📜

4. විභඞ්ගවග්ගො

1. භද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

272. එකා ¶ ¶ රත්ති එකරත්තො, භද්දො එකරත්තො එතස්සාති භද්දෙකරත්තං, විපස්සනං පරිබ්රූහෙන්තො පුග්ගලො. තෙනාහ – ‘‘විපස්සනානුයොගසමන්නාගතත්තා’’ති. තං උද්දිස්ස පවත්තියා පන භද්දෙකරත්තසහචරණතො භද්දෙකරත්තො. තෙනාහ භගවා – ‘‘භද්දෙකරත්තස්ස වො, භික්ඛවෙ, උද්දෙසඤ්ච විභඞ්ගඤ්ච දෙසෙස්සාමී’’ති. දෙසෙතබ්බමත්ථං උද්දිසති එතෙනාති උද්දෙසො, සඞ්ඛෙපදෙසනා එව. යස්මා පන නිද්දෙසපදානං ජනනිට්ඨානෙ ඨිතත්තා මාතා වියාති මාතිකාති වුච්චති, තස්මාහ ‘‘උද්දෙසන්ති මාතික’’න්ති. උද්දිට්ඨමත්ථං විභජති එතෙනාති විභඞ්ගො විත්ථාරදෙසනා, තෙනාහ – ‘‘විත්ථාරභාජනිය’’න්ති ‘‘යථාඋද්දිට්ඨමත්ථං විත්ථාරතො භාජෙති විභජති එතෙනා’’ති කත්වා.

උප්පාදාදිඛණත්තයං පත්වා අතික්කමං අතික්කන්තං අතීතං. තං පන අත්ථතො විගතං ඛන්ධපඤ්චකන්ති ආහ ‘‘අතීතෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ’’ති. තණ්හාදිට්ඨීහි නානුගච්ඡෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනාහි නානුභවෙය්ය, නාභිනන්දෙය්යාති අත්ථො. යථා ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා විපරීතග්ගාහවසෙන අතීතෙසු රූපාදීසු මිච්ඡාඅභිනිවිසනං පරාමාසො දිට්ඨාභිනන්දනා; එවං ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා විපරීතග්ගාහවසෙන අනාගතෙසු රූපාදීසු මිච්ඡාඅභිනිවිසනං පරාමාසො දිට්ඨි කම්මසමාදානං දිට්ඨිපත්ථනාති තං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘තණ්හාදිට්ඨීහි න පත්ථෙය්යා’’ති. යදතීතන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන ‘‘අපත්ත’’න්ති පදං සඞ්ගණ්හාති. තම්පි හි කාරණවචනං. තෙනාහ ‘‘යස්මා චා’’ති. තත්ථායමධිප්පායො, ‘‘අතීතං තණ්හාදිවසෙන නාභිනන්දිතබ්බං සබ්බසො අවිජ්ජමානත්තා සසවිසාණං විය, තථා අනාගතම්පි න පත්ථෙතබ්බ’’න්ති. තත්ථ සියා – අතීතං නාභිනන්දිතබ්බං අභිනන්දනාය නිප්පයොජනත්තා, අනාගතපත්ථනා පන සඵලාපි සියාති න සබ්බසො පටික්ඛිපිතබ්බාති? න, තස්සාපි සවිඝාතභාවෙන පටික්ඛිපිතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. තත්ථ පහීනන්ති නිස්සට්ඨසභාවං. නිරුද්ධන්ති ¶ භග්ගං. අත්ථඞ්ගතන්ති විනාසං. අප්පත්තන්ති සභාවං උප්පාදාදිකං අසම්පත්තං. අජාතන්ති න ජාතං. අනිබ්බත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

යත්ථ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං ඛණෙ, යස්මිං යස්මිං වා ධම්මපුඤ්ජෙ උප්පන්නං, තං සබ්බම්පි අසෙසෙත්වා. අරඤ්ඤාදීසු වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො. තෙන ¶ අරඤ්ඤෙ වා රුක්ඛමූලෙ වා පබ්බතකන්දරාදීසු වාති ඨානනියමාභාවා අනුපස්සනාය සාතච්චකාරිතං දස්සෙති. යමකාදිවසෙන පරිබ්රූහියමානා විපස්සනා විය පටිපක්ඛෙහි අකොපනියාව හොතීති ආහ – ‘‘අසංහීරං අසංකුප්පන්ති ඉදං විපස්සනාපටිවිපස්සනාදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති. ගාථායමයමත්ථො විපස්සනාවසෙන යුජ්ජතීති ආහ – ‘‘විපස්සනා හී’’තිආදි. කිං එතාය පරියායකථායාති නිප්පරියායතොව අසංහීරං අසංකුප්පං දස්සෙතුං, ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. කථං පන නිච්චස්ස නිබ්බානස්ස අනුබ්රූහනා හොතීති ආහ ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදි. එතෙන තදාරම්මණධම්මා බ්රූහනාය, තෙසං ආරම්මණම්පි අත්ථතො අනුබ්රූහිතං නාම හොති බහුලං මනසිකාරෙනාති දස්සෙති.

ආදිතො තාපනං ආතාපනං, තෙන ආරම්භධාතුමාහ. පරිතො තාපනං පරිතාපනං, තෙන නික්කමධාතුපරක්කමධාතුයො චාති. තස්ස සෙනාති තස්ස මච්චුනො සහකරණට්ඨෙන සෙනා වියාති සෙනා. සඞ්ගරොතිආදීසු මිත්තාකාරග්ගහණෙන සාමපයොගමාහ. ලඤ්ජග්ගහණෙන ලඤ්ජදානං, තෙන දානප්පයොගං. බලරාසීති හත්ථිඅස්සාදිබලකායො. තෙන දණ්ඩභෙදානි වදති. භෙදොපි හි බලවතො එව ඉජ්ඣති, ස්වායං චතුබ්බිධොපි උපායයොගෙන සම්පවත්තීයති. තත්ථ තත්ථ ච සඞ්ගං ආසත්තිං අරති දෙතීති සඞ්ගරො පුබ්බභාගෙ වා සඞ්ගරණවසෙන තස්ස පටිජානනවසෙන පවත්තනතො.

උට්ඨාහකං උට්ඨානවීරියසම්පන්නං. සපරහිතසීවනලක්ඛණෙන අසාධුභාවපරම්මුඛභාවගමනෙන වා සන්තො.

273. මනුඤ්ඤරූපවසෙනෙව එවංරූපො අහොසීන්ති අතීතං අන්වාගමෙති තත්ථ නන්දියාසමන්වානයනතො. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. කුසලසුඛසොමනස්සවෙදනාවසෙනාති කුසලවෙදනාවසෙන සුඛවෙදනාවසෙන සොමනස්සවෙදනාවසෙනාති පච්චෙකං වෙදනාසද්දො යොජෙතබ්බො. තණ්හාභිනන්දනාය සති දිට්ඨාභිනන්දනා සිද්ධා එවාති – ‘‘තණ්හං සමන්වානෙති’’ඉච්චෙව වුත්තං. හීනරූපාදි…පෙ… න මඤ්ඤති අමනුඤ්ඤොපි සමානො සමනුඤ්ඤභාවස්සෙව වසෙන මඤ්ඤනාය පවත්තනතො. නානුපවත්තයති වික්ඛම්භනවසෙන නන්දියා දූරීකතත්තා.

274. උළාරසුන්දරභාවමුඛෙනෙව ¶ ¶ අනාගතෙසුපි රූපාදීසු තණ්හාදිට්ඨිකප්පනා පවත්තතීති ආහ – ‘‘එවංරූපො…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති.

275. වත්තබ්බං සියාති යථා නන්දියා අසමන්වානයනජොතනං බ්යතිරෙකමුඛෙන පතිට්ඨපෙතුං, ‘‘අතීතං න න්වාගමෙය්යා’’ති උද්දෙසස්ස, ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, අතීතං අන්වාගමෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.273) විභඞ්ගො වුත්තො, එවං ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්ම’’න්තිආදිකස්ස උද්දෙසස්ස බ්යතිරෙකමුඛෙන විභඞ්ගෙ වුච්චමානෙ විපස්සනාපටික්ඛෙපවසෙන, ‘‘කථඤ්ච…පෙ… වත්තබ්බං සියා’’ති වුත්තං. තයිදං පරමගම්භීරං සත්ථුදෙසනානයං අනුපධාරෙත්වා චොදිතං, යස්මා ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්ම’’න්තිආදිකස්ස උද්දෙසස්ස බ්යතිරෙකමුඛෙනෙව විපස්සනාපටික්ඛෙපවසෙන, ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, පච්චුප්පන්නෙසූ’’ති විභඞ්ගදෙසනා සම්පවත්තති. තෙනාහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. තත්ථ තස්සා එවාති විපස්සනාය එව. අභාවං දස්සෙතුං සංහීරතීති මාතිකං උද්ධරිත්වාති කථෙතුකම්යතාය මාතිකාවසෙන පදුද්ධාරං කත්වා, ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අසුතවා සුතවා’’ති ච ආදිනා විත්ථාරො වුත්තො. විපස්සනාය අභාවතොති විපස්සනාය අභාවිතතාය අවික්ඛම්භිතතාය තණ්හාදිට්ඨීහි සපත්තෙහි විය තත්ථ තත්ථ ඨපනාය ආකඩ්ඪීයති, තත්ථ තත්ථ විසයෙ තතො එව අපායසමුද්දං සංසාරසමුද්දං ආනීයති. සුක්කපක්ඛො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

භද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

276. බහිද්ධා ¶ පුථුත්තාරම්මණතො නිවත්තෙත්වා එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස සම්මදෙව ලයනං අප්පනං පටිසල්ලානං, යො කොචි සමාපත්තිවිහාරො, ඉධ පන අරියවිහාරො අධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො’’තිආදි. ජානන්තොව භගවා කථාසමුට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡි. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්ති, ජානන්තාපි න පුච්ඡන්තී’’තිආදි (පාරා. 16).

278. සාධුකාරමදාසීති ¶ සාධුසද්දං සාවෙසි. තං පන පසංසා හොතීති පසංසත්ථො සාධුසද්දො. තෙනාහ ‘‘දෙසනං පසංසන්තො’’ති. විජ්ජමානෙහි වණ්ණෙහි ගුණවන්තෙ උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං, කෙවලං ගුණසංකිත්තනවසෙන ථොමනා පසංසාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

ආනන්දභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

279. උණ්හභාවෙන ¶ තපනතො තපං උදකං එතස්සාති තපොදා, රහදො. තෙනාහ ‘‘තත්තොදකස්ස රහදස්සා’’ති. සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං, ‘‘වෙභාරපබ්බතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තතො උදකරහදතො, තං රහදං උපනිස්සායාති අත්ථො. නාගභවනාගතොපි හි සො රහදො තතො උපරි මනුස්සලොකෙ ජලාසයෙන සම්බද්ධො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘තපොදා නාම නදී සන්දතී’’ති. එදිසාති කුථිතා උණ්හා, අන්වත්ථනාමවසෙන තපොදාති ච වුච්චතීති අත්ථො. පෙතලොකොති පෙතානං වසනට්ඨානං පච්චෙකනිරයං සන්ධායාහ. ඉමස්ස පන ආරාමස්සාති තපොදාරාමස්ස. තතොති තපොදාසඞ්ඛාතනදිතො. මහාඋදකරහදොති මහාඋදකභරිතං පල්ලලං.

280. සමිද්ධොති උළාරො, පරිපුණ්ණොයෙවාති අත්ථො. ආදිම්හි බ්රහ්මචරියමස්සාති ආදිබ්රහ්මචරියො, සො එව ආදිබ්රහ්මචරියකො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බභාගප්පටිපත්තිභූතො’’ති. ‘‘අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්න’’න්ති අද්ධභෙදමුඛෙන සඞ්ඛතධම්මබොධවචනං.

282. කාමං ඛන්ධාදිවසෙන විභජනං සාධාරණං, පඨමදුතියචතුත්ථසුත්තෙසු පන ඛන්ධවසෙන විභජනං කත්වා ඉධ තථා අකත්වා එවං දෙසනාය ඨපනං තතො අඤ්ඤථා ආයතනවසෙන විභජනත්ථං. එවං විභින්නා හි සඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො අනවසෙසා සම්මසනුපගා ධම්මා විභජිත්වා දස්සිතා හොන්ති; අයං කිරෙත්ථ භගවතො අජ්ඣාසයො ථෙරෙන නයතො ගහිතොති දස්සෙතුං, ‘‘ඉමස්මිං කිරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ද්වාදසායතනවසෙනෙව මාතිකං ඨපෙසීති ලොකියානි ද්වාදසායතනානි එව සන්ධාය ¶ මාතිකං ඨපෙසි, යථා තීසු සුත්තෙසු ඛන්ධවසෙන විභත්තං, එවං යදි භගවතා ඉධාපි විභජනං ඉච්ඡිතං සියා, තථා විභජෙය්ය, යස්මා පන තථා අවිභජිත්වාව ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො, තස්මා ද්වාදසායතනවසෙනෙවෙත්ථ විභජනං භගවතා ච අධිප්පෙතන්ති නයග්ගාහෙ ඨත්වා ථෙරො විභජි. තෙනාහ – ‘‘නයං පටිලභිත්වා එවමාහා’’ති. භාරියං කතන්ති දුක්කරං කතං. අපදෙ පදං දස්සිතං ආකාසෙ පදං කතං සාධාරණස්ස අත්ථස්ස විසිට්ඨවිසයතාය දස්සිතත්තා. නිකන්තිවිඤ්ඤාණන්ති නිකන්තිතණ්හාය සම්පයුත්තං විඤ්ඤාණං, ‘‘ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොතී’’ති වචනතො. මනොති භවඞ්ගචිත්තං මනොද්වාරිකජවනානං ද්වාරභූතං.

283. පත්ථනාවසෙන ඨපෙසීති පත්ථනාවසෙන චිත්තං පවත්තෙසි.

මහාකච්චානභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා

සමත්තා.

4. ලොමසකකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනා

286. ඝනනිචිතලොමො ¶ ලොමසො, අයං පන අප්පතාය ලොමසකොති ආහ – ‘‘ඊසකලොමසාකාරතායා’’ති, ලොමසකො අඞ්ගිකො ලොමසකකඞ්ගියො, පඨමො ක-කාරො අප්පත්ථො, දුතියං පන පදවඩ්ඪනමෙව. රත්තකම්බලසිලායන්ති රත්තකම්බලවණ්ණසිලායං. ඔරුය්හාති ආකාසතො ඔතරිත්වා. පාටිහාරියං දිස්වා දින්නලාභසක්කාරස්ස අසාදියනතො මනුස්සපථෙ න වසන්ති.

දසහි චක්කවාළසහස්සෙහීති නිස්සක්කවචනතො ආගන්ත්වාති අධිප්පායො. සන්නිපතිතාහි දෙවතාහීති කරණවචනං. පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තානං දෙවානං ඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවාපාදනෙන සමුත්තෙජෙතුං සංවෙගජනනත්ථං…පෙ… අභාසි. තත්රාති තස්මිං දෙවසන්නිපාතෙ, තිස්සං වා දෙසනායං. දෙවත්තස්සාති දෙවභාවස්ස, දිබ්බසම්පත්තියාති අත්ථො. භද්දෙකරත්තස්ස සුත්තස්ස එතාති භද්දෙකරත්තියා.

සවනමුඛෙන බ්යඤ්ජනසො අත්ථසො ච උපධාරණං උග්ගණ්හනන්ති ආහ – ‘‘තුණ්හීභූතො නිසීදිත්වා සුණන්තො උග්ගණ්හාති නාමා’’ති. වාචුග්ගතකරණං පරියාපුණනන්ති ආහ – ‘‘වාචාය සජ්ඣායං කරොන්තො පරියාපුණාති නාමා’’ති. ගන්ථස්ස පරිහණං ධාරණං, තං පන පරෙසු පතිට්ඨාපනං ¶ පාකටං හොතීති ආහ – ‘‘අඤ්ඤෙසං වාචෙන්තො ධාරෙති නාමා’’ති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

ලොමසකකඞ්ගියභද්දෙකරත්තසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා

සමත්තා.

5. චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

289. අඞ්ගසුභතායාති ¶ අඞ්ගානං හත්ථපාදාදිසරීරාවයවානං සුන්දරභාවෙන. යං අපච්චං කුච්ඡිතං මුද්ධං වා, තත්ථ ලොකෙ මාණවවොහාරො, යෙභුය්යෙන සත්තා දහරකාලෙ සුද්ධධාතුකා හොන්තීති වුත්තං, ‘‘තරුණකාලෙ වොහරිංසූ’’ති. අධිපතිත්තාති ඉස්සරභාවතො.

සමාහාරන්ති සන්නිචයං. පණ්ඩිතො ඝරමාවසෙති යස්මා අප්පතරෙපි බ්යයමානෙ භොගා ඛීයන්ති, අප්පතරෙපි සඤ්චයමානෙ වඩ්ඪන්ති, තස්මා විඤ්ඤුජාතිකො කිඤ්චි බ්යයං අකත්වා අයමෙව උප්පාදෙන්තො ඝරාවාසං අනුතිට්ඨෙය්යාති ලොභාදෙසිතමත්ථං වදති.

ධනලොභෙන…පෙ… නිබ්බත්තො. ලොභවසිකස්ස හි ගති නිරයො වා තිරච්ඡානයොනි වා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නිමිත්තස්සාදගථිතං වා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගථිතං වා. තස්මිං සමයෙ කාලඞ්කරෙය්ය, ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං වදාමි – නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති (සං. නි. 4.235). නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති කතොකාසස්ස කම්මස්ස පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යභාවතො.

පත්තක්ඛන්ධඅධොමුඛභාවං සන්ධාය ‘‘ඔනාමෙත්වා’’ති වුත්තං. බ්රාහ්මණචාරිත්තස්ස භාවිතතං සන්ධායාහ ‘‘බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො’’ති. තං පවත්තිං පුච්ඡීති සුතමෙතං මයා, ‘‘මය්හං පිතා සුනඛො හුත්වා නිබ්බත්තො’’ති, එතං භොතා ගොතමෙන වුත්තන්ති. කිමිදං වුත්තන්ති ඉමං පවත්තිං පුච්ඡි.

තථෙව වත්වාති යථා සුනඛස්ස වුත්තං, තථෙව වත්වා. අවිසංවාදනත්ථන්ති, ‘‘තොදෙය්යබ්රාහ්මණො සුනඛො ජාතො’’ති අත්තනො වචනස්ස අවිසංවාදනත්ථං, විසංවාදනාභාවදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො. ඤාතොම්හි ¶ ඉමිනාති ඉමිනා මම පුත්තෙන මය්හං පුරිමජාතියං පිතාති එවං ඤාතො අම්හීති ජානිත්වා. බුද්ධානුභාවෙන කිර සුනඛො තථා දස්සෙති, න ජාතිස්සරතාය. භගවන්තං දිස්වා භුක්කරණං පන පුරිමජාතිසිද්ධවාසනාය. භවපටිච්ඡන්නන්ති භවන්තරභාවෙන පටිච්ඡන්නං. නාම-සද්දො සම්භාවනෙ. පටිසන්ධිඅන්තරන්ති අඤ්ඤජාතිපටිසන්ධිග්ගහණෙන හෙට්ඨිමජාතං ගතිං. අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො කිරෙස, තෙන අප්පායුකදීඝායුකතාදිවසෙන චුද්දස පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරි; එවං කිරස්ස අහොසි, ‘‘ඉමෙසං සත්තානං අප්පායුකතාදයො විසෙසා අඞ්ගපච්චඞ්ගවසෙන සල්ලක්ඛියන්ති. න ¶ ඛො පනෙතං යුත්තං ‘අඞ්ගපච්චඞ්ගානි යාව තෙසං තෙසං කාරණ’න්ති; තස්මා භවිතබ්බමෙත්ථ අඤ්ඤෙනෙව කාරණෙන. සමණො ගොතමො තං කාරණං විභජිත්වා කථෙස්සති, එවායං සබ්බඤ්ඤූති නිච්ඡයො මෙ අපණ්ණකො භවිස්සතී’’ති. අපරෙ පන භණන්ති, ‘‘තිරච්ඡානගතං මනුස්සං වා ආවිසිත්වා ඉච්ඡිතත්ථකසාවනං නාම මහාමන්තවිජ්ජාවසෙන හොති; තස්මා න එත්තාවතා සමණස්ස ගොතමස්ස සබ්බඤ්ඤුතා සුනිච්ඡිතා හොති. යං නූනාහං කම්මඵලමස්ස උද්දිස්ස පඤ්හං පුච්ඡෙය්යං, තත්ථ ච මෙ චිත්තං ආරාධෙන්තො පඤ්හං බ්යාකරිස්සති. එවායං සබ්බඤ්ඤූති විනිච්ඡයො මෙ භවිස්සතීති තෙ පඤ්හෙ පුච්ඡතී’’ති.

භණ්ඩකන්ති සාපතෙය්යං, සන්තකන්ති අත්ථො. කම්මුනා දාතබ්බං ආදියන්තීති කම්මදායාදා, අත්තනා කතූපචිතකම්මඵලභාගීති අත්ථො. තං පන කම්මදායජ්ජං කාරණොපචාරෙන වදන්තො, ‘‘කම්මං එතෙසං දායජ්ජං භණ්ඩකන්ති අත්ථො’’ති ආහ – යථා ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’ති (දී. නි. 3.80). යවති ඵලං සභාවතො භින්නම්පි අභින්නං විය මිස්සිතං හොති, එතෙනාති යොනීති ආහ – ‘‘කම්මං එතෙසං යොනි කාරණ’’න්ති. මමත්තවසෙන බජ්ඣති සංබජ්ඣතීති බන්ධු, ඤාති සාලොහිතො ච. කම්මං පන එකන්තසම්බන්ධමෙවාති ආහ – ‘‘කම්මං එතෙසං බන්ධූ’’ති. පතිට්ඨාති අවස්සයො. කම්මසදිසො හි සත්තානං අවස්සයො නත්ථි, අඤ්ඤො කොචි ඉස්සරො බ්රහ්මා වා න කරොති තාදිසං කත්තුං සජ්ජිතුං අසමත්ථභාවතො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. කම්මමෙවාති කස්මා අවධාරිතං, නනු කිලෙසාපි සත්තානං හීනපණීතභාවකාරණං, න කෙවලන්ති ¶ ? සච්චමෙතං, කිලෙසපයොගෙන විපාකවට්ටං නිබ්බත්තං කම්මපවත්තිතමෙවාති කත්වා වුත්තං. ‘‘කථිතස්ස අත්ථං න සඤ්ජානාසී’’ති සඞ්ඛෙපතො වත්වා නනු භගවා මහාකාරුණිකො පරෙසං ඤාපනත්ථමෙව ධම්මං දෙසෙතීති ආහ – ‘‘මානනිස්සිතො කිරෙසා’’තිආදි.

