණායත්තත්තා අපෙක්ඛාය විනොදිතබ්බො තාදිසොති. උපාලිගහපතිනොති එත්ථාපි ‘‘දසබලසාවකත්තුපගමනසඞ්ඛාතෙනා’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

187. මහාකරුණාවසෙන ¶ පරිවුතාය පරිසාය මජ්ඣෙ නිසින්නොපි එකන්තවිවෙකජ්ඣාසයත්තා එකකොව. එතෙන සත්ථුනො පවිවිත්තස්ස පවිවෙකත්තෙන විවිත්තතං දස්සෙති. රූපාරූපපටිභාගනිමිත්තෙහි නිවත්තනත්ථං ‘‘රූපාදීනං සඞ්ඛතනිමිත්තාන’’න්ති වුත්තං. අතිවිය සන්තතරපණීතතමභාවෙන විසෙසතො සිනොති බන්ධතීති විසයො, සො එව සසන්තතිපරියාපන්නතාය අජ්ඣත්තං. කිං පන තන්ති ආහ – ‘‘සුඤ්ඤතන්ති සුඤ්ඤතඵලසමාපත්ති’’න්ති. උපධිවිවෙකතාය අසඞ්ඛතා ධාතු ඉධ විවෙකොති අධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘විවෙකනින්නෙනා’’තිආදි. භඞ්ගමත්තම්පි අසෙසෙත්වා ආසවට්ඨානියානඤ්ච ධම්මානං තත්ථ විගතත්තා තෙසං වසෙන විගතන්තෙන, එවංභූතං තෙසං බ්යන්තිභාවං පත්තන්ති පාළියං ‘‘බ්යන්තිභූතෙනා’’ති වුත්තං. උය්යොජනං විස්සජ්ජනං, තං එතස්ස අත්ථි, උය්යොජෙති විස්සජ්ජෙතීති වා උය්යොජනිකං. යස්මා න සබ්බකථා උය්යොජනවසෙනෙව පවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘උය්යොජනිකපටිසංයුත්ත’’න්ති.

තෙලපාකං ගණ්හන්තො වියාති යථා තෙලපාකො නාම පරිච්ඡින්නකාලො න අතික්කමිතබ්බො, එවං අත්තනො සමාපත්තිකාලං අනතික්කමිත්වා. යථා හි කුසලො වෙජ්ජො තෙලං පචන්තො තං තං තෙලකිච්චං චින්තෙත්වා යදි වා පත්ථින්නපාකො, යදි වා මජ්ඣිමපාකො, යදි වා ඛරපාකො ඉච්ඡිතබ්බො, තස්ස කාලං උපධාරෙත්වා පචති, එවං භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකං උපධාරෙත්වා තං තං කාලං අනතික්කමිත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා පරිසං උය්යොජෙන්තො ච විවෙකනින්නෙනෙව චිත්තෙන උය්යොජෙති. ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානිපි තදභිනීහතමනොවිඤ්ඤාණවසෙන නිබ්බානනින්නානෙව. බුද්ධානඤ්හි සඞ්ඛාරානං සුට්ඨු පරිඤ්ඤාතතාය පණීතානම්පි රූපාදීනං ආපාථගමනෙ පගෙව ඉතරෙසං පටිකූලතාව සුපාකටා හුත්වා උපට්ඨාති, තස්මා ඝම්මාභිතත්තස්ස විය සීතජලට්ඨානනින්නතා නිබ්බානනින්නමෙව චිත්තං හොති, තස්ස අතිවිය සන්තපණීතභාවතො.

188. අජ්ඣත්තමෙවාති ¶ ඉධ ඣානාරම්මණං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ගොචරජ්ඣත්තමෙවා’’ති. ඉධ නියකජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං. අපගුණපාදකජ්ඣානඤ්හි එත්ථ ‘‘නියකජ්ඣත්ත’’න්ති අධිප්පෙතං විපස්සනාවිසෙසස්ස අධිප්පෙතත්තා, නියකජ්ඣත්තං නිජ්ජීවනිස්සත්තතං, අනත්තතන්ති අත්ථො. අසම්පජ්ජනභාවජානනෙනාති ඉදානි මෙ කම්මට්ඨානං වීථිපටිපන්නං න හොති, උප්පථමෙව පවත්තතීති ජානනෙන.

කස්මා පනෙත්ථ භගවතා විපස්සනාය එව පාදකෙ ඣානෙ අවත්වා පාදකජ්ඣානං ගහිතන්ති ආහ – ‘‘අප්පගුණපාදකජ්ඣානතො’’තිආදි. න පක්ඛන්දති සම්මා න සමාහිතත්තා. සො පන ‘‘අජ්ඣත්තධම්මා ¶ මය්හං නිජ්ජටා නිගුම්බා හුත්වා න උපට්ඨහන්ති, හන්දාහං බහිද්ධාධම්මෙ මනසි කරෙය්යං එකච්චෙසු සඞ්ඛාරෙසු උපට්ඨිතෙසු ඉතරෙපි උපට්ඨහෙය්යුමෙවා’’ති පරස්ස…පෙ… මනසි කරොති. පාදකජ්ඣානවසෙන විය සම්මසිතජ්ඣානවසෙනපි උභතොභාගවිමුත්තො හොතියෙවාති ආහ – ‘‘අරූපසමාපත්තියං නු ඛො කථන්ති ආනෙඤ්ජං මනසි කරොතී’’ති. න මෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති මය්හං විපස්සනාචිත්තං වීථිපටිපන්නං හුත්වා න වහතීති. පාදකජ්ඣානමෙවාති විපස්සනාය පාදකභූතමෙව ඣානං. පුනප්පුනං මනසි කාතබ්බන්ති පුනප්පුනං සමාපජ්ජිතබ්බං විපස්සනාය තික්ඛවිසදතාපාදනාය. අවහන්තෙ නිපුණාභාවෙන ඡෙදනකිරියාය අප්පවත්තන්තෙ. සමාපජ්ජිත්වා විපස්සනාය තික්ඛකම්මකරණං සමථවිපස්සනාවිහාරෙනාති ආහ – ‘‘කම්මට්ඨානෙ මනසිකාරො වහතී’’ති.

189. සම්පජ්ජති මෙති වීථිපටිපත්තියා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාභාවතො සම්පජ්ජති මෙ කම්මට්ඨානන්ති ජානනෙන. ඉරියාපථං අහාපෙත්වාති යථා පරිස්සමො නාගච්ඡති, එවං අත්තනො බලානුරූපං තස්ස කාලං නෙත්වා පමාණමෙව පවත්තනෙන ඉරියාපථං අහොපෙත්වා. සබ්බවාරෙසූති ඨානනිසජ්ජාසයනවාරෙසු. කථාවාරෙසු පන විසෙසං තත්ථ තත්ථ වදන්ති. ඉදං වුත්තන්ති ඉදං, ‘‘ඉමිනා විහාරෙනා’’තිආදිවචනං වුත්තං.

190. කාමවිතක්කාදයො ඔළාරිකකාමරාගබ්යාපාදසභාගාති ආහ – ‘‘විතක්කපහානෙන ද්වෙ මග්ගෙ කථෙත්වා’’ති. කාමගුණෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. කිස්මිඤ්චිදෙව කිලෙසුප්පත්තිකාරණෙති තස්ස පුග්ගලස්ස කිලෙසුප්පත්තිකාරණං ¶ සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤථා සබ්බෙපි පඤ්ච කාමගුණා කිලෙසුප්පත්තිකාරණමෙව. සමුදාචරතීති සමුදාචාරොති ආහ ‘‘සමුදාචරණතො’’ති. සො පන යස්මා චිත්තස්ස, න සත්තස්ස, තස්මා වුත්තං පාළියං ‘‘චෙතසො’’ති. ම-කාරො පදසන්ධිකරො එ-කාරස්ස ච අකාරො කතොති ආහ ‘‘එවං සන්තෙ එතන්ති.

191. අනුසයොති මානානුසයො භවරාගානුසයො අවිජ්ජානුසයොති තිවිධොපි අනුසයො පහීයති අරහත්තමග්ගෙන. වුත්තනයෙනෙවාති, ‘‘තතො මග්ගානන්තරං ඵලං, ඵලතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛමානො පහීනභාවං ජානාති, තස්ස ජානනෙන සම්පජානො හොතී’’ති වුත්තනයෙන.

කුසලතො ආයාතීති ආයතො, සො එතෙසන්ති කුසලායතිකා. තෙනාහ ‘‘කුසලතො ආගතා’’ති. තං පන නෙසං කුසලායතිකත්තං උපනිස්සයවසෙන හොති සහජාතවසෙනපීති තදුභයං දස්සෙතුං, ‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදි වුත්තං.

යස්මා ¶ පන යථාවුත්තධම්මෙසු කෙචි ලොකියා, කෙචි ලොකුත්තරා; අථ කස්මා විසෙසෙන ‘‘ලොකුත්තරා’’ති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘ලොකෙ උත්තරා විසිට්ඨා’’ති. තෙන ලොකියධම්මෙසු උත්තමභාවෙන ඣානාදයො ලොකුත්තරා වුත්තා, න ලොකස්ස උත්තරණතොති දස්සෙති. යං කිඤ්චි මහග්ගතචිත්තං මාරස්ස අවිසයො අකාමාවචරත්තා, පගෙව තං විපස්සනාය පාදකභූතං සුවික්ඛාලිතමලන්ති ආහ – ‘‘ජානිතුං න සක්කොතී’’ති. එකො ආනිසංසො අත්ථි භාවනානුයොගස්ස සප්පායධම්මකථාපටිලාභො.

192. එතදත්ථන්ති කෙවලස්ස සුතස්ස අත්ථාය. සප්පායාසප්පායවසෙනාති කස්මා වුත්තං? නනු සප්පායවසෙන දසකථාවත්ථූනි ආගතානීති? සච්චමෙතං, අසප්පායකථාවජ්ජනපුබ්බිකාය සප්පාය කථාය වසෙන ආගතත්තා ‘‘සප්පායාසප්පායවසෙන ආගතානී’’ති වුත්තං. සුතපරියත්තිවසෙනාති සරූපෙන තත්ථ අනාගතානිපි දසකථාවත්ථූනි සුත්තගෙය්යාදිඅන්තොගධත්තා, ‘‘සුතපරියත්තිවසෙන ආගතානී’’ති වුත්තං. පරිපූරණවසෙන සරූපතො ආගතත්තා ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා කථෙතබ්බානි. අත්ථොති සාමඤ්ඤත්ථො.

193. අනුආවත්තන්තීති ¶ අනුඅනු අභිමුඛා හුත්වා වත්තන්ති, පයිරුපාසනාදිවසෙන අනුකූලයන්ති. මුච්ඡනතණ්හන්ති පච්චයෙසු මුච්ඡනාකාරං. තණ්හාය පත්ථනා නාම තෙනාකාරෙන පවත්තීති ආහ – ‘‘පත්ථෙති පවත්තෙතී’’ති. කිලෙසූපද්දවෙනාති කිලෙසසඞ්ඛාතෙන උපද්දවෙන. කිලෙසා හි සත්තානං මහානත්ථකරණතො ‘‘උපද්දවො’’ති වුච්චන්ති. අත්තනො අබ්භන්තරෙ උප්පන්නෙන කිලෙසූපද්දවෙන අන්තෙවාසිනො, උපද්දවො අන්තෙවාසූපද්දවො, බ්රහ්මචරියස්ස උපද්දවො බ්රහ්මචාරුපද්දවොති ඉමමත්ථං ‘‘සෙසුපද්දවෙසුපි එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති. ගුණමරණං කථිතං, න ජීවිතමරණං.

අප්පලාභාති අප්පමත්තකලාභී විසෙසානං. එවං වුත්තොති යථාවුත්තබ්රහ්මචාරුපද්දවො දුක්ඛවිපාකතරො චෙව කටුකවිපාකතරො චාති එවං වුත්තො. ආචරියන්තෙවාසිකූපද්දවො හි බාහිරකසමයවසෙන වුත්තො, බ්රහ්මචාරුපද්දවො පන සාසනවසෙන. දුරක්ඛාතෙ හි ධම්මවිනයෙ දුප්පටිපත්ති න මහාසාවජ්ජා මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස සිථිලවායාමභාවතො; ස්වාඛ්යාතෙ පන ධම්මවිනයෙ දුප්පටිපත්ති මහාසාවජ්ජා මහතො අත්ථස්ස බාහිරභාවකරණතො. තෙනාහ ‘‘සාසනෙ පනා’’තිආදි.

196. තස්මාති ඉදං පුබ්බපරාපෙක්ඛං පුරිමස්ස ච අත්ථස්ස කාරණභාවෙන පච්චාමසනන්ති ආහ ¶ ‘‘යස්මා’’තිආදි. මිත්තං එතස්ස අත්ථීති මිත්තවා, තස්ස භාවො මිත්තවතා, තාය. මිත්තවසෙන පටිපජ්ජනන්ති ආහ ‘‘මිත්තපටිපත්තියා’’ති. සපත්තවතායාති එත්ථාපි එසෙව නයො.

දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තම්පීති ඉමිනා පගෙව ඉතරං වීතික්කමන්තොති දස්සෙති. සාවකෙසු හිතපරක්කමනං ඔවාදානුසාසනීහි පටිපජ්ජනන්ති ආහ – ‘‘තථා න පටිපජ්ජිස්සාමී’’ති. ආමකමත්තන්ති කුලාලභාජනං වුච්චති. නාහං තුම්හෙසු තථා පටිපජ්ජිස්සාමීති කුම්භකාරො විය ආමකභාජනෙසු අහං තුම්හෙසු කෙවලං ජානාපෙන්තො න පටිපජ්ජිස්සාමි. නිග්ගණ්හිත්වාති නීහරිත්වා. ලොකියගුණාපි ඉධ සාරොත්වෙව අධිප්පෙතා ලොකුත්තරගුණානං අධිට්ඨානභාවතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාසුඤ්ඤතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

197. විභත්තිපතිරූපකා ¶ ¶ ච නිපාතා හොන්තීති යථාරහං තංතංවිභත්තිඅත්ථදීපකා, ඉධ පච්චත්තවචනො යත්රසද්දො, හිසද්දො හෙතුඅත්ථො, නාමසද්දො අච්ඡරියත්ථො, පදත්තයස්ස පන අච්ඡරියත්ථනිද්දිට්ඨතාය ‘‘අච්ඡරියත්ථෙ නිපාතො’’ති වුත්තං. එකංසතො පනෙතං පදත්තයං. තථා හි වක්ඛති, ‘‘යත්රාති නිපාතවසෙන අනාගතවචන’’න්ති. පපඤ්චසද්දො හෙට්ඨා වුත්තො. ඡින්නවටුමෙති ඉමිනා සබ්බකිලෙසවට්ටස්ස අකුසලකම්මවට්ටස්ස ච ඡින්නත්තා විපාකවට්ටස්ස ච උපරි වක්ඛමානත්තා ආහ – ‘‘වටුමන්ති කුසලාකුසලකම්මවට්ටං වුච්චතී’’ති. නිපාතවසෙන යත්රසද්දයොගෙන. අනාගතවචනන්ති ඉදං අනාගතවචනසදිසත්තා වුත්තං. අනාගතත්ථවාචී හි අනාගතවචනං, අත්ථො චෙත්ථ අතීතොති. අනුස්සරීති ඉදං අනුස්සරිතභාවං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘න අනුස්සරිස්සතී’’ති සද්දපයොගස්ස අතීතවිසයත්තා. යදා පන තෙහි භික්ඛූහි යා කථා පවත්තිතා, තතො පච්ඡාපි භගවතො තෙසං බුද්ධානං අනුස්සරණං හොතියෙව.

ඛත්තියජච්චාතිආදිකාලතො පට්ඨාය අසම්භින්නාය ඛත්තියජාතියා උදිතොදිතාය. බ්රහ්මජච්චාති බ්රාහ්මණජච්චා. එවංගොත්තෙපි එසෙව නයො. ලොකියලොකුත්තරසීලෙනාති පාරමිතාසම්භූතෙන බුද්ධාවෙණිකත්තා අනඤ්ඤසාධාරණෙන ලොකියෙන ලොකුත්තරෙන ච සීලෙන. එවංසීලාති අනවසෙසසීලානං විසුං පච්චවෙක්ඛණකරණෙන එවංසීලාති අනුස්සරිස්සති. එස නයො සෙසෙසු. යථා විජ්ජාභාගියා විජ්ජාසම්පයුත්තධම්මා, එවං සමාධිපක්ඛා සමාධිසම්පයුත්තධම්මාපි සතිවීරියාදයොති ආහ – ‘‘හෙට්ඨා සමාධිපක්ඛානං ධම්මානං ගහිතත්තා විහාරො ගහිතොවා’’ති. තස්මා සමාධිපක්ඛධම්මවිනිමුත්තො එව ඉධ විහාරො අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘ඉදං හී’’තිආදි.

