📜

5. සළායතනවග්ගො

1. අනාථපිණ්ඩිකොවාදසුත්තවණ්ණනා

383. අධිමත්තගිලානොති ¶ ¶ අධිකාය මත්තාය මරණස්ස ආසන්නතාය අතිවිය ගිලානොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මරණසෙය්යං උපගතො’’ති. අඛණ්ඩං අකාසි ගහපතිනො සත්ථරි පරමපෙමත්තා. යත්තකං චස්සාති, ‘‘සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා’’ති වුත්තං යත්තකං අස්ස ගහපතිස්ස.

384. ඔසක්කන්තීති පරිහායන්ති. ඔත්ථරන්තීති අභිභවන්ති. උස්මා නාම කම්මජතෙජොධාතු, සා සහ ජීවිතින්ද්රියනිරොධා පරියාදියති, යාව තා ආයුඋස්මා වත්තන්ති, තාව මරණන්තිකා වෙදනා වත්තන්තෙව විඤ්ඤාණස්ස අනිරුද්ධත්තා. තෙනාහ ‘‘යාව උස්මා’’තිආදි.

385. තීහි ගාහෙහීති තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහෙහි. පටිබාහිතුං වික්ඛම්භෙතුං. චක්ඛුං තීහි ගාහෙහි න ගණ්හිස්සාමීති මානග්ගාහපටික්ඛෙපමුඛෙන චක්ඛුස්මිං අනිච්චානුපස්සනාති දස්සෙති. අනිච්චානුපස්සනාය හි සති අප්පතිට්ඨො මානග්ගාහො, දුක්ඛානුපස්සනාය සති අප්පතිට්ඨො තණ්හාග්ගාහො, අනත්තානුපස්සනාය සති අප්පතිට්ඨො දිට්ඨිග්ගාහොති, ගාහො ච නාම ඔළාරිකො, තස්මිං විගතෙපි නිකන්ති තිට්ඨෙය්යාති තං විජහාපෙතුකාමෙන, – ‘‘න ච මෙ චක්ඛුනිස්සිතං විඤ්ඤාණං භවිස්සතී’’ති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චාපි මෙ චක්ඛුනිස්සිතං න භවිස්සතී’’ති. සබ්බං කාමභවරූපන්ති කාමභූමිපරියාපන්නං සබ්බං රූපක්ඛන්ධමාහ – ‘‘කාමරූපභවරූප’’න්ති වා පාඨො. සො යුත්තො ඉමස්ස වාරස්ස එව අනවසෙසපඤ්චවොකාරභවපරියාපන්නතො. තථා හි උපරි චතුවොකාරභවො අනවසෙසතො වුත්තො.

386. ඉධලොකන්ති එත්ථ සඞ්ඛාරලොකවිසයොති අධිප්පායෙන, ‘‘වසනට්ඨානං වා’’තිආදි වුත්තං, තඤ්ච ඛො පඨමදුතියවාරෙහි ඉධලොකො ගහිතොති කත්වා. පඨමදුතියවාරෙහි පන ඉධලොකො ¶ පරලොකොති විභාගෙන විනා පඤ්චවොකාරභවො ගහිතො; තථා තතියවාරෙ පඤ්චවොකාරභවො චතුවොකාරභවො ච ගහිතොති පුන දිට්ඨධම්මසම්පරායවසෙන තං විභජිත්වා දස්සෙතුං, ‘‘න ඉධලොක’’න්තිආදි වුත්තං ¶ . ඉධලොකන්ති ච සත්තසඞ්ඛාරවසෙනෙව ගහිතං. සබ්බම්පි සඞ්ඛාරවසෙන පරිග්ගහෙත්වා දස්සෙතුං, ‘‘යම්පි මෙ දිට්ඨ’’න්තිආදි වුත්තන්ති කෙචි. අපරිතස්සනත්ථං තණ්හාපරිතස්සනාය අනුප්පාදනත්ථං. යස්ස දිට්ඨධම්මොති වුච්චති, තස්ස පන අභාවතො, ‘‘මනුස්සලොකං ඨපෙත්වා සෙසා පරලොකා නාමා’’ති වුත්තං. යෙසං පන ‘‘ඉධලොක’’න්ති ඉමිනා සත්තලොකස්සපි ගහණං ඉච්ඡිතං. තෙසං මතෙන, ‘‘මනුස්සලොකං ඨපෙත්වා’’ති යොජනා.

387. අල්ලීයසීති අත්තභාවෙ භොගෙසු ච අපෙක්ඛං කරොසීති අත්ථො. එවරූපීති යාදිසී තදා ධම්මසෙනාපතිනා කථිතා, එවරූපී. ධම්මකථා න සුතපුබ්බාති යථාකථිතාකාරමෙව සන්ධාය පටික්ඛෙපො, න සුඛුමගම්භීරසුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තතාසාමඤ්ඤං. තෙනාහ ‘‘එවං පනා’’තිආදි.

මයා ගතමග්ගමෙව අනුගච්ඡසීති දානමයපුඤ්ඤභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා වදති, න බොධිසත්තදානභූතං දානපාරමිතං. න පටිභාතීති රුච්චනවසෙන චිත්තෙ න උපතිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘න රුච්චතී’’ති. තථා හෙස වට්ටාභිරතොති. උජුමග්ගාවහා විපස්සනා භගවතා පනස්ස කථිතපුබ්බා.

388. එසිතගුණත්තා එසියමානගුණත්තා ච ඉසි, අසෙක්ඛා සෙක්ඛා කල්යාණපුථුජ්ජනා ච, ඉසීනං සඞ්ඝො, තෙන නිසෙවිතන්ති ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතං. කාමං තස්ස විහාරස්ස ගන්ධකුටිපාසාදකූටාගාරාදිවසෙන නිසීදනනිපජ්ජනාය රුක්ඛලතාදිවසෙන භූමිසයාදිවසෙන ච අනඤ්ඤසාධාරණා මහතී රමණීයතා අත්ථෙව, සා පන ගෙහස්සිතභාවෙන අරියානං චිත්තං තථා න තොසෙති; යථා අරියානං නිසෙවිතභාවෙනාති ආහ – ‘‘පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා’’ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති (ධ. ප. 98; ථෙරගා. 991; සං. නි. 1.261). අපචයගාමිනී චෙතනා සත්තානං සුද්ධිමාවහතීති ආහ – ‘‘කම්මන්ති මග්ගචෙතනා’’ති. චතුන්නං අරියසච්චානං විදිතකරණට්ඨෙන කිලෙසානං වික්ඛම්භනට්ඨෙන ච විජ්ජා, මග්ගසම්මාදිට්ඨීති ආහ – ‘‘විජ්ජාති මග්ගපඤ්ඤා’’ති. සමාධිපක්ඛිකො ධම්මො නාම සම්මාවායාමසතිසමාධයො. තථා හි විජ්ජාභාගියො සමාධිපි සමාධිපක්ඛිකො. සීලං තස්ස අත්ථීති සීලන්ති ආහ – ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං උත්තම’’න්ති. දිට්ඨිසඞ්කප්පොති සම්මාසඞ්කප්පො. තත්ථ සම්මාසඞ්කප්පස්ස උපකාරකභාවෙන විජ්ජාභාගො ¶ . තථා ¶ හි සො පඤ්ඤාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතොති වුච්චති, යථා සම්මාසඞ්කප්පො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො, එවං වායාමසතියො සමාධික්ඛන්ධසඞ්ගහිතාති. තෙනාහ – ‘‘ධම්මොති වායාමසතිසමාධයො’’ති. ‘‘ධම්මො’’ති හි ඉධ සම්මාසමාධි අධිප්පෙතො, – ‘‘එවං ධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.13; ම. නි. 3.198; සං. නි. 5.378) විය. වාචාකම්මන්තාජීවාති සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා මග්ගපරියාපන්නා එව, තෙ සබ්බෙපි ගහිතාති. තෙනාහ – ‘‘එතෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙනා’’ති.

උපායෙනාති යෙන විධිනා අරියමග්ගො භාවෙතබ්බො, තෙන සමාධිපක්ඛියං විපස්සනාධම්මඤ්චෙව මග්ගධම්මඤ්ච. ‘‘අරියං වො, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි සඋපනිසං සපරික්ඛාර’’න්ති (ම. නි. 3.136) හි වචනතො සම්මාසමාධිආදයො මග්ගධම්මාපි සමාධිපක්ඛියා. විචිනෙය්යාති වීමංසෙය්ය, භාවෙය්යාති අත්ථො. තත්ථාති හෙතුම්හි භුම්මවචනං. අරියමග්ගහෙතුකා හි සත්තානං විසුද්ධි. තෙනාහ – ‘‘තස්මිං අරියමග්ගෙ විසුජ්ඣතී’’ති. පඤ්චක්ඛන්ධධම්මං විචිනෙය්ය, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ විපස්සෙය්ය. තෙසු හි විපස්සියමානෙසු විපස්සනා උක්කංසගතා. යදග්ගෙන දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣීයති, තදග්ගෙන සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධෙන නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣීයති, එවං අච්චන්තවිසුද්ධියා සුජ්ඣති. තෙනාහ – ‘‘එවං තෙසු චතූසු සච්චෙසු විසුජ්ඣතී’’ති. ඉධාපි නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං. සච්චෙසු වා පටිවිජ්ඣියමානෙසූති වචනසෙසො.