290. සමත්තෙනාති පරියත්තෙන, යථා තං ඵලං දාතුං සමත්ථං හොති, එවං කතෙන, උපචිතෙනාති අත්ථො. තාදිසං පන අත්තනො කිච්චෙ අනූනං නාම හොතීති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණෙනා’’ති. සමාදින්නෙනාති එත්ථ සමාදානං නාම තණ්හාදිට්ඨීහි ගහණං පරාමසනන්ති ආහ – ‘‘ගහිතෙන පරාමට්ඨෙනා’’ති. පටිපජ්ජති එතාය සුගතිදුග්ගතීති පටිපදා, කම්මං. තථා හි තං ‘‘කම්මපථො’’ති වුච්චති.

එසාති පටිපදා. දුබ්බලං උපඝාතකමෙව සියාති උපපීළකස්ස විසයං දස්සෙතුං, ‘‘බලවකම්මෙනා’’තිආදි වුත්තං. බලවකම්මෙනාති පුඤ්ඤකම්මෙන. වදති නාමාති වදන්තො විය හොති ¶ . නිබ්බත්තාපෙය්යන්ති කස්මා වුත්තං, නනු උපපීළකසභාවං කම්මං ජනකසභාවං න හොතීති? සබ්බමෙතං පරිකප්පනවචනං, යථා මනුස්සා පච්චත්ථිකං පටිපක්ඛං කිඤ්චි කාතුං අසමත්ථාපි කෙචි ආලම්බනවසෙන සමත්ථා විය අත්තානං දස්සෙන්ති, එවංසම්පදමිදන්ති කෙචි. අපරෙ පන භණන්ති – යස්සිදං කම්මස්සවිපාකං පීළෙති, සචෙ තස්මිං අනොකාසෙ එව සයං විපච්චිතුං ඔකාසං ලභෙය්ය, අපායෙසු එව තංසමඞ්ගිපුග්ගලං නිබ්බත්තාපෙය්ය, යස්මා තං කම්මං බලවං හුත්වා අවසෙසපච්චයසමවායෙන විපච්චිතුං ආරද්ධං, තස්මා ඉතරං තස්ස විපාකං විබාධෙන්තං උපපීළකං නාම ජාතං. එතදත්ථමෙව චෙත්ථ ‘‘බලවකම්මෙන නිබ්බත්ත’’න්ති බලවග්ගහණං කතං. කිච්චවසෙන හි නෙසං කම්මානං එතා සමඤ්ඤා, යදිදං උපපීළකං උපච්ඡෙදකං ජනකං උපත්ථම්භකන්ති, න කුසලානි විය උපත්ථම්භානි හොන්ති නිබ්බත්තත්ථාය. පීළෙත්වාති විහෙඨෙත්වා පටිඝාටනාදිවසෙන උච්ඡුතෙලයන්තාදයො විය උච්ඡුතිලාදිකෙ විබාධෙත්වා. නිරොජන්ති නිත්තෙජං. නියූසන්ති නිරසං. කසටන්ති නිස්සාරං. පරිස්සයන්ති උපද්දවං.

ඉදානි පරිස්සයස්ස උපනයනාකාරං දස්සෙන්තෙන තත්ථ, ‘‘දාරකස්සා’’තිආදිං වත්වා භොගානං විනාසනාකාරං දස්සෙතුං, පුන ‘‘දාරකස්සා’’තිආදි වුත්තං. කුම්භදොහනාති කුම්භපූරඛීරා. ගොමණ්ඩලෙති ගොයූථෙ.

අට්ඨුසභගමනං ¶ කත්වාති අට්ඨඋසභප්පමාණං පදෙසං පච්චත්ථිකං උද්දිස්ස ධනුග්ගහො අනුයායිං කත්වා. තන්ති සරං. අඤ්ඤොති පච්චත්ථිකො. තත්ථෙව පාතෙය්ය අච්චාසන්නං කත්වා සරස්ස ඛිත්තත්තා. වාළමච්ඡොදකන්ති මකරාදිවාළමච්ඡවන්තං උදකං.

පටිසන්ධිනිබ්බත්තකං කම්මං ජනකකම්මං නාම පරිපුණ්ණවිපාකදායිභාවතො, න පවත්තිවිපාකමත්තනිබ්බත්තකං. භොගසම්පදාදීති ආදි-සද්දෙන ආරොග්යසම්පදාදි-පරිවාරසම්පදාදීනි ගණ්හාති. න දීඝායුකතාදීනි හි අප්පායුකතාසංවත්තනිකෙන කම්මුනා නිබ්බත්තානි; අඤ්ඤං දීඝායුකතාකරණෙන උපත්ථම්භෙතුං සක්කොති; න අතිදුබ්බණ්ණං අප්පෙසක්ඛං නීචකුලීනං දුප්පඤ්ඤං වා වණ්ණවන්තතාදිවසෙන. තථා හි වක්ඛති, ‘‘ඉමස්මිං පන පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ’’තිආදි, තං පන නිදස්සනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පුරිමානීති උපපීළකොපච්ඡෙදකානි. උපපීළකුපඝාතා නාම කුසලවිපාකපටිබාහකාති අධිප්පායෙන ‘‘ද්වෙ අකුසලානෙවා’’ති වුත්තං. උපත්ථම්භකං කුසලමෙවාති එත්ථ යථා ජනකං උභයසභාවං, එවං ඉතරෙසම්පි උභයසභාවතාය වුච්චමානාය න කොචි විරොධො. දෙවදත්තාදීනඤ්හි නාගාදීනං ¶ ඉතො අනුප්පවච්ඡිතානං පෙතාදීනඤ්ච නරකාදීසු අකුසලකම්මවිපාකස්ස උපත්ථම්භනුපපීළනුපඝාතනානි න න සම්භවන්ති. එවඤ්ච කත්වා යා හෙට්ඨා බහූසු ආනන්තරියෙසු එකෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස ඉතරෙසං තස්ස අනුබලප්පදායිතා වුත්තා, සාපි සමත්ථිතා හොති. යස්මිඤ්හි කම්මෙ කතෙ ජනකනිබ්බත්තං කුසලඵලං වා අකුසලඵලං වා බ්යාධිධාතුසමතාදිනිමිත්තං විබාධීයති, තමුපත්ථම්භකං. යස්මිං පන කතෙ ජාතිසමත්ථස්ස පටිසන්ධියං පවත්තියඤ්ච විපාකකටත්තාරූපානං උප්පත්ති හොති, තං ජනකං. යස්මිං පන කතෙ අඤ්ඤෙන ජනිතස්ස ඉට්ඨස්ස වා අනිට්ඨස්ස වා ඵලස්ස විබාධාවිච්ඡෙදපච්චයානුප්පත්තියා උපබ්රූහනපච්චයුප්පත්තියා ච ජනකසාමත්ථියානුරූපං පරිවුත්තිචිරතරපබන්ධා හොති, එතං උපත්ථම්භකං. තථා යස්මිං කතෙ ජනකනිබ්බත්තං කුසලඵලං අකුසලඵලං වා බ්යාධිධාතුසමතාදිනිමිත්තං විබාධීයති, තං උපපීළකං. යස්මිං පන කතෙ ජනකසාමත්ථියවසෙන චිරතරපබන්ධාරහම්පි සමානං ඵලං විච්ඡෙදකපච්චයුප්පත්තියා විච්ඡිජ්ජති, තං උපඝාතකන්ති අයමෙත්ථ සාරො.

තත්ථාති ¶ තෙසු කම්මෙසු. උපච්ඡෙදකකම්මෙනාති ආයුනො උපඝාතකකම්මෙන. ස්වායමුපඝාතකභාවො ද්විධා ඉච්ඡිතබ්බොති තං දස්සෙතුං ‘‘පාණාතිපාතිනා’’තිආදි වුත්තං. න සක්කොති පාණාතිපාතකම්මුනා සන්තානස්ස තථාභිසඞ්ඛතත්තා. යස්මිඤ්හි සන්තානෙ නිබ්බත්තං, තස්ස තෙන අභිසඞ්ඛතතා අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා තත්ථෙව තස්ස විපාකස්ස විනිබන්ධනතො. එතෙන කුසලස්ස කම්මස්ස ආයූහනක්ඛණෙයෙව පාණාතිපාතො තාදිසං සාමත්ථියුපඝාතං කරොතීති දස්සෙති, තතො කම්මං අප්පඵලං හොති. ‘‘දීඝායුකා’’තිආදිනා උපඝාතසාමත්ථියෙන ඛෙත්තෙ උප්පන්නසස්සං විය උපපත්තිනියාමකා ධම්මාති දස්සෙති. උපපත්ති නියතවිසෙසෙ විපච්චිතුං ඔකාසෙ කරොන්තෙ එව කුසලකම්මෙ ආකඩ්ඪියමානපටිසන්ධිකං පාණාතිපාතකම්මං අප්පායුකත්ථාය නියමෙතීති ආහ – ‘‘පටිසන්ධිමෙව වා නියාමෙත්වා අප්පායුකං කරොතී’’ති. පාණාතිපාතචෙතනාය අච්චන්තකටුකවිපාකත්තා සන්නිට්ඨානචෙතනාය නිරයෙ නිබ්බත්තති තස්සා අත්ථස්ස ඛීණාභාවතො; ඉතරෙ පන න තථා භාරියාති ආහ – ‘‘පුබ්බා…පෙ… හොතී’’ති. ඉධ පන යං හෙට්ඨා වුත්තසදිසං, තං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

මනුස්සාමනුස්සපරිස්සයාති මානුසකා අමානුසකා ච උපද්දවා. පුරතොති පුබ්බද්වාරතො. පච්ඡතොති පච්ඡිමවත්ථුතො. පවට්ටමානාති පරිජනස්ස, දෙවතානං වා දෙසෙන පවට්ටමානා. පරෙහීති පුරාතනෙහි පරෙහි. සම්මුඛීභාවන්ති සාමිභාවවසෙන පච්චක්ඛත්තං. ආහරිත්වා දෙන්ති ඉණායිකා. කම්මන්තාති වණිජ්ජාදිකම්මානි. අපාණාතිපාතකම්මන්ති පාණාතිපාතස්ස පටිපක්ඛභූතං කම්මං; පාණාතිපාතා විරතිවසෙන පවත්තිතකම්මන්ති අත්ථො. දීඝායුකසංවත්තනිකං හොති විපාකස්ස කම්මසරික්ඛභාවතො ¶ . ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා අප්පායුකදීඝායුකසංවත්තනිකෙසු කම්මෙසු යථාවුත්තෙන තං සංවත්තනිකවිභාවනනයෙන.

විහෙඨනකම්මාදීනිපීති පි-සද්දෙන කොධඉස්සාමනකමච්ඡෙරථද්ධඅවිද්දසුභාවවසෙන පවත්තිතකම්මානි සඞ්ගණ්හාති. තථෙවාති යථා පාණාතිපාතකම්මං අත්ථතො එවං වදති නාමාති වුත්තං, තථෙව වදමානානි විය. ‘‘යං යදෙවාතිපත්ථෙන්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භතී’’ති (ඛු. පා. 8.10) වචනතො යථා සබ්බකුසලං සබ්බාසං සම්පත්තීනං උපනිස්සයො, එවං සබ්බං අකුසලං සබ්බාසං විපත්තීනං උපනිස්සයොති, ‘‘උපපීළනෙන නිබ්භොගතං ආපාදෙත්වා’’තිආදි වුත්තං ¶ . තථා හි පාණාතිපාතකම්මවසෙනපි අයං නයො දස්සිතො. අවිහෙඨනාදීනීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අක්කොධන-අනිස්සාමන-දාන-අනතිමාන-විද්දසුභාවෙන පවත්තකම්මානි සඞ්ගණ්හාති.

293. ඉස්සා මනො එතස්සාති ඉස්සාමනකොති ආහ ‘‘ඉස්සාසම්පයුත්තචිත්තො’’ති. උපක්කොසන්තොති අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්තො. ඉස්සං බන්ධතීති ඉස්සං අනුබන්ධති ඉස්සාසහිතමෙව චිත්තං අනුපවත්තෙති. අප්පෙසක්ඛොති අප්පානුභාවො අප්පඤ්ඤාතො. තෙනාහ ‘‘න පඤ්ඤායතී’’ති. සා පනස්ස අප්පානුභාවතා පරිවාරාභාවෙන පාකටා හොතීති ආහ ‘‘අප්පපරිවාරො’’ති.

294. මච්ඡරියවසෙන න දාතා හොතීති සබ්බසො දෙය්යධම්මස්ස අභාවෙන න දාතා න හොති. අමච්ඡරී හි පුග්ගලො සති දෙය්යධම්මෙ යථාරහං දෙතියෙව.

295. අභිවාදෙතබ්බං ඛෙත්තවසෙන මත්ථකප්පත්තං දස්සෙතුං, ‘‘බුද්ධං වා’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤෙපි මාතුපිතුජෙට්ඨභාතරාදයො අභිවාදනාදිඅරහා සන්ති, තෙසු ථද්ධාදිවසෙන කරණං නීචකුලසංවත්තනිකමෙව. න හි පවත්තෙ සක්කා කාතුන්ති සම්බන්ධො. තෙන පවත්තිවිපාකදායිනො කම්මස්ස විසයො එසොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිමෙව පනා’’තිආදි.

296. අපරිපුච්ඡනෙනාති අපරිපුච්ඡාමත්තෙන නිරයෙ න නිබ්බත්තති; අපරිපුච්ඡාහෙතු පන කත්තබ්බාකරණාදීහි සියා නිරයනිබ්බත්තීති පාළියං, ‘‘න පරිපුච්ඡිතා හොතී’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘අපරිපුච්ඡකො පනා’’තිආදිමාහ. යථානුසන්ධිං පාපෙසීති දෙසනං යථානුසන්ධිනිට්ඨානං පාපෙසි. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

298. කම්මස්ස ¶ මොඝභාවො නාම ඵලෙන තුච්ඡතා ඵලාභාවොති ආහ – ‘‘මොඝන්ති තුච්ඡං අඵල’’න්ති. තථං භූතන්ති සච්චසද්දස්ස අත්ථමාහ. පරිබ්බාජකො ¶ පන ‘‘සච්ච’’න්ති ඉමිනා තමෙව සඵලන්ති වදති. සඵලඤ්හි කම්මං සත්ථු අභිමතමනොකම්මන්ති අධිප්පායො. ඉදඤ්ච ‘‘මොඝං කායකම්ම’’න්තිආදිවචනං. තං ගහෙත්වාති පරම්පරාය ගහෙත්වා. එසාති පොතලිපුත්තො පරිබ්බාජකො. අභිසඤ්ඤානිරොධකථං සන්ධාය වදති. සාපි හි තිත්ථියානං අන්තරෙ පාකටා ජාතාති. ථෙරොති සමිද්ධිත්ථෙරො. යථා භගවතා වුත්තං, තතො ච අඤ්ඤථාව දොසාරොපනභයෙන ගහෙත්වා තතො භගවන්තං ථෙරො රක්ඛතීති අධිප්පායෙන පරිබ්බාජකො, ‘‘පරිරක්ඛිතබ්බං මඤ්ඤිස්සතී’’ති අවොචාති ආහ – ‘‘පරිරක්ඛිතබ්බන්ති ගරහතො මොචනෙන රක්ඛිතබ්බ’’න්ති. සඤ්චෙතනා අස්ස අත්ථීති සඤ්චෙතනිකං. කම්මන්ති සඤ්චෙතනිකස්සපි කම්මස්ස අත්තනො සමයෙ ඉච්ඡිතත්තා පරිබ්බාජකෙන වුත්තං.

සඞ්ඛතසඞ්ඛාරතාය රූපමෙව ‘‘තිලමත්තම්පි සඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘මංසචක්ඛුනාව පස්සතී’’ති. සමාගමදස්සනං සන්ධායාති කත්ථචිපි තස්ස දස්සනං සන්ධාය, න පරිඤ්ඤාදස්සනං. තෙනාහ භගවා – ‘‘කුතො පනෙවරූපං කථාසල්ලාප’’න්ති.

299. වට්ටදුක්ඛන්ති සංසාරදුක්ඛං. කිලෙසදුක්ඛන්ති කිලෙසසම්භවරාගපරිළාහදුක්ඛං. සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති යදනිච්චං, තං දුක්ඛන්ති එවං වුත්තදුක්ඛං. සචෙ භාසිතං භවෙය්යාති ඉමං ඊදිසං දුක්ඛං සන්ධාය ආයස්මතා සමිද්ධිනා භාසිතං සියා නු භගවා, අවිභජිත්වා බ්යාකරණං යුත්තමෙවාති අධිප්පායො.

300. උම්මඞ්ගන්ති උම්මුජ්ජනං, කථාමුළ්හෙන අන්තරා අඤ්ඤාණවිසයපඤ්හා උම්මඞ්ගං. තෙනාහ – ‘‘පඤ්හාඋම්මඞ්ග’’න්ති නෙව දිබ්බචක්ඛුනාති කස්මා වුත්තං. න හි තං අයොනිසො උම්මුජ්ජනං දිබ්බචක්ඛුවිසයන්ති? කාමඤ්චෙතං න දිබ්බචක්ඛුවිසයං, දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩඤාවිසයං පන සියාති තථා වුත්තං. අධිප්පායෙනෙවාති උදායිත්ථෙරස්ස අධිප්පායෙනෙව ගය්හමානෙන තං අයොනියො උම්මුජ්ජනං අඤ්ඤාසි. සන්නිසීදිතුං පුබ්බෙ නිසින්නාකාරෙන සන්නිසීදිතුං න සක්කොති. සමිද්ධිත්ථෙරෙන අනභිසඞ්ඛතස්සෙව අත්ථස්ස කථිතත්තා, ‘‘යං අභූතං, තදෙව කථෙස්සතී’’ති වුත්තං. තෙනාහ ¶ ‘‘අයොනිසො උම්මුජ්ජිස්සතී’’ති. තිස්සො වෙදනා පුච්ඡිතා, ‘‘කිං සො වෙදියතී’’ති අවිභාගෙන වෙදියමානස්ස ජාතිතත්තා. සුඛාය වෙදනාය හිතන්ති සුඛවෙදනියං. තෙනාහ ¶ – ‘‘සුඛවෙදනාය පච්චයභූත’’න්ති. සෙසෙසූති, ‘‘දුක්ඛවෙදනිය’’න්තිආදීසු.

හෙට්ඨා තිකජ්ඣානචෙතනාති එත්ථ, ‘‘කුසලතො’’ති අධිකාරතො රූපාවචරකුසලතො හෙට්ඨා තිකජ්ඣානචෙතනාති අත්ථො. එත්ථාති එතෙසු කාමාවචරරූපාවචරසුඛවෙදනියකම්මෙසු. අදුක්ඛමසුඛම්පීති පි-සද්දෙන ඉට්ඨාරම්මණෙ සුඛම්පීති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති.

යදි කායද්වාරෙ පවත්තතො අඤ්ඤත්ථ අදුක්ඛමසුඛං ජනෙති, අථ කස්මා, ‘‘දුක්ඛස්සෙව ජනනතො’’ති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘සා පන වෙදනා’’තිආදි.

චතුත්ථජ්ඣානචෙතනාති එත්ථ අරූපාවචරකුසලචෙතනාතිපි වත්තබ්බං. යථා හි ‘‘කායෙන වාචාය මනසා’’ති එත්ථ යථාලාභග්ගහණවසෙන මනසා සුඛවෙදනියං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියන්ති අයමත්ථො අරූපාවචරකුසලෙපි ලබ්භතීති සුඛම්පි ජනෙති උක්කට්ඨස්ස ඤාණසම්පයුත්තකුසලස්ස සොළසවිපාකචිත්තනිබ්බත්තනතො, අයඤ්ච නයො හෙට්ඨා, ‘‘අදුක්ඛමසුඛම්පී’’ති එත්ථාපි වත්තබ්බො. පුබ්බෙ පරියායතො දුක්ඛවෙදනා වුත්තා, සුත්තන්තසංවණ්ණනා හෙසාති ඉදානි නිප්පරියායතො පුන දස්සෙතුං, ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තෙන එත්ථ දුක්ඛවෙදනියං පවත්තිවසෙනෙව වට්ටතීති. එතස්සාති දුක්ඛවෙදනියස්ස පවත්තිවසෙනෙව යුජ්ජමානත්තා එතස්ස වසෙන සබ්බං සුඛවෙදනියං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියඤ්ච පවත්තිවසෙනෙව වත්තුං වට්ටති.

ආලයොති අභිරුචි. මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණන්ති මහති කම්මවිභජනෙ ඤාණං, මහන්තං වා කම්මවිභජනඤාණං. භාජනං නාම නිද්දෙසො, අයං පන උද්දෙසොති කත්වා ආහ – ‘‘කතමෙ චත්තාරො…පෙ… මාතිකාට්ඨපන’’න්ති.