යථා වා අට්ඨසමාපත්තිවිපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ගහිතා ලොකියලොකුත්තරා සමාධිපඤ්ඤා ‘‘එවංධම්මා එවංපඤ්ඤා’’ති පදෙහි හෙට්ඨා ගහිතාපි යථාසකං පටිපක්ඛතො මුච්චනස්ස පවත්තිවිසෙසං උපාදාය ‘‘එවංවිමුත්තා’’ති එත්ථ පුන ගහිතා, තථා ‘‘එවංධම්මා’’ති එත්ථ ගහිතාපි සමාධිපක්ඛධම්මා දිබ්බබ්රහ්මආනෙඤ්ජඅරියවිහාරසඞ්ඛාතං අත්තනො පවත්තිවිසෙසං උපාදාය, ‘‘එවංවිහාරී’’ති එත්ථ පුන ගහිතාති වුච්චමානෙ න කොචි විරොධො. ඵලධම්මානං පවත්තිකාලෙපි ¶ කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධි න තංආනුභාවජාතා, අථ ඛො අරියමග්ගෙන කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තාති ¶ ආහ – ‘‘මග්ගානුභාවෙන කිලෙසානං පටිපස්සද්ධන්තෙ උප්පන්නත්තා’’ති. යො යං පජහති, සො පහායකො පහාතබ්බතො විමුත්තොති වුච්චති විසංසට්ඨභාවතොති පහානවිභාගෙන වුච්චමානෙ අපහායකස්ස නිබ්බානස්ස කථං විමුත්තතා? විසංසට්ඨාභාවතො එව. තඤ්හි පකතියාව සබ්බසො කිලෙසෙහි විසංසට්ඨං විනිස්සටං සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතං, තස්මාස්ස තතො නිස්සටත්තා නිස්සරණවිමුත්ති නිස්සරණපහානන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘නිබ්බාන’’න්තිආදි.

199. ඉමෙ තථාගතස්ස අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මා, න සාවකවිසයා, මම පන දෙසනා තයා සුතා එවාති තෙ ථෙරස්සෙව භාරං කරොන්තො, ‘‘තං භිය්යොසොමත්තාය පටිභන්තූ’’ති ආහ. සතො සම්පජානොති එත්ථ කාලභෙදවසෙන ලබ්භමානම්පි සම්පජානභාවං අනාමසිත්වා ගතිවිභාගෙන තං දස්සෙතුං, ‘‘ද්වෙ සම්පජඤ්ඤානී’’තිආදි වුත්තං – අට්ඨ වරෙ ගණ්හන්තොති එත්ථ කථං වරං දෙවතා දෙති, පරස්ස දීයමානඤ්ච තං කථං පරස්ස සමිජ්ඣතීති? කම්මබලෙනෙව. යදි හි තං කම්මං කතොකාසං යස්ස තදපදෙසෙන ඵලං විපච්චති, එවං දෙවතාය තස්ස වරං දින්නං, ඉතරෙන ච ලද්ධන්ති වොහාරො හොතීති. අපිච පරස්ස පත්ථිතවරානි නාම විපච්චමානස්ස කම්මස්ස පච්චයභූතො පයොගවිසෙසොති දට්ඨබ්බං. තානි විපච්චනෙ එකන්තිකානිපි අප්පෙසක්ඛා දෙවතා – ‘‘අයමස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සති, නො’’ති න ජානන්ති, සක්කො පන පඤ්ඤවා තානි එකච්චං ජානාතියෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘සක්කෙන පසීදිත්වා දින්නෙ අට්ඨ වරෙ ගණ්හන්තො’’තිආදි.

පඨමජවනවාරෙති උප්පන්නස්ස සබ්බපඨමජවනවාරෙ. සො හි පටිසන්ධියා ආසන්නභාවතො අවිසදො හොති, දෙවභාවෙ නිකන්තිවසෙන උප්පජ්ජනතො න ජානාති. අඤ්ඤාහි දෙවතාහි අසාධාරණජානනං හොති දුතියජවනවාරතො පට්ඨාය පවත්තනතො.

අඤ්ඤෙපි දෙවාතිආදිනා බොධිසත්තස්ස තත්ථ සම්පජඤ්ඤෙනෙව ඨිතභාවං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙති. ආහාරූපච්ඡෙදෙන කාලඞ්කරොන්තීති ඉදං ඛිඩ්ඩාපදොසිකවසෙන වුත්තං. ඉතරෙසම්පි දිබ්බභොගෙහි මුච්ඡිතතං අජ්ඣාපන්නානං තිට්ඨන්තානං සම්පජඤ්ඤාභාවො හොතියෙව. කිං තථාරූපං ආරම්මණං ¶ නත්ථීති යථාරූපං උළාරං පණීතඤ්ච ආරම්මණං පටිච්ච තෙ දෙවා සංමුච්ඡිතා ආහාරූපච්ඡෙදම්පි කරොන්ති, කිං තථාරූපං උළාරං පණීතඤ්ච ආරම්මණං බොධිසත්තස්ස නත්ථීති බොධිසත්තස්ස සම්පජඤ්ඤානුභාවං විභාවෙතුං චොදනං සමුට්ඨාපෙති? බොධිසත්තො හි යත්ථ යත්ථ නිබ්බත්තති, තත්ථ තත්ථ අඤ්ඤෙ සත්තෙ දසහි විසෙසෙහි අධිග්ගණ්හාති, පගෙව තත්ථ දෙවභූතො, තථාපි ‘‘සතො සම්පජානො’’ති අයමෙත්ථ අච්ඡරියධම්මො වුත්තො.

200. සම්පත්තිභවෙ ¶ දීඝායුකතා නාම පඤ්ඤාබලෙන හොති, බොධිසත්තො ච මහාපඤ්ඤො, තස්මා තත්ථ තත්ථ භවෙ තෙන දීඝායුකෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන, ‘‘සෙසත්තභාවෙසු කිං යාවතායුකං න තිට්ඨතී’’ති චොදෙති. ඉතරො ‘‘ආම න තිට්ඨතී’’ති පටිජානිත්වා, ‘‘අඤ්ඤදා හී’’තිආදිනා තත්ථ කාරණමාහ. ‘‘ඉධ න භවිස්සාමී’’ති අධිමුච්චනවසෙන කාලකිරියා අධිමුත්තිකාලකිරියා. පාරමිධම්මානඤ්හි උක්කංසප්පත්තියා තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ අභිඤ්ඤාසමාපත්තීහි සන්තානස්ස විසෙසිතත්තා අත්තසිනෙහස්ස තනුභාවෙන සත්තෙසු ච මහාකරුණාය උළාරභාවෙන අධිට්ඨානස්ස තික්ඛවිසදභාවාපත්තියා බොධිසත්තානං අධිප්පායා සමිජ්ඣන්ති, චිත්තෙ විය කම්මෙසු ච තෙසං වසිභාවො, තස්මා යත්ථුපපන්නානං පාරමියො සම්මදෙව පරිබ්රූහෙන්ති, වුත්තනයෙන කාලං කත්වා තත්ථ උපපජ්ජන්ති. තථා හි අයං මහාසත්තො ඉමස්මිංයෙව කප්පෙ නානාජාතීසු අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො අප්පකමෙව කාලං තත්ථ ඨත්වා තතො චවිත්වා ඉධ නිබ්බත්තො. තෙනාහ – ‘‘අයං කාලකිරියා අඤ්ඤෙසං න හොතී’’ති. සබ්බපාරමීනං පූරිතත්තාති ඉමිනා පයොජනාභාවතො තත්ථ ඨත්වා අධිමුත්තිකාලකිරියා නාම න හොතීති දස්සෙති. අපිච චරිමභවෙ චතුමහානිධිසමුට්ඨානපුබ්බිකාය දිබ්බසම්පත්තිසදිසාය මහාසම්පත්තියා නිබ්බත්ති විය බුද්ධභූතස්ස අසදිසදානාදිවසෙන අනඤ්ඤසාධාරණලාභුප්පත්ති විය ච ඉතො පරං මහාපුරිසස්ස දිබ්බසම්පත්තිඅනුභවනං නාම නත්ථීති යාවතායුකට්ඨානං උස්සාහජාතස්ස පුඤ්ඤසම්භාරස්ස වසෙනාති දට්ඨබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ ධම්මතා.

මනුස්සගණනාවසෙන, න දෙවගණනාවසෙන. පුබ්බනිමිත්තානීති චුතියා පුබ්බනිමිත්තානි. අමිලායිත්වාති එත්ථ අමිලාතග්ගහණෙනෙව තාසං මාලානං වණ්ණසම්පදාපි ගන්ධසම්පදාපි සොභාසම්පදාපි දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. බාහිරබ්භන්තරානං ¶ රජොජල්ලානං ලෙසස්සපි අභාවතො දෙවානං සරීරගතානි වත්ථානි සබ්බකාලං පරිසුද්ධපභස්සරානෙව හුත්වා තිට්ඨන්තීති ආහ ‘‘වත්ථෙසුපි එසෙව නයො’’ති. නෙව සීතං න උණ්හන්ති යස්ස සීතස්ස පතීකාරවසෙන අධිකං සෙවියමානං උණ්හං, සයමෙව වා ඛරතරං හුත්වා අධිභවන්තං සරීරෙ සෙදං උප්පාදෙය්ය, තාදිසං නෙව සීතං න උණ්හං හොති. තස්මිං කාලෙති යථාවුත්තෙ මරණාසන්නකාලෙ. බින්දුබින්දුවසෙනාති මුත්තගුළිකා විය බින්දු බින්දු හුත්වා සෙදා මුච්චන්ති. දන්තානං ඛණ්ඩිතභාවො ඛණ්ඩිච්චං. කෙසානං පලිතභාවො පාලිච්චං. ආදි-සද්දෙන වලිත්තචතං සඞ්ගණ්හාති. කිලන්තරූපො අත්තභාවො හොති, න පන ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චාදීහීති අධිප්පායො. උක්කණ්ඨිතාති අනභිරති, සා නත්ථි උපරූපරි උළාරුළාරානමෙව භොගානං විසෙසතො රුචිජනකානං උපතිට්ඨනතො.

පණ්ඩිතා එවාති බුද්ධිසම්පන්නා එව දෙවතා. යථා දෙවතා ‘‘සම්පති ජාතා කීදිසෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ¶ ඉධ නිබ්බත්තා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමිනා නාම පුඤ්ඤකම්මෙන ඉධ නිබ්බත්තා’’ති ජානන්ති, එවං අතීතභවෙ අත්තනා කතං එකච්චං අඤ්ඤම්පි පුඤ්ඤං ජානන්තියෙව මහාපුඤ්ඤාති ආහ – ‘‘යෙ මහාපුඤ්ඤා’’තිආදි.

න පඤ්ඤායන්ති චිරතරකාලත්තා පරමායුනො. අනිය්යානිකන්ති න නිය්යානාවහං සත්තානං අභාජනභාවතො. සත්තා න පරමායුනො හොන්ති නාම පාපුස්සන්නතායාති ආහ – ‘‘තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්තී’’ති. එත්ථාහ – ‘‘කස්මා සම්බුද්ධා මනුස්සලොකෙ එව උප්පජ්ජන්ති, න දෙවබ්රහ්මලොකෙසූ’’ති. දෙවලොකෙ තාව නුප්පජ්ජන්ති බ්රහ්මචරියවාසස්ස අනොකාසභාවතො තථා අනච්ඡරියභාවතො. අච්ඡරියධම්මා හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙසං සා අච්ඡරියධම්මතා දෙවත්තභාවෙ ඨිතානං න පාකටා හොති යථා මනුස්සභූතානං. දෙවභූතෙ හි සම්මාසම්බුද්ධෙ දිස්සමානං බුද්ධානුභාවං දෙවානුභාවතොව ලොකො දහති, න බුද්ධානුභාවතො, තථා සති සම්මාසම්බුද්ධෙ නාධිමුච්චති න සම්පසීදති ඉස්සරකුත්තග්ගාහං න විස්සජ්ජෙති, දෙවත්තභාවස්ස ච චිරකාලපවත්තනතො එකච්චසස්සතවාදතො න පරිමුච්චති. ‘‘බ්රහ්මලොකෙ නුප්පජ්ජන්තී’’ති එත්ථාපි එසෙව ¶ නයො. සත්තානං තාදිසගාහවිමොචනත්ථඤ්හි බුද්ධා භගවන්තො මනුස්සසුගතියංයෙව උප්පජ්ජන්ති; න දෙවසුගතියං, මනුස්සසුගතියං උප්පජ්ජන්තාපි ඔපපාතිකා න හොන්ති, සති ච ඔපපාතිකූපපත්තියං වුත්තදොසානතිවත්තනතො. ධම්මවෙනෙය්යානං අත්ථාය ධම්මතන්තියා ඨපනස්ස විය ධාතුවෙනෙය්යානං අත්ථාය ධාතූනං ඨපනස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා ච. න හි ඔපපාතිකානං පරිනිබ්බානතො උද්ධං සරීරධාතුයො තිට්ඨන්ති, තස්මා න ඔපපාතිකා හොන්ති, චරිමභවෙ ච මහාබොධිසත්තා, මනුස්සභාවස්ස පාකටකරණාය දාරපරිග්ගහම්පි කරොන්තා යාව පුත්තමුඛදස්සනා අගාරමජ්ඣෙ තිට්ඨන්ති. පරිපාකගතසීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාදිපාරමිකාපි න අභිනික්ඛමන්ති, කිං වා එතාය කාරණචින්තාය? සබ්බබුද්ධෙහි ආචිණ්ණසමාචිණ්ණා, යදිදං මනුස්සභූතානංයෙව අභිසම්බුජ්ඣනා, න දෙවභූතානන්ති අයමෙත්ථ ධම්මතා. තථා හි තදත්ථො මහාභිනීහාරොපි මනුස්සභූතානංයෙව ඉජ්ඣති, න ඉතරෙසං.

කස්මා පන සම්මාසම්බුද්ධා ජම්බුදීපෙයෙව උප්පජ්ජන්ති, න සෙසදීපෙසූති? කෙචි තාව ආහු – ‘‘යස්මා පථවියා නාභිභූතා බුද්ධානුභාවසහිතා අචලට්ඨානභූතා බොධිමණ්ඩභූමි ජම්බුදීපෙයෙව උප්පජ්ජති, තස්මා ජම්බුදීපෙයෙව උප්පජ්ජන්තී’’ති; ‘‘තථා ඉතරෙසම්පි අවිජහිතට්ඨානානං තත්ථෙව ලබ්භමානතො’’ති. අයං පනෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති – යස්මා පුරිමබුද්ධානං මහාබොධිසත්තානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච නිබ්බත්තියා සාවකබොධිසත්තානං සාවකබොධියා අභිනීහාරො සාවකපාරමීනං සම්භරණං පරිපාචනඤ්ච බුද්ධඛෙත්තභූතෙ ඉමස්මිං චක්කවාළෙ ජම්බුදීපෙයෙව ¶ ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤත්ථ. වෙනෙය්යානං විනයනත්ථො ච බුද්ධුප්පාදොති අග්ගසාවකාදිවෙනෙය්යවිසෙසාපෙක්ඛාය එකස්මිං ජම්බුදීපෙයෙව බුද්ධා නිබ්බත්තන්ති, න සෙසදීපෙසු. අයඤ්ච නයො සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති තෙසං උත්තමපුරිසානං තත්ථෙව උප්පත්ති සම්පත්තිචක්කානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤුපනිස්සයතො අපරාපරං වත්තතීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ – ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තීති දීපං පස්සතී’’ති. ඉමිනා නයෙන දෙසනියමෙපි කාරණං වත්තබ්බං.

ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං බ්රාහ්මණානම්පි පූජනීයභාවතො. රාජා මෙ පිතා භවිස්සතීති කුලං පස්සි පිතුවසෙන කුලස්ස නිද්දිසිතබ්බතො ¶ . දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානීති පස්සි තෙන අත්තනො අන්තරායාභාවං අඤ්ඤාසි, තස්සා ච තුසිතභවෙ දිබ්බසම්පත්තිපච්චනුභවනං.

තා දෙවතාති දසසහස්සිචක්කවාළදෙවතා. කථං පන තා බොධිසත්තස්ස පූරිතපාරමිභාවං භාවිනඤ්ච සම්බුද්ධභාවං ජානන්තීති? මහෙසක්ඛානං දෙවතානං වසෙන, යෙභුය්යෙන ච තා දෙවතා අභිසමයභාගිනො. තථා හි භගවතො ච ධම්මදානසංවිභාගෙ අනෙකවාරං දසසහස්සචක්කවාළවාසිදෙවතාසන්නිපාතො අහොසි.