අවධාරණවචනන්ති වවත්ථාපනවචනං, අවධාරණන්ති අත්ථො. සාරිපුත්තොවාති ච අවධාරණං තස්ස සාවකභාවතො සාවකෙසු සාරිපුත්තොව සෙය්යොති ඉමමත්ථං දීපෙති. කිලෙසඋපසමෙනාති ඉමිනා මහාථෙරස්ස තාදිසො කිලෙසූපසමොති දස්සෙති, යස්ස සාවකස්ස විසයෙ පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්ති අහොසි. යදි එවං – ‘‘යොපි පාරඞ්ගතො භික්ඛු, එතාවපරමො සියා’’ති ඉදං කථන්ති? තෙසං තෙසං බුද්ධානං සාසනෙ පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තසාවකවසෙනෙතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා – ‘‘නත්ථි විමුත්තියා නානත්ත’’න්ති (දී. නි. ටී. 3.141; විභ. මූලටී. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා) වචනතො සාවකෙහි විමුත්තිපඤ්ඤාමත්තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘පාරඞ්ගතොති නිබ්බානං ගතො’’තිආදි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනාථපිණ්ඩිකොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. ඡන්නොවාදසුත්තවණ්ණනා

389. ඡන්නොති ¶ ¶ ඉදං තස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘එවංනාමකො ථෙරො’’ති. යස්ස පන සත්ථාරා පරිනිබ්බානකාලෙ බ්රහ්මදණ්ඩො ආණත්තො, අයං සො න හොතීති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘න අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තත්ථෙරො’’ති, ලොකනාථස්ස අභිනික්ඛමනකාලෙ කපිලපුරතො නික්ඛන්තොති අත්ථො. ගිලානපුච්ඡකාති ගිලානස්ස පුච්ඡනකා, ගිලානභාවස්ස අවත්ථං සොතුකාමාති අත්ථො. සසනතො හිංසනතො සත්ථන්ති ආහ ‘‘ජීවිතහාරකසත්ථ’’න්ති.

390. උපවජ්ජං එතස්ස නත්ථීති අනුපවජ්ජං, කරජකායං කත්වා ආයතිං උප්පත්තිරහිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අනුප්පත්තික’’න්ති.

391. ඛයවයං ඤත්වාති සඞ්ඛාරගතං ඛණභඞ්ගං නෙත්වා ඤාණෙන යාථාවතො ඤත්වා. නෙතං මමාති දුක්ඛතො සමනුපස්සනා සඞ්ඛාරෙසු දිට්ඨෙසු මමංකාරාභාවතො. නෙසොහමස්මීති අනිච්චතො සමනුපස්සනා අනිච්චතො තෙසු දිට්ඨෙසු අහංකාරාභාවතො. න මෙසො අත්තාති අනත්තතො සමනුපස්සනා අනත්තතො තෙසු දිට්ඨෙසු අත්තග්ගාහාභාවතොති ආහ – ‘‘නෙතං මම…පෙ… අත්තාති සමනුපස්සාමී’’ති.

393. තස්මා පුථුජ්ජනොති යස්මා අරියො සබ්බසො පරිඤ්ඤාතවත්ථුකො දුක්ඛවෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො නාම නත්ථි, තස්මා පුථුජ්ජනො, කෙවලං පන අධිමානෙනෙව – ‘‘නාභිකඞ්ඛාමි ජීවිතං, පරිචිණ්ණො මෙ සත්ථා, නිරොධං දිස්වා’’ති වදතීති අධිප්පායො. ඉදම්පීති ඉදම්පි, ‘‘නිස්සිතස්ස චලිත’’න්තිආදි. තණ්හානිස්සිතභාවෙන හි ආයස්මා ඡන්නො මාරණන්තිකං වෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ඉතො චිතො පරිවත්තන්තො චලති විප්ඵන්දති, තස්මා ‘‘නිස්සිතස්ස චලිත’’න්තිආදි මනසිකාතබ්බං, තෙන ඉදං සබ්බං තං විප්ඵන්දිතං න භවිස්සතීති අධිප්පායො. කප්පසද්දො කාලපරියායොපි හොති, න කාලවිසෙසවාචකො එවාති ආහ – ‘‘නිච්චකප්පන්ති නිච්චකාල’’න්ති. යථා අප්පහීනතණ්හාදිට්ඨිකො පුග්ගලො තංනිස්සිතො අල්ලිනො, එවං තාහිපි නිස්සිතො අමුත්තභාවතොති ආහ – ‘‘තණ්හාදිට්ඨීහි නිස්සිතස්සා’’ති. චලිතන්ති යථා යථා අසමාරද්ධාය සම්මාපටිපත්තියා ආදීනවවසෙන චලන්තං පන යස්මා අරියස්ස විනයෙ විරූපං චලිතං නාම හොති, තස්මා ආහ – ‘‘විප්ඵන්දිතං හොතී’’ති. තාදිසෙ පන ¶ පපඤ්චවික්ඛම්භනවසෙන චිත්තස්ස චලිතෙ ¶ අසති භාවනාය වීථිපටිපන්නතාය කිලෙසපටිප්පස්සද්ධි එව හොතීති ආහ ‘‘චලිතෙ අසති පස්සද්ධී’’ති. තෙන වුත්තං – ‘‘කිලෙසපස්සද්ධි නාම හොතී’’ති.

භවන්තරං දිස්වා නමනට්ඨෙන නති. තෙනාහ – ‘‘නතියා අසතීති භවත්ථාය ආලයනිකන්තිපරියුට්ඨානෙසු අසතී’’ති. පටිසන්ධිවසෙන ආගති නාමාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන භවන්තරතො ඉධෙව ආගමනං නාම, චුතිවසෙන චවනවසෙන ඉතො භවන්තරස්ස ගමනං නාම න හොති ආගතිගතියා අසති කතූපචිතස්සපි කම්මස්ස උප්පත්තිපරිකප්පවසෙන පවත්තියා අභාවතො. චවනවසෙනාති නිබ්බත්තභවතො චවනවසෙන චුති, ආයතිං උපපජ්ජනවසෙන උපපාතො න හොති. යතො ගති ආගති චවනං උපපාතො න හොති, තතො එව නෙවිධ, න හුරං, න උභයමන්තරෙන, කායස්ස ගතියා ආගතියා ච අභාවතො සබ්බසො චුතූපපාතො නත්ථි; තෙන න ඉධලොකෙ ඨිතොති වත්තබ්බො. න පරලොකෙ ඨිතොති වත්තබ්බො, න උභයමන්තරෙන ඨිතොති වත්තබ්බො. තෙනාහ ‘‘නයිධ ලොකෙ’’තිආදි. තත්ථ ඉධලොකපරලොකවිනිමුත්තස්ස සංසරණපදෙසස්ස අභාවතො, ‘‘න උභයමන්තරෙනා’’ති වුත්තොති උභයපරියාපන්නො න හොතීති පටික්ඛිපන්තො, ‘‘න උභයත්ථ හොතී’’ති ආහ. අයමෙව අන්තොති යො ඉධලොකෙ පරලොකෙ ච අභාවො අවිජ්ජමානතා අනුප්පජ්ජනං, අයමෙව සකලස්ස දුක්ඛමූලස්ස අන්තො පරියොසානං.

394. කණ්ඨනාළිං ඡින්දීති නාළිං ඡින්දිතුං ආරභි. තස්මිං ඡින්දිතුං ආරද්ධක්ඛණෙ ඡෙදො ච වත්තති; මරණභයඤ්ච ඔක්කමි අවීතරාගභාවතො, තතො එව ගතිනිමිත්තං උපට්ඨාති. ‘‘සොපි නාම සබ්රහ්මචාරීනං අනුපවජ්ජතං බ්යාකරිත්වා සරාගමරණං මරිස්සතී’’ති සංවිග්ගමානසො සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදිවසෙන පරිග්ගණ්හන්තො. අරහත්තං පත්වාති පුබ්බෙ බහුසො විපස්සනාය උදයබ්බයඤාණං පාවිතත්තා තාවදෙව අරහත්තං පත්වා අරහත්තඵලපච්චවෙක්ඛණානන්තරං කණ්ඨනාළිච්ඡෙදපච්චයා ජීවිතනිරොධෙන සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි. න හි අන්තිමභවිකස්ස අරහත්තං අප්පත්වා ජීවිතන්තරායො හොති. ථෙරස්සාති ආයස්මතො ඡන්නත්ථෙරස්ස. බ්යාකරණෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනං ‘‘බ්යාකරණෙන හෙතුනා’’ති. තන්නිමිත්තඤ්හි ථෙරො වීරියං ¶ පග්ගණ්හන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙති. ඉමිනාති, ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’තිආදිවචනෙන. ථෙරොති ආයස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරො. පුච්ඡතීති, භන්තෙ, තථා කුලසංසග්ගපසුතො කථං පරිනිබ්බායිස්සතීති පුච්ඡති. ‘‘පුබ්බෙ කුලෙසු සංසට්ඨවිහාරී’’ති සබ්රහ්මචාරීනං පඤ්ඤාතස්සපි ඉමස්මිං ‘‘හොන්ති හෙතෙ සාරිපුත්තා’’තිආදිනා භගවතො වුත්ත-ට්ඨානෙ අසංසට්ඨභාවො පාකටො අහොසි. පක්කම්පි නිපක්කං විය සම්මාපටිපජ්ජමානාපි කෙචි අසඤ්ඤතා උපට්ඨහන්ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඡන්නොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. පුණ්ණොවාදසුත්තවණ්ණනා