301. පාටියෙක්කො අනුසන්ධි යථාඋද්දිට්ඨස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණස්ස අභාජනභාවතො, පුච්ඡානුසන්ධිඅජ්ඣාසයානුසන්ධීසු ච අනන්තොගධත්තා. තෙනාහ ‘‘ඉදං හී’’තිආදි. ඉදං ආරම්මණං කත්වාති ඉධ, ‘‘පාණාතිපාතිං අදින්නාදායි’’න්තිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තං කම්මවිභඞ්ගං ආරබ්භ. ඉමං පච්චයං ලභිත්වාති තස්සෙව වෙවචනං. ඉදං දස්සනං ගණ්හන්තීති ඉදං, ‘‘අත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානි, නත්ථි කිර, භො, පාපකානි කම්මානී’’ති ච ආදීනි හත්ථිදස්සකඅන්ධාවිය දිට්ඨමත්තෙ එව ඨත්වා අචිත්තකදස්සනඤ්ච ගණ්හන්ති. වීරියං කිලෙසානං ආතාපනවසෙන ¶ ආතප්පං, තදෙව පදහවසෙන පධානං, ¶ පුනප්පුනං යුඤ්ජනවසෙන අනුයොගො, තථා භාවනාය නප්පමජ්ජති එතෙනාති අප්පමාදො, සම්මා යොනිසො මනසි කරොති එතෙනාති සම්මාමනසිකාරොති වුච්චතීති අධිප්පායෙන, ‘‘පඤ්චපි වීරියස්සෙව නාමානී’’ති ආහ. අප්පමාදො වා සතියා අවිප්පවාසො. යස්මිං මනසිකාරෙ සති තස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණං ඉජ්ඣති, අයමෙත්ථ සම්මාමනසිකාරොති එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. චෙතොසමාධින්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණසහගතං චිත්තසමාධිං. තෙනාහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුසමාධි’’න්ති. අඤ්ඤථාති අකුසලකම්මකරණතො අඤ්ඤථා, තං පන කුසලකම්මකරණං හොතීති ආහ – ‘‘යෙ දස්සන්නං කුසලානං කම්මපථානං පූරිතත්තා’’ති දිට්ඨිථාමෙනාති දිට්ඨිවසෙන දිට්ඨිබලෙන. දිට්ඨිපරාමාසෙනාති දිට්ඨිවසෙන ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරාමාසෙන. අධිට්ඨහිත්වාති, ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අධිට්ඨාය අභිනිවිසිත්වා. ආදියිත්වාති දළ්හග්ගාහං ගහෙත්වා. වොහරතීති අත්තනො ගහිතග්ගහණං පරෙසං දීපෙන්තො වොහරති.

302. තත්රානන්දාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. ඉදම්පීති ඉදං වචනං. ‘‘තත්රානන්දා’’ති එවමාදිවචනම්පීති අත්ථො. න මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණස්ස භාජනං තස්ස අනිද්දෙසභාවතො. අස්සාති මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණස්ස මාතිකාට්ඨපනමෙව දිබ්බචක්ඛුකානං සමණබ්රාහ්මණානං වසෙන අනුඤ්ඤාතබ්බස්ස ච දස්සනවසෙන උද්දෙසභාවතො. තෙනාහ ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි. තත්ථ එත්ථ පනාති ‘‘තත්රානන්දා’’තිආදිපාඨෙ. එතෙසං දිබ්බචක්ඛුකානන්ති එතෙසං හෙට්ඨා චතූසුපි වාරෙසු ආගතානං දිබ්බචක්ඛුකානං. එත්තකාති එකච්චියා සච්චගිරා. අනුඤ්ඤාතාති අනුජානිතා. අනනුඤ්ඤාතාති පටික්ඛෙපිතා. ඉධ අනනුඤ්ඤාතමුඛෙන දීපිතං අනනුඤ්ඤාතභාවමත්තං. තත්රානන්දාතිආදිකෙ තත්රාති නිද්ධාරණෙ භුම්මන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘තෙසු චතූසු සමණබ්රාහ්මණෙසූ’’ති ආහ. ඉදං වචනං ‘‘අත්ථි කිර, භො…පෙ… විපාකො’’ති ඉදං එවං වුත්තං. අස්සාති තථාවාදිනො සමණබ්රාහ්මණස්ස. අඤ්ඤෙනාකාරෙනාති ‘‘යො කිර, භො’’තිආදිනා වුත්තකාරණතො අඤ්ඤෙන කාරණෙන. ද්වීසු ඨානෙසූති ‘‘අත්ථි කිර, භො…පෙ… විපාකො’’ති ච, ‘‘අපායං…පෙ… නිරයං උපපන්න’’න්ති ච ඉමෙසු ¶ ද්වීසු පාඨපදෙසෙසු. අනුඤ්ඤාතා තදත්ථස්ස අත්ථිභාවතො. තීසු ඨානෙසූති ‘‘යො කිර, භො…පෙ… නිරයං උපපජ්ජති’’, ‘‘යම්පි සො…පෙ… තෙ සඤ්ජානන්ති’’, ‘‘යම්පි සො යදෙව…පෙ… මොඝමඤ්ඤ’’න්ති ඉමෙසු තීසු පාඨපදෙසෙසු. අනනුඤ්ඤාතා තදත්ථස්සානෙකන්තිකත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසතො ච. තෙනාහ භගවා – ‘‘අඤ්ඤථා හි, ආනන්ද, තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණ’’න්ති. යථා තෙ අප්පහීනවිපල්ලාසා පදෙසඤාණසමණබ්රාහ්මණා කම්මවිභඞ්ගං සඤ්ජානන්ති, තතො අඤ්ඤථාව සබ්බසො පහීනවිපල්ලාසස්ස තථා ආගමනාදිඅත්ථෙන තථාගතස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං හොතීති අත්ථො.

303. ඉමිනා ¶ දිබ්බචක්ඛුකෙන යං කම්මං කරොන්තො දිට්ඨො, තතො පුබ්බෙති යොජනා. තතොති තතො කරියමානකම්මතො පුබ්බෙ. ඛන්දොති කුමාරො. සිවොති ඉස්සරො. පිතාමහොති බ්රහ්මා. ඉස්සරාදීහීති ඉස්සරබ්රහ්මපජාපතිආදීහි. විසට්ඨොති නිම්මිතො. මිච්ඡාදස්සනෙනාති මිච්ඡාදස්සනවසෙන. යන්ති යං කම්මං. තත්ථාති තෙසු පාණාතිපාතාදිවසෙන පවත්තකම්මෙසු. දිට්ඨෙව ධම්මෙති තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං පටිසංවෙදෙතීති යොජනා. උපපජ්ජිත්වාති දුතියභවෙ නිබ්බත්තිත්වා. අපරස්මිං පරියායෙති අඤ්ඤස්මිං යත්ථ කත්ථචි භවෙ.

එකං කම්මරාසින්ති පාණාතිපාතාදිභෙදෙන එකං කම්මසමුදායං. එකං විපාකරාසින්ති තස්සෙව අඞ්ගෙන එකං විපාකසමුදායං. ඉමිනාති යථාවුත්තෙන දිබ්බචක්ඛුකෙන සමණෙන බ්රාහ්මණෙන වා අදිට්ඨා. තයොති ‘‘පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොතී’’තිආදිනා වුත්තා තයො. ද්වෙ විපාකරාසීති දිට්ඨධම්මවෙදනියො අපරාපරියායවෙදනියොති ද්වෙ විපාකරාසී. උපපජ්ජවෙදනියං පන තෙන දිට්ඨං, තස්මා ‘‘ද්වෙ’’ති වුත්තං. දිට්ඨො එකො, අදිට්ඨා තයොති දිට්ඨෙ ච අදිට්ඨෙ ච චත්තාරො කම්මරාසී, තථා දිට්ඨො එකො, අදිට්ඨා ද්වෙති තයො විපාකරාසී. ඉමානි සත්ත ඨානානීති යථාවුත්තානි සත්ත ඤාණස්ස පවත්තනට්ඨානානි. ‘‘ඉමස්ස නාම කම්මස්ස ඉදං ඵලං නිබ්බත්ත’’න්ති කම්මස්ස, ඵලස්ස වා අදිට්ඨත්තා, ‘‘දුතියවාරෙ දිබ්බචක්ඛුකෙන කිඤ්චි න දිට්ඨ’’න්ති වුත්තං. පඨමං වුත්තනයෙන තයො කම්මරාසී වෙදිතබ්බා, ඉධ දිබ්බචක්ඛුකෙන දිට්ඨස්ස අභාවතො, ‘‘පච්චත්තට්ඨානානී’’ති වුත්තං.

භවති වඩ්ඪති එතෙනාති භබ්බං, වඩ්ඪිනිමිත්තං. න භබ්බං අභබ්බන්ති ආහ ‘‘භූතවිරහිත’’න්ති. අත්තනො ඵලෙ භාසනං දිබ්බනං ආභාසනන්ති ආහ – ‘‘ආභාසති අභිභවති පටිබාහතී’’ති. බලවකම්මන්ති මහාසාවජ්ජං කම්මං ගරුසමාසෙවිතාදිභෙදං. ආසන්නෙති මරණෙ, අභිණ්හං උපට්ඨානෙන වා ¶ තස්ස මරණචිත්තස්ස ආසන්නෙ. බලවකම්මන්ති ගරුසමාසෙවිතතාදිවසෙන බලවං කුසලකම්මං. දුබ්බලකම්මස්සාති අත්තනො දුබ්බලස්ස. ආසන්නෙ කුසලං කතන්ති ඉධාපි ආසන්නතා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

උපට්ඨානාකාරෙනාති මරණස්ස ආසන්නකාලෙ කම්මස්ස උපට්ඨානාකාරෙන. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස. නිබ්බත්තිකාරණභූතං හුත්වා උපට්ඨාති අකුසලන්ති යොජනා. තිත්ථියා කම්මන්තරවිපාකන්තරෙසු අකුසලතාය යං කිඤ්චි කම්මං යස්ස කස්සචි විපාකස්ස කාරණං කත්වා ගණ්හන්ති හත්ථිදස්සකඅන්ධාදයො විය දිට්ඨමත්තාභිනිවෙසිනොති, ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියා…පෙ… උපට්ඨාතී’’ති වුත්තං. ඉතරස්මින්ති භබ්බඤ්චෙව භබ්බාභාසඤ්ච, භබ්බං අභබ්බාභාසන්ති ඉමස්මිං ද්වයෙ ¶ . එසෙව නයො පඨමදුතියපුග්ගලවසෙන පුරිමානං ද්වින්නං කම්මානං යොජනානයො වුත්තො උපට්ඨානාකාරවසෙන. අයමෙව තතියචතුත්ථපුග්ගලවසෙන පච්ඡිමානං ද්වින්නං කම්මානං යොජනානයො. තතියස්ස හි කම්මස්ස කුසලත්තා තස්ස ච සග්ගෙ නිබ්බත්තත්තා තත්ථ කාරණභූතං කුසලං හුත්වා උපට්ඨාති; තථා චතුත්ථස්සපි කම්මස්ස කුසලත්තා, තස්ස පන නිරයෙ නිබ්බත්තත්තා තත්ථ නිබ්බත්තිකාරණභූතං අඤ්ඤතිත්ථියානං අකුසලං හුත්වා උපට්ඨාතීති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. සළායතනවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

304. වෙදිතබ්බානීති ¶ එත්ථ යථා විදිතානි ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි වට්ටදුක්ඛසමතික්කමාය හොන්ති, තථා වෙදනං අධිප්පෙතන්ති ආහ – ‘‘සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන ජානිතබ්බානී’’ති. තත්ථ විපස්සනාය ආරම්මණතො මග්ගෙන අසම්මොහතො ජානනං දට්ඨබ්බං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. මනො සවිසෙසං උපවිචරති ආරම්මණෙ පවත්තති එතෙහීති මනොපවිචාරා, විතක්කවිචාරා. ආරම්මණෙ හි අභිනිරොපනානුමජ්ජනෙහි විතක්කවිචාරෙහි සහ චිත්තං පවත්තති, න තබ්බිරහිතං. තෙනාහ ‘‘විතක්කවිචාරා’’තිආදි. සත්තා පජ්ජන්ති එතෙහි යථාරහං වට්ටං විවට්ටඤ්චාති සත්තපදා ¶ , ගෙහනිස්සිතා වට්ටපදා. යොග්ගානං දමනආචරියා යොග්ගාචරියා. තෙනාහ ‘‘දමෙතබ්බදමකාන’’න්ති. සෙසන්ති වුත්තාවසෙසං එකසත්තතිවිධවිඤ්ඤාණං සඵස්සරූපකස්සෙව අධිප්පෙතත්තා.

305. ඉධාති ඉමිස්සං ඡවිඤ්ඤාණකායදෙසනායං. මනොධාතුත්තයවිනිමුත්තමෙව මනොවිඤ්ඤාණධාතූති වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුම්හි සම්ඵස්සොති චක්ඛුං නිස්සාය උප්පන්නො සම්ඵස්සො. තෙනාහ – ‘‘චක්ඛුවිඤාණසම්පයුත්තසම්ඵස්සස්සෙතං අධිවචන’’න්ති.

යථා කෙවලෙන විඤ්ඤාණෙන රූපදස්සනං න හොති, එවං කෙවලෙන චක්ඛුපසාදෙනපීති වුත්තං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙනා’’ති. තෙන පාළියං චක්ඛුනාති නිස්සයමුඛෙන නිස්සිතකිච්චං වුත්තන්ති දස්සෙති. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණපච්චයභාවෙන. ‘‘උපවිචරති’’ච්චෙව කස්මා වුත්තං, නනු තත්ථ විතක්කබ්යාපාරොපි අත්ථීති? සච්චං අත්ථි. සො පනෙත්ථ තග්ගතිකොති ආහ – ‘‘විතක්කො තංසම්පයුත්තො චා’’ති. සම්පයුත්තධම්මානම්පි උපවිචරණං විතක්කවිචාරානංයෙවෙත්ථ කිච්චන්ති ‘‘විතක්කවිචාරසඞ්ඛාතා මනොපවිචාරා’’ති වුත්තං. සොමනස්සයුත්තො උපවිචාරො සොමනස්සූපවිචාරො යථා ‘‘ආජඤ්ඤරථො’’ති ආහ ‘‘සොමනස්සෙන සද්ධි’’න්තිආදි.

306. උපවිචාරානං උපස්සයට්ඨෙන ගෙහං වියාති ගෙහං, රූපාදයොති ආහ – ‘‘ගෙහස්සිතානීති කාමගුණනිස්සිතානී’’ති. නිච්චසඤ්ඤාදිනික්ඛමනතො නෙක්ඛම්මං විපස්සනාති, ‘‘නෙක්ඛම්මස්සිතානීති ¶ විපස්සනානිස්සිතානී’’ති වුත්තං. ඉට්ඨානන්ති කසිවණිජ්ජාදිවසෙන පරියිට්ඨානන්ති ආහ ‘‘පරියෙසිතාන’’න්ති. පියභාවො පන කන්තසද්දෙනෙව කථිතොති කාමිතබ්බානං මනො රමෙතීති මනොරමානං. ලොකෙන ආමසීයතීති ලොකාමිසං, තණ්හා. තාය ගහෙතබ්බතාය ඉට්ඨභාවාපාදනෙන පටිසඞ්ඛතතාය ච පටිසංයුත්තානං. අතීතෙ කතං උප්පජ්ජති ආරම්මණිකඅනුභවනස්ස අසම්භවතොති අධිප්පායො. එදිසං අනුස්සරණං දිට්ඨග්ගහණානුස්සරෙන ච හොතීති දස්සෙතුං, ‘‘යථාහ’’න්තිආදි වුත්තං.

අනිච්චාකාරන්ති හුත්වා අභාවාකාරං. විපරිණාමවිරාගනිරොධන්ති ජරාය මරණෙන චාති ද්වෙධා විපරිණාමෙතබ්බඤ්චෙව, තතො එව පලොකිතං භඞ්ගඤ්ච. අට්ඨකථායං පන යස්මා උප්පන්නං රූපං තෙනෙවාකාරෙන න තිට්ඨති ¶ , අථ ඛො උප්පාදාවත්ථාසඞ්ඛාතං පකතිං විජහති, විජහිතඤ්ච ජරාවත්ථාය තතො විගච්ඡති, විගච්ඡන්තඤ්ච භඞ්ගුප්පත්තියා නිරුජ්ඣතීති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං, ‘‘පකතිවිජහනෙනා’’තිආදි වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො’’ති වුත්තං, අනුබොධඤාණං පන අධිප්පෙතං වීථිපටිපන්නාය විපස්සනාය වසෙනාති ‘‘විපස්සනාපඤ්ඤායා’’ති වුත්තං උපවිචාරනිද්දෙසභාවතො. තථා හි වක්ඛති – ‘‘ඡසුද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ’’තිආදි. සඞ්ඛාරානං භෙදං පස්සතොති සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවං වීථිපටිපන්නෙන විපස්සනාඤාණෙන පස්සතො. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරගතම්හි තික්ඛෙ’’තිආදි. තත්ථ සඞ්ඛාගතම්හීති සඞ්ඛාරගතෙ විසයභූතෙ. තික්ඛෙති භාවනාබලෙන ඉන්ද්රියානඤ්ච සමතාය තිබ්බෙ. සූරෙති පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතාය, තෙසඤ්ච අභිභවනසමත්ථතාය විසදෙ පටුභූතෙ පවත්තන්තෙ.

කිලෙසානං වික්ඛම්භනවසෙන වූපසන්තතාය සන්තචිත්තස්ස, සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතො භික්ඛුනො, උත්තරිමනුස්සධම්මසන්නිස්සිතත්තා අමානුසී රතීති විවෙකරති නෙක්ඛම්මරති. යතො යතොති යථා යථා නයවිපස්සනාදීසු යෙන යෙන සම්මසනාකාරෙනාති අත්ථො. ඛන්ධානං උදයබ්බයන්ති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධානං උප්පාදඤ්ච භඞ්ගඤ්ච. අමතන්තං විජානතන්ති විජානන්තානං විඤ්ඤූනං ආරද්ධවිපස්සනානං තං පීතිපාමොජ්ජං අමතාධිගමහෙතුතාය අමතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙති රූපාදිවසෙන ඡබ්බිධෙ ඉට්ඨාරම්මණෙ යථාරහං ඡසු ද්වාරෙසු ආපාථගතෙ. විසයෙ චෙතං භුම්මවචනං.

307. පච්චුප්පන්නන්ති සන්තතිපච්චුප්පන්නං. අනුත්තරවිමොක්ඛො නාම අරහත්තං ඉධ අධිප්පෙතං උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන. කථං පන තත්ථ පිහං උපට්ඨපෙති, න හි අධිගතං අරහත්තං ආරම්මණං හොති, න ¶ ච තං ආරබ්භ පිහා පවත්තතීති? කො වා එවමාහ – ‘‘අරහත්තං ආරම්මණං කත්වා පිහං උපට්ඨපෙතී’’ති. අනුස්සුතිලද්ධං පන පරිකප්පසිද්ධං අරහත්තං උද්දිස්ස පත්ථනං ඨපෙති, තත්ථ චිත්තං පණිදහති. තෙනාහ භගවා – ‘‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමී’’ති. ආයතනන්ති අරහත්තමෙව ඡළඞ්ගසමන්නාගමාදිකාරණභාවතො, මනායතනධම්මායතනභාවතො ච තථා වුත්තං, තං පනෙතං දොමනස්සං ¶ පත්ථනං පට්ඨපෙන්තස්ස උප්පජ්ජති පත්ථනාය සහාවත්තනතො. න හි ලොභදොසානං සහ වුත්ති අත්ථි. පත්ථනාමූලකත්තාති ඉමිනා උපට්ඨාපයතො පදස්ස හෙතුඅත්ථජොතකතමාහ. එවන්ති ‘‘කුදාස්සුනාමා’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙන. උස්සුක්කාපෙතුන්ති යථා මග්ගෙන ඝටෙති, එවං උස්සුක්කාපෙතුං.

308. අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණසහිතා උපෙක්ඛා අසමපෙක්ඛනපවත්තා. තෙන තෙන මග්ගොධිනා තස්ස තස්ස අපායගමනීයකිලෙසොධිස්ස අනවසෙසතො ජිතත්තා ඛීණාසවො නිප්පරියායතො ඔධිජිනො නාම; තදභාවතො පුථුජ්ජනො නිප්පරියායතොව අනොධිජිනො නාම; සෙඛො පන සියා පරියායතො ඔධිජිනොති. තම්පි නිවත්තෙන්තො, ‘‘අඛීණාසවස්සාති අත්ථො’’ති ආහ. ආයතිං විපාකං ජිනිත්වාති අප්පවත්තිකරණවසෙන සබ්බසො ආයතිං විපාකං ජිනිත්වා ඨිතත්තා ඛීණාසවොව නිප්පරියායතො විපාකජිනො නාම; තදභාවතො පුථුජ්ජනො නිප්පරියායතො අවිපාකජිනො නාම; සෙඛො පන සියා පරියායතො විපාකජිනොති. තම්පි නිවත්තෙන්තො ‘‘අඛීණාසවස්සෙවාති අත්ථො’’ති ආහ. අපස්සන්තස්ස රූපන්ති පාළිතො පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. පාළියං පුබ්බෙ ‘‘පුථුජ්ජනස්සා’’ති වත්වා පුන ‘‘අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්සා’’ති වචනං අන්ධපුථුජ්ජනස්සායං උපෙක්ඛා, න කල්යාණපුථුජ්ජනස්සාති දස්සනත්ථං. ගෙහස්සිතා උපෙක්ඛා හි යං කිඤ්චි ආරම්මණවත්ථුං අපෙක්ඛස්සෙව, න නිරපෙක්ඛස්සාති ඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ වා ආරම්මණෙ සියාති වුත්තං ‘‘ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ’’ති. අඤ්ඤාණෙන පන තත්ථ අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරප්පත්ති හොති. තෙනාහ ‘‘ගුළපිණ්ඩකෙ’’තිආදි.

ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තස්ස අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්සාති ඉදං යෙභුය්යෙන සත්තානං ඉට්ඨෙ රජ්ජනං, අනිට්ඨෙ දුස්සනන්ති කත්වා වුත්තං. අයොනියොමනසිකාරො හි තංතංආරම්මණවසෙන න කත්ථචිපි ජවනනියමං කරොතීති වුත්තවිපරීතෙපි ආරම්මණෙ රජ්ජනදුස්සනං සම්භවති, තථාපිස්ස රජ්ජනදුස්සනං අත්ථතො පටික්ඛිත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. අසමපෙක්ඛනෙති අසමං අයුත්තදස්සනෙ අයොනිසො සම්මොහපුබ්බකං ආරම්මණස්ස ගහණෙ.

309. පවත්තනවසෙනාති උප්පාදනවසෙන චෙව බහුලීකරණවසෙන ච. නිස්සාය චෙව ආගම්ම ¶ චාති ආගමනට්ඨානභූතෙ නිස්සයපච්චයභූතෙ ච ¶ කත්වා. අතික්කන්තානි නාම හොන්ති වික්ඛම්භනෙන උස්සාරෙන්තා සමුස්සාරෙන්තා.