චවාමීති පජානාති චුතිආසන්නජවනෙහි ඤාණසහිතෙහි චුතියා උපට්ඨිතභාවස්ස පටිසංවිදිතත්තා. චුතිචිත්තං න ජානාති චුතිචිත්තක්ඛණස්ස ඉත්තරභාවතො. තථා හි තං චුතූපපාතඤාණස්සපි අවිසයො එව. පටිසන්ධිචිත්තෙපි එසෙව නයො. ආවජ්ජනපරියායොති ආවජ්ජනක්කමො. යස්මා එකවාරං ආවජ්ජිතමත්තෙන ආරම්මණං නිච්ඡිනිතුං න සක්කා, තස්මා තමෙවාරම්මණං දුතියං තතියඤ්ච ආවජ්ජිත්වා නිච්ඡීයති, ආවජ්ජනසීසෙන චෙත්ථ ජවනවාරො ගහිතො. තෙනාහ – ‘‘දුතියතතියචිත්තවාරෙයෙව ජානිස්සතී’’ති. චුතියා පුරෙතරං කතිපයචිත්තවාරතො පට්ඨාය මරණං මෙ ආසන්නන්ති ජානනතො, ‘‘චුතික්ඛණෙපි චවාමීති පජානාතී’’ති වුත්තං. පටිසන්ධියා පන අපුබ්බභාවතො පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාති. නිකන්තියා උප්පත්තිතො පරතො අසුකස්මිං ඨානෙ මයා පටිසන්ධි ගහිතාති පජානාති, දුතියජවනතො පට්ඨාය ජානාතීති වුත්තොවායමත්ථො. තස්මිං කාලෙති පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ. දසසහස්සී කම්පතීති එත්ථ කම්පනකාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. මහාකාරුණිකා බුද්ධා භගවන්තො සත්තානං හිතසුඛවිධානතප්පරතාය බහුලං සොමනස්සිකාව හොන්තීති තෙසං පඨමමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිග්ගහණං අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.17; ධ. ස. 498; ම. නි. අට්ඨ. 3.199) වුත්තං. මහාසීවත්ථෙරො පන ¶ යදිපි මහාකාරුණිකා බුද්ධා භගවන්තො සත්තානං හිතසුඛවිධානතප්පරා, විවෙකජ්ඣාසයා පන විසඞ්ඛාරනින්නා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛණබහුලාති පඤ්චමෙන මහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිග්ගහණමාහ.

පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨායාති පුණ්ණමාය පුරෙ සත්තමදිවසතො පට්ඨාය, සුක්කපක්ඛෙ නවමිතො පට්ඨායාති අත්ථො. සත්තමෙ දිවසෙති ¶ ආසාළ්හීපුණ්ණමාය. ඉදං සුපිනන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරං සුපිනං. නෙසං දෙවියොති මහාරාජූනං දෙවියො.

සො ච ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සතීති එත්තකමෙව තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො සුපිනසත්ථනයෙන කථෙසුං. සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සතීතිආදි පන දෙවතාවිග්ගහෙන භාවිනමත්ථං යාථාවතො පවෙදෙසුං.

ගබ්භාවක්කන්තියොති එත්ථ ගබ්භො වුච්චති මාතුකුච්ඡි, තත්ථ උප්පත්ති අවක්කන්ති, තාව ගබ්භාවක්කන්ති, යාව න නික්ඛමති. ඨිතකාව නික්ඛමන්ති ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය.

201. වත්තමානසමීපෙ වත්තමානෙ විය වොහරීයතීති ඔක්කමතීති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘ඔක්කන්තො හොතීති අත්ථො’’ති. එවං හොතීති එවං වුත්තප්පකාරෙනස්ස සම්පජානනා හොති. න ඔක්කමමානෙ පටිසන්ධික්ඛණස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. තථා ච වුත්තං – ‘‘පටිසන්ධිචිත්තං න ජානාතී’’ති. දසසහස්සචක්කවාළපත්ථරණෙන වා අප්පමාණො. අතිවිය සමුජ්ජලභාවෙන උළාරො. දෙවානුභාවන්ති දෙවානං පභානුභාවං. දෙවානඤ්හි පභංසො ඔභාසො අධිභවති, න තෙසං ආධිපච්චං. තෙනාහ ‘‘දෙවාන’’න්තිආදි.

රුක්ඛගච්ඡාදිනා කෙනචි න හඤ්ඤතීති අඝා, අබාධා. තෙනාහ ‘‘නිච්චවිවටා’’ති. අසංවුතාති හෙට්ඨා උපරි ච කෙන චි න පිහිතා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨාපි අප්පතිට්ඨා’’ති. තත්ථ පි-සද්දෙන යථා හෙට්ඨා උදකස්ස පිධායිකා පථවී නත්ථීති අසංවුතා ලොකන්තරිකා, එවං උපරිපි චක්කවාළෙසු විය දෙවවිමානානං අභාවතො අසංවුතා අප්පතිට්ඨාති දස්සෙති. අන්ධකාරො එත්ථ අත්ථීති අන්ධකාරා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න ජායති ආලොකස්සාභාවතො, න චක්ඛුනො. තථා හි ‘‘තෙන ඔභාසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ජානන්තී’’ති වුත්තං. ජම්බුදීපෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකවෙලායං පුබ්බවිදෙහවාසීනං අත්ථඞ්ගමනවසෙන උපඩ්ඪං සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤායති, අපරගොයානවාසීනං ¶ උග්ගමනවසෙන, එවං සෙසදීපෙසුපීති ආහ – ‘‘එකප්පහාරෙනෙව තීසු දීපෙසු පඤ්ඤායන්තී’’ති. ඉතො අඤ්ඤථා පන ද්වීසු එව දීපෙසු එකප්පහාරෙනෙව පඤ්ඤායතීති. එකෙකාය දිසාය නව නව යොජනසතසහස්සානි අන්ධකාරවිධමනම්පි ඉමිනා නයෙන දට්ඨබ්බං. පභාය නප්පහොන්තීති ¶ අත්තනො පභාය ඔභාසිතුං න අභිසම්භුණන්ති. යුගන්ධරපබ්බතමත්ථකප්පමාණෙ ආකාසෙ විචරණතො, ‘‘චක්කවාළපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙන චරන්තී’’ති වුත්තං.

වාවටාති ඛාදනත්ථං ගණ්හිතුං උපක්කමන්තා. විපරිවත්තිත්වාති විවට්ටිත්වා. ඡිජ්ජිත්වාති මුච්ඡාපත්තියා ඨිතට්ඨානතො මුච්චිත්වා, අඞ්ගපච්චඞ්ගච්ඡෙදනවසෙන වා ඡිජ්ජිත්වා. අච්චන්තඛාරෙති ආතපසන්තාපාභාවෙන අතිසීතභාවං සන්ධාය අච්චන්තඛාරතා වුත්තා සියා. න හි තං කප්පසණ්ඨානඋදකං සම්පත්තිකරමහාමෙඝවුට්ඨං පථවීසන්ධාරකං කප්පවිනාසකඋදකං විය ඛාරං භවිතුමරහති. තථා හි සති පථවීපි විලීයෙය්ය. තෙසං වා පාපකම්මබලෙන පෙතානං පකතිඋදකස්ස පුබ්බඛෙළභාවාපත්ති විය තස්ස උදකස්ස තදා ඛාරභාවාපත්ති හොතීති වුත්තං ‘‘අච්චන්තඛාරෙ උදකෙ’’ති. සමන්තතොති සබ්බභාගතො ඡප්පකාරම්පි.

202. චතුන්නං මහාරාජූනං වසෙනාති වෙස්සවණාදිචතුමහාරාජභාවසාමඤ්ඤෙන.

203. සභාවෙනෙවාති පරස්ස සන්තිකෙ ගහණෙන විනා අත්තනො සභාවෙනෙව සයමෙව අධිට්ඨහිත්වා සීලසම්පන්නා.

මනුස්සෙසූති ඉදං පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං – ‘‘මනුස්සිත්ථියා නාම මනුස්සපුරිසෙසු පුරිසාධිප්පායචිත්තං උප්පජ්ජෙය්යා’’ති, බොධිසත්තමාතු පන දෙවෙසූපි තාදිසං චිත්තං නුප්පජ්ජතෙව. යථා බොධිසත්තස්ස ආනුභාවෙන බොධිසත්තස්ස මාතු පුරිසාධිප්පායචිත්තං නුප්පජ්ජති, එවං තස්ස ආනුභාවෙනෙව සා කෙනචි පුරිසෙන අනතික්කමනීයාති ආහ – ‘‘පාදා න වහන්ති, දිබ්බසඞ්ඛලිකා විය බජ්ඣන්තී’’ති.

පුබ්බෙ ‘‘කාමගුණූපසංහිතං චිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, පුන ‘‘පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙතී’’ති වුත්තං, කථමිදං අඤ්ඤමඤ්ඤං න විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘පුබ්බෙ’’තිආදි. වත්ථුපටික්ඛෙපොති අබ්රහ්මචරියවත්ථුපටිසෙධො. තෙනාහ ‘‘පුරිසාධිප්පායවසෙනා’’ති. ආරම්මණපටිලාභොති රූපාදිපඤ්චකාමගුණාරම්මණස්සෙව පටිලාභො.

204. කිලමථොති ¶ ඛෙදො. කායස්ස හි ගරුභාවකඨිනභාවාදයොපි තස්සා තදා න හොන්ති එව. ‘‘තිරොකුච්ඡිගතං පස්සතී’’ති වුත්තං, කදා ¶ පට්ඨාය පස්සතීති ආහ – ‘‘කලලාදිකාලං අතික්කමිත්වා’’තිආදි. දස්සනෙ පයොජනං සයමෙව වදති, තස්ස අභාවතො කලලාදිකාලෙ න පස්සති. පුත්තෙනාති දහරෙන මන්දෙන උත්තානසෙය්යකෙන. යං තං මාතූතිආදි පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං. චක්කවත්තිගබ්භතොපි හි සවිසෙසං බොධිසත්තගබ්භො පරිහාරං ලභති පුඤ්ඤසම්භාරස්ස සාතිසයත්තා, තස්මා බොධිසත්තමාතා අතිවිය සප්පායාහාරාචාරා ච හුත්වා සක්කච්චං පරිහරති. පුරත්ථාභිමුඛොති මාතු පුරත්ථාභිමුඛො. ඉදානි තිරොකුච්ඡිගතස්ස දිස්සමානතාය අබ්භන්තරං බාහිරඤ්ච කාරණං දස්සෙතුං, ‘‘පුබ්බෙ කතකම්ම’’න්තිආදි වුත්තං. අස්සාති දෙවියා. වත්ථුන්ති කුච්ඡිං. ඵලිකඅබ්භපටලාදිනො විය බොධිසත්තමාතුකුච්ඡිතචස්ස පටලභාවෙන ආලොකස්ස විබන්ධාභාවතො යථා බොධිසත්තමාතා කුච්ඡිගතං බොධිසත්තං පස්සති, කිමෙවං බොධිසත්තොපි මාතරං අඤ්ඤඤ්ච පුරතො රූපගතං පස්සති, නොති ආහ, ‘‘බොධිසත්තො පනා’’තිආදි. කස්මා පන සති චක්ඛුම්හි ආලොකෙ ච න පස්සතීති ආහ – ‘‘න හි අන්තොකුච්ඡියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති. අස්සාසපස්සාසා විය හි තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණම්පි න උප්පජ්ජති තජ්ජාසමන්නාහාරස්සාභාවතො.

205. යථා අඤ්ඤා ඉත්ථියො විජාතපච්චයා තාදිසෙන රොගෙන අභිභූතාපි හුත්වා මරන්ති, බොධිසත්තමාතු පන බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ න කොචි රොගො උප්පජ්ජති; කෙවලං ආයුපරික්ඛයෙනෙව කාලං කරොති, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. බොධිසත්තෙන වසිතට්ඨානං හීතිආදිනා තත්ථ කාරණමාහ. අපනෙත්වාති අග්ගමහෙසිට්ඨානතො නීහරිත්වා. අනුරක්ඛිතුං න සක්කොතීති සම්මා ගබ්භපරිහාරං නානුයුඤ්ජති, තෙන ගබ්භො බහ්වාබාධො හොති. වත්ථුවිසදං හොතීති ගබ්භාසයො පරිසුද්ධො හොති. මාතු මජ්ඣිමවයස්ස තතියකොට්ඨාසෙ බොධිසත්තස්ස ගබ්භොක්කමනම්පි තස්සා ආයුපරිමාණවිලොකනෙනෙව සඞ්ගහිතං වයොවසෙන උප්පජ්ජනකවිකාරස්ස පරිවජ්ජනතො, ඉත්ථිසභාවෙන උප්පජ්ජනකවිකාරො පන බොධිසත්තස්ස ආනුභාවෙනෙව වූපසම්මති.

සත්තමාසජාතොති පටිසන්ධිග්ගහණතො සත්තමෙ මාසෙ ජාතො. සො සීතුණ්හක්ඛමො න හොති අතිවිය සුඛුමාලතාය. අට්ඨමාසජාතො කාමං සත්තමාසජාතතො බුද්ධිඅවයවො, එකච්චෙ පන චම්මපදෙසා ¶ බුද්ධිං පාපුණන්තා ඝට්ටනං න සහන්ති, තෙන සො න ජීවති. සත්තමාසජාතස්ස පන න තාව තෙ ජාතාති වදන්ති.

ඨිතාව හුත්වාති නිද්දුක්ඛතාය ඨිතා එව හුත්වා. දුක්ඛස්ස හි බලවභාවතො තං දුක්ඛං අසහමානා ¶ අඤ්ඤා ඉත්ථියො නිසින්නා වා නිපන්නා වා විජායන්ති. උපවිජඤ්ඤාති උපගතවිජායනකාලා. සකලනගරවාසිනොති කපිලවත්ථුං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙසු දෙවදහාදීසු ඡසු නගරෙසු වසන්තා.

දෙවා නං පඨමං පටිග්ගණ්හන්තීති ලොකනාථං මහාපුරිසං මයමෙව පඨමං පටිග්ගණ්හාමාති සඤ්ජාතගාරවබහුමානා අත්තනො පීතිං පවෙදෙන්තා ඛීණාසවා සුද්ධාවාසබ්රහ්මානො ආදිතො පටිග්ගණ්හන්ති. සූතිවෙසන්ති සූතිජග්ගනධාතිවෙසං. එකෙති උත්තරවිහාරවාසිනො. මච්ඡක්ඛිසදිසං ඡවිවසෙන.

206. අජිනප්පවෙණියාති අජිනචම්මෙහි සිබ්බෙත්වා කතපවෙණියා. මහාතෙජොති මහානුභාවො. මහායසොති මහාපරිවාරො විපුලකිත්තිඝොසො ච.

භග්ගවිභග්ගාති සම්බාධට්ඨානතො නික්ඛමනෙන විභාවිතත්තා භග්ගා විභග්ගා විය ච හුත්වා. තෙන නෙසං අවිසදභාවමෙව දස්සෙති. අලග්ගො හුත්වාති ගබ්භාසයෙ යොනිපදෙසෙ ච කත්ථචි අලග්ගො අසත්තො හුත්වා. උදකෙනාති ගබ්භාසයගතෙන උදකෙන අමක්ඛිතො නික්ඛමති සම්මක්ඛිතස්ස තාදිසස්ස උදකසෙම්හාදිකස්සෙව තත්ථ අභාවතො. බොධිසත්තස්ස හි පුඤ්ඤානුභාවෙන පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය තං ඨානං විසුද්ධං පරමසුගන්ධගන්ධකුටි විය චන්දනගන්ධං වායන්තං තිට්ඨති. උදකවට්ටියොති උදකක්ඛන්ධා.

207. මුහුත්තජාතොති මුහුත්තෙන ජාතො හුත්වා මුහුත්තමත්තොව. අනුධාරියමානෙති අනුකූලවසෙන නීයමානෙ. ආගතානෙවාති තං ඨානං උපගතානි එව.

අනෙකසාඛන්ති රතනමයානෙකසතපතිට්ඨානහීරකං. සහස්සමණ්ඩලන්ති තෙසං උපරි පතිට්ඨිතං අනෙකසහස්සමණ්ඩලහීරකං. මරූති දෙවා.

න ¶ ඛො පනෙවං දට්ඨබ්බන්ති සත්තපදවීතිහාරතො පගෙව දිසාවිලොකනස්ස කතත්තා. තෙනාහ ‘‘මහාසත්තො හී’’තිආදි. එකඞ්ගණානීති විවටභාවෙන විහාරඞ්ගණපරිවෙණඞ්ගණානි විය එකඞ්ගණසදිසානි අහෙසුං. සදිසොපි නත්ථීති තුම්හාකං ඉදං විලොකනං විසිට්ඨෙ පස්සිතුං ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරොති ආහංසු. සබ්බපඨමොති සබ්බප්පධානො. පධානපරියායො හි ඉධ පඨමසද්දො. තෙනාහ ‘‘ඉතරානී’’තිආදි. එත්ථ ච මහෙසක්ඛා තාව දෙවා ¶ තථා වදන්ති, ඉතරෙ පන කථන්ති? මහාසත්තස්ස ආනුභාවදස්සනෙනෙව. මහෙසක්ඛානඤ්හි දෙවානං මහාසත්තස්ස ආනුභාවො විය තෙන සදිසානම්පි ආනුභාවො පච්චක්ඛො අහොසි. ඉතරෙ පන තෙසං වචනං සුත්වා සද්දහන්තා අනුමිනන්තා තථා ආහංසු.