395. අනන්තරසුත්තෙ ¶ ‘‘පටිසල්ලානාති ඵලසමාපත්තිතො’’ති වුත්තං, තත්ථ ධම්මසෙනාපතිනො අරියවිහාරස්ස අධිප්පෙතත්තා, ඉධ පන අකතකිච්චස්ස පටිසල්ලානං නාම කායවිවෙකොති ආහ – ‘‘පටිසල්ලානාති එකීභාවා’’ති. ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා’’ති පනෙත්ථ විඤ්ඤෙය්යරූපං විජානන්තස්ස ද්වාරභූතං චක්ඛුන්ති උභයං අජ්ඣත්තිකං බාහිරඤ්ච ආයතනං අභිනන්දිතාදිසාමඤ්ඤෙන තඤ්චෙති එත්ථ තං-සද්දෙන එකජ්ඣං පච්චාමට්ඨන්ති ආහ – ‘‘තඤ්චෙති තං චක්ඛුඤ්චෙව රූපඤ්චා’’ති. යං පනෙත්ථ විඤ්ඤෙය්යසද්දෙන ජොතිතං විඤ්ඤාණං තං සම්පයුත්තධම්මාති තදුභයං, ‘‘මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා’’ති පදෙන කථිතමෙවාති ඉධ න ගහිතං. එස නයො සෙසෙසුපි. සමොධානෙනාති සහාවට්ඨානෙන, චිත්තෙන නන්දියා තණ්හාය සහ පවත්තියා චිත්තසහුප්පත්තියාති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘උප්පජ්ජති නන්දී’’ති. පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛස්ස සමොධානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛසච්චස්ස පච්චවොකාරෙ සහප්පවත්ති හොති. යස්මා දුක්ඛං උප්පජ්ජමානං ඡන්නං ද්වාරානංයෙව වසෙන උප්පජ්ජති, තථා සමුදයොති, තස්මා ආහ – ‘‘ඉති ඡසු ද්වාරෙසූ’’තිආදි. කිලෙසවට්ටස්ස කම්මවට්ටස්ස විපාකවට්ටස්ස ච කථිතත්තා ආහ – ‘‘වට්ටං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙතී’’ති. දුතියනයෙති ‘‘සන්ති ච ඛො’’තිආදිනා වුත්තෙ දුතියෙ දෙසනානයෙ. පාටියෙක්කො අනුසන්ධීති න යථානුසන්ධි නාපි අජ්ඣාසයානුසන්ධීති අධිප්පායො, පුච්ඡානුසන්ධිස්ස පන ඉධ සම්භවො එව නත්ථීති. සත්තසු ඨානෙසූති අක්කොසනෙ පරිභාසනෙ පාණිප්පහාරෙ ලෙඩ්ඩුප්පහාරෙ දණ්ඩප්පහාරෙ සත්ථප්පහාරෙ ජීවිතාවොරොපනෙති ඉමෙසු සත්තසු. ‘‘භද්දකා වතිමෙ’’තිආදිනා ඛන්තිපටිසංයුත්තං සීහනාදං නදාපෙතුං.

396. චණ්ඩාති ¶ කොධනා, තෙන දූසිතචිත්තතාය දුට්ඨාති වුත්තා. කිබ්බිසාති පාපා. ඵරුසාති ඊසකම්පි පසාදසිනෙහාභාවෙන ලුද්දා. ඵරුසවචනතාය වා ඵරුසා, තථාභූතා පන ලුද්දා නාම හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘කක්ඛළා’’ති. ඉදඤ්ච තෙති, ‘‘හත්ථච්ඡෙදං නාසිකච්ඡෙද’’න්ති එවමාදිං ඉදඤ්ච අනිට්ඨං කරිස්සාමාති භයදස්සනෙන තජ්ජෙස්සන්ති.

ඝටිකමුග්ගරෙනාති දණ්ඩානං කිර අග්ගපස්සෙ ඝටාකාරං දස්සෙන්ති, තෙන සො ‘‘ඝටිකමුග්ගරො’’ති වුච්චති. එකතොධාරාදිනා සත්ථෙන කරවාලඛග්ගාදිනා. ‘‘ඉන්ද්රියසංවරාදීනං එතං නාම’’න්ති වත්වා යත්ථ යත්ථ ඉන්ද්රියසංවරාදයො ‘‘දමො’’ති වුත්තා, තං පාඨපදෙසං දස්සෙන්තො ‘‘සච්චෙනා’’තිආදිමාහ ¶ . මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි දමෙති සංවරෙතීති ඉන්ද්රියසංවරො, දමො. රාගාදිපාපධම්මෙ දමෙති උපසමෙතීති දමො, පඤ්ඤා. පාණාතිපාතාදිකම්මකිලෙසෙ දමෙති උපසමෙති වික්ඛම්භෙතීති දමො උපොසථො. බ්යාපාදවිහෙසාදිකෙ දමෙති විනෙතීති දමොති ආහ – ‘‘ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඛන්ති ‘දමො’ති වෙදිතබ්බා’’ති. උපසමොති තස්සෙව දමස්ස වෙවචනං, තස්මා දමො ච සො බ්යාපාදාදීනං විනයනට්ඨෙන තෙසංයෙව උපසමනට්ඨෙන උපසමො චාති දමූපසමො, අධිවාසනඛන්ති.

397. තත්ථ ඛන්තියං කතාධිකාරො තං ජනපදං ගන්ත්වා මහාජනස්ස අවස්සයො හොති, තස්මා තදස්ස අපදානං සමුදාගමතො පට්ඨාය විභාවෙතුං, ‘‘කො පනෙස පුණ්ණො’’තිආදි ආරද්ධං. එත්ථාති එතස්මිං සුනාපරන්තජනපදෙ. අසප්පායවිහාරන්ති භාවනාභියොගස්ස න සප්පායං විහාරං.

ද්වෙ භාතරොති අවිභත්තසාපතෙය්යා අවිභත්තවොහාරසංයොගා. තෙනාහ ‘‘තෙසූ’’තිආදි. ජනපදචාරිකං චරන්තො භණ්ඩං ගහෙත්වා ජනපදෙසු වික්කයං කරොන්තො.

‘‘බුද්ධපූජං ධම්මපූජං සඞ්ඝපූජං කරිස්සාමා’’ති තන්නින්නා. අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසීති, ‘‘බුද්ධො’’ති වචනං අස්සුතපුබ්බං සොතපථං උපගතං අනප්පකං පීතිසොමනස්සං සමුට්ඨාපෙන්තං පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි ඡවිචම්මාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසි. විස්සජ්ජිතන්ති වික්කිණනවසෙන විනියොජිතං. කම්මට්ඨානං න උපට්ඨාතීති භාවනාවීථිං න ඔතරති. මය්හං අසප්පායොති මය්හං කම්මට්ඨානභාවනාය සප්පායො උපකාරො න හොති.

කොචි ¶ චඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි මහතා සමුද්දවීචිසද්දෙන උපද්දුතත්තා භාවනාමනසිකාරස්ස අනභිසම්භුණනතො. තෙනාහ ‘‘සමුද්දවීචියො’’තිආදි. සොති මකුළවිහාරො.

උත්තමජවෙන ගච්ඡමානා යථාධිප්පෙතං මග්ගං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤතරං දීපකං පාපුණි.

උප්පාදිකං උට්ඨාපෙත්වාති මහාවාතමණ්ඩලසමුට්ඨාපනෙන තස්මිං පදෙසෙ මහාසමුද්දං සංඛොභෙන්තො මහන්තං උප්පාදං උට්ඨපෙත්වා.

ථෙරො, ‘‘අම්හෙ ආවජ්ජෙය්යාථා’’ති කනිට්ඨස්ස වචනං සරිත්වා අන්තරන්තරා ආවජ්ජෙති, තස්මා ¶ තදාපි ආවජ්ජෙති, තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තස්මිංයෙව ඛණෙ ආවජ්ජිත්වා’’ති. සම්මුඛෙති සීසට්ඨානෙ. පටිවෙදෙසුන්ති පවෙදෙසුං, උපාසකා මයන්ති පටිජානිංසු. ඉමිනාති ඉමිනා මය්හං පරිච්චත්තකොට්ඨාසෙන. මණ්ඩලමාළන්ති මුණ්ඩමණ්ඩලමාළසදිසං පටිස්සයං. පරිචාරකාති අවසෙසගාමිනො.

සච්චබන්ධස්ස ඔකාසං කරොන්තො ‘‘එකූනපඤ්චසතාන’’න්ති ආහ. තං දිවසං…පෙ… අග්ගහෙසි, තෙන සො ථෙරො පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං එතදග්ගෙ ඨපිතො.

වාණිජගාමං ගන්ත්වාති වාණිජගාමසමීපං ගන්ත්වා. බුද්ධකොලාහලන්ති බුද්ධානං උපගම්ම සත්තානං උප්පජ්ජනකුතූහලං.

මහාගන්ධකුටියංයෙවාති ජෙතවනමහාවිහාරෙ මහාගන්ධකුටියංයෙව. පරිචරිතබ්බන්ති උපට්ඨාතබ්බං.

ගන්ධකට්ඨානීති චන්දනඅගරුසලළාදීනි සුගන්ධකට්ඨානි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පුණ්ණොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. නන්දකොවාදසුත්තවණ්ණනා

398. සඞ්ඝස්ස ¶ භාරං අකාසි උපායෙන නන්දකත්ථෙරස්ස ඔවාදෙන විනෙතබ්බානං භික්ඛුනීනං විනයත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඉමං පනා’’තිආදි. පරියායති ¶ පවත්තතීති පරියායො, පටිපාටීති ආහ – ‘‘පරියායෙනාති වාරෙනා’’ති. අස්සාති නන්දකත්ථෙරස්ස. වදාපෙසි අඤ්ඤෙහි අත්තනො අනොකාසභාවං. පරියායෙන ඔවදන්තීති ඔවදිතුං සමත්ථා භික්ඛුනියො වාරෙන ඔවදන්ති. ඉදං පරියායෙන ඔවදනං. චිත්තං එකග්ගං හොති පසීදති පුබ්බචරියසිද්ධෙන ගාරවබහුමානෙන ගෙහස්සිතපෙමවසෙන.

ගොතමීති මහාපජාපතිගොතමී. සෙට්ඨිස්සාති බාරාණසිසෙට්ඨිනො.

තෙති පච්චෙකබුද්ධෙ. කිං නු ඛොති පුච්ඡි චිරතරකාලං පුඤ්ඤකිරියාය පරිභාවිතසන්තානතාය, පච්චෙකබුද්ධෙසු ච ගාරවබහුමානතාය. දුග්ගතෙහිපි සක්කා කාතුන්ති දුග්ගතෙහිපි යථාවිභවං කතා කුටි තුම්හාකං වසිතුං සක්කාති පුච්ඡි.