සොමනස්සභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා, ‘‘සරික්ඛකෙනෙව සරික්ඛකං ජහාපෙත්වා’’ති වුත්තං. ඉධාපි පහායකං නාම පහාතබ්බතො බලවමෙව, සංකිලෙසධම්මානං බලවභාවතො සාතිසයං පන බලවභාවං සන්ධාය ‘‘ඉදානි බලවතා’’තිආදි වුත්තං. බලවභාවතො වොදානධම්මානං අධිගමස්ස අධිප්පෙතත්තා හෙත්ථ නෙක්ඛම්මස්සිතදොමනස්සානම්පි පහානං ජොතිතං.

උපෙක්ඛාය පහායකභාවෙන අධිප්පෙතත්තා ‘‘උපෙක්ඛාකථා වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං. ඣානස්ස අලාභිනො ච ලාභිනො ච පකිණ්ණකසඞ්ඛාරසම්මසනං සන්ධාය, ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරෙ ච පාදකෙ කත්වා’’ති. උපෙක්ඛාසහගතාති භාවනාය පගුණභාවං ආගම්ම කදාචි අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙනපි හි සම්මසනං හොතීති. පාදකජ්ඣානවසෙන, සම්මසිතධම්මවසෙන වා ආගමනවිපස්සනාය බහුලං සොමනස්සසහගතභාවතො ‘‘වුට්ඨානගාමිනී පන විපස්සනා සොමනස්සසහගතාවා’’ති නියමෙත්වා වුත්තං. උපෙක්ඛාසහගතා හොතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතුත්ථජ්ඣානාදීනීති ආදි-සද්දෙන අරූපජ්ඣානානි සඞ්ගණ්හාති. පුරිමසදිසාවාති පුරිමසදිසා එව, උපෙක්ඛාසහගතා වා හොති සොමනස්සසහගතා වාති අත්ථො. ඉදං සන්ධායාති යං චතුත්ථජ්ඣානාදිපාදකතො එව උපෙක්ඛාසහගතං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනං නිස්සාය සොමනස්සසහගතාය විපස්සනාය පහානං, ඉදං සන්ධාය. පහානන්ති චෙත්ථ සමතික්කමලක්ඛණං වෙදිතබ්බං.

එතං විසෙසං විපස්සනාය ආවජ්ජනට්ඨානභූතං. වුට්ඨානගාමිනියා ආසන්නෙ සමාපන්නජ්ඣානවිපස්සනා පාදකජ්ඣානවිපස්සනා, සම්මසිතධම්මොති විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා. පුග්ගලජ්ඣාසයොති පාදකජ්ඣානස්ස සම්මසිතජ්ඣානස්ස ච භෙදෙ සති පටිපජ්ජනකස්ස පුග්ගලස්ස, ‘‘අහො වත මය්හං පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං භවෙය්ය චතුරඞ්ගික’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ පවත්තඅජ්ඣාසයො. තෙසම්පි වාදෙති එත්ථ පඨමථෙරවාදෙ. අයමෙව…පෙ… නියමෙති තතො තතො දුතියාදිපාදකජ්ඣානතො උප්පන්නස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං ¶ අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතා විරාගභාවනාභාවතො ඉතරස්ස ච අතබ්භාවතො. එතෙනෙව හි පඨමථෙරවාදෙ අපාදකපඨමජ්ඣානපාදකමග්ගා පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති, ඉතරෙ ච දුතියජ්ඣානිකාදිමග්ගා පාදකජ්ඣානවිපස්සනානියමෙහි තංතංඣානිකාව. එවං සෙසවාදෙසුපි විපස්සනානියමො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. තෙනාහ – ‘‘තෙසම්පි වාදෙ අයමෙව පුබ්බභාගෙ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාව නියමෙතී’’ති. වුත්තාව, තස්මා න ඉධ වත්තබ්බාති අධිප්පායො.

310. නානත්තාදි ¶ කාමාවචරාදිකුසලාදිවිභාගතො නානාවිධා. තෙනාහ ‘‘අනෙකප්පකාරා’’ති. නානත්තසිතාති රූපසද්දාදිනානාරම්මණනිස්සයා. එකත්තා එකසභාවා ජාතිභූමිආදිවිභාගාභාවතො. එකාරම්මණනිස්සිතාති එකප්පකාරෙනෙව ආරම්මණෙ පවත්තා. හෙට්ඨා අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා වුත්තා ‘‘බාලස්ස මුළ්හස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.308). උපරි ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා වක්ඛති ‘‘උපෙක්ඛකො විහරතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.311). ද්වෙ උපෙක්ඛා ගහිතා ද්වින්නම්පි එකත්තා, එකජ්ඣං ගහෙතබ්බතො, නානත්තසිතාය උපෙක්ඛාය පකාසිතභාවතො ච.

අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා අඤ්ඤා සද්දාදීසු තත්ථ තත්ථෙව විජ්ජමානත්තා. රූපෙසූති ච ඉමිනා න කෙවලං රූපායතනවිසෙසා එව ගහිතා, අථ ඛො කසිණරූපානිපීති ආහ – ‘‘රූපෙ උපෙක්ඛාභාවඤ්ච අඤ්ඤා’’තිආදි. එකත්තසිතභාවොපි ඉධ එකත්තවිසයසම්පයොගවසෙනෙව ඉච්ඡිතො, න ආරම්මණවසෙන චාති දස්සෙතුං, ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. සම්පයුත්තවසෙනාති සම්පයොගවසෙන. ආකාසානඤ්චායතනං නිස්සයතීති ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතා, ආකාසානඤ්චායතනඛන්ධනිස්සිතා. සෙසාසුපීති විඤ්ඤාණඤ්චායතනනිස්සිතාදීසුපි.

අරූපාවචරවිපස්සනුපෙක්ඛායාති අරූපාවචරධම්මාරම්මණාය විපස්සනුපෙක්ඛාය. රූපාවචරවිපස්සනුපෙක්ඛන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තාය කාමරූපාරූපභෙදාය තණ්හාය නිබ්බත්තාති තම්මයා, තෙභූමකධම්මා, තෙසං භාවො තම්මයතා, තණ්හා යස්ස ගුණස්ස වසෙන අත්ථෙ සද්දනිවෙසො, තදභිධානකොති ආහ – ‘‘තම්මයතා නාම තණ්හා’’ති ¶ . අතම්මයතා තම්මයතාය පටිපක්ඛොති කත්වා. විපස්සනුපෙක්ඛන්ති, ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (දී. නි. 3.71; අ. නි. 7.55) එවමාගතං සඞ්ඛාරවිචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතං උපෙක්ඛං.

311. යදරියොති එත්ථ ද-කාරො පදසන්ධිකරො, උපයොගපුථුවචනෙ ච ය-සද්දොති දස්සෙන්තො, ‘‘යෙ සතිපට්ඨානෙ අරියො’’ති ආහ. කාමං ‘‘අරියො’’ති පදං සබ්බෙසම්පි පටිවිද්ධසච්චානං සාධාරණං, වක්ඛමානස්ස පන විසෙසස්ස බුද්ධාවෙණිකත්තා, ‘‘අරියො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති වුත්තං. න හි පච්චෙකබුද්ධාදීනං අයමානුභාවො අත්ථි. තීසු ඨානෙසූති න සුස්සූසන්තීති වා, එකච්චෙ න සුස්සූසන්ති එකච්චෙ සුස්සූසන්තීති වා, සුස්සූසන්තීති වා, පටිපන්නාපටිපන්නානං සාවකානං පටිපත්තිසඞ්ඛාතෙසු තීසු සතිපට්ඨානෙසු. සතිං පට්ඨපෙන්තොති පටිඝානුනයෙහි අනවස්සුතත්තා තදුභයනිවත්තත්තා සබ්බදා සතිං උපට්ඨපෙන්තො. බුද්ධානමෙව සා නිච්චං උපට්ඨිතසතිතා, න ඉතරෙසං ආවෙණිකධම්මභාවතො. ආදරෙන සොතුමිච්ඡා ඉධ සුස්සූසාති තදභාවං ¶ දස්සෙන්තො, ‘‘සද්දහිත්වා සොතුං න ඉච්ඡන්තී’’ති ආහ. න අඤ්ඤාති ‘‘න අඤ්ඤායා’’ති වත්තබ්බෙ යකාරලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘න ජානනත්ථායා’’ති. සත්ථු ඔවාදස්ස අනාදියනමෙව වොක්කමනන්ති ආහ – ‘‘අතික්කමිත්වා…පෙ… මඤ්ඤන්තී’’ති.

ගෙහස්සිතදොමනස්සවසෙනාති ඉදං ඉධ පටික්ඛිපිතබ්බමත්තදස්සනපදං දට්ඨබ්බං. නෙක්ඛම්මස්සිතදොමනස්සස්සපි සත්ථු පසඞ්ගවසෙන ‘‘න චෙව අත්තමනො හොතී’’ති අත්තමනපටික්ඛෙපෙන අනත්තමනතා වුත්තා විය හොතීති තං පටිසෙධෙන්තො – ‘‘අප්පතීතො හොතීති න එවමත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති. තස්ස සෙතුඝාතො හි තථාගතානං. යදි එවං කස්මා අත්තමනතාපටික්ඛෙපොති ආහ – ‘‘අප්පටිපන්නකෙසු පන අනත්තමනතාකාරණස්ස අභාවෙනෙතං වුත්ත’’න්ති. පටිඝඅවස්සවෙනාති ඡහි ද්වාරෙහි පටිඝවිස්සන්දනෙන, පටිඝප්පවත්තියාති අත්ථො. උප්පිලාවිතොති න එවමත්ථො දට්ඨබ්බො උප්පිලාවිතත්තස්ස බොධිමූලෙ එව පහීනත්තා. පටිපන්නකෙසූති ඉදං අධිකාරවසෙන වුත්තං, අප්පටිපන්නකෙසුපි තථාගතස්ස අනත්තමනතාකාරණං නත්ථෙව. එතං වුත්තන්ති එතං ‘‘අත්තමනො චෙව හොතී’’තිආදිවචනං වුත්තං ¶ සාවකානං සම්මාපටිපත්තියා සත්ථු අනවජ්ජාය චිත්තාරාධනාය සම්භවතො.

312. දමිතොති නිබ්බිසෙවනභාවාපාදනෙන සික්ඛාපිතො. ඉරියාපථපරිවත්තනවසෙන අපරිවත්තිත්වා එකදිසාය එව සත්තදිසාවිධාවනස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා සාරිතානං හත්ථිදම්මාදීනං එකදිසාධාවනම්පි අනිවත්තනවසෙනෙව යුත්තන්ති ආහ – ‘‘අනිවත්තිත්වා ධාවන්තො එකංයෙව දිසං ධාවතී’’ති. කායෙන අනිවත්තිත්වාවාති කායෙන අපරිවත්තිත්වා එව. විමොක්ඛවසෙන අට්ඨ දිසා විධාවති, න පුරත්ථිමාදිදිසාවසෙන. එකප්පහාරෙනෙවාති එකනීහාරෙනෙව, එකස්මිංයෙව වා දිවසෙ එකභාගෙන. ‘‘පහාරො’’ති හි දිවසස්ස තතියො භාගො වුච්චති. විධාවනඤ්චෙත්ථ ඣානසමාපජ්ජනවසෙන අකලඞ්කමප්පතිසාතං ජවනචිත්තපවත්තන්ති ආහ ‘‘සමාපජ්ජතියෙවා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සළායතනවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

313. දෙසෙතබ්බස්ස ¶ අත්ථස්ස උද්දිසනං උද්දෙසො, විභජනං විභඞ්ගොති ආහ – ‘‘මාතිකඤ්ච විභජනඤ්චා’’ති තුලෙය්යාතිආදීනි චත්තාරිපි පදානි පඤ්ඤාවෙවචනානි. අථ වා තුලෙය්යාති තුලනභූතාය පඤ්ඤාය තස්ස ධම්මස්ස පග්ගහාදිවිධිනා පරිතුලෙය්ය. තීරෙය්යාති තීරණභූතාය පඤ්ඤාය තත්ථ ඤාණකිරියාසමාපනවසෙන තීරෙය්ය. පරිග්ගණ්හෙය්යාති තථාසමාපන්නො ආනිසංසෙ අස්සාදආදීනවෙ ච විචිනෙය්ය. පරිච්ඡින්දෙය්යාති පරිච්ඡින්දභූතෙන ඤාණෙන අත්ථං පරිච්ඡින්දිත්වා ජානෙය්ය. ආරම්මණෙසූති රූපාදිපුථුත්තාරම්මණෙසු. නිකන්තිවසෙනාති නිකාමනවසෙන අපෙක්ඛාවසෙන. තිට්ඨමානන්ති පවත්තමානං. ගොචරජ්ඣත්තෙති ඣානාරම්මණභූතෙ. තඤ්හි භාවනාචිත්තෙනාභිභුය්ය අවිස්සජ්ජිත්වා ගය්හමානං අජ්ඣත්තං විය හොතීති ‘‘ගොචරජ්ඣත්ත’’න්ති වුච්චති. භාවනං ආරද්ධස්ස භික්ඛුනො යදි භාවනාරම්මණෙ නිකන්ති උප්පජ්ජෙය්ය, තාය නිකන්තියා උපරි භාවනං විස්සජ්ජෙත්වා චිත්තසංකොචවසෙන සණ්ඨිතං නාම, තදභාවෙන අසණ්ඨිතං නාම හොතීති, ‘‘අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිත’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘ගොචරජ්ඣත්තෙ නිකන්තිවසෙන අසණ්ඨිත’’න්ති ¶ ආහ. තථා හි වක්ඛති – ‘‘නිකන්තිවසෙන හි අතිට්ඨමානං හානභාගියං න හොති, විසෙසභාගියමෙව හොතී’’ති. අග්ගහෙත්වාති රූපාදීසු කිඤ්චි තණ්හාදිග්ගාහවසෙන අග්ගහෙත්වා. තථා අග්ගහණෙනෙව හි තණ්හාපරිතාසාදිවසෙන න පරිතස්සෙය්ය. අවසෙසස්ස ච දුක්ඛස්සාති සොකාදිදුක්ඛස්ස. අවසෙසස්ස ච දුක්ඛස්සාති වා ජාතිජරාමරණසීසෙන විපාකදුක්ඛස්ස ගහිතත්තා කිලෙසදුක්ඛස්ස චෙව සංසාරදුක්ඛස්ස චාති අත්ථො.

316. රූපමෙව කිලෙසුප්පත්තියා කාරණභාවතො රූපනිමිත්තං. රාගාදිවසෙන තං අනුධාවතීති රූපනිමිත්තානුසාරී.

318. නිකන්තිවසෙන අසණ්ඨිතන්ති අපෙක්ඛාවසෙන සණ්ඨිතං නිකන්තිං පහාය පවත්තමානං උපරි විසෙසාවහතොති. තෙනාහ ‘‘නිකන්තිවසෙන හී’’තිආදි.

320. අග්ගහෙත්වා අපරිතස්සනාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ, ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා තණ්හාදිග්ගාහවසෙන උපාදියිත්වා තණ්හාපරිතාසාදිවසෙන පරිතස්සනා, වුත්තවිපරියායෙන අග්ගහෙත්වා අපරිතස්සනා වෙදිතබ්බා. කථං පනෙසා අනුපාදාපරිතස්සනා හොතීති මහාථෙරස්ස අධිප්පායං ¶ විවරිතුං චොදනං සමුට්ඨපෙති? උපාදාතබ්බස්ස අභාවතොති තස්ස අනුපාදාපරිතස්සනාභාවෙ කාරණවචනං. යදි හීතිආදි තස්ස සමත්ථනං. උපාදාපරිතස්සනාව අස්ස තථා උපාදාතබ්බස්ස තථෙව උපාදින්නත්තා. එවන්ති නිච්චාදිආකාරෙන. උපාදින්නාපීති ගහිතපරාමට්ඨාපි. අනුපාදින්නාව හොන්ති අයොනිසො ගහිතත්තා, විඤ්ඤූසු නිස්සාය ජානිතබ්බත්තා ච. දිට්ඨිවසෙනාති මිච්ඡාදිට්ඨියා ගහණාකාරවසෙන, තස්ස පන අයථාභූතගාහිතාය පරමත්ථතො ච අභාවතො. අත්ථතොති පරමත්ථතො. අනුපාදාපරිතස්සනායෙව නාම හොති උපාදාතබ්බාකාරස්ස අභාවෙන තං අනුපාදියිත්වා එව පරිතස්සනාති කත්වා.

පරිවත්තතීති න තදෙව රූපං අඤ්ඤථා පවත්තං පරිවත්තති, අථ ඛො පකතිජහනෙන සභාවවිගමෙන නස්සති භිජ්ජති. විපරිණතන්ති අඤ්ඤථත්තං ගතං විනට්ඨං. කම්මවිඤ්ඤාණන්ති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං. ‘‘රූපං අත්තා’’තිආදි මිච්ඡාගාහවසෙන විඤ්ඤාණස්ස රූපභෙදෙන වුත්තස්ස භෙදානුපරිවත්ති හොති. විපරිණාමං අනුගන්ත්වා විපරිවත්තනතං ආරබ්භ පවත්තං විපරිණාමානුපරිවත්තං; තතො ¶ සමුප්පන්නා පරිතස්සනා විපරිණාමානුපරිවත්තජා පරිතස්සනාති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘විපරිණාමස්ස…පෙ… පරිතස්සනා’’ති. අකුසලධම්මසමුප්පාදා චාති, ‘‘යං අහු වත මෙ, තං වත මෙ නත්ථී’’තිආදිනා පවත්තා අකුසලචිත්තුප්පාදධම්මා. ඛෙපෙත්වාති පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන අනුප්පත්තිනිමිත්තතාය ඛෙපෙත්වා. භයතාසෙනාති භායනවසෙනපි චිත්තුත්රාසෙන. තණ්හාතාසෙනාති තස්සනෙන. සවිඝාතොති චිත්තවිඝාතනවිඝාතෙන සවිඝාතො. තතො එව චෙතොදුක්ඛෙන සදුක්ඛො. මණිකරණ්ඩකසඤ්ඤායාති රිත්තකරණ්ඩංයෙව මණිපරිපුණ්ණකරණ්ඩොති උප්පන්නසඤ්ඤාය. අග්ගහෙත්වා පරිතස්සනාති ගහෙතබ්බස්ස අභාවෙන ගහණම්පි අවිජ්ජමානපක්ඛියමෙවාති අග්ගහෙත්වා පරිතස්සනා නාම හොති.

321. කම්මවිඤ්ඤාණමෙව නත්ථි සති කම්මවිඤ්ඤාණෙ රූපභෙදානුපරිවත්ති සියාති කම්මවිඤ්ඤාණාභාවදස්සනමුඛෙන ඛීණාසවස්ස සබ්බසො කිලෙසාභාවං දස්සෙති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

උද්දෙසවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. අරණවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

323. ගෙහස්සිතවසෙනාති ¶ කිලෙසනිස්සිතවසෙන අනුරොධවසෙන. නෙව උක්ඛිපෙය්යාති න අනුග්ගණ්හෙය්ය. න අවක්ඛිපෙය්යාති ගෙහස්සිතවසෙන විරොධවසෙන න නිග්ගණ්හෙය්ය. අනුරොධෙන විනා සම්පහංසනවසෙන යථාභූතගුණකථනං නෙවුස්සාදනා වජ්ජාභාවතො; තථා විරොධෙන විනා විවෙචනවසෙන යථාභූතදොසකථනං න අපසාදනං. සභාවමෙවාති යථාභූතසභාවමෙව කස්සචි පුග්ගලස්ස අනාදෙසකරණවසෙන කථෙය්ය, සෙය්යථාපි ආයස්මා සුභූතිත්ථෙරො. විනිච්ඡිතසුඛන්ති, ‘‘අජ්ඣත්තං අනවජ්ජ’’න්තිආදිනා විසෙසතො විනිච්ඡිතසුඛාය හොති. පරම්මුඛා අවණ්ණන්ති ස්වායං රහොවාදො පෙසුඤ්ඤූපසංහාරවසෙන පවත්තො ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පිසුණවාචන්ති අත්ථො’’ති. ඛීණාතීති ඛීණො, යො භාසති, යඤ්ච උද්දිස්ස භාසති, ද්වෙපි හිංසති විබාධතීති අත්ථො, තං ඛීණවාදං. ස්වායං යස්මා කිලෙසෙහි ආකිණ්ණො සංකිලිට්ඨො එව ච හොති, තස්මා වුත්තං – ‘‘ආකිණ්ණං ¶ සංකිලිට්ඨං වාච’’න්ති. තෙන අවසිට්ඨං තිවිධම්පි වචීදුච්චරිතමාහ. අධිට්ඨහිත්වාති, ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති අජ්ඣොසාය. ආදායාති පග්ගය්හ. වොහරෙය්යාති සමුදාචරෙය්ය. ලොකසමඤ්ඤන්ති ලොකසඞ්කෙතං.

324. ආරම්මණතො සම්පයොගතො කාමෙහි පටිසංහිතත්තා කාමපටිසන්ධි, කාමසුඛං. තෙනාහ ‘‘කාමූපසංහිතෙන සුඛෙනා’’ති. සදුක්ඛොති විපාකදුක්ඛෙන සංකිලෙසදුක්ඛෙන සදුක්ඛො. තථා සපරිළාහොති විපාකපරිළාහෙන චෙව කිලෙසපරිළාහෙන ච සපරිළාහො.

326. වට්ටතො නිස්සරිතුං අදත්වා තත්ථෙව සීදාපනතො මිච්ඡාපටිපදාභාවෙන සත්තෙ සංයොජෙතීති සංයොජනං, විසෙසතො භවසංයොජනං තණ්හාති ආහ ‘‘තණ්හායෙතං නාම’’න්ති. න තණ්හායෙව මානාදයොපි සංයොජනත්තං සාධෙන්ති නාම සබ්බසො සංයොජනතො සුට්ඨු බන්ධනතො. තෙන වුත්තං – ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං, භික්ඛවෙ, සත්තානං තණ්හාසංයොජනාන’’න්ති (සං. නි. 2.125-126).