ජාතමත්තස්සෙව බොධිසත්තස්ස ඨානාදීනි යෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභූතානීති තෙ නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො, ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පතිට්ඨානං චතුඉද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං ඉද්ධිපාදවසෙන ලොකුත්තරධම්මෙසු සුප්පතිට්ඨිතභාවසමිජ්ඣනතො. උත්තරාභිමුඛභාවො ලොකස්ස උත්තරණවසෙන ගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සත්තපදගමනං සත්තබොජ්ඣඞ්ගාදිගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, විසුද්ධඡත්තධාරණං සුවිසුද්ධවිමුත්තිඡත්තධාරණස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩානි පඤ්චවිධවිමුත්තිගුණපරිවාරතාය පුබ්බනිමිත්තං, අනාවටදිසානුවිලොකනං අනාවටඤාණතාය පුබ්බනිමිත්තං, ‘‘අග්ගොහමස්මී’’තිආදිවචනං අප්පටිවත්තියධම්මචක්කපවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං; අයමන්තිමා ජාතීති ආයතිං ජාතියා අභාවකිත්තනා අනුපාදි…පෙ… පුබ්බනිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං; තස්ස තස්ස අනාගතෙ ලද්ධබ්බවිසෙසස්ස තං තං නිමිත්තං අබ්යභිචාරීනිමිත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න ආගතොති ඉමස්මිං සුත්තෙ අඤ්ඤත්ථ ච වක්ඛමානාය අනුපුබ්බියා අනාගතතං සන්ධාය වුත්තං. ආහරිත්වාති තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ අට්ඨකථාසු ච ආගතනයෙන ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො.

දසසහස්සිලොකධාතු කම්පීති පන ඉදං සතිපි ඉධ පාළියං ආගතත්තෙ වක්ඛමානානමච්ඡරියානං මූලභූතං දස්සෙතුං වුත්තං, එවං අඤ්ඤම්පීදිසං දට්ඨබ්බං. තන්ති බද්ධා වීණා, චම්මබද්ධා භෙරියොති පඤ්චඞ්ගිකතූරියස්ස නිදස්සනමත්තං, ච-සද්දෙන වා ඉතරෙසම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. භිජ්ජිංසූති පාදෙසු බද්ධට්ඨානෙසුයෙව ¶ භිජ්ජිංසු. විගච්ඡිංසූති වූපසමිංසු. සකතෙජොභාසිතානීති අතිවිය සමුජ්ජලාය අත්තනො පභාය ඔභාසිතානි අහෙසුං. න පවත්තීති න සන්දී. වාතො න වායීති ඛරො වාතො න වායි, මුදුසුඛො පන සත්තානං සුඛාවහො වායි. පථවීගතා අහෙසුං උච්චට්ඨානෙ ඨාතුං අවිසහන්තා. උතුසම්පන්නොති අනුණ්හාසීතතාසඞ්ඛාතෙන උතුනා සම්පන්නො. වාමහත්ථං උරෙ ඨපෙත්වා දක්ඛිණෙන පුථුපාණිනා හත්ථතාළනෙන සද්දකරණං අප්ඵොටනං. මුඛෙන උස්සෙළනං සද්දමුඤ්චනං සෙළනං. එකද්ධජමාලා අහොසීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන විචිත්තපුප්ඵසුගන්ධපුප්ඵවස්සදෙවා වස්සිංසු, සූරියෙ දිබ්බමානෙ එව තාරකා ඔභාසිංසු, අච්ඡං විප්පසන්නං උදකං පථවිතො උබ්භිජ්ජි, බිලාසයා දරිසයා තිරච්ඡානා ආසයතො නික්ඛමිංසු; රාගදොසමොහාපි තනු භවිංසු, පථවියං රජො වූපසමි, අනිට්ඨගන්ධො විගච්ඡි, දිබ්බගන්ධො වායි, රූපිනො දෙවා සරූපෙනෙව මනුස්සානං ආපාථමගමංසු ¶ , සත්තානං චුතුපපාතා නාහෙසුන්ති ඉමෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යානි මහාභිනීහාරසමයෙ උප්පන්නානි ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි, තානි අනවසෙසානි තදා අහෙසුන්ති.

තත්රාපීති තෙසුපි පථවිකම්පාදීසු එවං පුබ්බනිමිත්තභාවො වෙදිතබ්බො, න කෙවලං සම්පතිජාතස්ස ඨානාදීසු එවාති අධිප්පායො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං සබ්බස්ස ඤෙය්යස්ස තිත්ථකරමතස්ස ච චාලනතො. කෙනචි අනුස්සාහිතානංයෙව ඉමස්මිංයෙව එකචක්කවාළෙ සන්නිපාතො, කෙනචි අනුස්සාහිතානංයෙව එකප්පහාරෙනෙව සන්නිපතිත්වා ධම්මපටිග්ගණ්හනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඨමං දෙවතානං පටිග්ගහණං දිබ්බවිහාරපටිලාභස්ස, පච්ඡා මනුස්සානං පටිග්ගහණං තත්ථෙව ඨානස්ස නිච්චලසභාවතො ආනෙඤ්ජවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. වීණානං සයං වජ්ජනං පරූපදෙසෙන විනා සයමෙව අනුපුබ්බවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. භෙරීනං වජ්ජනං චක්කවාළපරියන්තාය පරිසාය පවෙදනසමත්ථස්ස ධම්මභෙරියා අනුසාවනස්ස අමතදුන්දුභිඝොසනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. අන්දුබන්ධනාදීනං ඡෙදො මානවිනිබන්ධඡෙදනස්ස පුබ්බනිමිත්තං; සුපට්ටනසම්පාපුණනං අත්ථාදි අනුරූපං අත්ථාදීසු ඤාණස්ස භෙදාධිගමස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

නිබ්බානරසෙනාති කිලෙසානං නිබ්බායනරසෙන. එකරසභාවස්සාති සාසනස්ස සබ්බත්ථ එකරසභාවස්ස. වාතස්ස අවායනං කිස්ස පුබ්බනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතභින්දනස්සා’’ති. ආකාසාදිඅප්පතිට්ඨවිසමචඤ්චලට්ඨානං පහාය ¶ සකුණානං පථවීගමනං තාදිසං මිච්ඡාගාහං පහාය සත්තානං පාණෙහි රතනත්තයසරණගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. දෙවතානං අප්ඵොටනාදීහි කීළනං පමොදනුප්පත්තිඋදානස්ස භවවන්තගමනෙන ධම්මසභාවබොධනෙන ච පමොදවිභාවනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. ධම්මවෙගවස්සනස්සාති දෙසනාඤාණවෙගෙන ධම්මාමතස්ස වස්සනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. කායගතාසතිවසෙන ලද්ධජ්ඣානං පාදකං කත්වා උප්පාදිතමග්ගඵලසුඛානුභවො කායගතාසතිඅමතපටිලාභො, තස්ස පන කායස්සපි අතප්පකසුඛාවහත්තා ඛුදාපිපාසාපීළනාභාවො පුබ්බනිමිත්තං වුත්තො. අරියද්ධජමාලාමාලිතායාති සදෙවකස්ස ලොකස්ස අරියමග්ගබොජ්ඣඞ්ගධජමාලාහි මාලිතභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං පනෙත්ථ අනුද්ධටං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එත්ථාති ‘‘සම්පතිජාතො’’තිආදිනා ආගතෙ ඉමස්මිං ඨානෙ. විස්සජ්ජිතොව, තස්මා අම්හෙහි ඉධ අපුබ්බං වත්තබ්බං නත්ථීති අධිප්පායො. තදා පථවියං ගච්ඡන්තොපි මහාසත්තො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය මහාජනස්ස උපට්ඨාසීති අයමෙත්ථ නියති ධම්මනියාමො බොධිසත්තානං ධම්මතාති ඉදං නියතිවාදවසෙන කථනං. ‘‘පුබ්බෙ පුරිමජාතීසු තාදිසස්ස පුඤ්ඤසම්භාරකම්මස්ස කතත්තා ¶ උපචිතත්තා මහාජනස්ස තථා උපට්ඨාසී’’ති ඉදං පුබ්බෙකතකම්මවාදවසෙන කථනං. ඉමෙසං සත්තානං උපරි ඊසනසීලතාය යථාසකං කම්මමෙව ඉස්සරො නාම, තස්ස නිම්මානං අත්තනො ඵලස්ස නිබ්බත්තනං, මහාපුරිසොපි සදෙවකං ලොකං අභිභවිතුං සමත්ථෙන උළාරෙන පුඤ්ඤකම්මුනා නිබ්බත්තිතො තෙන ඉස්සරෙන නිම්මිතො නාම, තස්ස චායං නිම්මානවිසෙසො, යදිදං මහානුභාවතා. යාය මහාජනස්ස තථා උපට්ඨාසීති ඉදං ඉස්සරනිම්මානවාදවසෙන කථනං. එවං තං තං බහුං වත්වා කිං ඉමාය පරියායකථායාති අවසානෙ උජුකමෙව එවං බ්යාකාසි. සම්පතිජාතො පථවියං කථං පදසා ගච්ඡති, එවංමහානුභාවො ආකාසෙන මඤ්ඤෙ ගච්ඡතීති පරිකප්පනස්ස වසෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය අහොසි. සීඝතරං පන සත්තපදවීතිහාරෙන ගතත්තා දිස්සමානරූපොපි මහාජනස්ස අදිස්සමානො විය අහොසි. අචෙලකභාවො ඛුද්දකසරීරතා ච තාදිසස්ස ඉරියාපථස්ස අනනුච්ඡවිකාති කම්මානුභාවසඤ්ජනිතපාටිහාරියවසෙන අලඞ්කාරපටියත්තො විය; සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය ච මහාජනස්ස උපට්ඨාසීති වෙදිතබ්බං; බුද්ධභාවානුච්ඡවිකස්ස ¶ බොධිසත්තානුභාවස්ස යාථාවතො පවෙදිතත්තා බුද්ධෙන විය…පෙ… අත්තමනා අහොසි.

පාකටා හුත්වාති විභූතා හුත්වා. බුද්ධානං යෙ යෙ සඞ්ඛාරෙ වවත්ථපෙතුකාමා, තෙ තෙ උප්පාදක්ඛණෙපි සබ්බසො සුප්පටිවිදිතා සුපාකටා හත්ථතලෙ ආමලකං විය සුට්ඨු විභූතා එව හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. අනොකාසගතෙති පරිග්ගහස්ස අනොකාසකාලෙ පවත්තෙ. නිප්පදෙසෙති නිරවසෙසෙ. ඔකාසප්පත්තෙති ඨානගමනාදිකාලෙ උප්පන්නෙ, තෙ හි සම්මසනස්ස යොග්යකාලෙ උප්පත්තියා ඔකාසප්පත්තාති අධිප්පායො. සත්තදිවසබ්භන්තරෙති ඉදං බුද්ධානං පාකතිකසම්මසනවසෙන වුත්තං, ආකඞ්ඛන්තා පන තෙ යදා කදාචි උප්පන්නසඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තියෙව. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අච්ඡරියබ්භුතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

209. යථා ¶ ‘‘ද්වත්තිංසා’’ති වත්තබ්බෙ ද්වි-සද්දස්ස බා-ආදෙසං කත්වා බාත්තිංසාති වුච්චති, එවං එත්ථ බා-කාරාදෙසං කත්වා බාකුලොති සමඤ්ඤා අහොසි, සායං තස්ස අන්වත්ථසඤ්ඤාති දස්සෙතුං, ‘‘තස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. සීසං න්හාපෙත්වාති මඞ්ගලත්ථං මහාගඞ්ගාය සීසං න්හාපෙත්වා. නිමුජ්ජනවසෙනාති ජණ්ණුපමාණෙ උදකෙ ථොකංයෙව නිමුජ්ජනවසෙන. ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතා මරණභයතජ්ජිතා. පහරියමානා මරන්ති, න ජාලෙන බන්ධිතමත්තෙන. දාරකස්ස තෙජෙනාති දාරකස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන. නීහටමත්තොව මතො, තස්ස මරණත්ථං උපක්කමො න කතො, යෙන උපක්කමෙන දාරකස්ස බාධො සියා. තන්ති මච්ඡං. සකලමෙවාති පරිපුණ්ණාවයවමෙව.

න කෙලායතීති න මමායති කිස්මිඤ්චි න මඤ්ඤති. දාරකස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන පිට්ඨිතො ඵාලෙන්තී. දාරකං ලභතීති උග්ඝොසනවසෙන භෙරිං චරාපෙත්වා. පවත්තිං ආචික්ඛි, අත්තනො පුත්තභාවං කථෙසි. කුච්ඡියා ධාරිතත්තා අමාතා කාතුං න සක්කා ජනනීභාවතො. මච්ඡං ගණ්හන්තාපීති මච්ඡං කිණිත්වා ගණ්හන්තාපි. තථා ගණ්හන්තා ච තප්පරියාපන්නං සබ්බං ගණ්හාති නාමාති ¶ ආහ – ‘‘වක්කයකනාදීනි බහි කත්වා ගණ්හන්තා නාම නත්ථී’’ති. අයම්පි අමාතා කාතුං න සක්කා සාමිකභාවතො. දාරකො උභින්නම්පි කුලානං දායාදො හොතු ද්වින්නං පුත්තභාවතො.

අසීතිමෙති ජාතියා අසීතිමෙ වස්සෙ. පබ්බජ්ජාමත්තෙන කිලෙසානං අසමුච්ඡිජ්ජනතො වීතික්කමිතුං කාමසඤ්ඤා උප්පන්නපුබ්බාති පුච්ඡා පන පුච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘එවඤ්ච ඛො මං, ආවුසො කස්සප, පුච්ඡිතබ්බ’’න්ති.

210. නියමෙත්වාති තං තංවාරෙ සෙසවාරෙන නියමෙත්වා. කම්මපථභෙදකොති කම්මපථවිසෙසකරො. තත්ථ කාමවිතක්කො යථා කායවචීද්වාරෙසු චොපනප්පත්තො කම්මපථප්පත්තො නාම හොති; මනොද්වාරෙ පරභණ්ඩස්ස අත්තනො පරිණාමනවසෙන පවත්තඅභිජ්ඣාසහගතො; එවං කාමසඤ්ඤාති, තථා බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කසඤ්ඤාති ථෙරො, ‘‘උභයම්පෙතං කම්මපථභෙදකමෙවා’’ති ආහ. කම්මපථං අප්පත්තං සඤ්ඤං සන්ධාය, ‘‘සඤ්ඤා උප්පන්නමත්තාවා’’ති වුච්චමානෙ විතක්කිතම්පි සමානං කම්මපථං අප්පත්තමෙව, උභයස්ස පන වසෙන සුත්තපදං පවත්තන්ති ථෙරස්ස අධිප්පායො.

211. ආයූහනකම්මන්ති ¶ අත්තනා ආයූහිතබ්බකම්මං. ලොමකිලිට්ඨානීති කිලිට්ඨලොමානි, කිලිට්ඨංසූනීති අත්ථො. කිමෙවං භොගෙසු පරනිම්මිතභවෙ වසවත්තිදෙවානං විය සබ්බසො ආයූහනකම්මෙන විනා අඤ්ඤස්සපි පබ්බජිතස්ස පච්චයලාභො දිට්ඨපුබ්බො සුතපුබ්බොති ආහ ‘‘අනච්ඡරියඤ්චෙත’’න්ති. කුලූපකථෙරානමෙතං කම්මං, ථෙරො පන කදාචිපි කුලූපකො නාහොසි.

ගද්දුහනමත්තන්ති ගොදුහනමත්තකාලං. ඉධ පන සකලො ගොදුහනො අධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො, ‘‘ගාවිං…පෙ… කාලමත්තම්පී’’ති ආහ. නිබන්ධීති නිබද්ධදාතබ්බං කත්වා ඨපෙසි.

සකිලෙසපුග්ගලස්ස අසෙරිභාවකරණෙන රණෙන සදිසතාය රණො, සංකිලෙසො. අඤ්ඤා උදපාදීති පනාහ, තස්මා අරහත්තං න පටිඤ්ඤාතන්ති දස්සෙති. නනු තථා වචනං පටිජානනං විය හොතීති ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි.

212. අවාපුරති ¶ ද්වාරං එතෙනාති අවාපුරණං. පඨමසඞ්ගහතො පච්ඡා දෙසිතත්තා දුතියසඞ්ගහෙ සඞ්ගිතං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බාකුලසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

213. ඵුසෙය්යාති ¶ ඤාණඵුසනා නාම අධිප්පෙතා, තස්මා ලභෙය්යාති අධිගච්ඡෙය්ය. එවං පටිපන්නොති, ‘‘අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො’’ති වුත්තප්පකාරෙන පටිපන්නො. අජානනකොට්ඨාසෙයෙවාති අවධාරණෙන අත්තනි කතං දොසාරොපනං නිවත්තෙති.

214. අප්පනාඋපචාරන්ති අප්පනඤ්චෙව උපචාරඤ්ච පාපෙත්වා කථෙසීති අත්ථං වදන්ති, අප්පනාසහිතො පන උපචාරො අප්පනාඋපචාරො, තං පාපෙත්වා කථෙසීති අත්ථො.