හත්ථකම්මං දෙථාති හත්ථකම්මං කත්වා දෙථාති අත්ථො. ආනිසංසං ආචික්ඛිත්වාති ‘‘තාදිසානං මහෙසීනං කතං වෙය්යාවච්චං අම්හාකම්පි දීඝරත්තං හිතාය හොති. ආවාසදානඤ්ච නාම මහප්ඵලං මහානිසංසං නිබ්බත්තට්ඨානෙ මහාසම්පත්තිආවහං භවිස්සතී’’තිආදිනා ආනිසංසං ආචික්ඛිත්වා. ගාළ්හෙන ඔවාදෙන තජ්ජෙත්වාති, ‘‘ඉමෙසු නාම කරොන්තෙසු ත්වං කස්මා න කරොසි, මම ජෙට්ඨකදාසස්ස භරියභාවං න ජානාසි. සබ්බෙහිපි කරියමානස්ස හත්ථකම්මස්ස අකරණෙ තුය්හං ඉදඤ්චිදඤ්ච දුක්ඛං ආගමිස්සතී’’ති භයෙන තජ්ජෙත්වා. සතං සතං හුත්වාති සතං සතං දාසපුත්තා එකජ්ඣං හුත්වා එකඤ්ච එකඤ්ච කුටිං කත්වා අදාසි. චඞ්කමනාදිපරිවාරන්ති චඞ්කමනරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානභොජනාදිපරිවාරට්ඨානසහිතං. ජග්ගිත්වා උපට්ඨාපෙත්වා. විස්සජ්ජාපෙසීති පරිච්චජාපෙසි. පරිවත්තාපෙත්වාති චෙතාපෙත්වා. තිචීවරානීති සහස්සග්ඝනිකානි තිචීවරානි කත්වා අදාසි. කාලෙන කාලන්ති කාලෙ කාලෙ, කිස්මිඤ්චි කාලෙති අත්ථො. රජ්ජෙ ඨිතස්සාති සබ්බභූතූපකාරරජ්ජෙ ඨිතස්ස.

නන්දකත්ථෙරොපීති තදා ජෙට්ඨකදාසො එතරහි නන්දකත්ථෙරො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො. ජෙට්ඨකදාසිධීතා ¶ …පෙ… අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨිතාති මහාපජාපතිගොතමිං සන්ධාය වදති. අයමායස්මා නන්දකොති අයමෙව සමුදාගමතො ආයස්මා නන්දකත්ථෙරො. එතාව තා භික්ඛුනියොති එතාවතා සමුදාගමතො පඤ්චසතා භික්ඛුනියො.

399. හෙතුනාති ¶ ඤායෙන අවිපරීතපටිපත්තියා. පුබ්බභාගා හි පුරිමා පුරිමා පටිපදා පච්ඡිමාය කාරණං. යාථාවසරසතො දිට්ඨන්ති යථාභූතසභාවතො පච්චක්ඛං විය.

401. තං සභාවං තංසභාවන්ති තස්සා වෙදනාය පච්චයභාවෙන අනුරූපං.

403. පඨමතරංයෙව අනිච්චාති තස්සාපි ඡායාය අනිච්චභාවො පඨමතරංයෙව සිද්ධො. න හි කදාචි අනිච්චං නිස්සාය පවත්තං කිඤ්චි නිච්චං නාම අත්ථීති.

404. අනුපහනිත්වාති අවිනාසෙත්වා. කථං පන මංසකායං චම්මකායඤ්ච අවිනාසෙත්වා ඉතරෙසං කන්තනං හොතීති බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං, ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. චම්මං අල්ලියාපෙන්තොති චම්මෙ ලග්ගාපෙන්තො චම්මපටිබද්ධං කරොන්තො. චම්මං බද්ධං කත්වාති විවරකාලෙ න ඵාලෙන්තො චම්මබද්ධෙ කත්වා. එවං අකත්වාති එවං මංසචම්මකායානං විනාසනං අකත්වා, විලිමංසාදිවිකන්තනෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විවෙචෙත්වා. තත්ථ විලිමංසන්ති චම්මනිස්සිතමංසං, පටිච්ඡන්නකිලොමකන්ති ච වදන්ති. න්හාරූති සුඛුමන්හාරු. බන්ධනන්ති චම්මමංසානං සම්බන්ධං. තෙනාහ – ‘‘සබ්බචම්මෙ ලග්ගවිලිපනමංසමෙවා’’ති. අන්තරකිලෙසමෙවාති අන්තරෙ චිත්තෙ ජාතත්තා සත්තසන්තානන්තොගධතාය අබ්භන්තරභූතකිලෙසමෙව.

405. තජ්ජං වායාමන්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. තථා හි පුරිසෙන කුඨාරිනා ඡෙජ්ජං ඡින්දිතෙ ඡෙජ්ජට්ඨානස්ස සල්ලක්ඛණං ඉච්ඡිතබ්බං, තස්ස පටිඝාතභාවො ඉච්ඡිතබ්බො, කායපරිළාහාභාවො ඉච්ඡිතබ්බො, තස්ස අවට්ඨානං ඉච්ඡිතබ්බං, කිච්චන්තරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛණං ඉච්ඡිතබ්බං, එවං පඤ්ඤාය කිලෙසෙ ඡින්දන්තස්ස යොගිනො වීරියබලෙන සද්ධිං සති-පීති-පස්සද්ධි-සමාධි-උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘එවං න විනා ඡහි…පෙ… සක්කොතී’’ති.

407. තෙන කාරණෙනාති යෙන තාසං භික්ඛුනීනං සා ධම්මදෙසනා සප්පායා, ආසෙවනමන්දතාය පන අජ්ඣාසයෙන පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා න ජාතායෙව; පුන තථා දෙසනාය සති ආසෙවනබලවතාය ¶ පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා භවිස්සන්ති; තෙන කාරණෙන ත්වම්පි තා භික්ඛුනියො තෙනෙව ඔවාදෙන ඔවදෙය්යාසීති.

415. සබ්බපච්ඡිමිකාති ¶ සබ්බාසං කනිට්ඨා සොතාපන්නා, අනරියා තත්ථ කාචි නත්ථීති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘සෙසා පන…පෙ… ඛීණාසවා චා’’ති. යදි එවන්ති අඛීණාසවාපි තාදිසා භික්ඛුනී අත්ථි. එවං සති සුක්ඛවිපස්සකභාවෙනපි සති ඛීණාසවභාවෙ අරියස්ස විනයෙ අපරිපුණ්ණසඞ්කප්පාවාති අධිප්පායෙන චොදෙති, ‘‘කථං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා’’ති? ඉතරො අජ්ඣාසයපාරිපූරියාති කාරණං වත්වා, ‘‘යස්ස හී’’තිආදිනා තමත්ථං විවරති. අජ්ඣාසයපාරිපූරියාති තත්ථ අධිප්පායපාරිපූරියා, න සබ්බසො ගුණපාරිපූරියාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කදා නු ඛො’’තිආදි. එතෙන පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානානං විසදිසතාය පුග්ගලස්ස විපස්සනාකාලෙ පවත්තඅජ්ඣාසයවසෙන අරියමග්ගෙ බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගානං විසෙසතාති අයමත්ථො දීපිතොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නන්දකොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

5. රාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනා

416. විමුත්තිං ¶ පරිපාචෙන්තීති කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිභූතං අරහත්තං සබ්බසො පාචෙන්ති සාධෙන්ති නිබ්බාපෙන්තීති විමුත්තිපරිපාචනීයා. ධම්මාති කාරණධම්මා. තෙනාහ – ‘‘විසුද්ධිකාරණවසෙනා’’ති, අරහත්තසඞ්ඛාතාය විසුද්ධියා සම්පාදනවසෙනාති අත්ථො. සද්ධින්ද්රියාදයො විසුජ්ඣමානා මග්ගපටිපාටියාව සබ්බසො අස්සද්ධියාදීහි චිත්තං විමොචෙන්තා අග්ගඵලවිමුත්තිං සම්පාදෙන්ති. තෙසං පන විසුද්ධි බාලපරිවජ්ජනෙන පණ්ඩිතපයිරුපාසනෙන පසාදාවහධම්මපච්චවෙක්ඛණාය ච හොති. තතො ඉධ පන්නරස ධම්මා අධිප්පෙතාති දස්සෙන්තො, ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙති සද්ධාරහිතෙ පුග්ගලෙ. තෙ හි නිස්සාය න කදාචි සද්ධා සම්භවති, තෙසං පන දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙන අඤ්ඤදත්ථු අසද්ධියමෙව වඩ්ඪති, තස්මා තෙ පටිභයමග්ගො විය දූරතො වජ්ජෙතබ්බා. අස්සද්ධියන්ති ච සද්ධාය පටිපක්ඛභූතා අසද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අධිමුච්චනාකාරෙන පවත්තා සංකිලෙසධම්මා වෙදිතබ්බා. සද්ධෙ පුග්ගලෙති සද්ධාසම්පන්නෙ පුග්ගලෙ. තෙ හි නිස්සාය සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අනුප්පන්නා උප්පජ්ජති, උප්පන්නා භිය්යොභාවං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. සද්ධෙය්යවත්ථූති ච බුද්ධාදීනි රතනානි කම්මකම්මඵලානි ච. සෙවතොති ලබ්භමානං සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙතුං වඩ්ඪෙතුඤ්ච නිසෙවතො. සෙසපදානි තස්සෙව වෙවචනානි. අථ වා සෙවතො උපසඞ්කමතො. භජතො තෙසං පටිපත්තියං භත්තිං කුබ්බතො. පයිරුපාසතොති තෙසං ඔවාදානුසාසනිකරණවසෙන උපට්ඨහතො. පසාදනීයසුත්තන්තා නාම බුද්ධාදිගුණපටිසංයුත්තා පසාදාවහා සම්පසාදනීයසුත්තාදයො. තෙ හි පච්චවෙක්ඛතො බුද්ධාදීසු අනුප්පන්නා පසන්නා උපජ්ජති, උප්පන්නා භිය්යොභාවං වෙපුල්ලං ¶ ආපජ්ජති. ඉමෙහි තීහාකාරෙහීති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි තීහි කාරණෙහි. පටිපක්ඛදූරීභාවතො පච්චෙකං සූපහාරතො ච ආසෙවනං භාවනං ලභන්ති. සද්ධින්ද්රියං විසුජ්ඣති මග්ගඵලාවහභාවෙන අච්ඡති විසුද්ධිං පාපුණාති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං පන විසෙසො – කුසීතෙති අලසෙ සම්මාපටිපත්තියං නික්ඛිත්තධුරෙ. ආරද්ධවීරියෙති පග්ගහිතවීරියෙ සම්මාපටිපන්නෙ. සම්මප්පධානෙති අනුප්පන්නානං අකුසලානං අනුප්පාදනාදිවසෙන පවත්තෙ චත්තාරො උපායප්පධානෙ. පච්චවෙක්ඛතො පටිපත්තිං අවෙක්ඛතො. තෙ හි පච්චවෙක්ඛතො ලීනං අභිභවිත්වා ¶ සම්මදෙව ආරම්භධාතුආදි අනුප්පන්නානං විධිනා සතිසම්පදාය උප්පාදාය භිය්යොභාවාය සංවත්තති. අසමාහිතෙ භන්තමිගභන්තගොණසප්පටිභාගෙ විබ්භන්තචිත්තෙ. සමාහිතෙ උපචාරසමාධිනා අප්පනාසමාධිනා ච සම්මදෙව සමාහිතචිත්තෙ. ඣානවිමොක්ඛෙති සවිතක්කසවිචාරාදිඣානානි පඨමාදිවිමොක්ඛෙ ච. තෙසඤ්හි පච්චවෙක්ඛණා උපරූපරි අච්චන්තමෙව සමාධානාය සංවත්තති. දුප්පඤ්ඤෙති නිප්පඤ්ඤෙ, අරියධම්මස්ස උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනසම්මසනාභාවෙන සබ්බසො පඤ්ඤාරහිතෙ ච. පඤ්ඤවන්තෙති විපස්සනාපඤ්ඤාය චෙව මග්ගපඤ්ඤාය ච සමන්නාගතෙ. ගම්භීරඤාණචරියන්ති ගම්භීරං ඛන්ධායතනධාතුසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිභෙදං ඤාණස්ස චරිතබ්බට්ඨානං, යත්ථ වා ගම්භීරඤාණස්ස චරියං පවත්තති. තත්ථ හි පච්චවෙක්ඛණා සම්මොහං විධමති, අනුප්පන්නාය පඤ්ඤාය උප්පාදාය භිය්යොභාවාය සංවත්තති. සුත්තන්තක්ඛන්ධෙති සුත්තසමූහෙ.