ඉමං චතුක්කන්ති, ‘‘යෙ කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනුයුත්තා, යෙ අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුත්තා’’ති එවමාගතං ඉමං චතුක්කං නිස්සාය. ‘‘එතදග්ගෙ ඨපිතො’’ති, වත්වා තං නිස්සාය ඨපිතභාවං විත්ථාරතො දස්සෙතුං, ‘‘භගවතො හී’’තිආදි වුත්තං. උස්සාදනාඅපසාදනා ¶ පඤ්ඤායන්ති තථාගතෙන විනෙතබ්බපුග්ගලවසෙන ධම්මදෙසනාය පවත්තෙතබ්බතො. අයං පුග්ගලො…පෙ… ආචාරසම්පන්නොති වා නත්ථි පරෙසං අනුද්දෙසකවසෙන ධම්මදෙසනාය පවත්තනතො.

329. පරම්මුඛා අවණ්ණන්ති නින්දියස්ස දොසස්ස නින්දනං. න හි කදාචි නින්දියො පසංසියො හොති, තං පන කාලං ඤත්වාව කථෙතබ්බන්ති ආහ, ‘‘යුත්තපත්තකාලං ඤත්වාවා’’ති. ඛීණවාදෙපි එසෙව නයො තස්ස රහොවාදෙන සමානයොගක්ඛමත්තා.

330. ඝාතීයතීති වධීයති. සද්දොපි භිජ්ජති නස්සති, භෙදො හොතීති අත්ථො. ගෙලඤ්ඤප්පත්තොති ඛෙදං පරිස්සමං පත්තො. අපලිබුද්ධන්ති දොසෙහි අනනුපතිතං.

331. අභිනිවිස්ස ¶ වොහරතීති එවමෙතං, න ඉතො අඤ්ඤථාති තං ජනපදනිරුත්තිං අභිනිවිසිත්වා සමුදාචරති. අතිධාවනන්ති සමඤ්ඤං නාමෙතං ලොකසඞ්කෙතසිද්ධා පඤ්ඤත්තීති පඤ්ඤත්තිමත්තෙ අට්ඨත්වා පරමත්ථතො ථාමසා පරාමස්ස වොහරණං.

332. අපරාමසන්තොති අනභිනිවිසන්තො සමඤ්ඤාමත්තතොව වොහරති.

333. මරියාදභාජනීයන්ති යථාවුත්තසම්මාපටිපදාය මිච්ඡාපටිපදාය ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරභාවවිභාජනං. රණන්ති සත්තා එතෙහි කන්දන්ති අකන්දන්තාපි කන්දනකාරණභාවතොති රණා; රාගදොසමොහා, දසපි වා කිලෙසා, සබ්බෙපි වා එකන්තාකුසලා, තෙහි නානප්පකාරදුක්ඛනිබ්බත්තකෙහි අභිභූතා සත්තා කන්දන්ති; සහ රණෙහීති සරණො. රණසද්දො වා රාගාදිරෙණූසු නිරුළ්හො. තෙනාහ ‘‘සරජො සකිලෙසො’’ති. පාළියං පන ‘‘සදුක්ඛො එසො ධම්මො’’තිආදිනා ආගතත්තා කාමසුඛානුයොගාදයොපි ‘‘සරණො’’ති වුත්තාති දුක්ඛාදීනං රණභාවො තන්නිබ්බත්තකසභාවානං අකුසලානං සරණතා ච වෙදිතබ්බා. අරණොතිආදීනං පදානං වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

වත්ථුං සොධෙතීති නිරොධසමාපජ්ජනෙන මහප්ඵලභාවකරණෙන දක්ඛිණෙය්යවත්ථුභූතං අත්තානං විසොධෙති; නිරොධසමාපත්තියා වත්ථුවිසොධනං නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතානං පච්චෙකබුද්ධානං මහාකස්සපත්ථෙරාදීනං දින්නදක්ඛිණාවිසුද්ධියා දීපෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘තථා හී’’තිආදි. තථෙවාති ඉමිනා ‘‘පිණ්ඩාය චරන්තො’’තිආදිං උපසංහරති. මෙත්තාභාවනාය මුදුභූතචිත්තබහුමානපුබ්බකං දෙන්තීති ¶ , ‘‘සුභූතිත්ථෙරො දක්ඛිණං විසොධෙතී’’ති වුත්තං. තෙන දායකතොපි දක්ඛිණාවිසුද්ධිං දස්සෙති. වත්ථුසොධනං පන පටිභාගතො. එවං පන කාතුං සක්කාති සාවකානම්පි කිමෙවං ලහුවුට්ඨානාධිට්ඨානං සාවකෙසු චිණ්ණවසීභාවො සම්භවතීති පුච්ඡති. ඉතරො අග්ගසාවකමහාසාවකෙසු කිං වත්තබ්බං, පකතිසාවකෙසුපි වසිප්පත්තෙසු ලබ්භතීති තෙ දස්සෙන්තො, ‘‘ආම සක්කා’’තිආදිමාහ. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අරණවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. ධාතුවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

342. අපරික්ඛීණායුකං ¶ ¶ පුක්කුසාතිකුලපුත්තං උද්දිස්ස ගමනන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘තුරිතගමනචාරික’’න්ති. මම වාසුපගමනෙන තව චිත්තස්ස අඵාසුකං අනිට්ඨං සචෙ නත්ථි. සොති පුබ්බුපගතො. දින්නං දින්නමෙව වට්ටතීති එකවාරං දින්නං දින්නමෙව යුත්තං, න පුන දාතබ්බන්ති අධිප්පායො. කතං කතමෙවාති සඞ්ගහත්ථං කතං අනුච්ඡවිකකම්මං කතමෙව, න තං පුන විපරිවත්තෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

පුක්කුසාතිම්හි උභයථාපි කුලපුත්තභාවො පරිපුණ්ණො එවාති ආහ – ‘‘ජාතිකුලපුත්තොපි ආචාරකුලපුත්තොපී’’ති. තත්රාති තස්මිං තක්කසීලතො ආගමනෙ. අඞ්කෙ නිපන්නදාරකං විය ජනං තොසෙති තුට්ඨිං පාපෙති. රතනානි උප්පජ්ජන්ති පබ්බතසමුද්දාදිසන්නිස්සිතත්තා පච්චන්තදෙසස්ස. දස්සනීයන්ති දස්සනෙනෙව සුඛාවහං. එවරූපන්ති දස්සනීයං සවනීයඤ්ච.

අනග්ඝකම්බලෙ මහග්ඝකම්බලෙ. සාරකරණ්ඩකෙති චන්දනසාරාදිසාරමයකරණ්ඩකෙ. ලිඛාපෙත්වා උක්කිරාපෙත්වා. ලාඛාය වට්ටාපෙත්වාති මුඛං පිදහිත්වා ලාඛාපරිකම්මං කාරෙත්වා.

අන්තො දුස්සභණ්ඩිකං අත්ථීති අඤ්ඤාසි නාතිගරුකභාවතො. අනග්ඝා අහෙසුන්ති වණ්ණසම්පත්තිඵස්සසම්පත්තිපමාණමහත්තදුන්නිම්මාපියතාහි මහග්ඝා අහෙසුං, මහාපුඤ්ඤො රාජා තස්ස අත්ථෙවාති අධිප්පායො.

යදි එවං, ‘‘කින්නු ඛො පෙසෙමී’’ති කස්මා වීමංසං ආපජ්ජීති ආහ – ‘‘අපිච ඛො පනා’’තිආදි. සොති බිම්බිසාරො රාජා. විචිනිතුං ආරද්ධො රතනස්ස අනෙකවිධත්තා උත්තරුත්තරිඤ්ච පණීතතරාදිභාවතො. සුවණ්ණරජතාදීති සුවණ්ණරජතපවාළමණිමුත්තාවෙළුරියාදි. ඉන්ද්රියබද්ධන්ති චක්ඛාදිඉන්ද්රියපටිබද්ධං. පදෙසන්ති ගුණවසෙන එකදෙසං න පාපුණාති.

සාමං සච්චානං අභිසම්බුද්ධතාසාමඤ්ඤෙන, ‘‘බුද්ධරතනම්පි දුවිධ’’න්ති වුත්තං. බුද්ධරතනසමං රතනං නාම නත්ථි, යස්මා පන ඉමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන බුද්ධෙන සදිසො න විජ්ජතීති. පඨමබොධියංයෙව පවත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ඝොසොපී’’තිආදි.

රාජා ¶ තුට්ඨො චින්තෙසි, ‘‘තත්ථ අවිජ්ජමානංයෙව පෙසෙතුං ලද්ධ’’න්ති. තස්මාති යස්මා පරිපුණ්ණං එකදිවසම්පි තස්මිං පදෙසෙ බුද්ධානං ආවාසපරිග්ගහො ¶ නත්ථි, තස්මා. පුබ්බදිසාමුඛන්ති පුබ්බදිසාභිමුඛං සීහපඤ්ජරං. තෙනස්ස සුවිභූතාලොකතං දස්සෙති.

එවං අනඤ්ඤසාධාරණස්ස භගවතො ඊදිසො සමුදාගමොති දස්සෙතුං, ‘‘එවං දස පාරමියො පූරෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. එවං සම්පන්නසමුදාගමස්ස තදනුරූපා අයං ඵලසම්පදාති දස්සෙතුං, ‘‘තුසිතභවනතො’’තිආදි වුත්තං.

අරියධම්මො නාම අරියමග්ගප්පධානො, අරියමග්ගො ච සත්තතිංසබොධිපක්ඛියසඞ්ගහො, තෙ ච උද්දෙසමත්තෙනෙව ගහිතාති ආහ – ‘‘සත්තතිංසබොධිපක්ඛියෙ එකදෙසෙන ලිඛිත්වා’’ති. චූළසීලාදීනි බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.8-9) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බානි. ඡද්වාරසංවරං සතිසම්පජඤ්ඤන්ති මනච්ඡට්ඨානං ද්වාරානං සංවරණවසෙන සත්තට්ඨානිකං සතිසම්පජඤ්ඤං. ද්වාදසප්පභෙදං චීවරාදිචතුප්පච්චයසන්තොසං. අරඤ්ඤරුක්ඛමූලාදීනඤ්ච විභඞ්ගං භාවනානුකූලං සෙනාසනං. ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා වුත්තං නීවරණප්පහානං. පරිකම්මන්ති කසිණාදිපරිකම්මං. පාළියං ආගතනයෙන අට්ඨතිංස කම්මට්ඨානානි. විසුද්ධිපටිපාටියා යාව ආසවක්ඛයා ඉමං පටිපත්තිං එකදෙසෙන ලිඛි. සොළසවිධන්ති සොළසවිධභාවනාය පයොගං.

කිලඤ්ජමයෙති නානාවිධභිත්තිවිභත්තෙ සණ්හසුඛුමරතනපරිසිබ්බිතෙ කිලඤ්ජමයසමුග්ගෙ. බහි වත්ථෙන වෙඨෙත්වාති පඨමං සුඛුමකම්බලෙන වෙඨෙත්වා පටිපාටියා තෙත්තිංසාය සමුග්ගෙසු පක්ඛිපිත්වා තතො බහි සුඛුමවත්ථෙන වෙඨෙත්වා ඡාදෙත්වා. තිණගච්ඡපහානසම්මජ්ජනාදිනා සොධිතමත්තකමෙව හොතු, කදලිපුණ්ණඝටඨපනධජපටාකුස්සාපනාදිඅලඞ්කරණෙන මා නිට්ඨාපෙථාති අත්ථො. රාජානුභාවෙන පටියාදෙථාති මම රාජානුරූපං සජ්ජෙථ, අලඞ්කරොථාති අත්ථො. අන්තරභොගිකානන්ති අනුයුත්තරාජමහාමත්තානං. ජවනදූතෙති ඛිප්පං ගච්ඡන්තකදූතපුරිසෙ. තාළෙහි සහ අවචරන්තීති තාළාවචරා.

රඤ්ඤා පණ්ණාකාරං උද්දිස්ස කතපූජාසක්කාරස්ස අමච්චතො සුතත්තා පණ්ණාකාරං උච්චට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සයං නීචාසනෙ නිසින්නො. නායං අඤ්ඤස්ස රතනස්ස භවිස්සතීති අයං පරිහාරො අඤ්ඤස්ස මණිමුත්තාදිභෙදස්ස රතනස්ස න භවිස්සති මණිමුත්තාදීහි අභිසඞ්ඛතත්තා. බලවසොමනස්සං ¶ උප්පජ්ජි චිරතනකාලං බුද්ධසාසනෙ භාවිතභාවනතාය වාසිතවාසනතාය ඝටෙ දීපො විය අබ්භන්තරෙ එව සමුජ්ජලමානපරිපක්කතිහෙතුකභාවතො.

ධාරෙමීති ¶ ඉච්ඡාමි, ගණ්හාමීති අත්ථො. ද්වෙජ්ඣවචනන්ති ද්වෙළ්හකභාවො. අන්තරං කරොතීති ද්වින්නං පාදානං අන්තරං තං ලෙඛං කරොති, එකෙන පාදෙන අතික්කමීති අත්ථො. තස්සා ගතමග්ගෙනාති තාය දෙවියා විවට්ටමානාය නාසිතාය ගතමග්ගෙන. තං පන ලෙඛන්ති පුක්කුසාතිනා කතලෙඛං. පණ්ණච්ඡත්තකන්ති තාලපත්තමුට්ඨිං.

සත්ථුගාරවෙනාති සත්ථරි උප්පන්නපසාදපෙමබහුමානසම්භවෙන. තදා සත්ථාරංයෙව මනසි කත්වා තන්නින්නභාවෙන ගච්ඡන්තො, ‘‘පුච්ඡිස්සාමී’’තිපි චිත්තං න උප්පාදෙසි, ‘‘එත්ථ නු ඛො සත්ථා වසතී’’ති පරිවිතක්කස්සෙව අභාවතො; රාජගහං පන පත්වා රඤ්ඤො පෙසිතසාසනවසෙන තත්ථ ච විහාරස්ස බහුභාවතො සත්ථා කහං වසතීති පුච්ඡි. සත්ථු එකකස්සෙව නික්ඛමනං පඤ්චචත්තාලීස යොජනානි පදසා ගමනඤ්ච ධම්මපූජාවසෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. ධම්මපූජාය ච බුද්ධානං ආචිණ්ණභාවො හෙට්ඨා විත්ථාරිතොයෙව. බුද්ධසොභං පන පටිච්ඡාදෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන තත්ථ ගමනං තස්ස කුලපුත්තස්ස විස්සත්ථවසෙන මග්ගදරථපටිපස්සම්භනත්ථං. අප්පටිපස්සද්ධමග්ගදරථො හි ධම්මදෙසනාය භාජනං න හොතීති. තථාහි වක්ඛති, ‘‘නනු ච භගවා’’තිආදි.

උරුද්ධන්ති විසාලන්ති කෙචි. අතිරෙකතියොජනසතන්තිආදිනා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච මච්ඡෙරවිනයනෙ සබ්රහ්මචාරීනං ඔවාදදානං. අච්චන්තසුඛුමාලොතිආදිනා සත්ථු ධම්මගාරවෙන සද්ධිං කුලපුත්තස්සපි ධම්මගාරවං සංසන්දති සමෙතීති දස්සෙති. තෙන භගවතො කතස්ස පච්චුග්ගමනස්ස ඨානගතභාවං විභාවෙන්තො අඤ්ඤෙසම්පි භබ්බරූපානං කුලපුත්තානං යථාරහං සඞ්ගහො කාතබ්බොති දස්සෙති.

බ්රහ්මලොකප්පමාණන්ති උච්චභාවෙන. ආනුභාවෙනාති ඉද්ධානුභාවෙන යථා සො සොතපථං න උපගච්ඡති, එවං වූපසමෙතුං සක්කොති. අවිබ්භන්තන්ති විබ්භමරහිතං නිල්ලොලුප්පං. ‘‘භාවනපුංසකං පනෙත’’න්ති වත්වා තස්ස විවරණත්ථං, ‘‘පාසාදිකෙන ඉරියාපථෙනා’’ති වුත්තං. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ එතං කරණවචනං දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘යථා ඉරියතො’’තිආදි. අමනාපො ¶ හොති පස්සන්තානං. සීහසෙය්යාය නිපන්නස්සපි හි එකච්චෙ සරීරාවයවා අධොඛිත්තවික්ඛිත්තා විය දිස්සන්ති. කටියං ද්වින්නං ඌරුසන්ධීනං ද්වින්නඤ්ච ජාණුසන්ධීනං වසෙන චතුසන්ධිකපල්ලඞ්කං. න පතිට්ඨාතීති නප්පවත්තති, ‘‘කංසි ත්ව’’න්තිආදිනා අපුච්ඡිතෙ කථාපවත්ති එව න හොති. අප්පතිට්ඨිතාය කථාය න සඤ්ජායතීති තථා පන පුච්ඡාවසෙන කථාය අප්පවත්තිතාය උපරි ධම්මකථා න සඤ්ජායති න උප්පජ්ජති. ඉතීති තස්මා. කථාපතිට්ඨාපනත්ථං කථාපවත්තනත්ථං කථාසමුට්ඨාපනත්ථං වා පුච්ඡි.

සභාවමෙව ¶ කථෙතීති අත්තනො භගවතො අදිට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘අදිට්ඨපුබ්බකං කථමහං ජානෙය්ය’’න්ති සභාවමෙව කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයමෙව කථෙති; න පන සදෙවකස්ස ලොකස්ස සුපාකටං සභාවසිද්ධං බුද්ධරූපකායසභාවං. අථ වා සභාවමෙව කථෙතීති ‘‘ඉදමෙව’’න්ති ජානන්තොපි තදා භගවතො රුචියා තථාපවත්තමානං රූපකායසභාවමෙව කථෙති අප්පවික්ඛම්භන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ – ‘‘තථා හි න’’න්තිආදි, විපස්සනාලක්ඛණමෙව පටිපදන්ති අධිප්පායො.

343. ‘‘පුබ්බභාගපටිපදං අකථෙත්වා’’ති වත්වා පුබ්බභාගපටිපදාය අකථනෙ කාරණං පුබ්බභාගපටිපදඤ්ච සරූපතො දස්සෙතුං, ‘‘යස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. අපරිසුද්ධායපි පුබ්බභාගපටිපදාය විපස්සනා තථා න කිච්චකාරී, පගෙව අවිජ්ජමානායාති, ‘‘යස්ස හි…පෙ… අපරිසුද්ධා හොති’’ච්චෙව වුත්තං. පුබ්බභාගපටිපදා ච නාම සඞ්ඛෙපතො පන්නරස චරණධම්මාති ආහ – ‘‘සීලසංවරං…පෙ… ඉමං පුබ්බභාගපටිපදං ආචික්ඛතී’’ති. යානකිච්චං සාධෙති මග්ගගමනෙන අකිලන්තභාවසාධනත්තා. චිරකාලං පරිභාවිතාය පරිපක්කගතාය හෙතුසම්පදාය උපට්ඨාපිතං සාමණෙරසීලම්පි පරිපුණ්ණං අඛණ්ඩාදිභාවප්පත්තියා, යං පුබ්බහෙතුත්තා ‘‘සීල’’න්ති වුච්චති.

ධාතුයො පරමත්ථතො විජ්ජමානා, පඤ්ඤත්තිමත්ථො පුරිසො අවිජ්ජමානො. අථ කස්මා භගවා අරහත්තස්ස පදට්ඨානභූතං විපස්සනං කථෙන්තො ‘‘ඡධාතුරො’’ති අවිජ්ජමානප්පධානං දෙසනං ආරභීති ආහ – ‘‘භගවා හී’’තිආදි. කත්ථචි ‘‘තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො’’තිආදීසු විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙති. කත්ථචි – ‘‘ඉත්ථිරූපං, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’තිආදීසු (අ. නි. 1.1) අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානං දස්සෙති. කත්ථචි ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ සොතවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (විභ. 121) විජ්ජමානෙන විජ්ජමානං දස්සෙති. කත්ථචි – ‘‘ඛත්තියකුමාරො බ්රාහ්මණකඤ්ඤාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.275) අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙති. ඉධ පන විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙති. ‘‘ඡධාතුරො’’ති හි සමාසත්ථො අවිජ්ජමානො පුග්ගලවිසයත්තා, තස්ස පදස්ස අවයවත්ථො පන අප්පධානත්ථො විජ්ජමානො, සො සද්දක්කමෙන අප්පධානොපි අත්ථක්කමෙන පධානොති ආහ – ‘‘විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානං දස්සෙන්තො’’ති. පුග්ගලාධිට්ඨානායෙත්ථ දෙසනාය කාරණං දස්සෙතුං, ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං. උපට්ඨාපෙය්යාති – ‘‘ධාතුයො’’ඉච්චෙව කුලපුත්තස්ස චිත්තං නිවෙසෙය්ය තථා සඤ්ජානෙය්ය, එවං ධම්මං දෙසෙය්යාති අත්ථො. සන්දෙහං කරෙය්යාති අසති පුරිසෙ කො කරොති? කො පටිසංවෙදෙති, ධාතුයො එවාති කිං නු ඛො ඉදං, කථං නු ඛො ඉදන්ති සංසයං උප්පාදෙය්ය? සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යාති චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ වත්තමානං විය දෙසියමානෙ අත්ථෙ සම්මොහං ආපජ්ජෙය්ය ¶ . තථාභූතො ච දෙසනාය අභාජනභූතත්තා දෙසනං සම්පටිච්ඡිතුං න සක්කුණෙය්ය. එවමාහාති එවං ‘‘ඡධාතුරො’’ති ආහ.