නික්ඛමතීති නික්ඛමො, අවග්ගාහකාමතො නික්ඛමනං නික්ඛමො එව නෙක්ඛම්මො, පඨමජ්ඣානාදි. සති කිලෙසකාමෙ අත්තනො උපහාරං උපචාරෙත්වා අස්සාදෙත්වා පරිභුඤ්ජති නාමාති ආහ – ‘‘දුවිධෙපි කාමෙ පරිභුඤ්ජමානො’’ති. දුවිධෙපීති හීනපණීතාදිවසෙන දුවිධෙ.

215. කූටාකාරන්ති ගාළ්හසාඨෙය්යං අප්පතිරූපෙ ඨානෙ ඛන්ධගතපාතනාදි. දන්තගමනන්ති දන්තෙහි නිබ්බිසෙවනෙහි ගන්ධබ්බගතිං. පත්තබ්බං භූමින්ති සම්මාකිරියාය ලද්ධබ්බසම්පත්තිං.

216. බ්යතිහරණවසෙන ලඞ්ඝකං විලඞ්ඝකං, අඤ්ඤමඤ්ඤහත්ථග්ගහණං. තෙනාහ – ‘‘හත්ථෙන හත්ථං ගහෙත්වා’’ති.

217. ගහෙතුං සමත්ථොති ගණිකාරහත්ථිනීහි උපලාපෙත්වා අරඤ්ඤහත්ථිං වචනවසෙන ගහෙතුං සමත්ථො. අතිපස්සිත්වා අතිට්ඨානවසෙන පස්සිත්වා. එත්ථගෙධාති එතස්මිං අරඤ්ඤෙ නාගවනෙ පවත්තගෙධා. සුඛායතීති සුඛං අයති පවත්තෙති, ‘‘සුඛං හරතී’’ති වා පාඨො. ඩිණ්ඩිමො ආනකො. නිහිතසබ්බවඞ්කදොසොති අපගතසබ්බසාඨෙය්යදොසො. අපනීතකසාවොති අපෙතසාරම්භකසාවො.

219. පඤ්චකාමගුණනිස්සිතසීලානන්ති ¶ අකුසලානං. ගෙහස්සිතසීලානන්ති වා වට්ටසන්නිස්සිතසීලානං.

222. එස ¶ නයො සබ්බත්ථාති, ‘‘මජ්ඣිමො, දහරො’’ති ආගතෙසු උපමාවාරෙසු, ‘‘ථෙරො’’තිආදිනා ආගතෙසු උපමෙය්යවාරෙසූති පඤ්චසු සංකිලෙසපක්ඛියෙසු වාරෙසු එස යථාවුත්තොව නයොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දන්තභූමිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

223. ආසඤ්චෙපි ¶ කරිත්වාති, ‘‘ඉමිනාහං බ්රහ්මචරියෙන දෙවො වා භවෙය්යං දෙවඤ්ඤතරො වා, දුක්ඛතො වා මුච්චෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා චෙපි චරන්ති, අභබ්බා ඵලස්ස අධිගමාය තණ්හාය බ්රහ්මචරියස්ස විදූසිතත්තාති අධිප්පායො. අනාසඤ්චෙපි කරිත්වාති වුත්තනයෙන පත්ථනං අකත්වා. අභබ්බා ඵලස්ස අධිගමාය අනියමිතභාවතො. පණිධානවසෙන හි පුඤ්ඤඵලං නියතං නාම හොති, තදභාවතො කතං පුඤ්ඤං න ලභතීති අධිප්පායො. තතියපක්ඛෙ උභයට්ඨානෙහි වුත්තං, චතුත්ථපක්ඛො සම්මාවතාරො ඉති චතුකොටිකො පඤ්හො ජාලවසෙන ආහටො, තත්ථ ආසා නාම පත්ථනා, මිච්ඡාගාහස්මිං සති න විපච්චති, සම්මාගාහස්මිං සති විපච්චති, උභයථාපි උභයාපෙක්ඛානාම, යො මිච්ඡත්තධම්මෙ පුරක්ඛත්වා බ්රහ්මචරියං චරති, තස්ස යථාධිප්පායඵලං සමිජ්ඣතීති න වත්තබ්බං අයොනිසො බ්රහ්මචරියස්ස චිණ්ණත්තා; යො පන සම්මත්තං පුරක්ඛත්වා බ්රහ්මචරියං චරති, තස්ස යථාධිප්පායං බ්රහ්මචරියඵලං න සමිජ්ඣතීති න වත්තබ්බං යොනිසො බ්රහ්මචරියස්ස චිණ්ණත්තා. තෙන වුත්තං – ‘‘ආසඤ්චෙපි කරිත්වා අයොනිසො බ්රහ්මචරියං චරන්තී’’තිආදි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

භූමිජසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

230. උපසඞ්කමිත්වා ¶ ¶ එවමාහංසූති වුත්තං උපසඞ්කමනකාරණං දස්සෙන්තො, ‘‘තස්ස උපාසකස්ස අඵාසුකකාලො අහොසී’’ති ආහ. අවිරාධිතන්ති අවිරජ්ඣනකං. යදි වා තෙ ධම්මා නානත්ථා, යදි වා එකත්ථා, යං තත්ථ අවිරජ්ඣනකං, තං තංයෙව පටිභාතූති යොජනා. ඣානමෙවාති අප්පමාණජ්ඣානමෙව, ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති පන වුත්තත්තා චිත්තෙකග්ගතායෙව එවං වුච්චතීති උපාසකස්ස අධිප්පායො.

231. යාවතා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා ‘‘රුක්ඛමූල’’න්ති වුච්චතීති එවං වුත්තං එකරුක්ඛමූලප්පමාණට්ඨානං. කසිණනිමිත්තෙන ඔත්ථරිත්වාති කසිණාරම්මණං ඣානං සමාපජ්ජන්තො තස්මිං කසිණ…පෙ… විහරතීති වුත්තො. ආභොගො නත්ථි ඣානක්ඛණෙ. කාමං සමාපත්තික්ඛණෙ ආභොගො නත්ථි තතො පන පුබ්බෙ වා සියා සො ආභොගො, තම්පි සන්ධාය මහග්ගතන්ති කෙචි. ඉදානි තාසං චෙතොවිමුත්තීනං සතිපි කෙනචි විසෙසෙන අභෙදෙ විසයාදිතො ලබ්භමානභෙදං දස්සෙතුං, ‘‘එත්ථා’’තිආදි වුත්තං. නිමිත්තං න වඩ්ඪති වඩ්ඪෙතබ්බස්ස නිමිත්තස්සෙව අභාවතො. පථවීකසිණාදීනං විය ආකාසභාවනාය උග්ඝාටනං න ජායති. තානි ඣානානීති බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානානි. චුද්දසවිධෙන පරිදමනාභාවතො අභිඤ්ඤානං පාදකානි න හොන්ති. නිමිත්තුග්ඝාටස්සෙව අභාවතො අරූපජ්ඣානානං අනධිට්ඨානතාය නිරොධස්ස පාදකානි න හොන්තීති. කම්මවට්ටභාවෙන කිලෙසවට්ටවිපාකවට්ටානං තිණ්ණං වට්ටානං පච්චයභාවො වට්ටපාදකතා. උපපජ්ජනවසෙනෙව තං තං භවං ඔක්කමති එතෙහීති භවොක්කමනානි. දුතියනයස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. උග්ඝාටනස්ස ලබ්භනතො අරූපජ්ඣානොපරි සමතික්කමො හොතීති අයමෙව විසෙසො. එවන්ති යථාවුත්තෙන නිමිත්තාවඩ්ඪනනිමිත්තවඩ්ඪනාදිප්පකාරෙන. නානත්ථාති නානාසභාවා. එවන්ති අප්පමාණමහග්ගතසද්දවචනීයතාය නානාබ්යඤ්ජනා. කාමඤ්චෙත්ථ අප්පමාණසමාපත්තිතොපි නීහරිත්වා වක්ඛමානභවූපපත්තිකාරණං දස්සෙතුං සක්කා, අට්ඨකථායං පන කසිණඣානතොව නීහරිත්වා යොජනා කතාති තථා වුත්තං. අථ වා මහග්ගතගහණෙනෙත්ථ අප්පමාණාති වුත්තබ්රහ්මවිහාරානම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො තස්සා සමඤ්ඤාය උභයෙසම්පි සාධාරණභාවතො.

232. එවං ¶ වුත්තොති අසතිපි තථාරූපෙ ආභොගෙ ‘‘පරිත්තාභාති ඵරිත්වා අධිමුච්චිත්වා විහරතී’’ති ¶ වුත්තො. අප්පමාණං කත්වා කසිණං වඩ්ඪෙන්තස්ස කසිණවඩ්ඪනවසෙන බහුලීකාරසම්භවතො සියා ඣානස්ස බලවතරතා, තදභාවෙ ච දුබ්බලතා, ආචිණ්ණවසිතාය පන පච්චනීකධම්මානං සම්මා අපරිසොධනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති පඤ්චහාකාරෙහි ඣානස්ස අප්පගුණතං දස්සෙන්තො, ‘‘සුප්පමත්තෙ වා’’තිආදිමාහ. ඣානස්ස අප්පානුභාවතාය එව තන්නිමිත්තා පභාපි අප්පතරා අපරිසුද්ධාව හොතීති ආහ – ‘‘වණ්ණො…පෙ… සංකිලිට්ඨො චා’’ති. දුතියනයො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. තත්ථාපි කසිණස්ස පරිත්තභාවෙන වණ්ණස්ස පරිත්තතා, පරිත්තාරම්මණාය අනුරූපතාය වා නිමිත්තං පභාමණ්ඩලකම්පි පරිත්තමෙව සියාති අධිප්පායො. විපුලපරිකම්මන්ති විපුලභාවෙන පරිකම්මං. සෙසං තතියචතුත්ථනයෙසු වත්තබ්බං පඨමදුතියනයෙසු වුත්තසදිසමෙව.

වණ්ණනානත්තන්ති යදි පීතං යදි ලොහිතං යදි වා ඔදාතන්ති සරීරවණ්ණනානත්තං. ආභානානත්තන්ති පරිත්තවිපුලතාවසෙන පභාය නානත්තං. අච්චිනානත්තන්ති තෙජොධාතුස්ස දීඝාදිවසෙන වෙමත්තතා. අභිනිවිසන්තීති අභිරතිවසෙන නිවිසන්ති නිසීදන්ති තිට්ඨන්ති. තෙනාහ ‘‘වසන්තී’’ති.

234. ආභන්ති දිබ්බන්තීති ආභාති ආහ ‘‘ආභාසම්පන්නා’’ති. තදඞ්ගෙනාති වා තස්සා පරිත්තතාය අප්පමාණතාය ච ආභාකාරණං, තං පන අත්ථතො භවූපපත්තිකාරණමෙවාති ආහ – ‘‘තස්සා භවූපපත්තියා අඞ්ගෙනා’’ති. කායාලසියභාවො තන්දීආදීනං හෙතුභූතා කායස්ස විත්ථායිතතා.

235. පාරමියොති මහාසාවකසංවත්තනිකා සාවකපාරමියො පූරෙන්තො. බ්රහ්මලොකෙති බ්රහ්මත්තභාවෙ, බ්රහ්මලොකෙ වා උප්පත්තිං පටිලභි, වුත්තම්පි චෙතං ථෙරගාථාසු. අවොකිණ්ණන්ති අඤ්ඤෙහි අසම්මිස්සන්ති අත්ථො. පුබ්බෙ සඤ්චරිතන්ති අතීතභවෙසු ජාතිවසෙන සඤ්චරණං මම, සඤ්චරිතන්ති තං මමස්සාති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනුරුද්ධසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

236. තස්මාති ¶ ¶ අත්ථකාමත්තා එවමාහ, න භගවතො වචනං අනාදියන්තො. යෙ පන තදා සත්ථුවචනං න ගණ්හිංසු, තෙ කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හීභූතා මඞ්කුභූතා අට්ඨංසු, තස්මා උභයෙසම්පි සත්ථරි අගාරවපටිපත්ති නාහොසි.

යෙනපි ජනෙන න දිට්ඨොති යෙන උභයජනෙන අඤ්ඤවිහිතතාය කුඩ්ඩකවාටාදිඅන්තරිකතාය වා න දිට්ඨො. දමනත්ථන්ති තෙහි උපාසකෙහි නිම්මදභාවං ආපාදිතානං තෙසං භික්ඛූනං දමනත්ථං. ඨපයිංසූති යො ඉමෙසං භික්ඛූනං දෙති, තස්ස සතං දණ්ඩොති, සහස්සන්ති ච වදන්ති.

237. වග්ගභාවෙනෙව (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ගො 3.464) නානාසද්දො අස්සාති පුථුසද්දො. සමජනොති භණ්ඩනෙ සමජ්ඣාසයො ජනො. බාලලක්ඛණෙ ඨිතොපි ‘‘අහං බාලො’’ති න මඤ්ඤති. භිය්යො චාති අත්තනො බාලභාවස්ස අජානනතොපි භිය්යො ච භණ්ඩනස්ස උපරි ඵොටො විය සඞ්ඝභෙදස්ස අත්තනො කාරණභාවම්පි උප්පජ්ජමානං න මඤ්ඤි නඤ්ඤාසි.

කලහවසෙන පවත්තවාචායෙව ගොචරො එතෙසන්ති වාචාගොචරා හුත්වා. මුඛායාමන්ති විවාදවසෙන මුඛං ආයමෙත්වා භාණිනො. න තං ජානන්තීති තං කලහං න ජානන්ති. කලහං කරොන්තො ච තං න ජානන්තො නාම නත්ථි. යථා පන න ජානන්ති, තං දස්සෙතුං ආහ – ‘‘එවං සාදීනවො අය’’න්ති. අයං කලහො නාම අත්තනො පරෙසඤ්ච අත්ථජාපනතො අනත්ථුප්පාදනතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ සම්පරායෙ ච සාදීනවො, සදොසොති අත්ථො.

උපනය්හන්තීති උපනාහවසෙන අනුබන්ධන්ති. පොරාණොති පුරිමෙහි බුද්ධාදීහි ආචිණ්ණසමාචිණ්ණතාය පුරාතනො.

න ජානන්තීති අනිච්චසඤ්ඤං න පච්චුපට්ඨාපෙන්ති.

තථා පවත්තවෙරානන්ති අට්ඨිඡින්නාදිභාවං නිස්සාය උපනයවසෙන චිරකාලං පවත්තවෙරානං.

බාලසහායතාය ¶ ¶ ඉමෙ භික්ඛූ කලහපසුතා, පණ්ඩිතසහායානං පන ඉදං න සියාති පණ්ඩිතසහායස්ස බාලසහායස්ස ච වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තා. සීහබ්යග්ඝාදිකෙ පාකටපරිස්සයෙ රාගදොසාදිකෙ පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ ච අභිභවිත්වා.

මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙති සරලොපෙන සන්ධි. මාතඞ්ගසද්දෙනෙව හත්ථිභාවස්ස වුත්තත්තා නාගවචනං තස්ස මහත්තවිභාවනත්ථන්ති ආහ – ‘‘නාගොති මහන්තාධිවචනමෙත’’න්ති. මහන්තපරියායොපි හි නාග-සද්දො හොති ‘‘එවං නාගස්ස නාගෙන, ඊසාදන්තස්ස හත්ථිනො’’තිආදීසු (උදා. 25; මහාව. 467).

238. කිරසද්දො අනුස්සවසූචනත්ථො නිපාතො. තෙන අයමෙත්ථ සුතිපරම්පරාති දස්සෙති. භගවතා හි සො ආදීනවො පගෙව පරිඤ්ඤාතො, න තෙන සත්ථා නිබ්බිණ්ණො හොති; තස්මිං පන අන්තොවස්සෙ කෙචි බුද්ධවෙනෙය්යා නාහෙසුං; තෙන අඤ්ඤත්ථ ගමනං තෙසං භික්ඛූනං දමනුපායොති පාලිලෙය්යකං උද්දිස්ස ගච්ඡන්තො එකවිහාරිං ආයස්මන්තං භගුං, සමග්ගවාසං වසන්තෙ ච අනුරුද්ධත්ථෙරාදිකෙ සම්පහංසෙතුං අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස ච. ඉමං උපක්කිලෙසොවාදං දාතුං තත්ථ ගතො, තස්මා කලහකාරකෙ කිරස්සාති එත්ථාපි කිරසද්දග්ගහණෙ එසෙව නයො. වුත්තනයමෙව ගොසිඞ්ගසාලසුත්තෙ (ම. නි. 1.325 ආදයො).