පුබ්බෙ සද්ධින්ද්රියාදීනං විසුද්ධිකාරණානි, ‘‘විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා’’ති වුත්තානීති ඉධ සද්ධාදිකෙ අඤ්ඤෙ ච ධම්මෙ දස්සෙන්තො, ‘‘අපරෙපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචනීයතා දස්සිතා එව, අනිච්චසඤ්ඤාදීනං ¶ පන විමුත්තිපරිපාචනීයතාය වත්තබ්බමෙව නත්ථි විපස්සනාභාවතො. තෙනාහ – ‘‘ඉමෙ පඤ්ච නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා’’ති. කල්යාණමිත්තතාදයොති කල්යාණමිත්තතා සීලසංවරො අභිසල්ලෙඛකථා වීරියාරම්භො නිබ්බෙධිකා පඤ්ඤා ඉමෙ කල්යාණමිත්තතාදයො පඤ්ච ධම්මා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘මෙඝියසුත්තසංවණ්ණනායං’’ (උදා. අට්ඨ. 31) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. ලොකං වොලොකෙන්තස්සාති බුද්ධවෙනෙය්යසත්තලොකං බුද්ධචක්ඛුනා විසෙසතො ඔලොකෙන්තස්ස.

419. ආයස්මතො රාහුලස්ස ඉන්ද්රියානං පරිපක්කත්තා සද්ධිං පට්ඨපිතපත්ථනා දෙවතා උදික්ඛමානා තිට්ඨන්ති, – ‘‘කදා නු ඛො උත්තරි ආසවානං ඛයෙ විනෙස්සතී’’ති. යදා පන සත්ථා එවං පරිවිතක්කෙසි, තාවදෙව සමානජ්ඣාසයතාය සබ්බකාලං තඞ්ඛණං ආගමෙන්තියො තා දෙවතායො තං සමවායං දිස්වා එකස්මිං අන්ධවනස්මිංයෙව සන්නිපතිතා. උපාලිස්ස ගහපතිනො දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස චතුසච්චධම්මෙසු දස්සනකිච්චෙන පවත්තො සොතාපත්තිමග්ගොති තෙසු සුත්තෙසු (පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.30) පඨමමග්ගො ‘‘ධම්මචක්ඛු’’න්ති වුත්තො, තස්ස දස්සනත්ථස්ස සාතිසයත්තා, බ්රහ්මායුනො පන ඵලඤාණානි හෙට්ඨිමානි තීණි සාතිසයානීති බ්රහ්මායුසුත්තෙ(ම. නි. 2.383 ආදයො) තීණි ඵලානි ‘‘ධම්මචක්ඛු’’න්ති වුත්තානි. ඉදං පනෙත්ථ ආයස්මතො රාහුලස්ස මග්ගඤාණං ඵලඤාණඤ්ච දස්සනත්ථො සාතිසයො, තාහි ච දෙවතාහි යං ඤාණං අධිගතං, තං සාතිසයමෙවාති වුත්තං – ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරො මග්ගා, චත්තාරි ච ඵලානි ධම්මචක්ඛුන්ති ¶ වෙදිතබ්බානී’’ති. කිං පන සාවකානං සච්චාභිසමයඤාණෙ අත්ථි කොචි විසෙසොති? ආම අත්ථි. සො ච ඛො පුබ්බභාගෙ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය පවත්තියාකාරවිසෙසෙන ලභෙය්ය කාචි විසෙසමත්තා. ස්වායමත්ථො අභිධම්මෙ ‘‘නො ච ඛො යථා දිට්ඨිප්පත්තස්සා’’ති සද්ධාවිමුත්තතො දිට්ඨිප්පත්තස්ස කිලෙසප්පහානං පති විසෙසකිත්තනෙන දීපෙතබ්බො. කිං පන ආයස්මා රාහුලො විය තා දෙවතා සබ්බා එකචිත්තා පගෙව චත්තාරි ඵලානි අධිගණ්හිංසූති? නොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ හී’’තිආදිමාහ. කිත්තකා පන තා දෙවතාති ආහ ‘‘තාසඤ්ච පනා’’තිආදි.

රාහුලොවාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

6. ඡඡක්කසුත්තවණ්ණනා

420. ආදිම්හි ¶ ¶ කල්යාණන්ති ආදිකොට්ඨාසෙ කල්යාණං එතස්සාති වා ආදිකල්යාණො, තං ආදිකල්යාණං, ආදිකල්යාණභාවො ච දොසවිගමෙන ඉච්ඡිතබ්බො. යඤ්හි සබ්බසො විගතදොසං, තං පරිපුණ්ණගුණමෙව හොතීති ‘‘නිද්දොස’’න්ති වුත්තං. කත්වාති ච පදං, ‘‘කල්යාණං කත්වා භද්දකං කත්වා’’ති පුරිමපදද්වයෙනපි යොජෙතබ්බං. දෙසනාකාරො හි ඉධ කල්යාණසද්දෙන ගහිතො. තෙනෙවාහ – ‘‘දෙසෙතබ්බධම්මස්ස කල්යාණතා දස්සිතා හොතී’’ති, දුතියෙ පන අත්ථවිකප්පෙ දෙසෙතබ්බධම්මස්ස කල්යාණතා මුඛ්යෙනෙව කථිතා ඉතරස්ස අත්ථාපත්තිතො. මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අයඤ්ච දෙසනාය ථොමනා බුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණාවාති දස්සෙතුං, ‘‘ඉති භගවා අරියවංස’’න්තිආදි වුත්තං. ධම්මග්ගහණම්පි දෙසනාය ථොමනා එවාති ‘‘නවහි පදෙහී’’ති වුත්තං.

වෙදනා යාථාවතො ජානනං, තඤ්ච මග්ගකිච්චං, තස්ස උපායො විපස්සනාතිආහ – ‘‘සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන ජානිතබ්බානී’’ති. පරිඤ්ඤාභිසමයාදිකිච්චෙන නිබ්බත්තියා අසම්මොහතො ච පටිවිජ්ඣිතබ්බො. තෙභූමකචිත්තමෙව කථිතං සම්මසනට්ඨානස්ස අධිප්පෙතත්තා. එස නයො ධම්මායතනාදීසුපි. ධම්මායතනස්ස වා ආයතනභාවතො බහිද්ධාගහණං, න සබ්බසො අනජ්ඣත්තභාවතො. විපාකවෙදනාපච්චයා ජවනක්ඛණෙ උප්පන්නතණ්හාති ඡත්තිංසවිපාකවෙදනං නිස්සාය එවං අස්සාදෙන්තී අනුභවෙය්යන්ති අකුසලජවනක්ඛණතො උප්පන්නතණ්හා.

422. පාටියෙක්කො අනුසන්ධීති යථානුසන්ධිආදීනං අසම්භවතොති අධිප්පායෙන වුත්තං. හෙට්ඨාති විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාතණ්හානං පච්චයායත්තවුත්තිතාදස්සනෙන චක්ඛායතනාදීනං රූපායතනාදීනඤ්ච පච්චයායත්තවුත්තිතා දීපිතා අපච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයාභාවතො, යඤ්ච පච්චයායත්තවුත්තිකං, තං අනිච්චං උප්පාදසම්භවතො, යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තාති ඛන්ධපඤ්චකෙ ච ඡන්නං ඡක්කානං වසෙන ඝනවිනිබ්භොගකරණෙන අත්ථතො අනත්තලක්ඛණං විභාවිතං. න සරූපතොති සරූපතොපි තං විභාවෙතුකාමො තෙනෙව ඡඡක්කානං වසෙන ඝනවිනිබ්භොගනයෙන බ්යතිරෙකතො ච අන්වයතො ච දස්සෙන්තො භගවා – ‘‘චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්යා’’තිආදිමාහාති යථානුසන්ධිකාව ¶ දෙසනා විභාවිතා. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨා කථිතානං හී’’තිආදි. හෙට්ඨා පන ඡන්නං ඡක්කානං වසෙන විනිබ්භොගදස්සනමත්තං, න අනත්තලක්ඛණං විභාවිතං ¶ , ඉධ පන සරූපතො අනත්තලක්ඛණං විභාවිතන්ති අධිප්පායෙන අනුසන්ධන්තරභාවජොතනා. යදිපි අනත්තභාවො නාම චතූසුපි සච්චෙසු ලබ්භතෙව, සබ්බෙපි හි ධම්මා අනත්තා, ඉමෙ පනෙත්ථ ද්වෙපි නයා සම්මසනවසෙන පවත්තාති වුත්තං – ‘‘ද්වින්නං සච්චානං අනත්තභාවදස්සනත්ථ’’න්ති. න උපපජ්ජතීති උපපත්තිසඞ්ඛාතයුත්තියා න සමෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘න යුජ්ජතී’’ති. අත්තවාදිනා – ‘‘නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති අභිමතො, චක්ඛුඤ්ච උප්පාදවන්තතාය අනිච්චං, යං පච්චයායත්ථවුත්තිතා, තස්මා ‘‘චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජතී’’තිආදි. සක්කායවත්ථු චක්ඛු අනත්තා අනිච්චභාවතො සෙය්යථාපි ඝටො, චක්ඛුං අනිච්චං පච්චයායත්තවුත්තිභාවතො සෙය්යථාපි ඝටො, චක්ඛු පච්චයායත්තවුත්ති උප්පාදාදිසම්භවතො සෙය්යථාපි ඝටො. විගච්ඡතීති භඞ්ගුප්පත්තියා සභාවාවිගමෙන විගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘නිරුජ්ඣතී’’ති.