යං ත්වං පුරිසොති සඤ්ජානාසීති යං රූපාරූපධම්මසමූහං පබන්ධවසෙන පවත්තමානං අධිට්ඨානවිසෙසවිසිට්ඨං – ‘‘පුරිසො සත්තො ඉත්ථී’’තිආදිනා ත්වං සඤ්ජානාසි, සො ඡධාතුරො. සන්තෙසුපි ඡධාතුවිනිමුත්තෙසු ධාත්වන්තරෙසු සුඛාවග්ගහණත්ථං තථා වුත්තං තග්ගහණෙනෙව ච තෙසං ගහෙතබ්බතො, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා දස්සිතො එව. සෙසපදෙසූති ‘‘ඡඵස්සායතනො’’තිආදිපදෙසුපි. චත්තාරි අධිට්ඨානානි චතස්සො පතිට්ඨා එතස්සාති චතුරාධිට්ඨානො, අධිතිට්ඨති පතිට්ඨහති එතෙනාති අධිට්ඨානං, යෙසු පතිට්ඨාය උත්තමත්ථං අරහත්තං අධිගච්ඡති, තෙසං පඤ්ඤාදීනං එතං අධිවචනං. තෙනාහ ‘‘ස්වායං භික්ඛූ’’තිආදි. එත්තොති වට්ටතො. විවට්ටිත්වාති විනිවට්ටිත්වා අපසක්කිත්වා. එත්තොති වා එතෙහි ඡධාතුආදීහි. එත්ථ හි නිවිට්ඨස්ස ආයත්තස්ස උත්තමාය සිද්ධියා අසම්භවොති. පතිට්ඨිතන්ති අරියමග්ගාධිගමවසෙන සුප්පතිට්ඨිතං. එවඤ්හි සබ්බසො පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනෙන තත්ථ පතිට්ඨිතො හොති. මඤ්ඤස්සවා නප්පවත්තන්තීති ඡහිපි ද්වාරෙහි පවත්තමානසොතාය මග්ගෙන විසොසිතාය සබ්බසො විගතාය සබ්බසො විච්ඡෙදප්පත්තියා න සන්දන්ති. තෙනාහ ‘‘නප්පවත්තන්තී’’ති. යස්මා මානෙ ¶ සබ්බසො සමුච්ඡින්නෙ අසමුච්ඡින්නො අනුපසන්තො කිලෙසො නාම නත්ථි, තස්මා ආහ – ‘‘මුනි සන්තොති වුච්චතී’’ති රාගග්ගිආදීනං නිබ්බානෙන නිබ්බුතො.

පඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්යාති, ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’තිආදිනයප්පවත්තාය (ම. නි. 1.423; 2.24; 3.75; සං. නි. 4.120; අ. නි. 3.15; විභ. 519; මහානි. 161) අප්පමාදප්පටිපත්තියා සමාධිවිපස්සනාපඤ්ඤං නප්පමජ්ජෙය්ය. එතෙන පුබ්බභාගියං සමථවිපස්සනාභාවනමාහ. සච්චමනුරක්ඛෙය්යාති සච්චානුරක්ඛනාපදෙසෙන සීලවිසොධනමාහ; සච්චෙ ඨිතො සමාදින්නසීලං අවිකොපෙත්වා පරිපූරෙන්තො සමාධිසංවත්තනියතං කරොති. තෙනාහ ‘‘වචීසච්චං රක්ඛෙය්යා’’ති. කිලෙසපරිච්චාගං බ්රූහෙය්යාති තදඞ්ගාදිවසෙන කිලෙසානං පරිච්චජනවිධිං වඩ්ඪෙය්ය. කිලෙසවූපසමනං සික්ඛෙය්යාති යථා තෙ කිලෙසා තදඞ්ගාදිවසෙන පරිච්චත්තා යථාසමුදාචාරප්පවත්තියා සන්තානෙ පරිළාහං න ජනෙන්ති; එවං කිලෙසානං වූපසමනවිධිං සික්ඛෙය්ය පඤ්ඤාධිට්ඨානාදීනන්ති ලොකුත්තරානං පඤ්ඤාධිට්ඨානාදීනං. අධිගමත්ථායාති පටිලාභත්ථාය.

347. පුබ්බෙ ¶ වුත්තානන්ති, ‘‘චතුරාධිට්ඨානො, යත්ථ ඨිතං මඤ්ඤස්සවා නප්පවත්තන්තී’’ති (ම. නි. 3.343) එවං පුබ්බෙ වුත්තානං.

348. වත්තබ්බං භවෙය්යාති නිද්දෙසවසෙන වත්තබ්බං භවෙය්ය. ආදීහීති එවමාදීහි. කිච්චං නත්ථි කිච්චාභාවතො. උප්පටිපාටිධාතුකන්ති අයථානුපුබ්බිකං. යථාධම්මවසෙනෙවාති දෙසෙතබ්බධම්මානං යථාසභාවෙනෙව. සප්පායං ධුතඞ්ගන්ති අත්තනො කිලෙසනිග්ගණ්හනයොග්ගං ධුතඞ්ගං. චිත්තරුචිතන්ති අත්තනො චිත්තපකතියා ආචරියෙහි විරොචෙතබ්බං, චරියානුකූලන්ති අත්ථො. හත්ථිපදොපමසුත්තාදීසූති ආදි-සද්දෙන විසුද්ධිමග්ගධාතුවිභඞ්ගාදිං සඞ්ගණ්හාති.

354. අයම්පෙත්ථාති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ‘‘අථාපරං උපෙක්ඛායෙව අවසිස්සතී’’ති උපරිදෙසනං සම්පිණ්ඩෙති. සොපි හි පාටියෙක්කො අනුසන්ධීති. නනු චායං යථාඋද්දිට්ඨාය විඤ්ඤාණධාතුයා නිද්දෙසොපි ¶ භවිස්සතීති යථානුසන්ධිනයො විජ්ජතීති? න, විඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසනයෙන දෙසනාය අප්පවත්තත්තා තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨතො’’තිආදි. යං වා පනාතිආදිනා පන දෙසනාය සානුසන්ධිතං විභාවෙති. න හි බුද්ධා භගවන්තො අනනුසන්ධිකං දෙසනං දෙසෙන්ති. ආගමනීයවිපස්සනාවසෙනාති යස්සා පුබ්බෙ පවත්තත්තා ආගමනීයට්ඨානෙ ඨිතා විපස්සනා, තස්සා වසෙන. කම්මකාරකවිඤ්ඤාණන්ති ‘‘නෙතං මම නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති එවං විපස්සනාකිච්චකාරකං විපස්සනාසහිතං විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණධාතුවසෙනාති යථාඋද්දිට්ඨාය විඤ්ඤාණධාතුයා භාජනවසෙන. සත්ථු කථනත්ථායාති සත්ථාරා උද්දෙසමෙව කත්වා ඨපිතත්තා නිද්දෙසවසෙන කථනත්ථාය. අකථිතභාවො එව හිස්ස අවසිට්ඨතා කථනත්ථාය පටිවිජ්ඣනත්ථාය ච. පටිපක්ඛවිගමෙන තස්ස චිත්තස්ස පරිසුද්ධතාති ආහ ‘‘නිරුපක්කිලෙස’’න්ති. උපක්කිලෙසානං පන පහීනභාවතො පරියොදාතං. සමුදයවසෙන උදයදස්සනත්ථඤ්චෙව පච්චයනිරොධවසෙන අත්ථඞ්ගමදස්සනත්ථඤ්ච. කාරණභාවෙන සුඛාය වෙදනාය හිතන්ති සුඛවෙදනියං. තෙනාහ ‘‘සුඛවෙදනාය පච්චයභූත’’න්ති.

360. රූපකම්මට්ඨානම්පි චතුධාතුවවත්ථානවසෙන, අරූපකම්මට්ඨානම්පි සුඛදුක්ඛවෙදනාමුඛෙන පගුණං ජාතං.

සත්ථු කථනත්ථංයෙව අවසිස්සතීති, ‘‘කුලපුත්තස්ස පටිවිජ්ඣනත්ථ’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං නිසෙධෙති, තස්මා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙතුං, ‘‘ඉමස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. කුලපුත්තස්ස රූපාවචරජ්ඣානෙති කුලපුත්තෙන අධිගතරූපාවචරජ්ඣානෙ. තෙනාහ – ‘‘භික්ඛු පගුණං තව ඉදං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣාන’’න්ති. යං කිඤ්චි සුවණ්ණතාපනයොග්යං ¶ අඞ්ගාරභාජනං ඉධ ‘‘උක්කා’’ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අඞ්ගාරකපල්ල’’න්ති. සජ්ජෙය්යාති යථා තත්ථ පක්ඛිත්තසුවණ්ණඤ්ච තප්පති, එවං පටියාදියෙය්ය. නීහටදොසන්ති විගතීභූතකාළකං. අපනීතකසාවන්ති අපගතසුඛුමකාළකං.

අරියමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙතුකාමෙන නාම සබ්බස්මිම්පි ලොකියධම්මෙ විරජ්ජනත්ථාය ධම්මො කථෙතබ්බොති අධිප්පායෙන, ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිනා චොදනා කතා. විනෙය්යදමනකුසලෙන භගවතා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන තාව චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛාය වණ්ණො කථිතොති තස්ස පරිහාරං වදන්තො, ‘‘කුලපුත්තස්සා’’තිආදිමාහ.

361. තදනුධම්මන්ති ¶ තස්ස අරූපාවචරස්ස කුසලස්ස අනුරූපධම්මං, යාය පටිපදාය තස්ස අධිගමො හොති, තස්ස පුබ්බභාගපටිපදන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘රූපාවචරජ්ඣාන’’න්ති. තග්ගහණාති තස්ස ගහණෙන තස්සා පටිපත්තියා පටිපජ්ජමානෙන. ඉතො උත්තරින්ති ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතන’’න්තිආදීසු.

362. තස්සෙවාති අරූපාවචරජ්ඣානස්ස. එතං පන සවිපාකං අරූපාවචරජ්ඣානං සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතත්තා සඞ්ඛතං. පකප්පිතන්ති පච්චයවසෙන සවිහිතං. ආයූහිතන්ති සම්පිණ්ඩිතං. කරොන්තෙන කරීයතීති පටිපජ්ජනකෙන පටිපජ්ජීයති සඞ්ඛරීයති. නිබ්බානං විය න නිච්චං න සස්සතං. අථ ඛො ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවතාය තාවකාලිකං. තතො එව චවනාදිසභාවන්ති සබ්බමෙතං රූපාවචරධම්මෙසු ආදීනවවිභාවනං. දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතන්ති සඞ්ඛාරදුක්ඛෙ පතිට්ඨිතං. අතාණන්ති චවනසභාවාදිතාය තාණරහිතං. අලෙණන්ති තතො අරක්ඛත්තා ලීයනට්ඨානරහිතං. අසරණන්ති අප්පටිසරණං. අසරණීභූතන්ති සබ්බකාලම්පි අප්පටිසරණං.

සමත්තපත්තවිසෙ ඛන්ධාදීසු ගහිතෙ දුත්තිකිච්ඡා සියාති, ‘‘ඛන්ධං වා සීසං වා ගහෙතුං අදත්වා’’ති වුත්තං. එවමෙවාති එත්ථායං උපමාසංසන්දනා – ඡෙකො භිසක්කො විය සම්මාසම්බුද්ධො. විසවිකාරො විය කිලෙසදුක්ඛානුබන්ධො, භිසක්කස්ස විසං ඨානතො චාවෙත්වා උපරි ආරොපනං විය භගවතො දෙසනානුභාවෙන කුලපුත්තස්ස කාමභවෙ නිකන්තිං පරියාදාය අරූපජ්ඣානෙ භවනං. භිසක්කස්ස විසං ඔතාරෙත්වා පථවියං පාතනං විය කුලපුත්තස්ස ඔරම්භාගියකිලෙසදුක්ඛාපනයනං.

අසම්පත්තස්සාති අරූපාවචරජ්ඣානං අනධිගතස්ස. අප්පටිලද්ධස්සෙවාති තස්ස වෙවචනං. සබ්බමෙතන්ති ¶ ‘‘අනිච්චං අධුව’’න්තිආදිනා විත්ථාරතො වුත්තං සබ්බමෙතං ආදීනවං. එකපදෙනෙව ‘‘සඞ්ඛතමෙත’’න්ති කථෙසි සඞ්ඛතපදෙනෙව තස්ස අත්ථස්ස අනවසෙසතො පරියාදින්නත්තා.

නායූහතීති භවකාරණචෙතනාවසෙන බ්යාපාරං න සමූහෙති න සම්පිණ්ඩෙති. තෙනාහ – ‘‘න රාසිං කරොතී’’ති. අභිසඞ්ඛරණං නාම චෙතනාබ්යාපාරොති ආහ – ‘‘න අභිසඤ්චෙතයතී’’ති. තං පන ඵලුප්පාදනසමත්ථතාය ඵලෙන කප්පනන්ති ආහ ‘‘න කප්පෙතී’’ති. සචෙ අභිසඞ්ඛාරචෙතනා උළාරා, ඵලමහත්තසඞ්ඛාතාය වුඩ්ඪියා හොති, අනුළාරා ච අවුඩ්ඪියාති ආහ – ‘‘වුඩ්ඪියා වා පරිහානියා වා’’ති. බුද්ධවිසයෙ ඨත්වාති භගවා ¶ අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතාය සීහසමානවුත්තිතාය ච දෙසනං උක්කංසතො සාවකෙහි පත්තබ්බං විසෙසං අනවසෙසෙන්තො තථා වදති, න සාවකවිසයං අතික්කමිත්වා අත්තනො බුද්ධවිසයමෙව දෙසෙන්තො. තෙනාහ – ‘‘අරහත්තනිකූටං ගණ්හී’’ති. යදි කුලපුත්තො අත්තනො…පෙ… පටිවිජ්ඣි, අථ කස්මා භගවා දෙසනාය අරහත්තනිකූටං ගණ්හීති ආහ ‘‘යථා නාමා’’තිආදි.

ඉතො පුබ්බෙති ඉතො අනාගාමිඵලාධිගමතො උත්තරි උපරි. අස්සාති කුලපුත්තස්ස. කථෙන්තස්ස භගවතො ධම්මෙ නෙව කඞ්ඛා න විමති පඨමමග්ගෙනෙව කඞ්ඛාය සමුච්ඡින්නත්තා. එකච්චෙසු ඨානෙසූති තථා විනෙය්යඨානෙසු. තථා හි අයම්පි කුලපුත්තො අනාගාමිඵලං පත්වා භගවන්තං සඤ්ජානි. තෙන වුත්තං ‘‘යතො අනෙනා’’තිආදි.

363. අනජ්ඣොසිතාති අනජ්ඣොසනීයාති අයමත්ථොති ආහ – ‘‘ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා ගහෙතුං න යුත්තා’’ති.

364. රාගොව අනුසයො රාගානුසයො, සො ච පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහොති වත්තබ්බතං ලභතීති වුත්තං – ‘‘සුඛවෙදනං ආරබ්භ රාගානුසයො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති. න පන තස්ස උප්පාදනං අත්ථි ඛණත්තයසමායොගාසම්භවතො. එස නයො සෙසෙසුපි. ඉතරන්ති අදුක්ඛමසුඛවෙදනං. විසංයුත්තොති කෙනචි සඤ්ඤොජනෙන අසංයුත්තතාය එව නියතවිප්පයුත්තො. කායස්ස කොටි පරමො අන්තො එතස්සාති කායකොටිකං. දුතියපදෙති ‘‘ජීවිතපරියන්තික’’න්ති ඉමස්මිං පදෙ. විසෙවනස්සාති උපාදානස්ස. සීතීභවිස්සන්තීති පදස්ස ‘‘නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති අත්ථො වුත්තො, කථං පන වෙදයිතානං ද්වාදසසු ආයතනෙසු නිරුජ්ඣනං සීතිභාවප්පත්තීති චොදනං සන්ධායාහ – ‘‘කිලෙසා හී’’තිආදි. සමුදයපඤ්හෙනාති මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133) සමුදයසච්චනිරොධපඤ්හෙන. නනු සබ්බසො කිලෙසපරිළාහවිගමෙ සීතිභාවො ¶ නාම වෙදනානිරොධමත්තෙන අධිප්පෙතො; තෙන ඉධ වෙදයිතානි වුත්තානි, න කිලෙසාති වෙදයිතානං අච්චන්තනිරොධසඞ්ඛාතො සීතිභාවොපි කිලෙසසමුච්ඡෙදෙනෙවාති ආහ ‘‘වෙදයිතානිපී’’තිආදි.

365. ඉදං ¶ ඔපම්මසංසන්දනන්ති එත්ථ සඤ්ඤොජනා දීපසිඛා විය, අධිට්ඨානකපල්ලිකා විය වෙදනාය නිස්සයභූතා චත්තාරො ඛන්ධා, තෙලං විය කිලෙසා, වට්ටි විය කම්මවට්ටං, උපහරණකපුරිසො විය වට්ටගාමී පුථුජ්ජනො, තස්ස සීසච්ඡෙදකපුරිසො විය අරහත්තමග්ගො සන්තානස්ස සමුච්ඡෙදකරණතො, අනාහාරාය දීපසිඛාය නිබ්බායනං විය කම්මකිලෙසානං අනන්තරපච්චයතො අනාහාරාය වෙදනාය අනුපාදිසෙසවසෙන නිබ්බායනං.

ආදිම්හි සමාධිවිපස්සනාපඤ්ඤාහීති පුබ්බභාගපටිපදාභූතා තයා පගුණසමාධිතො අරහත්තස්ස පදට්ඨානභූතවිපස්සනාපඤ්ඤාතො ච. උත්තරිතරාති විසිට්ඨතරා. එවං සමන්නාගතොති එත්ථ එවං-සද්දො ඉදංසද්දත්ථවචනොති ආහ – ‘‘ඉමිනා උත්තමෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤාධිට්ඨානෙනා’’ති. සබ්බං වට්ටදුක්ඛං ඛෙපෙතීති සබ්බදුක්ඛක්ඛයො, අග්ගමග්ගො, තංපරියාපන්නතාය තත්ථ ඤාණන්ති ආහ – ‘‘සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙ ඤාණං නාම අරහත්තමග්ගෙ ඤාණ’’න්ති. අරහත්තඵලෙ ඤාණං අධිප්පෙතං වුත්තනයෙන සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙ සන්තෙ තන්නිමිත්තං වා උප්පන්නඤාණන්ති කත්වා. තස්සාති, ‘‘එවං සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමිනා පරමෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන සමන්නාගතො හොතී’’ති වුත්තභික්ඛුනො.

366. හීති යස්මා. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති, තස්මා සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙ ඤාණන්ති අරහත්තඵලඤාණං අධිප්පෙතං. සච්චන්ති පරමත්ථසච්චං නිබ්බානං, න මග්ගසච්චං. කාමං අරහත්තඵලවිමුත්ති පටිපක්ඛෙහි අකොපනීයතාය අකුප්පා, ‘‘සච්චෙ ඨිතා’’ති පන වචනතො, ‘‘අකුප්පාරම්මණකරණෙන අකුප්පාති වුත්තා’’ති ආහ. විතථන්ති නට්ඨං, ජරාය මරණෙන ච විපරිණාමෙතබ්බතාය යාදිසං උප්පාදාවත්ථාය ජාතං, තතො අඤ්ඤාදිසන්ති අත්ථො. තථා හි තං ජරාමරණෙහි පරිමුසිතබ්බරූපතාය ‘‘මුසා’’ති වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘මොසධම්මන්ති නස්සනසභාව’’න්ති. තං අවිතථන්ති තං වුත්තනයෙන අවිතථං නාම, තං සභාවො සබ්බකාලං තෙනෙව ලබ්භනතො. සමථවිපස්සනාවසෙන වචීසච්චතොති සමථවිපස්සනාවසෙන යං විසුද්ධිමත්තං වචීසච්චං, තතො. දුක්ඛසච්චසමුදයසච්චෙහි තච්ඡවිපල්ලාසභූතසභාවෙහි. ඉති නෙසං යථාසකං සභාවෙන අවිතථභාවෙ අමොසධම්මතාය තෙහිපි අවිතථභාවා පරමත්ථසච්චං නිබ්බානමෙව උත්තරිතරං. තස්මාති නිබ්බානස්සෙව උත්තරිතරභාවතො.

367. උපධීයති ¶ ¶ එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධී, ඛන්ධා කාමගුණා ච. උපදහන්ති දුක්ඛන්ති උපධී, කිලෙසාභිසඞ්ඛාරා. පරිපූරා ගහිතා පරාමට්ඨාති පරියත්තභාවෙන තණ්හාය ගහිතා දිට්ඨියා පරාමට්ඨා. සමථවිපස්සනාවසෙන කිලෙසපරිච්චාගතොති වික්ඛම්භනවසෙන තදඞ්ගප්පහානවසෙන ච කිලෙසානං පරිච්චජනතො. උත්තරිතරො විසිට්ඨතරස්ස පහානප්පකාරස්ස අභාවතො.

368. ආඝාතකරණවසෙනාති චෙතසිකාඝාතස්ස උප්පජ්ජනවසෙන. බ්යාපජ්ජනවසෙනාති චිත්තස්ස විපත්තිභාවවසෙන. සම්පදුස්සනවසෙනාති සබ්බසො දුස්සනවසෙන. තීහි පදෙහි යදි අරහත්තමග්ගෙන කිලෙසානං පරිච්චාගො චාගාධිට්ඨානං, අරහත්තමග්ගෙනෙව නෙසං වූපසමො උපසමාධිට්ඨානං හොතීති දස්සෙති. එත්ථ විසෙසෙන පරිච්චාගො සම්පජහනං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං චාගො, තථා පන පරිච්චාගෙන යො සො නෙසං තදා වූපසන්තතාය අභාවො, අයං උපසමොති අයමෙතෙසං විසෙසො.