241. ‘‘යථා කථං පනා’’ති වුත්තපුච්ඡානං පච්ඡිමභාවතො ‘‘අත්ථි පන වොති පච්ඡිමපුච්ඡායා’’ති වුත්තං, න පුන ‘‘අත්ථි පන වො’’ති පවත්තනස්ස පුච්ඡනස්ස අත්ථිභාවතො. සො පන ලොකුත්තරධම්මො. ථෙරානන්ති අනුරුද්ධත්ථෙරාදීනං නත්ථි. පරිකම්මොභාසං පුච්ඡතීති දිබ්බචක්ඛුඤාණෙ කතාධිකාරත්තා තස්ස උප්පාදනත්ථං පරිකම්මොභාසං පුච්ඡති. පරිකම්මොභාසන්ති පරිකම්මසමාධිනිබ්බත්තං ඔභාසං, උපචාරජ්ඣානසඤ්ජනිතං ඔභාසන්ති අත්ථො. චතුත්ථජ්ඣානලාභී හි දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මත්ථං ඔභාසකසිණං භාවෙත්වා උපචාරෙ ඨපිතො සමාධි පරිකම්මසමාධි, තත්ථ ඔභාසො පරිකම්මොභාසොති වුත්තො. තං සන්ධායාහ – ‘‘ඔභාසඤ්චෙව සඤ්ජානාමාති පරිකම්මොභාසං සඤ්ජානාමා’’ති. යත්තකෙ හි ඨානෙ දිබ්බචක්ඛුනා රූපගතං දට්ඨුකාමො, තත්තකං ඨානං ඔභාසකසිණං ඵරිත්වා ඨිතො. තං ¶ ඔභාසං තත්ථ ච රූපගතං දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන පස්සති, ථෙරා ච තථා පටිපජ්ජිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘ඔභාසඤ්චෙව සඤ්ජානාම දස්සනඤ්ච රූපාන’’න්ති. යස්මා පන තෙසං රූපගතං පස්සන්තානං පරිකම්මවාරො අතික්කමි, තතො ඔභාසො අන්තරධායි, තස්මිං අන්තරහිතෙ රූපගතම්පි න පඤ්ඤායති. පරිකම්මන්ති හි යථාවුත්තකසිණාරම්මණං උපචාරජ්ඣානං, රූපගතං පස්සන්තානං කසිණොභාසවසෙන රූපගතදස්සනං, කසිණොභාසො ¶ ච පරිකම්මවසෙනාති තදුභයම්පි පරිකම්මස්ස අප්පවත්තියා නාහොසි, තයිදං කාරණං ආදිකම්මිකභාවතො ථෙරා න මඤ්ඤිංසු, තස්මා වුත්තං ‘‘නප්පටිවිජ්ඣාමා’’ති.

නිමිත්තං පටිවිජ්ඣිතබ්බන්ති කාරණං පච්චක්ඛතො දස්සෙත්වා සුවිසුද්ධදිබ්බචක්ඛුඤාණෙ ථෙරං පතිට්ඨාපෙතුකාමො සත්ථා වදති. කිං න ආළුලෙස්සන්තීති කිං න බ්යාමොහෙස්සන්ති, බ්යාමොහෙස්සන්ති එවාති අත්ථො. විචිකිච්ඡා උදපාදීති දිබ්බචක්ඛුනො යථාඋපට්ඨිතෙසු රූපගතෙසු අපුබ්බතාය, ‘‘ඉදං නු ඛො රූපගතං කිං, ඉදං නු ඛො කි’’න්ති මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නත්තා විචිකිච්ඡා සංසයො උප්පජ්ජි. සමාධි චවීති විචිකිච්ඡාය උප්පන්නත්තා පරිකම්මසමාධි විගච්ඡි. තතො එව හි පරිකම්මොභාසොපි අන්තරධායි, දිබ්බචක්ඛුනාපි රූපං න පස්සි. න මනසි කරිස්සාමීති මනසිකාරවසෙන මෙ රූපානි උපට්ඨහිංසු, රූපානි පස්සතො විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, තස්මා ඉදානි කිඤ්චි න මනසි කරිස්සාමීති තුණ්හී අහොසි තං පන තුණ්හීභාවප්පත්තිං සන්ධායාහ ‘‘අමනසිකාරො උදපාදී’’ති.

තථාභූතස්ස අමනසිකාරස්ස අභාවං ආගම්ම උප්පිලං උදපාදි. වීරියං ගාළ්හං පග්ගහිතන්ති ථිනමිද්ධඡම්භිතත්තානං වූපසමනත්ථං අච්චාරද්ධවීරියං අහොසි, තෙන චිත්තෙ සමාධිදූසිකා ගෙහස්සිතා බලවපීති උප්පන්නා. තෙනාහ ‘‘උප්පිලං උප්පන්න’’න්ති. තතොති සිථිලවීරියත්තා. පතමෙය්යාති අතිවිය ඛින්නං භවෙය්ය. තං මමාති පත්ථනාඅභිභවනීයමනසීසෙන ජප්පෙතීති අභිජප්පා, තණ්හා. නානත්තා නානාසභාවා සඤ්ඤා නානත්තසඤ්ඤා. අතිවිය උපරි කත්වා නිජ්ඣානං පෙක්ඛනං අතිනිජ්ඣායිතත්තං.

243. පරිකම්මොභාසමෙවාති පරිකම්මසමුට්ඨිතං ඔභාසමෙව. න ච රූපානි පස්සාමීති ඔභාසමනසිකාරපසුතතාය දිබ්බචක්ඛුනා රූපානි න පස්සාමි. විසයරූපමෙවාති තෙන ඵරිත්වා ඨිතට්ඨානෙව දිබ්බචක්ඛුනො විසයභූතං රූපගතමෙව මනසි කරොමි.

කසිණරූපානං ¶ වසෙනෙත්ථ ඔභාසස්ස පරිත්තතාති ආහ ‘‘පරිත්තට්ඨානෙ ඔභාස’’න්ති. පරිත්තානි රූපානීති කතිපයානි, සා ච නෙසං පරිත්තතා ඨානවසෙනෙවාති ආහ ‘‘පරිත්තකට්ඨානෙ රූපානී’’ති. ‘‘අප්පමාණඤ්චෙවා’’තිආදිනා වුත්තො දුතියවාරො. ඔභාසපරිත්තතං සන්ධාය පරිකම්මසමාධි ‘‘පරිත්තො’’ති වුත්තො තස්සෙව ඔභාසස්ස අප්පමාණතාය අප්පමාණසමාධීති වචනතො. තස්මිං සමයෙති තස්මිං පරිත්තසමාධිනො උප්පන්නසමයෙ. දිබ්බචක්ඛුපි පරිත්තකං හොති පරිත්තරූපගතදස්සනතො.

245. දුකතිකජ්ඣානසමාධින්ති ¶ චතුක්කනයෙ දුකජ්ඣානසමාධිං, පඤ්චකනයෙ තිකජ්ඣානසමාධින්ති යොජනා. දුකජ්ඣානසමාධින්ති චතුක්කනයෙ තතියචතුත්ථවසෙන දුකජ්ඣානසමාධිං, පඤ්චකනයෙ චතුත්ථපඤ්චමවසෙන දුකජ්ඣානසමාධිං. තිකචතුක්කජ්ඣානසමාධින්ති චතුක්කනයෙ තිකජ්ඣානසමාධිං, පඤ්චකනයෙ චතුක්කජ්ඣානසමාධින්ති යොජනා.

තිවිධන්ති සප්පීතිකවසෙන තිප්පකාරං සමාධිං. තදන්තොගධාති සප්පීතිකාදිසභාවා. කාමං භගවා පුරිමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, පච්ඡිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුඤාණං නිබ්බත්තෙන්තොපි ඉමානි ඤාණානි භාවෙසියෙව. විපස්සනාපාදකානි පන ඤාණානි සන්ධාය, ‘‘පච්ඡිමයාමෙ’’ති වුත්තං, තෙනාහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. පඤ්චමජ්ඣානස්සාති පඤ්චමජ්ඣානිකස්ස වසෙන පඨමජ්ඣානිකො මග්ගො නත්ථි. සොති පඤ්චකනයො භගවතො ලොකියො අහොසි. එතන්ති එතං, ‘‘සවිතක්කම්පි සවිචාරං සමාධිං භාවෙමී’’තිආදිවචනං. ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං සන්ධාය වුත්තං, න ‘‘ලොකියං වා ලොකුත්තරමෙව වා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

උපක්කිලෙසසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

246. එතෙහීති ¶ දුචින්තිතාදීහි. එතෙන ලක්ඛණසද්දස්ස කරණත්ථතමාහ. තානෙවාති ලක්ඛණානි එව. තස්සාති බාලස්ස. ‘‘අයං බාලො’’ති නිමීයති සඤ්චානීයති එතෙහීති බාලනිමිත්තානි. අපදානං වුච්චති විඛ්යාතං කම්මං. දුචින්තිතාදීනි ච බාලෙ විඛ්යාතානි, අවධාරණභාවෙ වා, තස්මා බාලස්ස අපදානානීති බාලාපදානානි. අභිජ්ඣාදීහි ¶ දුට්ඨං දූසිතං චින්තෙතීති දුචින්තිතචින්තී. ලොභාදීහි දුට්ඨං භාසිතං මුසාවාදාදිං භාසතීති දුබ්භාසිතභාසී. තෙසං තෙසංයෙව වසෙන කත්තබ්බතො දුක්කටකම්මං පාණාතිපාතාදිං කරොතීති දුක්කටකම්මකාරී. තෙනාහ ‘‘චින්තයන්තො’’තිආදි. තානි උපනිස්සාය ජාතන්ති තජ්ජං. තතො එව තෙසං සාරුප්පං අනුරූපන්ති තස්සාරුප්පං. තෙනාහ ‘‘තජ්ජාතික’’න්තිආදි. කච්ඡමානායාති කථියමානාය.

248. යස්මා සත්තානං යථූපචිතානි කම්මානි කතොකාසානි තදුපට්ඨාපිතානි කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානි මරණස්ස ආසන්නකාලෙ චිත්තස්ස ආපාථං ආගච්ඡන්තානි, තදා ඔලම්බන්තානි විය අභිභවන්තානි විය අජ්ඣොත්ථරන්තානි විය උපට්ඨහන්ති, තස්මා වුත්තං – ‘‘ඔලම්බනාදිආකාරෙන හි තානි උපට්ඨහන්තී’’ති. උපට්ඨානාකාරො එව තදා චිත්තස්ස ගොචරභාවං ගච්ඡතීති ආහ – ‘‘තස්මිං උපට්ඨානාකාරෙ ආපාථගතෙ’’ති.

249. න සක්කාති න වදතීති එතෙන ද්වෙපි පටිසෙධා පකතිඅත්ථාති අයමත්ථො වුත්තො හොති. න සුකරාති පන ඉමිනා දුක්කරභාවො දීපිතො, දුක්කරඤ්ච තාව උපායෙන සක්කා කාතුන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘න සුකරං පනා’’තිආදි. තෙනාති විනිවිජ්ඣිත්වා ගමනෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සංවිජ්ඣනෙන. අස්සාති චොරස්ස. ඉතො උත්තරිපීති මජ්ඣන්හිකසමයං සායන්හසමයඤ්ච සත්තිසතෙන.

250. සඞ්ඛම්පි න උපෙතීති ඉමිනා සඞ්ඛාතබ්බමත්තං නත්ථීති දීපිතං හොතීති ආහ – ‘‘ගණනාමත්තම්පි න ගච්ඡතී’’ති. උපනික්ඛෙපනමත්තම්පීති එත්ථාපි එසෙව නයො. කලභාගන්ති කලානං සඞ්ගණනකොට්ඨාසං. තෙනාහ ‘‘සතිමං කල’’න්තිආදි. ඔලොකිතමත්තම්පීති උපනික්ඛෙපනවසෙන ඔලොකනමත්තකම්පි. තං කම්මකාරණන්ති තං පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණං චතුන්නම්පි පස්සානං වසෙන සම්පරිවත්තෙත්වා කරොන්තියෙව, පාළියං පන එකපස්සවසෙන ආගතා. ගෙහස්සාති ¶ මහතො ගෙහස්ස. සබ්බතොති සබ්බාවයවතො. සම්පජ්ජලිතෙ එකජාලීභූතෙ. සුපක්කුථිතායාති සුට්ඨු නිපක්කාය.

විභත්තොති තත්ථ නිබ්බත්තකසත්තානං සාධාරණකම්මුනා විභත්තො විය නිබ්බත්තො. අයොපාකාරෙන පරිතො අත්තො ගහිතොති අයොපාකාරපරියත්තො පරික්ඛිත්තො.

යමකගොළකාති ¶ දාරකානං කීළනයුගළා. එවම්පි දුක්ඛොති යථාවුත්තඋස්සදනිරයවසෙනපි සොත-ඝාන-ජිව්හා-කාය-මනො-ගොචරතාවසෙනපි ඉමිනා ආකාරෙන දුක්ඛොති.

251. දන්තෙහි උල්ලෙහිත්වාති උත්තරදන්තෙහි අඤ්ඡිත්වා. රසවසෙන අතිත්තො අස්සාදො රසාදො. තෙනාහ ‘‘රසගෙධෙන පරිභුත්තරසො’’ති.

252. දුරූපොති විරූපො. දුද්දසොති තෙනෙව විරූපභාවෙන අනිට්ඨදස්සනො. ලකුණ්ඨකොති රස්සො. පවිට්ඨගීවොති ඛන්ධන්තරං අනුපවිට්ඨගීවො. මහොදරොති විපුලකුච්ඡි. යෙභුය්යෙන හි ලකුණ්ටකා සත්තා රස්සගීවා පුථුලකුච්ඡිකාව හොන්තීති තථා වුත්තං. කාණො නාම චක්ඛුවිකලොති වුත්තං – ‘‘එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා’’ති. කුණීති හත්ථවිකලො වුච්චතීති ආහ – ‘‘එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා’’ති. වාතාදිනා උපහතකායපක්ඛො ඉධ පක්ඛහතොති අධිප්පෙතො, න පක්ඛිහතොති ආහ – ‘‘පක්ඛහතොති පීඨසප්පී’’ති. දුක්ඛානුපබන්ධදස්සනත්ථන්ති අපරාපරජාතීසු විපාකදුක්ඛස්ස අනුපබන්ධවසෙන පවත්තිදස්සනත්ථං.

කලීයති ඛලීයති අප්පහීයති සාසනං එතෙනාති කලි, ජුතපරාජයො. සො එව ගහසදිසතාය ‘‘කලිග්ගහො’’ති වුත්තො. අධිබන්ධන්ති කුටුම්බස්ස අධිවුත්ථස්ස මූලභූතස්ස අත්තනො බන්ධිතබ්බතං. තෙනාහ ‘‘අත්තනාපි බන්ධං නිගච්ඡෙය්යා’’ති. බාලභූමියා බාලභාවස්ස මත්ථකප්පත්ති නිරයගාමිකම්මකාරිතාති ‘‘නිරයෙ නිබ්බත්තති’’ච්චෙව වුත්තං. තග්ගහණෙනෙව පන තතො මුදුමුදුතරාදිකම්මවසෙන සෙසාපායෙසු අපරාපරනිබ්බත්තාදිබාලභූමි විභාවිතා හොතීති.

253. වුත්තානුසාරෙනාති ‘‘බාලො අය’’න්තිආදිනා වුත්තස්ස අත්ථවචනස්ස ‘‘පණ්ඩිතො අය’’න්ති එතෙහි ලක්ඛීයතීතිආදිනා අනුසාරෙන. මනොසුචරිතාදීනං වසෙනාති චින්තෙන්තො අනභිජ්ඣා-අබ්යාපාද-සම්මාදස්සනං සුචින්තිතමෙව චින්තෙතීතිආදිනා මනොසුචරිතානං තිණ්ණං සුචරිතානං වසෙන යොජෙතබ්බානි.

256. උපොසථං ¶ ¶ (දී. නි. ටී. 2.243) වුච්චති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං සබ්බදිවසෙසු ගහට්ඨෙහි රක්ඛිතබ්බසීලං, සමාදානවසෙන තං එතස්ස අත්ථීති උපොසථිකො, තස්ස. තෙනාහ ‘‘සමාදින්නඋපොසථඞ්ගස්සා’’ති. තදාති තස්මිං කාලෙ, යස්මිං පන කාලෙ චක්කවත්තිභාවසංවත්තනිය-දාන-සීලාදි-පුඤ්ඤසම්භාරසමුදාගමසම්පන්නො පූරිතචක්කවත්තිවත්තො කාදීපදෙසවිසෙසපච්චාජාතියා චෙව කුලරූපභොගාධිපතෙය්යාදිගුණවිසෙසසම්පත්තියා ච තදනුරූපෙ අත්තභාවෙ ඨිතො හොති, තස්මිං කාලෙ. තාදිසෙ හි කාලෙ චක්කවත්තිභාවී පුරිසුත්තමො යථාවුත්තගුණසමන්නාගතො රාජා ඛත්තියො හුත්වා මුද්ධාවසිත්තො විසුද්ධසීලො අනුපොසථං සතසහස්සවිස්සජ්ජනාදිනා සම්මාපටිපත්තිං පටිපජ්ජති, න යදා චක්කරතනං උප්පජ්ජති, තදා එව. තෙනාහ – ‘‘පාතො…පෙ… ධම්මතා’’ති. (තත්ථ දමො ඉන්ද්රියසංවරො, සංයමො සීලසංවරො.)