424. යස්මා කිලෙසවට්ටමූලකං කම්මවට්ටං, කම්මවට්ටමූලකඤ්ච විපාකවට්ටං. කිලෙසුප්පත්ති ච තණ්හාදිග්ගාහපුබ්බිකා, තස්මා ‘‘තිණ්ණං වා ගාහානං වසෙන වට්ටං දස්සෙතු’’න්ති ආහ. යස්මා පන තණ්හාපක්ඛිකා ධම්මා සමුදයසච්චං, චක්ඛාදයො දුක්ඛසච්චං, තස්මා වුත්තං – ‘‘ද්වින්නං සච්චානං වසෙන වට්ටං දස්සෙතු’’න්ති. තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහාව වෙදිතබ්බා සක්කායගාමිනිපටිපදාය අධිප්පෙතත්තා. ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා ගහණමෙවෙත්ථ අනුපස්සනාති ආහ – ‘‘ගාහත්තයවසෙන පස්සතී’’ති.

තිණ්ණං ගාහානං පටිපක්ඛවසෙනාති තණ්හාදිග්ගාහපටිපක්ඛභූතානං දුක්ඛානිච්චානත්තානුපස්සනානං වසෙන, තාහි වා තිණ්ණං ගාහානං පටිපක්ඛවසෙන විනිවෙඨනවසෙන අනුප්පාදනවසෙනාති අත්ථො. පටිපක්ඛවසෙන විවට්ටං දස්සෙතුන්ති යොජනා. සක්කායනිරොධගාමිනී පටිපදාති එත්ථ නිරොධධම්මො සරූපෙනෙව දස්සිතොති ආහ – ‘‘නිරොධො…පෙ… දස්සෙතු’’න්ති. පටිසෙධවචනානීති පටික්ඛෙපවචනානි.

425. තණ්හාදීනං අනුපාදියනවචනානි තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව වුත්තානි තණ්හාදිට්ඨීනංයෙව අභිනන්දනාදිවසෙන පවත්තිසබ්භාවතො. අප්පහීනත්ථො අනුසයත්ථොති ¶ ආහ – ‘‘අනුසෙතීති අප්පහීනො හොතී’’ති අරියමග්ගෙන හි අප්පහීනො ථාමගතො රාගාදිකිලෙසො අනුසයො කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජනාරහභාවතො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. වට්ටදුක්ඛකිලෙසදුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස චෙව කිලෙසදුක්ඛස්ස ච. සඋපාදිසෙසනිබ්බානඤ්හි කිලෙසදුක්ඛස්ස අන්තකරණං, අනුපාදිසෙසනිබ්බානං වට්ටදුක්ඛස්ස.

426. තෙසන්ති ¶ අනුසයානං. පටික්ඛෙපවසෙනාති පජහනවසෙන, අප්පවත්තිකරණවසෙනාති අත්ථො. අවිජ්ජං පජහිත්වාති අනවසෙසතො අවිජ්ජං අප්පවත්තිධම්මතං ආපාදෙත්වා. කාමං හෙට්ඨිමමග්ගඤාණම්පි අවිජ්ජාපහායිනී විජ්ජා එව, තං පන ඤාණං අවිජ්ජාය අනවසෙසප්පහායකං න හොති, අග්ගමග්ගඤාණෙ පන උප්පන්නෙ අවිජ්ජාය ලෙසොපි නාවසිස්සතීති තදෙව අවිජ්ජාය පහායකන්ති ආහ – ‘‘අරහත්තමග්ගවිජ්ජං උප්පාදෙත්වා’’ති.

427. සයමෙව තථාගතෙ අත්තනො බුද්ධානුභාවෙන දෙසෙන්තෙ සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තාති අනච්ඡරියමෙතං, අථ කිං අච්ඡරියන්ති ආහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි. කථෙන්තෙපීති එත්ථ ඉතිසද්දො පකාරත්ථො, ඉමිනාව පකාරෙනාති අත්ථො. පත්තා එවාති සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා එවාති යොජනා. එතම්පි අනච්ඡරියං, සත්ථු සම්මුඛා සාවකා සමුදාගමා මහාභිඤ්ඤා පභින්නපටිසම්භිදා තථා තථා සප්පාටිහාරියං ධම්මං දෙසෙන්තීති. තෙනාහ – ‘‘මහාභිඤ්ඤප්පත්තා හි තෙ සාවකා’’ති.

මහාමණ්ඩපෙති ලොහපාසාදස්ස පුරතො එව මහාභික්ඛුසන්නිපාතො ජාතොති තෙසං පහොනකවසෙන කතෙ මහති සාණිමණ්ඩපෙති වදන්ති. තෙසුපි ඨානෙසූති තෙසු යථාවුත්තමහාමණ්ඩපාදීසු ඨානෙසු. මහාථෙරො අත්ථීති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. දෙවත්ථෙරස්ස ගුණෙ සුත්වා පසන්නමානසො මහාථෙරො, තථාපි වත්ථසම්පත්තියා පසීදිත්වා ‘‘ත්වං පන න්හාපෙහී’’ති ආහ.

හෙට්ඨාපාසාදෙති ච කල්යාණියමහාවිහාරෙ උපොසථාගාරෙ හෙට්ඨාපාසාදෙ එකදා උපරිපාසාදෙ එකදා, කථෙසීති. චූළනාගස්ස තථා මහතී පරිසා දෙවතානුභාවෙන අභිඤ්ඤාපාදනං අහොසීති කෙචි ¶ . ථෙරො පන මහිද්ධිකො අහොසි, තස්මා තාව මහතිං පරිසං අභිඤ්ඤාපෙසීති අපරෙ.

තතො තතොති තස්සං තස්සං දිසායං. එකොවාති එකච්චො එව, න බහුසො, කතිපයාව පුථුජ්ජනා අහෙසුන්ති අත්ථො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඡඡක්කසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

7. මහාසළායතනිකසුත්තවණ්ණනා

428. මහන්තානි ¶ සළායතනානි අධිකිච්ච පවත්තත්තා මහාසළායතනිකං, මහන්තතා ච තෙසං මහන්තං ලොකසන්නිවාසං අභිබ්යාපෙත්වා ඨිතත්තා අයොනිසො ගය්හමානානං මහතො අනත්ථාය සංවත්තනතො, යොනිසො ගය්හමානානං මහතො අත්ථාය හිතාය සුඛාය සංවත්තනතො ච දට්ඨබ්බා. ජොතකන්ති බොධකං.

429. සිඛාප්පත්තාය විපස්සනාය ජානනම්පි යථාභූතජානනමෙව මග්ගෙන ජානනස්ස ආසන්නකාරණභාවතොති ආහ – ‘‘සහවිපස්සනෙන මග්ගෙන අජානන්තො’’ති. වුඩ්ඪිං ගච්ඡන්තීති පච්චයසමොධානෙන භවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසපාළියා අපරාපරං පරිවුද්ධිං ගච්ඡන්ති. එවංභූතා පගුණභාවමාපාදිතා සමථවිපස්සනාධම්මා විය සුට්ඨුතරං වසීභාවං පාපිතා ඣානාභිඤ්ඤා විය ච වසීභූතා හුත්වා උපරූපරි බ්රූහෙන්තීති ආහ – ‘‘වසීභාවං ගච්ඡන්තී’’ති. තථා හි තෙ කදාචි භවපත්ථනාය අනුප්පාදිතායපි අප්පහීනභාවෙනෙවස්සා තිට්ඨන්ති. අකුසලා ධම්මාව යෙභුය්යෙන දස්සනායතනෙන විනාසදස්සනතො පවත්තන්ති පරිවඩ්ඪන්ති ච. පඤ්චද්වාරිකදරථාති පඤ්චද්වාරිකජවනසහගතා අකුසලදරථා. එවං මනොද්වාරිකදරථා වෙදිතබ්බා. සන්තාපාති දරථෙහි බලවන්තො සම්පයුත්තධම්මානං නිස්සයස්ස ච සන්තාපනකරා. පරිළාහාති තතොපි බලවතරා තෙසංයෙව පරිදහනකරා.