369. මඤ්ඤිතන්ති මඤ්ඤනා, ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා කප්පනාති අත්ථො. අවිජ්ජාවිබන්ධනතණ්හාගාහාදීනං සාධාරණභාවතො අයමහන්ති එත්ථ අහන්ති දිට්ඨිමඤ්ඤනාදස්සනං, සා පන දිට්ඨි මානමඤ්ඤනාය අත්තනියගාහවසෙන හොතීති ස්වෙව ‘‘අය’’න්ති ඉමිනා ගහිතොති ආහ – ‘‘අයමහන්ති එකං තණ්හාමඤ්ඤිතමෙව වට්ටතී’’ති. ආබාධට්ඨෙනාති පටිපීළනට්ඨෙන. මඤ්ඤනාවසෙන හි සත්තානං තථා හොති. අන්තොදොසට්ඨෙනාති අබ්භන්තරදුට්ඨභාවෙන. මඤ්ඤනාදූසිතත්තා හි සත්තානං අත්තභාවො දුක්ඛතාමූලායත්තො, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදනිරොධභඞ්ගෙහි උද්ධමුද්ධං පක්කපභින්නො හොතීති ඵලූපචාරෙන ‘‘මඤ්ඤිතං ගණ්ඩො’’ති වුත්තො. අනුපවිට්ඨට්ඨෙනාති අනුපවිසිත්වා හදයමාහච්ච අධිට්ඨානෙන. මඤ්ඤිතඤ්හි පීළාජනනතො අන්තොතුදනතො දුරුද්ධරණතො සල්ලං. ඛීණාසවමුනි සබ්බසො කිලෙසානං සන්තත්තා, තතො එව පරිළාහානං පරිනිබ්බුතත්තා වූපසන්තත්තා සන්තො උපසන්තො නිබ්බුතොති වුච්චති. යත්ථ ඨිතන්ති යස්මිං අසෙක්ඛභූමියං ඨිතං. යදි භගවා අත්තනො දෙසනාඤාණානුරූපං දෙසනං පවත්තාපෙය්ය, මහාපථවිං පත්ථරන්තස්ස විය, ආකාසං පසාරෙන්තස්ස විය, අනන්තාපරිමෙය්යලොකධාතුයො පටිච්ච තෙසං ඨිතාකාරං ¶ අනුප්පූරං විචිනන්තස්ස විය දෙසනා පරියොසානං න ගච්ඡෙය්ය. යස්මා පනස්ස විනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපමෙව දෙසනා පවත්ති, න තතො පරං අණුමත්තම්පි වඩ්ඪති. තස්මා වුත්තං – ‘‘සබ්බාපි ධම්මදෙසනා සංඛිත්තාව, විත්ථාරදෙසනා නාම නත්ථී’’ති. නනු සත්තපකරණදෙසනා විත්ථාරකථාති? න සාපි විත්ථාරකථාති ආහ – ‘‘සමන්තපට්ඨානකථාපි සංඛිත්තායෙවා’’ති. සන්නිපතිතදෙවපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපමෙව හි තස්සාපි පවත්ති, න සත්ථුදෙසනාඤාණානුරූපන්ති. යථානුසන්ධිං ¶ පාපෙසි යථාඋද්දිට්ඨෙ අනුපුබ්බෙන අනවසෙසතො විභජනවසෙන දෙසනාය නිට්ඨාපිතත්තා. විපඤ්චිතඤ්ඤූ…පෙ… කථෙසි නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන දෙසිතත්තා.

370. අට්ඨන්නං පරික්ඛාරානන්ති නයිදමනවසෙසපරියාදානං, ලක්ඛණවචනං පනෙතං, අඤ්ඤතරස්සාති වචනසෙසො. තථා හි, ‘‘මය්හං ඉද්ධිමයපරික්ඛාරලාභාය පච්චයො හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා පත්තචීවරං, පත්තං, චීවරමෙව වා දින්නෙ චරිමභවෙ ඉද්ධිමයපරික්ඛාරො නිබ්බත්තතීති වදන්ති. අදින්නත්තාති කෙචිවාදො, තෙනාහ ‘‘කුලපුත්තො’’තිආදි. ඔකාසාභාවතොති උපසම්පදාලක්ඛණස්ස අසම්භවතො. තෙනාහ – ‘‘කුලපුත්තස්ස ආයුපරික්ඛීණ’’න්ති. උදකතිත්ථ…පෙ… ආරද්ධො පරමප්පිච්ඡභාවතො.

විබ්භන්තාති භන්තචිත්තා. සිඞ්ගෙන විජ්ඣිත්වා ඝාතෙසි පුරිමජාතිබද්ධාඝාතතායාති වදන්ති.

මානුසං යොගන්ති මනුස්සත්තභාවං. අත්තභාවො හි යුජ්ජති කම්මකිලෙසෙහීති ‘‘යොගො’’ති වුච්චති. උපච්චගුන්ති උපගච්ඡිංසු. උපකොතිආදි තෙසං නාමානි.

ගන්ධකට්ඨෙහීති චන්දනාගරුසළලදෙවදාරුආදීහි ගන්ධදාරූහි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ධාතුවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

11. සච්චවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

371. ආචික්ඛනාති ¶ ¶ – ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති ආදිතො කථනං. දෙසනාති තස්සෙව අත්ථස්ස අතිසජ්ජනං පබොධනං. පඤ්ඤාපනාති පකාරෙහි ඤාපනා, සා පන යස්මා ඉත්ථමිදන්ති වෙනෙය්යානං පච්චක්ඛතො දස්සනා, තෙසං වා සන්තානෙ පතිට්ඨාපනා හොති, තස්මා ආහ – ‘‘දුක්ඛසච්චාදීනං ඨපනා’’ති. පට්ඨපනාති පතිට්ඨාපනා. යස්මා පට්ඨපියමානසභාවා දෙසනා භාජනං උපගච්ඡන්තී විය හොති, තස්මා වුත්තං – ‘‘පඤ්ඤාපනා’’ති, ජානාපනාති අත්ථො. විවටකරණාති දෙසියමානස්ස අත්ථස්ස විවටභාවකරණං. විභාගකිරියාති යථාවුත්තස්ස අත්ථවිභාගස්ස විත්ථාරකරණං. පාකටභාවකරණන්ති අගම්භීරභාවාපාදනං. අපරො නයො – චතුසච්චසඤ්ඤිතස්ස අත්ථස්ස පච්චෙකං සරූපතො දස්සනවසෙන ඉදන්ති ආදිතො සික්ඛාපනං කථනං ආචික්ඛනා, එවං පරසන්තානෙ පබොධනවසෙන පවත්තාපනා දෙසනා, එවං විනෙය්යානං චිත්තපරිතොසජනනෙන තෙසං බුද්ධිපරිපාචනං ‘‘පඤ්ඤාපනා’’ති වුච්චති. එවං පඤ්ඤාපෙන්තී ච සා දෙසියමානං අත්ථං වෙනෙය්යසන්තානෙ පකාරතො ඨපෙති පතිට්ඨපෙතීති ‘‘පට්ඨපනා’’ති වුච්චති. පකාරතො ඨපෙන්තී පන සංඛිත්තස්ස විත්ථාරතො පටිවුත්තස්ස පුනාභිධානතො ‘‘විවරණා’’ති, තස්සෙවත්ථස්ස විභාගකරණතො ‘‘විභජනා’’ති, වුත්තස්ස විත්ථාරෙනාභිධානතො විභත්තස්ස හෙතුදාහරණදස්සනතො, ‘‘උත්තානීකම්ම’’න්ති වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘පාකටභාවකරණ’’න්ති, හෙතූපමාවසෙනත්ථස්ස පාකටභාවකරණතොති අත්ථො.

අනුග්ගාහකාති අනුග්ගණ්හනකාමා. ස්වායමනුග්ගහො සඞ්ගහවත්ථුවසෙන පාකටො හොතීති ආහ ‘‘ආමිසසඞ්ගහෙනා’’තිආදි. ජනෙතා ජනෙත්තීති ආහ ‘‘ජනිකා මාතා’’ති. වුද්ධිං පරිසං ආපාදෙතීති ආපාදෙතා. තෙනාහ ‘‘පොසෙතා’’ති. ඉදානි ද්වින්නං මහාථෙරානං යථාක්කමං සබ්රහ්මචාරීනං භගවතා වුත්තෙහි ජනිකපොසිකමාතුට්ඨානියෙහි සඞ්ගාහකතං විත්ථාරතො දස්සෙතුං, ‘‘ජනිකමාතා හී’’තිආදි වුත්තං. පරතොඝොසෙන විනාපි උපරිමග්ගාධිගමො හොතීති ‘‘පච්චත්තපුරිසකාරෙනා’’ති වුත්තං. පඨමමග්ගො එව හි සාවකානං එකන්තතො ඝොසාපෙක්ඛොති. පත්තෙසුපීති පි-සද්දෙන පගෙව අප්පත්තෙසූති දස්සෙති. භවස්ස ¶ අප්පමත්තකතා නාම ඉත්තරකාලතායාති ආහ ‘‘අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පී’’ති. ජනෙතාති ජනකො, ථෙරො පන අරියාය ජනයිතා. ආපාදෙතාති වඩ්ඪෙතා පරිබ්රූහෙතා. පුරිමස්මිං සච්චද්වයෙ සම්මසනග්ගහණං ලොකියත්තා තස්ස, ඉතරස්මිං තස්ස අග්ගහණං ලොකුත්තරත්තා.

කාමෙහි ¶ නික්ඛන්තො සඞ්කප්පො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. ස්වායමස්ස තතො නික්ඛමනත්ථො තෙසං පටිපක්ඛභාවතො තෙහි විසංසග්ගතො විරජ්ජනතො සමුච්ඡින්දනතො සබ්බසො විවිත්තභාවතො ච හොතීති දස්සෙතුං, ‘‘කාමපච්චනීකට්ඨෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමපදඝාතන්ති යථා කාමො පදං පතිට්ඨං න ලභති, එවං හනනං, කාමසමුච්ඡෙදන්ති අත්ථො. කාමෙහි සබ්බසො විවිත්තත්තා කාමවිවිත්තො, අරියමග්ගො, තස්ස අන්තො, අරියඵලං, තස්මිං කාමවිවිත්තන්තෙ. එසෙව නයොති ඉමිනා ‘‘බ්යාපාදපච්චනීකට්ඨෙනා’’තිආදියොජනං අතිදිසති. සබ්බෙ චෙතෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්තීති යොජනා. යදි එකචිත්තෙ ලබ්භන්ති, කථං තිවිධමිච්ඡාසඞ්කප්පානං සමුග්ඝාතොති ආහ ‘‘තත්ර හී’’තිආදි. න නානා ලබ්භතීති ඉමිනා තිවිධකිච්චකාරිතං සම්මාසඞ්කප්පස්ස දස්සෙති. කිච්චවසෙන හි තස්ස නාමස්ස ලාභො. සම්මාවාචාදීනම්පි මග්ගක්ඛණෙ එකචිත්තෙ ලබ්භමානානම්පි චතුකිච්චකාරිතාය චතුබ්බිධනාමාදිතා වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සච්චවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

12. දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනා

376. මහාපජාපතිගොතමීති ¶ එත්ථ ගොතමීති තස්ස ගොතමගොත්තතො ආගතං නාමං, මහාපජාපති පන ගුණතො. තං විවරිතුං, ‘‘නාමකරණදිවසෙ පනස්සා’’තිආදි වුත්තං. මහතිං උළාරං පජං ජනනපොසනෙහි පරිරක්ඛතීති මහාපජාපති. පරිභොගවසෙන න හඤ්ඤතීති අහතං. සිප්පිකානන්ති තන්තවායානං. වායනට්ඨානන්ති වීනට්ඨානං. තානි මං න තොසෙන්ති කායිකස්ස පුඤ්ඤස්ස අභාවතො. තෙනාහ – ‘‘සහත්ථා කතමෙව ¶ මං තොසෙතී’’ති. පිසිත්වා නිබ්බත්තනං කත්වා. පොථෙත්වාති සුඛුමභාවාපාදනත්ථං ධනුකෙන නෙත්වා. කාලානුකාලඤ්ච ධාතිගණපරිවුතා ගන්ත්වා වෙමකොටිං අග්ගහෙසි එකදිවසන්ති අධිප්පායො. එවඤ්හි ‘‘එකදිවසං පන…පෙ… අකාසී’’ති පුරිමවචනෙන තං න විරුජ්ඣෙය්ය.

ඡ චෙතනාති ඡබ්බිධා චෙතනා. න හි තා ඡයෙව චෙතනාති. සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි…පෙ… සඞ්ඝො චාති ඉදමෙව සුත්තපදං. සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහීති සඞ්ඝස්ස දානාය නියොජෙසි, තස්මා සඞ්ඝොව දක්ඛිණෙය්යතරොති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. යදි එවන්තිආදිනා තත්ථ බ්යභිචාරං දස්සෙති. රාජමහාමත්තාදයොතිආදිනා තත්ථ බ්යතිරෙකතො නිදස්සනං ආහ. මහන්තතරා භවෙය්යුන්ති ආනුභාවාදිනා මහන්තතරා භවෙය්යුං, න ච තං අත්ථීති. තස්මාති යස්මා ගුණවිසිට්ඨහෙතුකං දක්ඛිණෙය්යතං අනපෙක්ඛිත්වා අත්තනො දීයමානස්ස දාපනං ලභති, තස්මා. මා එවං ගණ්හාති සම්මාසම්බුද්ධතො සඞ්ඝොව දක්ඛිණෙය්යො’’ති මා ගණ්හ.

තත්ථ නිච්ඡයසාධකං සුත්තපදං දස්සෙන්තො, ‘‘නයිමස්මිං ලොකෙ…පෙ… විපුලඵලෙසින’’න්ති ආහ. ස්වායමත්ථො රතනසුත්තෙ (ඛු. පා. 6.3; සු. නි. 226), ‘‘යං කිඤ්චි විත්ත’’න්ති ගාථාය, අග්ගපසාදසුත්තාදීහි (ඉතිවු. 90) ච විභාවෙතබ්බොති. තෙනාහ – ‘‘සත්ථාරා උත්තරිතරො දක්ඛිණෙය්යො නාම නත්ථී’’ති.

ගොතමියා අන්තිමභවිකතාය දානස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය අනුප්පාදනතො න තං ගරුතරං සඞ්ඝස්ස පාදාපනෙ කාරණන්ති ආහ – ‘‘පච්ඡිමාය ජනතායා’’තිආදි. වචනතොපීති තස්ස වත්ථයුගස්ස සත්ථු එව පටිග්ගහණාය වචනතොපි. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි.

සත්ථා ¶ සඞ්ඝපරියාපන්නොව ඊදිසෙ ඨානෙ අග්ගඵලට්ඨතාය අට්ඨ-අරියපුග්ගලභාවතො, සචෙ පනස්ස න සයං සඞ්ඝපරියාපන්නතා, කථං සඞ්ඝෙ පූජිතෙ සත්ථා පූජිතො නාම සියාති අධිප්පායො. තීණි සරණගමනානි තයො එව අග්ගපසාදාති වක්ඛතීති අධිප්පායො. අභිධෙය්යානුරූපානි හි ලිඞ්ගවචනානි. න රුහති අයාථාවපටිපත්තිභාවතො, න ගිහිවෙසග්ගහණාදිනා ගිහිභාවස්ස පටික්ඛිපිතත්තා. න වත්තබ්බමෙතං ‘‘සත්ථා සඞ්ඝපරියාපන්නො’’ති සත්ථුභාවතො. සාවකසමූහො හි සඞ්ඝො ¶ . සඞ්ඝගණෙ හි සත්ථා උත්තරිතරො අනඤ්ඤසාධාරණගුණෙහි සමන්නාගතභාවතො මූලරතනභාවතො ච.

377. සම්පතිජාතස්ස මහාසත්තස්ස සත්තපදවීතිහාරගමනං ධම්මතාවසෙන ජාතං, පරං තදඤ්ඤදහරසදිසී පටිපත්තීති ආහ – ‘‘හත්ථපාදකිච්චං අසාධෙන්තෙසූ’’ති.

378. පච්චූපකාරං න සුකරං වදාමි අනුච්ඡවිකකිරියාය කාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. අභිවාදෙන්ති එතෙනාති අභිවාදනං. වන්දමානෙහි අන්තෙවාසිකෙහි ආචරියං ‘‘සුඛී හොතූ’’තිආදිනා අභිවාදෙන්ති නාම. තෙන වුත්තං ‘‘අභිවාදන’’න්ති. තදභිමුඛො…පෙ… වන්දිත්වා නිපජ්ජති, සෙය්යථාපි ආයස්මා සාරිපුත්තො. කාලානුකාලං උපට්ඨානං බීජයනපාදසම්බාහනාදි අනුච්ඡවිකකම්මස්ස කරණං නාම. අනුච්ඡවිකං කිරියං කාතුං න සක්කොතියෙව, යස්මා ආචරියෙන කතස්ස ධම්මානුග්ගහස්ස අන්තෙවාසිනා කරියමානො ආමිසානුග්ගහො සඞ්ඛම්පි කලම්පි කලභාගම්පි න උපෙතියෙවාති. තෙන වුත්තං ‘‘න සුප්පතිකාරං වදාමී’’ති.

379. පාටිපුග්ගලිකං දක්ඛිණං ආරබ්භ සමුට්ඨිතං, ‘‘තං මෙ භගවා පටිග්ගණ්හතූ’’ති මහාපජාපතිගොතමියා වචනං නිමිත්තං කත්වා දෙසනාය උට්ඨිතත්තා. න කෙවලඤ්ච තස්සා එව වචනං, අථ ඛො ආනන්දත්ථෙරොපි…පෙ… සමාදපෙසි, තස්මා විභාගතො චුද්දසසු…පෙ… හොතීති දස්සෙතුං, ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ පතිපච්චෙකං පුග්ගලං දීයතීති පාටිපුග්ගලිකං. පඨමසද්දො යථා අග්ගත්ථො, එවං සෙට්ඨපරියායොපීති ආහ ‘‘ජෙට්ඨකවසෙනපී’’ති. අග්ගා උත්තමෙ ඛෙත්තෙ පවත්තත්තා. දුතියතතියාපි පරමදක්ඛිණායෙව සබ්බසො සම්මාවික්ඛම්භිතරාගාදිකිලෙසත්තා. රාගාදයො හි අදක්ඛිණෙය්යභාවස්ස කාරණං. තෙනෙවාහ – ‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයං පජා’’තිආදි (ධ. ප. 356). යස්මා පන සවාසනං සබ්බසො සමුච්ඡින්නකිලෙසෙහි තතො එව සබ්බසො අප්පටිහතඤාණචාරෙහි අනන්තාපරිමෙය්යගුණගණාධාරෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි සදිසො සදෙවකෙ ලොකෙ කොචි දක්ඛිණෙය්යො නත්ථි. තස්මා ‘‘පරමදක්ඛිණායෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති. යස්මා පඤ්චාභිඤ්ඤො අට්ඨසමාපත්තිලාභී එව ¶ හොති ලොකියාභිඤ්ඤානං අට්ඨසමාපත්තිඅධිට්ඨානත්තා, තස්මා ‘‘ලොකියපඤ්චාභිඤ්ඤෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘අට්ඨසමාපත්තිලාභිම්හී’’ති තාය අවුත්තසිද්ධත්තා. ගොසීලධාතුකොති ¶ ගොසීලසභාවො, සීලවතා සදිසසීලොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අසඨො’’තිආදි. තෙන න අලජ්ජිධාතුකො පකතිසිද්ධො ඉධ පුථුජ්ජනසීලවාති අධිප්පෙතොති දස්සෙති.

පරිච්ඡින්දන්තොති එත්තකොති පච්චෙකප්පමාණතො තතො එව අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතොව පරිච්ඡින්දන්තො. කථං පන අසඞ්ඛ්යෙය්යභාවෙන වුච්චමානො විපාකො පරිච්ඡින්නො හොති? සොපි තස්ස පරිච්ඡෙදො එව ඉතරෙහි අසංකිණ්ණභාවදීපනතො, එතදත්ථමෙව පුබ්බෙ අසඞ්කරග්ගහණං කතං. ගුණවසෙනාති ලක්ඛණසම්පන්නාදිගුණවසෙන. උපකාරවසෙනාති භොගරක්ඛාදිඋපකාරවසෙන. යං පොසනත්ථං දින්නං, ඉදං න ගහිතං දානලක්ඛණායොගතො. අනුග්ගහපූජනිච්ඡාවසෙන හි අත්තනො දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගො දානං භයරාගලද්ධුකාමකුලාදිවසෙන සාවජ්ජාභාවතො. තම්පි න ගහිතං අයාවදත්ථතාඅපරිපුණ්ණභාවෙන යථාධිප්පෙතඵලදානාසමත්ථභාවතො. සම්පත්තස්සාති සන්තිකාගතස්ස. තෙන සම්පත්තිපයොජනෙ අනපෙක්ඛතං දස්සෙති. ඵලං පටිකඞ්ඛිත්වාති ‘‘ඉදං මෙ දානමයං පුඤ්ඤං ආයතිං සුඛහිතභාවාය හොතූ’’තිආදිනා ඵලං පච්චාසීසිත්වා. තෙනස්ස ඵලදානෙ නමියතං දස්සෙති, යාවදත්ථන්ති ඉමිනා පරිපුණ්ණඵලතං. සතගුණාති එත්ථ ගුණසද්දො න ‘‘ගුණෙන නාමං උද්ධරෙය්ය’’න්තිආදීසු (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. අට්ඨ. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.76; නෙත්ති. අට්ඨ. 4.38) විය සම්පත්තිඅත්ථො, ‘‘තද්දිගුණ’’න්තිආදීසු විය න වඩ්ඪනත්ථො, ‘‘පඤ්ච කාමගුණා ලොකෙ, මනොඡට්ඨා පවෙදිතා’’තිආදීසු (සු. නි. 173) විය න කොට්ඨාසත්ථො, ‘‘අන්තං අන්තගුණ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; ඛු. පා. 3) විය න අන්තභාගත්ථො, අථ ඛො ආනිසංසත්ථොති දස්සෙන්තො, ‘‘සතානිසංසා’’ති ආහ, තෙ ආනිසංසෙ සරූපතො දස්සෙතුං, ‘‘ආයුසත’’න්තිආදි වුත්තං. සතගුණාති වා සතවඩ්ඪිකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. නිප්පරිතසං කරොතීති ආයුආදීනං ආනිසංසානං අපරිත්තාසං කරොති. අථ වා නිප්පරිතසං කරොතීති ආයුආදිනිමිත්තං අපරිත්තාසං කරොති. අථ වා නිප්පරිතසං කරොතීති ආයුආදීනි තතො ¶ උත්තරිම්පි ආහාරාදිහෙතු අපරිත්තාසං කරොති. අත්තභාවවිනිමුත්තසඤ්චරණස්ස අභාවා, ‘‘භවසතෙපි වුත්තෙ අයමෙවත්ථො’’ති වුත්තං. සබ්බත්ථාති, ‘‘පුථුජ්ජනදුස්සීලෙ’’තිආදීසු සබ්බවාරෙසු. නයො නෙතබ්බොති, ‘‘ආයුසහස්සං වණ්ණසහස්ස’’න්තිආදිකො නයො.