වුත්තප්පකාරපුඤ්ඤකම්මපච්චයන්ති චක්කවත්තිභාවාවහදානදමසංයමාදිපුඤ්ඤකම්මහෙතුකං. නීලමණිසඞ්ඝාටසදිසන්ති ඉන්දනීලමණිසඤ්චයසමානං. දිබ්බානුභාවයුත්තත්තාති දස්සනීයතා මනුඤ්ඤඝොසතා ආකාසගාමිතා ඔභාසවිස්සජ්ජනා අප්පටිඝාතතා රඤ්ඤො ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵත්තිකාරණතාති එවමාදීහි දිබ්බසදිසෙහි ආනුභාවෙහි සමන්නාගතත්තා. සබ්බෙහි ආකාරෙහීති සබ්බෙහි සුන්දරෙහි ආකාරෙහි. පරිපූරන්ති පරිපුණ්ණං. සා චස්ස පාරිපූරි ඉදානෙව විත්ථාරීයති.

පනාළීති ඡිද්දං. සුද්ධසිනිද්ධදන්තපන්තියා නිබ්බිවරායාති අධිප්පායො. නාභිපනාළි පරික්ඛෙපපට්ටෙසූති නාභිපරික්ඛෙපපට්ටෙ චෙව නාභියා පනාළිපරික්ඛෙපපට්ටෙ ච. සුවිභත්තාවාති අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණත්තා සුට්ඨු විභත්තා. පරිච්ඡෙදලෙඛන්තරෙසු මණිකා සුවිභත්තා හුත්වා පඤ්ඤායන්තීති වදන්ති.

පරිච්ඡෙදලෙඛාදීනීති ආදි-සද්දෙන මාලාකම්මාදිං සඞ්ගණ්හාති. සුරත්තාතිආදීසු සුරත්තග්ගහණෙන මහානාමවණ්ණතං පටික්ඛිපති, සුද්ධග්ගහණෙන සංකිලිට්ඨතං, සිනිද්ධග්ගහණෙන ලූඛතං. කාමං තස්ස චක්කරතනස්ස නෙමිමණ්ඩලං අසන්ධිකංව නිබ්බත්තං, සබ්බත්ථකමෙව පන කෙවලං පවාළවණ්ණොව ¶ න සොභතීති පකතිචක්කස්ස සන්ධියුත්තෙසු ඨානෙසු රත්තජම්බුනදපරික්ඛතං අහොසි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සන්ධීසු පනස්සා’’තිආදි.

නෙමිමණ්ඩලපිට්ඨියන්ති ¶ නෙමිමණ්ඩලස්ස පිට්ඨිපදෙසෙ. දසන්නං දසන්නං අරානමන්තරෙති දසන්නං දසන්නං අරානං අන්තරසමීපෙ පදෙසෙ. ඡිද්දමණ්ඩලචිත්තොති මණ්ඩලසණ්ඨානඡිද්දවිචිත්තො. සුකුසලසමන්නාහතස්සාති සුට්ඨු කුසලෙන සිප්පිනා පහතස්ස, වාදිතස්සාති අත්ථො. වග්ගූති මනොරමො රජනීයොති සුණන්තානං රාගුප්පාදකො. කමනීයොති කන්තො. සමොසරිතකුසුමදාමාති ඔලම්බිතසුගන්ධකුසුමදාමා. නෙමිපරික්ඛෙපස්සාති නෙමිපරියන්තපරික්ඛෙපස්ස. නාභිපනාළියා ද්වින්නං පස්සානං වසෙන ‘‘ද්වින්නම්පි නාභිපනාළීන’’න්ති වුත්තං. එකා එව හි සා පනාළි. යෙහීති යෙහි ද්වීහි සීහමුඛෙහි. පුන යෙහීති මුත්තාකලාපෙහි.

ඔධාපයමානන්ති සොතුං අවහිතානි කුරුමානං. චන්දො පුරතො, චක්කරතනං පච්ඡාති එවං පුබ්බාපරියෙන පුබ්බාපරභාගෙන.

අන්තෙ පුරස්සාති අනුරාධපුරෙ රඤ්ඤො අන්තෙපුරස්ස උත්තරසීහපඤ්ජරආසන්නෙ තදා රඤ්ඤො පාසාදෙ තාදිසස්ස උත්තරදිසාය සීහපඤ්ජරස්ස ලබ්භමානත්තා වුත්තං. සුඛෙන සක්කාති කිඤ්චි අනාරුහිත්වා සරීරඤ්ච අනුල්ලඞ්ඝිත්වා යථාඨිතෙනෙව හත්ථෙන පුප්ඵමුට්ඨියො ඛිපිත්වා සුඛෙන සක්කා හොති පූජෙතුං.

නානාවිරාගරතනප්පභාසමුජ්ජලන්ති නානාවිධචිත්තවණ්ණරතනොභාසපභස්සරං. ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙති. ආගන්ත්වා ඨිතට්ඨානතො උපරි ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පවත්තෙ.

සන්නිවෙසක්ඛමොති ඛන්ධවාරසන්නිවෙසයොග්යො. සුලභාහාරූපකරණොති සුඛෙනෙව ලද්ධබ්බධඤ්ඤගොරසදාරුතිණාදිභොජනසාධනො. පරචක්කන්ති පරස්ස රඤ්ඤො සෙනා, ආණා වා.

ආගතනන්දනොති ආගතො හුත්වා නන්දිජනනො. ආගතං වා ආගමනං, තෙන නන්දතීති ආගතනන්දනො. ගමනෙන සොචෙතීති ගමනසොචනො. උපකප්පෙථාති උපරූපරි කප්පෙථ සංවිදහථ, උපනෙථාති ¶ අත්ථො. උපපරික්ඛිත්වාති හෙතුතොපි සභාවතොපි ඵලතොපි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකආදීනවතොපි වීමංසිත්වා.

විභාවෙන්ති පඤ්ඤාය අත්ථං විභූතං කරොන්තීති විභාවිනො, පඤ්ඤවන්තො. අනුයන්තාති අනුවත්තකා. ඔගච්ඡමානන්ති ඔසීදන්තං. යොජනමත්තන්ති විත්ථාරතො යොජනමත්තං පදෙසං. ගම්භීරභාවෙන ¶ පන යථා භූමි දිස්සති, එවං ඔගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘මහාසමුද්දතල’’න්තිආදි. අන්තෙ චක්කරතනං උදකෙන සෙනාය අනජ්ඣොත්ථරණත්ථං.

257. පුරත්ථිමො සමුද්දො පරියන්තො අස්සාති පුරත්ථිමසමුද්දපරියන්තො, පුරත්ථිමසමුද්දං පරියන්තං කත්වා. චාතුරන්තායාති චාතුසමුද්දන්තාය පුබ්බවිදෙහාදිචතුකොට්ඨාසන්තාය.

258. හරිචන්දනාදීහීති ආදි-සද්දෙන චතුජ්ජාතියගන්ධාදිං සඞ්ගණ්හාති. ආගමනං චින්තෙථාති වදන්ති චක්කවත්තිවත්තස්ස පූරිතතාය පරිචිතත්තා. භූමිඵුසනකෙහි වාලධි, වරඞ්ගං හත්ථොති ඉමෙහි ච තීහි, චතූහි පාදෙහි චාති සත්තහි අවයවෙහි ඨිතත්තා සත්තපතිට්ඨො. ඉතරෙසං අමච්චාදීනං චින්තයන්තානං න ආගච්ඡති. අපනෙත්වාති අත්තනො ආනුභාවෙන අපනෙත්වා. ගන්ධමෙව හි තස්ස ඉතරෙ හත්ථිනො න සහන්ති.

සින්ධවකුලතොති සින්ධවස්සාජානීයකුලතො.

සකටනාභිසමප්පමාණන්ති පරිණාහතො මහාසකටස්ස නාභියා සමප්පමාණං. උභොසු අන්තෙසූති හෙට්ඨා උපරි චාති ද්වීසු අන්තෙසු. කණ්ණිකපරියන්තතොති ද්වින්නං කඤ්චනපදුමානං කණ්ණිකාය පරියන්තතො. මුත්තාජාලකෙ ඨපෙත්වාති සුවිසුද්ධෙ මුත්තාමයෙ ජාලකෙ පතිට්ඨපෙත්වා.

‘‘ඉත්ථිරතනං ¶ පාතුභවතී’’ති වත්වා අස්ස පාතුභවනාකාරං දස්සෙතුං, ‘‘මද්දරාජකුලතො වා’’තිආදි වුත්තං. මද්දරට්ඨං කිර අභිරූපානං ඉත්ථීනං උප්පත්තිට්ඨානං. සණ්ඨානපාරිපූරියාති හත්ථපාදාදිසරීරාවයවානං සුසණ්ඨිතතාය. අවයවපාරිපූරියා හි සමුදායපාරිපූරිසිද්ධි. රූපන්ති සරීරං. දස්සනීයාති සුරූපභාවෙන පස්සිතබ්බයුත්තා. සොමනස්සවසෙන චිත්තං පසාදෙති යොනිසො ¶ චින්තෙන්තානං කම්මඵලසද්ධාය වසෙන. පසාදාවහත්තාති කාරණවචනෙන යථා පාසාදිකතාය වණ්ණපොක්ඛරතාසිද්ධි වුත්තා, එවං දස්සනීයතාය පාසාදිකතාසිද්ධි, අභිරූපතාය ච දස්සනීයතාසිද්ධි වත්තබ්බාති නයං දස්සෙති. පටිලොමතො වා වණ්ණපොක්ඛරතාය පාසාදිකතාසිද්ධි, පාසාදිකතාය දස්සනීයතාසිද්ධි, දස්සනීයතාය අභිරූපතාසිද්ධි යොජෙතබ්බා. එවං සරීරසම්පත්තිවසෙන අභිරූපතාදිකෙ දස්සෙත්වා ඉදානි සරීරෙ දොසාභාවවසෙනපි තෙ දස්සෙතුං, ‘‘අභිරූපා වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා පමාණයුත්තා, එවං ආරොහපරිණාහයොගතො ච පාසාදිකා නාතිදීඝතාදයො. එවං මනුස්සානං දිබ්බරූපතාසම්පත්තිපීති ‘‘අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණ’’න්ති වුත්තං. කායවිපත්තියාති සරීරදොසස්ස. අභාවොති අච්චන්තමෙව දූරීභාවො.

සතවිහතස්සාති සතක්ඛත්තුං විහතස්ස. සතවිහතස්සාති ච ඉදං කප්පාසපිචුවසෙන වුත්තං, තූලපිචුනො පන විහනනමෙව නත්ථි. කුඞ්කුමතගරතුරුක්ඛයවනපුප්ඵානි චතුජ්ජාති. තමාලතගරතුරුක්ඛයවනපුප්ඵානීති අපරෙ.

අග්ගිදඩ්ඪා වියාති ආසනගතෙන අග්ගිනා දඩ්ඪා විය. පඨමමෙවාති අඤ්ඤකිච්චතො පඨමමෙව, දස්සනසමකාලමෙවාති අත්ථො. තං තං අත්තනා රඤ්ඤො කාතබ්බකිච්චං කිං කරොමීති පුච්ඡිතබ්බතාය කිං කරණන්ති පටිස්සාවෙතීති කිඞ්කාරපටිස්සාවිනී.

මාතුගාමො නාම යෙභුය්යෙන සඨජාතිකො, ඉත්ථිරතනස්ස පන තං නත්ථීති දස්සෙතුං, ‘‘ස්වාස්සා’’තිආදි වුත්තං. ගුණාති රූපගුණා චෙව ආචාරගුණා ච. පුරිමකම්මානුභාවෙනාති තස්සා පුරිමකම්මානුභාවෙන. ඉත්ථිරතනස්ස තබ්භාවසංවත්තනියපුරිමකම්මස්ස ආනුභාවෙන, චක්කවත්තිනොපි පරිවාරසංවත්තනියං පුඤ්ඤකම්මං තාදිසස්ස ඵලවිසෙසස්ස උපනිස්සයො හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘චක්කවත්තිනො පුඤ්ඤං උපනිස්සායා’’ති. එතෙන සෙසරතනෙසුපි ¶ තෙසං විසෙසානං තදුපනිස්සයතා විභාවිතා එවාති දට්ඨබ්බං. පුබ්බෙ එකදෙසවසෙන ලබ්භමානපාරිපූරී රඤ්ඤො චක්කවත්තිභාවූපගමනතො පට්ඨාය සබ්බාකාරපාරිපූරා ජාතා.

පකතියාවාති සභාවෙනෙව, චක්කරතනපාතුභාවතො පුබ්බෙපි.

260. කටග්ගහො ¶ වුච්චති ජයග්ගහො සකානං පණානං කටභාවෙන අත්ථසිද්ධිවසෙන සඞ්ගණ්හනන්ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘ජයග්ගාහෙනා’’ති. එකප්පහාරෙනෙවාති එකප්පයොගෙනෙව සතසහස්සානි අධිගච්ඡෙය්යාති යොජනා. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

බාලපණ්ඩිතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

261. ද්වෙ ¶ අගාරාතිආදීති ආදි-සද්දෙන ‘‘සද්වාරා…පෙ… අනුවිචරන්තෙපී’’ති එතමත්ථං සඞ්ගණ්හාති. එත්තකමෙව හි අස්සපුරසුත්තෙ (ම. නි. 1.432; ම. නි. අට්ඨ. 1.432) විත්ථාරිතං වෙදිතබ්බං. ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’තිආදි පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.397) තථා විත්ථාරිතම්පි සුත්තසංවණ්ණනා හොතීති කත්වා, ‘‘අස්සපුරසුත්තෙ විත්ථාරිතමෙවා’’ති වුත්තං.

262. නිරයතො පට්ඨාය දෙසනං දෙවලොකෙන ඔසාපෙතීති සංකිලෙසධම්මෙහි සංවෙජෙත්වා වොදානධම්මෙහි නිට්ඨාපෙන්තො. දුතියං පන වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං, තදිදං වෙනෙය්යජ්ඣාසයවිසිට්ඨන්ති දට්ඨබ්බං. ඉදානි සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තමත්ථං විවරිතුං, ‘‘සචෙ’’තිආදි වුත්තං. සොති භගවා.

එකච්චෙ ¶ ථෙරාති (කථා. අනුටී. 866-868; අ. නි. ටී. 2.3.36) අන්ධකාදිකෙ, විඤ්ඤාණවාදිනො ච සන්ධාය වදති. නෙරයිකෙ නිරයෙ පාලෙන්ති තතො නිග්ගන්තුමප්පදානවසෙන රක්ඛන්තීති නිරයපාලා. නෙරයිකානං නරකදුක්ඛෙන පරියොනද්ධාය අලං සමත්ථාති වා නිරයපාලා. තන්ති ‘‘නත්ථි නිරයපාලා’’තිවචනං. පටිසෙධිතමෙවාති ‘‘අත්ථි නිරයෙ නිරයපාලා, අත්ථි ච කාරණිකා’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (කථා. 866) පටිසෙධිතමෙව. යදි නිරයපාලා නාම න සියුං, කම්මකාරණාපි න භවෙය්ය. සති හි කාරණිකෙ කම්මකාරණාය භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. එත්ථාහ – ‘‘කිං පනෙතෙ නිරයපාලා නෙරයිකා, උදාහු අනෙරයිකා’’ති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව නෙරයිකා, ඉමෙ නිරයසංවත්තනියෙන කම්මුනා නිබ්බත්තාති සයම්පි නිරයදුක්ඛං අනුභවෙය්යුං, තථා සති අඤ්ඤෙසං නෙරයිකානං යාතනාය අසමත්ථා සියුං, ‘‘ඉමෙ නෙරයිකා, ඉමෙ නිරයපාලා’’ති වවත්ථානඤ්ච න සියා, යෙ ච යෙ යාතෙන්ති, තෙහි සමානරූපබලප්පමාණෙහි ඉතරෙසං භයසන්තාසා න සියුං. අථ අනෙරයිකා, නෙසං තත්ථ කථං සම්භවොති වුච්චතෙ – අනෙරයිකා නිරයපාලා අනිරයගතිසංවත්තනියකම්මනිබ්බත්තිතො. නිරයූපපත්තිසංවත්තනියකම්මතො හි අඤ්ඤෙනෙව කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තන්ති රක්ඛසජාතිකත්තා. තථා හි වදන්ති සබ්බත්ථිවාදිනො –

‘‘කොධනා ¶ කුරූරකම්මන්තා, පාපාභිරුචිනො සදා;

දුක්ඛිතෙසු ච නන්දන්ති, ජායන්ති යමරක්ඛසා’’ති. (කථා. අනුටී. 866-868; අ. නි. ටී. 2.3.36);

තත්ථ යදෙකෙ වදන්ති ‘‘යාතනාදුක්ඛං පටිසංවෙදෙය්යුං, අථ වා අඤ්ඤමඤ්ඤං යාතෙය්යු’’න්තිආදි, තයිදං අසාරං නිරයපාලානං නෙරයිකභාවස්සෙව අභාවතො. යදිපි අනෙරයිකා නිරයපාලා, අයොමයාය පන ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය නිරයභූමියා පරික්කමමානා කථං දාහදුක්ඛං නානුභවන්තීති? කම්මානුභාවතො. යථා හි ඉද්ධිමන්තො චෙතොවසිප්පත්තා මහාමොග්ගල්ලානාදයො නෙරයිකෙ අනුකම්පන්තා ඉද්ධිබලෙන නිරයභූමිං උපගතා දාහදුක්ඛෙන න බාධීයන්ති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

ඉද්ධිවිසයස්ස ¶ අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? ඉදම්පි තංසමානං කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතො. තථාරූපෙන හි කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තා. යථා නිරයදුක්ඛෙන අබාධිතා එව හුත්වා නෙරයිකෙ යාතෙන්ති, න චෙත්තකෙන බාහිරවිසයාභාවො යුජ්ජති ඉට්ඨානිට්ඨතාය පච්චෙකං ද්වාරපුරිසෙසු විභත්තසභාවත්තා. තථා හි එකච්චස්ස ද්වාරස්ස පුරිසස්ස ච ඉට්ඨං එකච්චස්ස අනිට්ඨං, එකච්චස්ස ච අනිට්ඨං එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති – ‘‘නත්ථි කම්මවසෙන තෙජසා පරූපතාපන’’න්තිආදි, තදපාහතං හොති. යං පන වදන්ති – ‘‘අනෙරයිකානං නෙසං කථං තත්ථ සම්භවො’’ති නිරයෙ නෙරයිකානං යාතනාසබ්භාවතො. නෙරයිකසත්තයාතනායොග්යඤ්හි අත්තභාවං නිබ්බත්තෙන්තං කම්මං තාදිසනිකන්තිවිනාමිතං නිරයට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තෙති. තෙ ච නෙරයිකෙහි අධිකතරබලාරොහපරිණාහා අතිවිය භයානකදස්සනා කුරූරතරපයොගා ච හොන්ති. එතෙනෙව තත්ථ නෙරයිකානං විබාධකකාකසුනඛාදීනම්පි නිබ්බත්ති සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං.