430. පඤ්චද්වාරිකසුඛං, න කායප්පසාදසන්නිස්සිතසුඛමෙව. මනොද්වාරිකසුඛන්ති මනොද්වාරිකචිත්තසන්නිස්සිතසුඛං, න යං කිඤ්චි චෙතසිකසුඛං තස්ස කායිකසුඛග්ගහණෙනෙව ¶ ගහිතත්තා. පඤ්චද්වාරිකජවනෙන සමාපජ්ජනං වා වුට්ඨානං වා නත්ථීති ඉදං මනොද්වාරිකජවනෙන තස්ස සම්භවං දස්සෙතුං, මග්ගස්ස වසෙන වුත්තං, න පන තප්පසඞ්ගසඞ්කානිවත්තනත්ථං. විඤ්ඤත්තිමත්තම්පි ජනෙතුං අසමත්ථං සමාපජ්ජනස්ස කථං පච්චයො හොති, බුද්ධානං පන භගවන්තානං හොතීති චෙ? තථාපි තස්ස ආසන්නට්ඨානෙ පඤ්චද්වාරිකචිත්තප්පවත්තියා අසම්භවො එව තාදිසස්ස පුබ්බාභොගස්ස තස්මිං කාලෙ අසම්භවතො. එතෙනෙව යා කෙසඤ්චි අරියධම්මෙ අකොවිදානං ඝටසභාවාදීසු බුද්ධිතුල්යකාරිතාපත්තිචොදනා; සා පටික්ඛිත්තාති දට්ඨබ්බා තංතංපුරිමාභොගවසෙන තෙන තෙන පඤ්චද්වාරිකාභිනියතමනොවිඤ්ඤාණස්ස ¶ පරතො පවත්තමානමනොවිඤ්ඤාණෙන තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ වණ්ණසණ්ඨානාදිවිසෙසස්ස විනිච්ඡිනිතබ්බතො. උප්පන්නමත්තකමෙව හොතීති පඤ්චද්වාරිකජවනං තාදිසං කිඤ්චි අත්ථනිච්ඡයකිච්චං කාතුං න සක්කොති, කෙවලං උප්පන්නමත්තමෙව හොති. අයන්ති ‘‘ආදීනවානුපස්සිනො’’තිආදිනා වුත්තා.

431. කුසලචිත්ත…පෙ… භූතස්සාති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාසහගතකුසලචිත්තස්ස සම්පයුත්තචෙතොසුඛසමඞ්ගීභූතස්ස. පුබ්බසුද්ධිකාති මග්ගුප්පත්තිතො, විපස්සනාරම්භතොපි වා පුබ්බෙව සුද්ධා. තෙනාහ – ‘‘ආදිතො පට්ඨාය පරිසුද්ධාව හොන්තී’’ති. සබ්බත්ථකකාරාපකඞ්ගානීති සීලවිසොධනස්ස චිත්තසමාධානස්ස විපස්සනාභියොගස්ස මග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසපහානස්සාති සබ්බස්සපි මග්ගසම්භාරකිච්චස්ස කාරාපකඞ්ගානි. අට්ඨඞ්ගිකො වාති පඨමජ්ඣානිකො වා අට්ඨඞ්ගිකො, දුතියජ්ඣානිකො වා සත්තඞ්ගිකො හොති.

ඉමමෙව සුත්තපදෙසං ගහෙත්වාති, ‘‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨී’’තිආදිනා සම්මාදිට්ඨිආදීනං පඤ්චන්නංයෙව තස්මිං ඨානෙ ගහිතත්තා ලොකුත්තරමග්ගො පඤ්චඞ්ගිකොති වදති. සොති තථා වදන්තො විතණ්ඩවාදී. අනන්තරවචනෙනෙවාති, ‘‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨී’’තිආදිවචනස්ස, ‘‘එවමස්සාය’’න්තිආදිනා අනන්තරවචනෙන. පටිසෙධිතබ්බොති පටික්ඛිපිතබ්බො. ‘‘අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති හි ඉදං වචනං අරියමග්ගස්ස පඤ්චඞ්ගිකභාවං උජුකමෙව පටික්ඛිපති. යදි එවං ‘‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨී’’තිආදිනා තත්ථ පඤ්චන්නං එව අඞ්ගානං ගහණං කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘උත්තරි චා’’තිආදි. සම්මාවාචං භාවෙති අරියමග්ගසමඞ්ගී. තෙනාහ ‘‘මිච්ඡාවාචං පජහතී’’ති. යස්මිඤ්හි ¶ ඛණෙ සම්මාවාචා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡති, තස්මිංයෙව මිච්ඡාවාචා පජහීයතීති. සහෙව විරතියා පූරෙන්ති සමුච්ඡෙදවිරතියා විනා දුක්ඛපරිඤ්ඤාදීනං අසම්භවතො. ආදිතො පට්ඨාය පරිසුද්ධානෙව වට්ටන්ති පරිසුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨිතස්සෙව භාවනාය ඉජ්ඣනතො. යථාවුත්තමත්ථං ගන්ථන්තරෙනපි සමත්ථෙතුං, ‘‘සුභද්දසුත්තෙපි චා’’තිආදි වුත්තං. අනෙකෙසු සුත්තසතෙසු අට්ඨඞ්ගිකොව මග්ගො ආගතො, න පඤ්චඞ්ගිකොති අධිප්පායො.

සම්මාසති මග්ගක්ඛණෙ කායානුපස්සනාදිචතුකිච්චසාධිකා හොතීති තං චතුබ්බිධං කත්වා දස්සෙන්තො, ‘‘මග්ගසම්පයුත්තාව චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති ආහ. න චතුමග්ගසම්පයුත්තතාවසෙන. එස නයො ¶ සම්මප්පධානාදීසුපි. අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තමානා යුගනද්ධා යුත්තා විය අරියමග්ගයුගනද්ධා අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධාති යුගනද්ධා. තෙනාහ – ‘‘එකක්ඛණිකයුගනන්ධා’’ති අරියමග්ගක්ඛණෙ එව හි සමථවිපස්සනා එකක්ඛණිකා හුත්වා සමධුරං වත්තන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘එතෙ හී’’තිආදි. අඤ්ඤස්මිං ඛණෙ සමාපත්ති, අඤ්ඤස්මිං විපස්සනාති ඉදං තෙසං තත්ථ තත්ථ කිච්චතො අධිකභාවං සන්ධාය වුත්තං, න අඤ්ඤථා. න හි පඤ්ඤාරහිතා සමාපත්ති, සමාධිරහිතා ච විපස්සනා අත්ථි. අරියමග්ගෙ පන එකක්ඛණිකා සමධුරතාය එකරසභාවෙනාති අත්ථො. ඵලවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාසළායතනිකසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

8. නගරවින්දෙය්යසුත්තවණ්ණනා

435. සමවිසමං ¶ චරන්තීති කායසමාදිං සමඤ්ඤෙව, කායවිසමාදිං විසමඤ්ඤෙව චරන්ති කරොන්ති පටිපජ්ජන්ති. තං පන සමවිසමං අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධත්තා විසදිසත්තා න එකස්මිං කාලෙ සම්භවතීති ආහ – ‘‘කාලෙන සමං කාලෙන විසම’’න්ති. සමචරියම්පි හි එතන්ති පුබ්බෙ සමචරියාය ජොතිතත්තා වුත්තං.

437. ආකරොන්ති අධිප්පෙතමත්ථං ඤාපෙන්ති පබොධෙන්තීති ආකාරා, ඤාපකකාරණන්ති ආහ – ‘‘කෙ ආකාරාති කානි කාරණානී’’ති. අනුබුද්ධියොති ¶ අනුමානඤාණානි. තඤ්හි යථාදිට්ඨමත්ථං දිට්ඨභාවෙන අන්වෙති අනුගච්ඡතීති ‘‘අන්වයා’’ති වුච්චති. හරිතතිණචම්පකවනාදිවසෙනාති හරිතකම්බලාදිසදිසතිණාදිවසෙන විත්ථාරිතකනකපටාදිසදිවිකසිතචම්පකවනාදිවසෙන. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ කීචකවෙණුසද්දමධුරසඵලාඵලවසෙන සද්දරසානං අත්ථිභාවො වෙදිතබ්බොති. චම්පකවසෙනෙව පන ඵස්සගන්ධානම්පි අත්ථිභාවො වුත්තොති. තෙනාහ – ‘‘රූපාදයො පඤ්ච කාමගුණා අත්ථී’’ති. ‘‘ඉත්ථිරූපාදීනි සන්ධායෙතං කථිත’’න්ති වත්වා ඉන්ද්රියබද්ධා වා හොන්තු රූපාදයො අනින්ද්රියබද්ධා වා, සබ්බෙපි චෙතෙ කිලෙසුප්පත්තිනිමිත්තතාය කාමගුණා එවාති චොදනං සන්ධාය විසභාගිත්ථිගතා රූපාදයො සවිසෙසං කිලෙසුප්පත්තිනිමිත්තන්ති දස්සෙන්තො, ‘‘තානි හී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ තානීති රූපාදීනි. හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. තෙන යථාවුත්තමත්ථං සමත්ථෙති, ‘‘යස්මා පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, තස්මා ඉත්ථිරූපාදීනි සන්ධාය එතං කථිත’’න්ති. පුරිසස්ස චිත්තන්ති පුරිසස්ස චතුභූමකං කුසලචිත්තං පරියාදාය ගහෙත්වා අන්තොමුට්ඨිගතං විය කත්වා. ‘‘හත්ථිකායං පරියාදියිත්වා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.126) හි ගහණං පරියාදානං නාම, ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා සබ්බං කාමරාගං පරියාදියතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.102) ඛෙපනං පරියාදානං, ඉධ උභයම්පි වට්ටති. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං සුත්තෙනෙව සාධෙතුං, ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ’’තිආදීසු න-කාරො පටිසෙධත්ථො. අහන්ති භගවා අත්තානං නිද්දිසති. භික්ඛවෙති භික්ඛූ ආලපති. අඤ්ඤන්ති ඉදානි වත්තබ්බං ඉත්ථිරූපතො අඤ්ඤං. එකරූපම්පීති එකම්පි රූපං. සමනුපස්සාමීති ඤාණස්ස සමනුපස්සනා අධිප්පෙතා, හෙට්ඨා න-කාරං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ ¶ අත්ථො – ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සබ්බසො ඔලොකෙන්තො අඤ්ඤං එකරූපම්පි න සමනුපස්සාමී’’ති. යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති යං රූපං රූපගරුකස්ස පුරිසස්ස සබ්බම්පි කුසලචිත්තං පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන පරියාදියිත්වා ගහෙත්වා ඛෙපෙත්වා ච තිට්ඨති. යථයිදං ඉත්ථිරූපන්ති ඉත්ථියා රූපකායං. රූපසද්දො ඛන්ධාදිඅනෙකත්ථවාචකො, ඉධ පන ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානෙ රූපායතනෙ වණ්ණධාතුයං දට්ඨබ්බො. ‘‘ඉත්ථිරූපං, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති ¶ ඉදං පුරිමස්සෙව දළ්හීකරණත්ථං වුත්තං. පුරිමං ‘‘යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිරූප’’න්ති ඉදං ඔපම්මවසෙන වුත්තං, ඉදං පරියාදානභාවෙ නිදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නගරවින්දෙය්යසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

9. පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තවණ්ණනා

438. ධම්මසෙනාපතිනො ¶ පටිසල්ලීයනස්ස අධිප්පෙතත්තා, උපරි ච පාළියං, ‘‘සුඤ්ඤතාවිහාරෙන ඛො අහං, භන්තෙ, එතරහි බහුලං විහරාමී’’ති (ම. නි. 3.438) වුත්තත්තා ‘‘පටිසල්ලානාති ඵලසමාපත්තිතො’’ති ආහ.