සාසනාවතරණං නාම යාවදෙව වට්ටදුක්ඛනිත්ථරණත්ථං, තඤ්ච මග්ගපටිවෙධනං, තස්මා නිබ්බෙධභාගියසරණගමනං සික්ඛාපදසමාදානං පබ්බජ්ජා උපසම්පදා සීලපරිපූරණං අධිචිත්තසික්ඛානුයොගො විපස්සනාභාවනාති සබ්බාපෙසා සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපත්ති එව හොතීති ආහ – ‘‘තිසරණං ගතො උපාසකොපී’’තිආදි. තත්ථ යථා නිබ්බෙධභාගියො සමාධි තාව නාම පරම්පරාය අරියමග්ගාධිගමස්ස පච්චයභාවතො උපනිස්සයො; තථා නිබ්බෙධභාගියං ¶ සීලපරිපූරණං උපසම්පදා පබ්බජ්ජා උපාසකස්ස දසසු පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨානං අන්තමසො සරණාදිගමනම්පි නිබ්බෙධභාගියං අරියමග්ගාධිගමස්ස උපනිස්සයො හොතියෙවාති, ‘‘සබ්බාපෙසා සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපත්තී’’ති වුත්තා. තත්ථ අනඤ්ඤසාධාරණ-විජ්ජාචරණාදි-අසඞ්ඛ්යෙය්යඅපරිමෙය්ය-ගුණ-සමුදයපූරිතෙ භගවති සද්ධම්මෙ අරියසඞ්ඝෙ උළාරතරබහුමානගාරවතං ගතො. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති තප්පරායණතාදිආකාරප්පත්තො ඤාණපරිසොධිතො පසාදො සරණගමනන්ති තෙන වත්ථුගතෙන පසාදෙන පරිභාවිතෙ සන්තානෙ කතං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තසම්පත්තියා මහප්ඵලං මහානිසංසමෙව හොතීති ආහ – ‘‘තස්මිං දින්නදානම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්ය’’න්ති. තයිදං සරණං වත්ථුත්තයෙ පසාදභාවෙන අජ්ඣාසයසම්පත්තිමත්තං, තාදිසස්ස පන පඤ්චසීලං අජ්ඣාසයසම්පත්තිඋපථම්භිතො කායවචීසංයමොති තත්ථ දින්නං තතො උත්තරි මහප්ඵලන්ති, දසසීලං පන පරිපුණ්ණුපොසථසීලං, තත්ථ දින්නං මහප්ඵලන්ති, ‘‘තතො උත්තරි මහප්ඵල’’න්ති වුත්තං. සාමණෙරසීලාදීනං පන උත්තරි විසිට්ඨතරාදිභාවතො තත්ථ තත්ථ දින්නස්ස විසෙසමහප්ඵලතා වුත්තා.

මග්ගසමඞ්ගිතා නාම මග්ගචිත්තක්ඛණපරිච්ඡින්නා, තස්මිඤ්ච ඛණෙ කථං දාතුං පටිග්ගහෙතුඤ්ච සම්භවතීති චොදෙති ‘‘කිං පන මග්ගසමඞ්ගිස්ස සක්කා දානං දාතු’’න්ති. ඉතරො තාදිසෙ සති සමයෙති දස්සෙන්තො, ‘‘ආම සක්කා’’ති පටිජානිත්වා, ‘‘ආරද්ධවිපස්සකො’’තිආදිනා තමත්ථං විවරති. තස්මිං ඛණෙති තස්මිං පක්ඛිපනක්ඛණෙ. යදි අට්ඨමකස්ස සොතාපන්නස්ස දින්නදානං ¶ ඵලතො අසඞ්ඛ්යෙය්යමෙව, කො නෙසං විසෙසොති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තෙන සතිපි අසඞ්ඛ්යෙය්යභාවසාමඤ්ඤෙ අත්ථි නෙසං අප්පබහුභාවො සංවට්ටට්ඨායී අසඞ්ඛ්යෙය්යමහාකප්පාසඞ්ඛ්යෙය්යානං වියාති දස්සෙති. මග්ගසමඞ්ගීනං තෙන තෙන ඔධිනා සංකිලෙසධම්මානං පහීයමානත්තා වොදානධම්මානං වඩ්ඪමානත්තා අපරියොසිතකිච්චත්තා අපරිපුණ්ණගුණතා, පරියොසිතකිච්චත්තා ඵලසමඞ්ගීනං පරිපුණ්ණගුණතාති තංතංමග්ගට්ඨෙහි ඵලට්ඨානං ඛෙත්තාතිසයතා වෙදිතබ්බා. හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමෙහි පන මග්ගට්ඨෙහි උපරිමානං මග්ගට්ඨානං ඵලට්ඨෙහි ඵලට්ඨානං උත්තරිතරතා පාකටා එව. තථා හි උපරිමානං දින්නදානස්ස මහප්ඵලතා වුත්තා.

380. කාමඤ්චෙත්ථ බුද්ධප්පමුඛෙ උභතොසඞ්ඝෙ කෙවලෙ ච භික්ඛුසඞ්ඝෙ දානං අත්ථි එව, න පන බුද්ධප්පමුඛෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ, තං පන බුද්ධප්පමුඛඋභතොසඞ්ඝෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති අවිරුද්ධං. න පාපුණන්ති මහප්ඵලභාවෙන සදිසතම්පි, කුතො අධිකතං.

‘‘තථාගතෙ පරිනිබ්බුතෙ උභතොසඞ්ඝස්ස’’ ඉච්චෙව වුත්තත්තා – ‘‘කිං පනා’’තිආදිනා චොදෙති ¶ . ඉතරො පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ තං උද්දිස්ස ගන්ධපුප්ඵාදිපරිච්චාගො විය චීවරාදිපරිච්චාගොපි මහප්ඵලො හොතියෙවාති කත්වා පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං, ‘‘උභතොසඞ්ඝස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘එත්තකායෙව, භික්ඛූ උද්දිසථා’’ති එවං පරිච්ඡෙදස්ස අකරණෙන උපචාරසීමාපරියාපන්නානං ඛෙත්තපරියාපන්නානං වසෙන අපරිච්ඡින්නකමහාභික්ඛුසඞ්ඝෙ.

ගොත්තං වුච්චති සාධාරණනාමං, මත්තසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, තස්මා සමණාති ගොත්තමත්තං අනුභවන්ති ධාරෙන්තීති ගොත්රභුනො. තෙනාහ ‘‘නාමමත්තසමණා’’ති. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො සමණගණො සඞ්ඝො, තස්මා සඞ්ඝො දුස්සීලො නාම නත්ථි. ගුණසඞ්ඛායාති ආනිසංසගණනාය, මහප්ඵලතායාති අත්ථො. කාසාව…පෙ… අසඞ්ඛ්යෙය්යාති වුත්තා සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නත්තා. යථා පන සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං හොති, තං විධිං දස්සෙතුං, ‘‘සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චිත්තීකාරන්ති ගාරවං.

සඞ්ඝතො න පුග්ගලතො. අඤ්ඤථත්තං ආපජ්ජතීති ‘‘ඉමස්ස මයා දින්නං සඞ්ඝස්ස දින්නං හොතී’’ති එවං චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා, ‘‘සඞ්ඝස්ස දස්සාමී’’ති දෙය්යධම්මං ¶ පටියාදෙත්වා සාමණෙරස්ස නාම දාතබ්බං ජාතන්ති අඤ්ඤථත්තං ආපජ්ජති; තස්මා තස්ස දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා න හොතියෙව පුග්ගලවසෙන චිත්තස්ස පරිණාමිතත්තා. නිබ්බෙමතිකො හුත්වාති ‘‘කිං නු ඛො මයා ඉමස්ස දින්නං හොති වා න වා’’ති විමතිං අනුප්පාදෙත්වා, ‘‘යො පනා’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙන කරොති.

තත්ථාතිආදිනා වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණත්ථං වත්ථුං නිදස්සෙති, ‘‘පරසමුද්දවාසිනො’’තිආදිනා. ඔපුඤ්ජාපෙත්වා පරිභණ්ඩං කාරෙත්වා, හරිතගොමයෙන උපලිම්පිත්වාති අත්ථො. කාසාවකණ්ඨසඞ්ඝස්සාති කාසාවකණ්ඨසමූහස්ස. කො සොධෙතීති මහප්ඵලභාවකරණෙන කො විසොධෙති. මහප්ඵලභාවාපත්තියා හි දක්ඛිණා විසුජ්ඣති නාම. තත්ථ යෙසං හත්ථෙ දින්නං, තෙසං වසෙන පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාය විසුද්ධත්තා, – ‘‘තදාපාහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380) ච වුත්තං, තස්මා කම්මවසෙනෙව දක්ඛිණාවිසුද්ධිං පුච්ඡති. ඉතරො අරියසඞ්ඝෙ දින්නදක්ඛිණාය නිබ්බිසිට්ඨං කත්වා වුත්තත්තා මත්ථකප්පත්තස්සෙව අරියසඞ්ඝස්ස වසෙන දක්ඛිණාවිසුද්ධිං දස්සෙන්තො, ‘‘සාරිපුත්ත…පෙ… සොධෙන්තී’’ති වත්වා පුන, ‘‘යෙ කෙචි අරහන්තො සොධෙන්තී’’ති දස්සෙන්තො, ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ථෙරා චිරපරිනිබ්බුතාති ඉදං අජ්ජතනානම්පි අරියානං සාවකතං දස්සෙන්තෙන මග්ගසොධනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, න උද්දිස්ස පුඤ්ඤකරණෙ සති අකරණප්පත්තියා. එවඤ්හි ‘‘අසීතිමහාථෙරා සොධෙන්තී’’ති ඉදං සුවුත්තං හොති, න අඤ්ඤථා.

‘‘සඞ්ඝගතාය ¶ දක්ඛිණායා’’ති කාමඤ්චෙතං සාධාරණවචනං, තථාපි තත්ථ තත්ථ පුග්ගලවිසෙසො ඤාතබ්බොති දස්සෙන්තො, ‘‘අත්ථි බුද්ධප්පමුඛො සඞ්ඝො’’තිආදිමාහ. න උපනෙතබ්බො භගවතො කාලෙ භික්ඛූනං අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාගුණවසෙන අතිවිය උළාරභාවතො, එතරහි තදභාවතො. එතරහි සඞ්ඝො…පෙ… න උපනෙතබ්බොති එත්ථ නයානුසාරෙන අත්ථො වත්තබ්බො. තෙන තෙනෙව සමයෙනාති තස්ස තස්ස කාලස්ස සම්පත්තිවිපත්තිමුඛෙන පටිපත්තියා උළාරතං අනුළාරතඤ්ච උල්ලිඞ්ගෙති. යත්ථ හි භික්ඛූ ගුණෙහි සබ්බසො පරිපුණ්ණා හොන්ති, තස්මිං සමයෙ සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා ඉතරස්මිං සමයෙ දක්ඛිණතො මහප්ඵලතරාති දට්ඨබ්බා. සඞ්ඝෙ චිත්තීකාරං කාතුං සක්කොන්තස්සාති සුප්පටිපන්නතාදිං සඞ්ඝෙ ආවජ්ජිත්වා සඞ්ඝගතෙන ¶ පසාදෙන සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා විය තස්මිං පුග්ගලෙ ච ගාරවවසෙන දෙන්තස්ස පුථුජ්ජනසමණෙ දින්නං මහප්ඵලතරං සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ගහිතත්තා, ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමී’’තියෙව දින්නත්තා ච.

එසෙව නයොති ඉමිනා, ‘‘සොතාපන්නෙ දින්නං මහප්ඵලතර’’න්ති එවමාදිං අතිදිසති. ආදි-සද්දෙන උද්දිසිත්වා ගහිතො සකදාගාමී, පාටිපුග්ගලිකො අනාගාමීති එවමාදි සඞ්ගහිතං. මහප්ඵලතරමෙව. තෙනාහ භගවා – ‘‘න ත්වෙවාහං, ආනන්ද, කෙනචි පරියායෙන සඞ්ඝගතාය දක්ඛිණාය පාටිපුග්ගලිකං දානං මහප්ඵලතරං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380). යදි ඛීණාසවෙ දින්නදානතො සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ගහිතදුස්සීලෙපි දින්නදානං මහප්ඵලං, එවං සන්තෙ – ‘‘සීලවතො, මහාරාජ, දින්නං මහප්ඵලං, නො තථා දුස්සීලෙ’’ති ඉදං කථන්ති ආහ – ‘‘තං ඉමං නයං ගහායා’’තිආදි. සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ගහණවිධිං පහාය දුස්සීලස්සෙව ගහණවසෙන වුත්තං. ඉමස්මිං චතුක්කෙ දට්ඨබ්බන්ති ඉමස්ස පදස්ස වසෙන දට්ඨබ්බං. තත්ථ හි ‘‘පටිග්ගාහකා හොන්ති දුස්සීලා පාපධම්මා’’ති ආගතං.

381. විසුජ්ඣතීති න කිලිස්සති, මහාජුතිකාරී මහාවිප්ඵාරා හොතීති අත්ථො. සුචිධම්මොති රාගාදිඅසුචිවිධමනෙන සුචිසභාවො. න පාපධම්මොති න නිහීනසභාවො පාපකිරියාය. අකුසලධම්මො හි එකන්තනිහීනො. ජූජකො සීලවා කල්යාණධම්මො න හොති. තස්ස මහාබොධිසත්තස්ස අත්තනො පුත්තදානං දානපාරමියා මත්ථකං ගණ්හන්තං මහාපථවීකම්පනසමත්ථං ජාතං, ස්වායං දානගුණො වෙස්සන්තරමහාරඤ්ඤා කථෙතබ්බොති.

උද්ධරතීති බහුලං කතපාපකම්මවසෙන ලද්ධවිනිපාතතො උද්ධරති. තස්මා නත්ථි මය්හං කිඤ්චි චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තන්ති අධිප්පායො.

පෙතදක්ඛිණන්ති ¶ පෙතෙ උද්දිස්ස දාතබ්බදක්ඛිණං. පාපිතකාලෙයෙවාති, ‘‘ඉදං දානං අසුකස්ස පෙතස්ස හොතූ’’ති උද්දිසනවසෙන පත්තෙ පාපිතකාලෙයෙව. අස්සාති පෙතස්ස. පාපුණීති ඵලසමාපත්තියා වසෙන පාපුණි. අයඤ්හි පෙතෙ උද්දිස්ස දානෙ ධම්මතා.

තදා ¶ කොසලරඤ්ඤො පරිච්චාගවසෙන අතිවිය උළාරජ්ඣාසයතං, බුද්ධප්පමුඛස්ස ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උක්කංසගතගුණවිසිට්ඨතං සන්ධායාහ, ‘‘අසදිසදානං කථෙතබ්බ’’න්ති.

අසාරම්පි ඛෙත්තන්ති සාරහීනං දුක්ඛෙත්තං. සමයෙති කසනාරහෙ කාලෙ. පංසුං අපනෙත්වාති නිස්සාරං පංසුං නීහරිත්වා. සාරබීජානීති සභාවතො අභිසඞ්ඛාරතො ච සාරභූතානි බීජානි. පතිට්ඨපෙත්වාති වපිත්වා. එවන්ති යථා කස්සකො අත්තනො පයොගසම්පත්තියා අසාරෙපි ඛෙත්තෙ ඵලං අධිගච්ඡති. එවං සීලවා අත්තනො පයොගසම්පත්තියා දුස්සීලස්සපි දත්වා ඵලං මහන්තං අධිගච්ඡති. ඉමිනා උපායෙනාති ඉමිනා පඨමපදෙ වුත්තනයෙන. සබ්බපදෙසූති සබ්බකොට්ඨාසෙසු විසුජ්ඣනං වුත්තං, තතියපදෙ පන විසුජ්ඣනං පටික්ඛිත්තමෙව.

382. අරහතො දින්නදානමෙව අග්ගං දානචෙතනාය කෙනචි උපක්කිලෙසෙන අනුපක්කිලිට්ඨත්තා, පටිග්ගාහකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා. තෙනාහ – ‘‘භවාලයස්ස භවපත්ථනාය අභාවතො’’ති, ‘‘උභින්නම්පී’’ති වචනසෙසො. ඛීණාසවො දානඵලං න සද්දහතීති ඉදං තස්ස අප්පහීනකිලෙසජනස්ස විය කම්මකම්මඵලානං සද්දහනාකාරෙන පවත්ති නත්ථීති කත්වා වුත්තං, යතො අරහා ‘‘අසද්ධො අකතඤ්ඤූ ච…පෙ… පොරිසො’’ති (ධ. ප. 97) ථොමීයති. අසද්දහනං අනුමානපක්ඛිකං, අනුමානඤ්ච සංසයපුබ්බකං, නිස්සන්දිද්ධො ච කම්මකම්මඵලෙසු පච්චක්ඛභාවං ගතො. තමෙව හි නිච්ඡිතභාවසිද්ධං නිස්සන්දිද්ධතං සන්ධාය – ‘‘දානඵලං සද්දහන්තා’’තිආදි වුත්තං. යදි එවං තෙන කතකම්මං කම්මලක්ඛණප්පත්තං හොතීති ආහ ‘‘ඛීණාසවෙනා’’තිආදි. තෙනෙවාහ – ‘‘නිච්ඡන්දරාගත්තා’’ති, එතඤ්ච ලක්ඛණවචනං, කෙනචි කිලෙසෙන අනුපක්කිලිට්ඨත්තාති අධිප්පායො. අස්සාති ඛීණාසවස්ස දානං.

කිං පන සම්මාසම්බුද්ධෙනාතිආදිනා දායකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධි චොදිතා, සාරිපුත්තත්ථෙරෙනාතිආදිනා පන පටිග්ගාහකතොති වදන්ති; තදයුත්තං, සාවකස්ස මහප්ඵලභාවෙ සංසයාභාවතො, හෙට්ඨා නිච්ඡිතත්තා ච, තස්මා උභයෙනපි දායකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධි එව චොදිතා. සා හි ඉධ සාධාරණවසෙන නිච්ඡිතත්තා සංසයවත්ථු. තෙනාහ ¶ – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන…පෙ… වදන්තී’’ති. සම්මාසම්බුද්ධං හීතිආදි යථාවුත්තඅත්ථස්ස කාරණවචනං. අඤ්ඤො දානස්ස විපාකං ජානිතුං ¶ සමත්ථො නාම නත්ථි සබ්බසො සත්තානං කම්මවිපාකවිභාගජානනඤාණස්ස අනනුඤ්ඤාතත්තා. තෙනාහ භගවා – ‘‘යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, සත්තා න ජානන්ති, දානසංවිභාගස්ස විපාකං යථාහං ජානාමි, තස්මා අදත්වා භුඤ්ජන්තී’’තිආදි (ඉතිවු. 26). එතෙන එත්ථ ඤාණවිසොධනං නාම කථිතං, න දක්ඛිණාය විසුද්ධි නාම දායකතො පටිග්ගාහකතො ච වසෙන හොතීති; සම්මාසම්බුද්ධෙන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස දින්නදානං සබ්බසො උපක්කිලෙසවිසුද්ධියා ඤාණස්ස ච අතිවිය උළාරත්තා මහානුභාවං නාම සියා මහාතෙජවන්තඤ්ච; න මහප්ඵලං තෙසං සන්තානෙ පරිපුණ්ණඵලස්ස අසම්භවතො. යදි දින්නදානං පරිපුණ්ණඵලං න හොති උභයවිපාකදානාභාවතො, පවත්තිවිපාකදායී පන හොතීති දස්සෙන්තො, ‘‘දානං හී’’තිආදිමාහ.

චතූහීති සහයොගෙ කරණවචනං, චතූහි සම්පදාහි සහගතා සහිතං කත්වාති අත්ථො. ඉමා චතස්සො සම්පදා සබ්බසාධාරණවසෙන වුත්තා, න යථාධිගතපුග්ගලවසෙන. තෙනාහ – ‘‘දෙය්යධම්මස්ස ධම්මෙනා’’තිආදි. තස්මිංයෙව අත්තභාවෙති යස්මිං අත්තභාවෙ තං දානමයං පුඤ්ඤං උප්පන්නං, තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති, චෙතනාය මහන්තත්තා දිට්ඨධම්මවෙදනීයං හුත්වා විපච්චතීති අත්ථො. පුබ්බචෙතනාදිවසෙනාති සන්නිට්ඨාපකජවනවීථිතො පුබ්බාපරවීථිචෙතනාවසෙන, අඤ්ඤථා සන්නිට්ඨාපකවීථියංයෙව පුබ්බචෙතනාදිවසෙනාති වත්තබ්බං සියා. සා හි චෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති, න ඉතරා. මහත්තතාති පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන ඤාණසම්පයොගාදිවසෙන චෙතනාය උළාරතා. ඛීණාසවභාවෙනාති යස්ස දෙති, තස්ස ඛීණාසවභාවෙන. වත්ථුසම්පන්නතාති එත්ථ යථා පටිඝසඤ්ඤා නානත්තසඤ්ඤානං විගමෙන දිබ්බවිහාරානං වසෙන, බ්යාපාදසඤ්ඤාදීනං විගමෙන බ්රහ්මවිහාරානං වසෙන, සබ්බසො රූපසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤානං විගමෙන ආනෙඤ්ජවිහාරානං වසෙන සබ්බසො නිච්චසඤ්ඤාදීනං පටිප්පස්සද්ධියා සබ්බසඞ්ඛාරවිමුඛතාය අරියවිහාරානං වසෙන වත්ථුසම්පන්නතා ඉච්ඡිතා. තංතංසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන සන්තානස්ස නිරොධසාධනතා තං දිවසං නිරොධස්ස සාධනතා ¶ නාම. වත්ථුසම්පන්නතාති සබ්බසො නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන වත්ථුසම්පන්නතා ඉච්ඡිතා; න සබ්බසො අනවසෙසසඤ්ඤානිරොධතායාති ආහ – ‘‘තං දිවසං නිරොධතො වුට්ඨිතභාවෙන වත්ථුසම්පන්නතා’’ති. සඤ්ඤානිරොධස්ස චෙත්ථ අච්චාසන්නතං සන්ධාය, ‘‘තං දිවස’’න්ති වුත්තං. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දක්ඛිණාවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච විභඞ්ගවග්ගවණ්ණනා.