කථං අඤ්ඤගතිකෙහි අඤ්ඤගතිකබාධනන්ති ච න වත්තබ්බං අඤ්ඤත්ථාපි තථා දස්සනතො. යං පනෙකෙ වදන්ති – ‘‘අසත්තසභාවා එව නිරයපාලා නිරයසුනඛාදයො චා’’ති තම්පි තෙසං මතිමත්තං අඤ්ඤත්ථ තථා අදස්සනතො. න හි කාචි අත්ථි තාදිසී ධම්මප්පවත්ති, යා අසත්තසභාවා, සම්පතිසත්තෙහි අප්පයොජිතා ච සත්තකිච්චං සාධෙන්තී දිට්ඨපුබ්බා. පෙතානං පානීයනිවාරකානං දණ්ඩාදිහත්ථපුරිසානම්පි සබ්භාවෙ, අසත්තභාවෙ ච විසෙසකාරණං නත්ථි. සුපිනොපඝාතොපි අත්ථි, කිච්චසමත්ථතා පන අප්පමාණං දස්සනාදිමත්තෙනපි තදත්ථසිද්ධිතො. තථා හි සුපිනෙ ආහාරූපභොගාදිනා න අත්ථසිද්ධි, ඉද්ධිනිම්මානරූපං පනෙත්ථ ලද්ධපරිහාරං ඉද්ධිවිසයස්ස ¶ අචින්තෙය්යභාවතො. ඉධාපි කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? තං න, අසිද්ධත්තා. නෙරයිකානං කම්මවිපාකතො නිරයපාලාති අසිද්ධමෙතං, වුත්තනයෙන පන පාළිතො ච තෙසං සත්තභාවො එව සිද්ධොති. සක්කා හි වත්තුං, ‘‘සත්තසඞ්ඛාතා නිරයපාලසඤ්ඤිතා ධම්මප්පවත්ති සාභිසන්ධිකපරූපඝාතී අත්ථි කිච්චසබ්භාවතො ඔජාහාරාදිරක්ඛසසන්තති ¶ වියා’’ති. අභිසන්ධිපුබ්බකතා චෙත්ථ න සක්කා පටික්ඛිපිතුං තථා තථා අභිසන්ධියා යාතනතො, තතො එව න සඞ්ඝාතපබ්බතාදීහි අනෙකන්තිකතා. යෙ පන වදන්ති – ‘‘භූතවිසෙසා එව එතෙ වණ්ණසණ්ඨානාදිවිසෙසවන්තො භෙරවාකාරා ‘නරකපාලා’ති සමඤ්ඤං ලභන්තී’’ති. තදසිද්ධං උජුකමෙව පාළියං, – ‘‘අත්ථි නිරයෙසු නිරයපාලා’’ති (කථා. 866) වාදස්ස පතිට්ඨාපිතත්තා.

අපිච යථා අරියවිනයෙ නරකපාලානං භූතමත්තතා අසිද්ධා, තථා පඤ්ඤත්තිමත්තවාදිනොපි තෙසං භූතමත්තතා අසිද්ධාව සබ්බසො රූපධම්මානං අත්ථි භාවස්සෙව අප්පටිජානනතො. න හි තස්ස භූතානි නාම පරමත්ථතො සන්ති. යදි පරමත්ථං ගහෙත්වා වොහරති, අථ කස්මා චක්ඛුරූපාදීනි පටික්ඛිපතීති? තිට්ඨතෙසා අනවට්ඨිතතක්කානං අප්පහීනසම්මොහවිපල්ලාසානං වාදවීමංසා, එවං, ‘‘අත්ථෙව නිරයෙ නිරයපාලා’’ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. සති ච නෙසං සබ්භාවෙ, අසතිපි බාහිරෙ විසයෙ නරකෙ විය දෙසාදිනියමො හොතීති වාදො න සිජ්ඣති, සති එව පන බාහිරෙ විසයෙ දෙසාදිනියමොති දට්ඨබ්බං.

දෙවදූතසරාපනවසෙන සත්තෙ යථූපචිතෙ පුඤ්ඤකම්මෙ යමෙති නියමෙතීති යමො, තස්ස යමස්ස වෙමානිකපෙතානං රාජභාවතො රඤ්ඤො. තෙනාහ – ‘‘යමරාජා නාම වෙමානිකපෙතරාජා’’ති. කම්මවිපාකන්ති අකුසලකම්මවිපාකං. වෙමානිකපෙතාති කණ්හසුක්කවසෙන මිස්සකකම්මං කත්වා විනිපාතිකදෙවතා විය සුක්කෙන කම්මුනා පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. තථා හි තෙ මග්ගඵලභාගිනොපි හොන්ති, පවත්තියං පන කම්මානුරූපං කදාචි පුඤ්ඤඵලං, කදාචි අපුඤ්ඤඵලං පච්චනුභවන්ති. යෙසං පන අරියමග්ගො උප්පජ්ජති, තෙසං මග්ගාධිගමතො පට්ඨාය පුඤ්ඤඵලමෙව උප්පජ්ජතීති දට්ඨබ්බං. අපුඤ්ඤඵලං පුබ්බෙ විය කටුකං න හොති. මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතානං මුදුකමෙව හොතීති අපරෙ. ධම්මිකො රාජාති එත්ථ තස්ස ධම්මිකභාවො ධම්මදෙවපුත්තස්ස විය උප්පත්තිනියමිතධම්මවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. ද්වාරෙසූති අවීචිමහානරකස්ස චතූසු ද්වාරෙසු.

ජාතිධම්මොති කම්මකිලෙසවසෙන ජාතිපකතිකො. තෙනාහ ‘‘ජාතිසභාවො’’ති. සභාවො ච ¶ නාම තෙජොධාතුයා උණ්හතා විය න කදාචිපි විගච්ඡතීති ආහ ‘‘අපරිමුත්තො ජාතියා’’තිආදි.

263. ඉදානි ¶ ජාතියා දෙවදූතභාවං නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙතුං, ‘‘දහරකුමාරො’’තිආදි වුත්තං. අත්ථතො එවං වදති නාමාති වාචාය අවදන්තොපි අත්ථාපත්තිතො එවං වදන්තො විය හොති විඤ්ඤූනන්ති අත්ථො. එවං තුම්හාකම්පි ජාති ආගමිස්සතීති එවං සංකිලිට්ඨජෙගුච්ඡඅසමත්ථදහරාවත්ථා ජාති තුම්හාකං ආගමිස්සති. කාමඤ්චායං ආගතා එව, සා පන අතීතානාගතාය උපරිපි ආගමනාය පයොගො ඉච්ඡිතබ්බො, අනාගතාය න ඉච්ඡිතබ්බොති ආහ ‘‘ජාති ආගමිස්සතී’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉති තස්සා…පෙ… කරොථා’’ති. තෙනාති තෙන කාරණෙන විඤ්ඤූනං වෙදවත්ථුභාවෙනාති අත්ථො.

ඌරුබලන්ති ඌරුබලී. තෙන දූරෙපි ගමනාගමනලඞ්ඝනාදිසමත්ථතං දස්සෙති, බාහුබලන්ති පන ඉමිනා හත්ථෙහි කාතබ්බකිච්චසමත්ථතං, ජවග්ගහණෙන වෙගස්ස පවත්තිසමත්ථතං. අන්තරහිතා නට්ඨා. සෙසං පඨමදෙවදූතෙ වුත්තනයමෙව.

විවිධං දුක්ඛං ආදහතීති බ්යාධි, විසෙසෙන වා ආධීයති එතෙනාති බ්යාධි, තෙන බ්යාධිනා. අභිහතොති බාධිතො, උපද්දුතොති අත්ථො.

265. කාරණා නාම ‘‘හත්ථච්ඡෙදාදිභෙදා අධිකපීළා කරීයති එතායා’’ති කත්වා යාතනා, සා එව කාරණිකෙහි කාතබ්බට්ඨෙන කම්මන්ති කම්මකාරණා යාතනාකම්මන්ති අත්ථො.

266. බහුං පාපං කතන්ති බහුසො පාපං කතං. තෙන පාපස්ස බහුලීකරණමාහ. බහූති වා මහන්තං. මහත්ථොපි හි බහුසද්දො දිස්සති, ‘‘බහු වත කතං අස්සා’’තිආදීසු, ගරුකන්ති වුත්තං හොති. සොති ගරුකං බහුලං වා පාපං කත්වා ඨිතො නිරයෙ නිබ්බත්තතියෙව, න යමපුරිසෙහි යමස්ස සන්තිකං නීයති. පරිත්තන්ති පමාණපරිත්තතාය කාලපරිත්තතාය ච පරිත්තං, පුරිමස්මිං පක්ඛෙ අගරුන්ති අත්ථො, දුතියස්මිං අබහුලන්ති. යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං, ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. කත්තබ්බමෙවාති දණ්ඩමෙව. අනුවිජ්ජිත්වා වීමංසිත්වා. විනිච්ඡයට්ඨානන්ති අට්ටකරණට්ඨානං. පරිත්තපාපකම්මාති දුබ්බලපාපකම්මා. තෙ හි පාපකම්මස්ස දුබ්බලභාවතො කතූපචිතස්ස ච ඔකාසාරහකුසලකම්මස්ස බලවභාවතො අත්තනො ධම්මතායපි සරන්ති.

ආකාසචෙතියන්ති ¶ ¶ ගිරිසිඛරෙ විවටඞ්ගණෙ කතචෙතියං. අග්ගිජාලසද්දන්ති ‘‘පටපටා’’ති පවත්තමානං අග්ගිජාලාය සද්දං සුත්වා, ‘‘මයා තදා ආකාසචෙතියෙ පූජිතරත්තපටා වියා’’ති අත්තනො පූජිතපටං අනුස්සරි. පඤ්චහිපි න සරතීති බලවතා පාපකම්මෙන බ්යාමොහිතො පඤ්ච සඤ්ඤාණානි න ගණ්හාති. තුණ්හී හොති කම්මාරහො අයන්ති තත්ථ පතීකාරං අපස්සන්තො.

267. අවීචිමහානිරයො උබ්බෙධෙනපි යොජනසතමෙවාති වදන්ති. නවනවයොජනිකා හොති පුථුලතො. මහානිරයස්ස මහන්තත්තා තථාපි භිත්තිසතං යොජනසහස්සං හොතීති උස්සදස්ස සබ්බස්ස පරික්ඛෙපතො ‘‘දසයොජනසහස්සං හොතී’’ති වුත්තං.

268. ඣායතීති පටිපාකතිකං හොති. තාදිසමෙවාති පුරිමසදිසත්තා ‘‘උබ්භතං සදිසමෙව හොතී’’ති එවං වුත්තං. බහුසම්පත්තොති වා බහුට්ඨානං අතික්කමිත්වා පුරත්ථිමද්වාරං සම්පත්තො හොති.

ඡන්නං ජාලානන්ති චතූහි දිසාහි හෙට්ඨා උපරි ච උබ්භතානං ඡන්නං ජාලානං. සත්තානං නිරන්තරතා නිරයසංවත්තනියකම්මකතානඤ්ච බහුභාවතො ජාලානං තාව සත්තානඤ්ච නිරන්තරත්තා අවීචි හොතු; දුක්ඛස්ස පන කථං නිරන්තරතාති තං දස්සෙන්තො, ‘‘කායද්වාරෙ…පෙ… එකං දුක්ඛසහගත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආවජ්ජනං සම්පටිච්ඡනං සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං ද්වෙ තදාරම්මණචිත්තානීති ඡ උපෙක්ඛාසහගතානි. එවං සන්තෙපීති යදිපි තත්ථ උපෙක්ඛාසහගතචිත්තානිපි පවත්තන්ති උපෙක්ඛාවෙදනාපි ලද්ධාවසරා; දුක්ඛවෙදනා පන බලවතරා නිසිතනිසිතෙන තිඛිණෙන සත්ථෙන නිරන්තරං සරීරං ඡින්දන්තී විය දුක්ඛං උපනෙන්තී විය තා වෙදනා අභිභවන්තී අජ්ඣොත්ථරන්තී උප්පජ්ජන්තී නිරන්තරා විය හොති. තෙනාහ ‘‘අනුදහනබලවතායා’’තිආදි. උපෙක්ඛාවෙදනාති වා තත්ථ අතිවිය අනිට්ඨඵලතාය අනිට්ඨාරම්මණා උපෙක්ඛාවෙදනා දුක්ඛාති වුච්චති, යථා ඉට්ඨඵලබහුතාය ඉට්ඨාරම්මණා ඣානාදිපරියාපන්නෙ ච සුගතිභවෙ ච උපෙක්ඛාවෙදනා සුඛාති වුච්චති, එවං දුක්ඛස්ස නිරන්තරතාය අවීචීති වෙදිතබ්බං.

269. එකො ¶ පාදො මහානිරයෙ හොති, එකො ගූථනිරයෙ නිපතති, කම්මවෙගුක්ඛිත්තො අන්තරා පදමාවහති සෙසාරම්භතාය. හත්ථිගීවප්පමාණා පරිණාහෙන. එකදොණිකනාවාප්පමාණා ආයාමෙන.

පොක්ඛරපත්තානීති ¶ ඛුරධාරාසදිසානි තිඛිණග්ගානි අයොසූලමයානෙව පදුමපත්තානි. හෙට්ඨා ඛුරධාරාති හෙට්ඨාභූමියං නික්ඛිත්තා, වෙත්තලතායො ච තිඛිණධාරකණ්ටකා අයොමයා එව. තෙනාහ – ‘‘සො තත්ථ දුක්ඛා’’තිආදි. කුසතිණානීති කුසතිණජාතිතාය තථා වුත්තානි. ඛරවාලිකාති ඛරා තිඛිණකොටිකා සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානා වාලිකා.

270. දන්තෙ සම්ඵුසෙතීති හෙට්ඨිමදන්තෙ යථා කිඤ්චි මුඛෙ පක්ඛිපිතුං න සක්කා, එවං සුඵුසිතෙ කරොති. තම්බලොහපානතො පට්ඨායාති වුත්තකාරණතො පටිලොමතොපි එවං කම්මකාරණානං කාරණමාහ. දුතියෙනාති කුඨාරීහි තච්ඡනෙන. තතියෙනාති වාසීහි තච්ඡනෙන. අවිජහිතමෙව සංවෙගහෙතුතාය ලොකස්ස මහතො අත්ථස්ස සංවත්තනතො.

271. හීනකායං හීනං වා අත්තභාවං උපගතා. උපාදානෙති චතුබ්බිධෙපි උපාදානෙ. තං අත්ථතො තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහොති ආහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨිගහණෙ’’ති. සම්භවති ජරාමරණං එතෙනාති සම්භවො, උපාදානන්ති ආහ – ‘‘ජාතියා මරණස්ස ච කාරණභූතෙ’’ති. අනුපාදාති අනුපාදාය. තෙනාහ ‘‘අනුපාදියිත්වා’’ති.

සබ්බදුක්ඛාතික්කන්තා නාමාති සකලම්පි වට්ටදුක්ඛං අතික්කන්තා එව හොන්ති චරිමචිත්තනිරොධෙන වට්ටදුක්ඛලෙසස්සපි අසම්භවතො.

දෙවදූතසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.