විප්පසන්නානීති විසෙසතො පසන්නානි. ඔකාසවසෙනාති ඉන්ද්රියානං පතිට්ඨිතොකාසවසෙන. නනු තානි ඉන්ද්රියානි සභාවතො විප්පසන්නානි හොන්තීති? සච්චං හොන්ති. න හිදං තාදිසං පසන්නතං සන්ධාය වුත්තං, ඉදං පන සන්තපණීතසමාපත්තිසමුට්ඨිතානං පච්චුපට්ඨිතානං චිත්තජරූපානං වසෙන සෙසතිසන්තතිරූපානං සෙට්ඨතරං පණීතභාවාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. ඵලසමාපත්තිතොති සුඤ්ඤතානුපස්සනාවසෙන සමාපන්නඵලසමාපත්තිතො. මහන්තානං බුද්ධාදීනං පුරිසානං විහාරො මහාපුරිසවිහාරො. තෙනාහ – ‘‘බුද්ධ…පෙ… විහාරො’’ති. විහාරතො පට්ඨායාති පරික්ඛිත්තෙ ච විහාරෙ පරික්ඛෙපතො පට්ඨාය, අපරික්ඛිත්තෙ ච පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො පට්ඨාය. කෙචි පන ‘‘විහාරබ්භන්තරතො පට්ඨායා’’ති වදන්ති. යාව ගාමස්ස ඉන්දඛීලාති ගාමස්ස අබ්භන්තරින්දඛීලො. ගෙහපටිපාටියාචරිත්වාති පිණ්ඩාය චරිත්වා. යාව නගරද්වාරෙන නික්ඛමනාති නගරද්වාරෙන යාව නික්ඛමනපදෙසා. යාව විහාරාති යාව විහාරබ්භන්තරා. පටික්කන්තමග්ගොති නිවත්තනමග්ගො. ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤනාකාරෙන පවත්තමානම්පි පටිඝසම්පයුත්තං චිත්තෙ පටිහනන්තං විය පවත්තතීති ආහ – ‘‘චිත්තෙ පටිහඤ්ඤනකිලෙසජාත’’න්ති. දිවසඤ්ච රත්තිඤ්ච අනුසික්ඛන්තෙනාති එතංයෙව රාගාදිප්පහායිනිං සම්මාපටිපත්තිං දිවා ච රත්තිඤ්ච අනු අනු සික්ඛන්තෙන උපරූපරි වඩ්ඪෙන්තෙන.

440. පහීනා නු ඛො මෙ පඤ්ච කාමගුණාති එත්ථ කාමගුණප්පහානං නාම තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානං. තථා හි වුත්තං – ‘‘තිට්ඨන්ති චිත්රානි තථෙව ¶ ලොකෙ, අථෙත්ථ ධීරා විනයන්ති ඡන්ද’’න්ති. එකභික්ඛුස්ස පච්චවෙක්ඛණා නානාති එකස්සෙව භික්ඛුනො, ‘‘පහීනා නු ඛො මෙ පඤ්ච කාමගුණා’’තිආදිනා පාළියං ආගතා නානාපච්චවෙක්ඛණා හොන්ති. නානාභික්ඛූනන්ති විසුං විසුං අනෙකෙසං භික්ඛූනං. පච්චවෙක්ඛණා නානාති වුත්තනානාපච්චවෙක්ඛණා. ඉදානි තමෙව සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං, ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘පච්චවෙක්ඛතී’’ති වුත්තං, කථං පන පච්චවෙක්ඛතීති ආහ ‘‘පහීනා නු ඛො’’තිආදි. වීරියං පග්ගය්හාති ¶ චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියං ආරභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪිත්වා. මග්ගානන්තරං අනාගාමිඵලං පත්වාති වචනසෙසො. ඵලානන්තරං මග්ගන්ති තස්මිං අනාගාමිමග්ගෙ ඨිතො ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය අග්ගමග්ගත්ථාය විපස්සනං ආරභිත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ න චිරෙනෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තමග්ගං ගණ්හන්තො නිරොධධම්මානුප්පත්තියා විපස්සනාපරිවාසාභාවතො ඵලානන්තරං මග්ගප්පත්තො නාම හොතීති කත්වා.

තතො වුට්ඨායාති මග්ගානන්තරඵලතො වුට්ඨාය. මග්ගානන්තරතො හි වුට්ඨිතො මග්ගතො වුට්ඨිතො විය හොතීති තථා වුත්තං. ‘‘ඵලානන්තරං මග්ග’’න්ති එත්ථ ඵලං අනන්තරං එතස්සාති ඵලානන්තරං. ‘‘ඵලානන්තරං මග්ග’’න්ති පදද්වයෙනපි අනාගාමිමග්ගඵලානි චෙව වදතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. නීවරණාදීසුපි එසෙව නයොති එත්ථ, ‘‘පහීනා නු ඛො මෙ පඤ්ච නීවරණා’’තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. එතෙසන්ති එත්ථ එතෙසං නීවරණපඤ්චුපාදානක්ඛන්ධසතිපට්ඨානාදීනං. පහානාදීනීති පහානපරිඤ්ඤාභාවනාසච්ඡිකිරියා. නානාපච්චවෙක්ඛණා හොතීති තා පච්චවෙක්ඛණා නානාති අධිප්පායො. එතාසු පන පච්චවෙක්ඛණාසූති එතාසු කාමගුණපච්චවෙක්ඛණාදීසු ද්වාදසසු පච්චවෙක්ඛණාසු. එකං පච්චවෙක්ඛණං පච්චවෙක්ඛති ද්වාදසසු නයෙසු එකෙනෙව කිච්චසිද්ධිතො. අඤ්ඤො භික්ඛු. එකන්ති අඤ්ඤං පච්චවෙක්ඛති. අඤ්ඤත්ථො හි අයං එකසද්දො ‘‘ඉත්ථෙකෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 3.21, 27) වියාති. නානාභික්ඛූනං පන එකා පච්චවෙක්ඛණා, නානාභික්ඛූනං නානාපච්චවෙක්ඛණාති එවං චතුක්කපච්චවෙක්ඛණම්පි එත්ථ සම්භවති. ඉමස්ස පන ද්වයස්ස වසෙන අභිසමයො නත්ථීති තදුභයං අට්ඨකථායං න උද්ධටං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

10. ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තවණ්ණනා

453. එවංනාමකෙති ¶ ¶ ‘‘ගජඞ්ගලා’’ති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමකෙ මජ්ඣිමපදෙසස්ස මරියාදට්ඨානභූතෙ නිගමෙ. සුවෙළු නාම නිචලරුක්ඛොති වදන්ති. තතො අඤ්ඤං එවාති පන අධිප්පායෙන ‘‘එකා රුක්ඛජාතී’’ති වුත්තං. චක්ඛුසොතානං යථාසකවිසයතො නිවාරණං දමනං ඉන්ද්රියභාවනා, තඤ්ච ඛො සබ්බසො අදස්සනෙන අසවනෙනාති ආහ – ‘‘චක්ඛුනා රූපං න පස්සති, සොතෙන සද්දං න සුණාතී’’ති. සති හි දස්සනෙ සවනෙ ච තානි අදන්තානි අභාවිතානෙවාති අධිප්පායො. චක්ඛුසොතානි ච අසම්පත්තග්ගාහිතාය දුරක්ඛිතානීති බ්රාහ්මණො තෙසංයෙව විසයග්ගහණං පටික්ඛිපි. අසදිසායාති අඤ්ඤතිත්ථියසමයෙහි අසාධාරණාය. ආලයන්ති කථෙතුකාමතාකාරන්ති අත්ථො.

454. විපස්සනුපෙක්ඛාති ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනාසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා. සා පන යස්මා භාවනාවිසෙසප්පත්තියා හෙට්ඨිමෙහි විපස්සනාවාරෙහි සන්තා චෙව පණීතා ච, පගෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසහගතාහි උපෙක්ඛාහි, තස්මා ආහ – ‘‘එසා සන්තා එසා පණීතා’’ති. අතප්පිකාති සන්තපණීතභාවනාරසවසෙන තිත්තිං න ජනෙති. තෙනෙවාහ –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති. (ධ. ප. 373);

ඉතීති එවං වක්ඛමානාකාරෙනාති අත්ථො. අයං භික්ඛූති අයං ආරද්ධවිපස්සකො භික්ඛූති යොජනා. චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණම්හීති චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථගතෙ රූපාරම්මණෙ. මනාපන්ති මනාපභාවෙන පවත්තනකං. මජ්ඣත්තෙ මනාපාමනාපන්ති ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ මනාපභාවෙන අමනාපභාවෙන ච පවත්තනකං මනාපාමනාපං නාමාති. තෙනාහ (‘‘නෙව මනාපං න අමනාප’’න්ති). ඉමිනා මනාපභාවො ගහිතො, ‘‘නෙව මනාප’’න්ති ඉමිනා මනාපභාවො මජ්ඣත්තො ච උභයං එකදෙසතො ලබ්භතීති, ‘‘මනාපාමනාප’’න්ති වුත්තං. එවං ආරම්මණෙ ලබ්භමානවිසෙසවසෙන තදාරම්මණස්ස චිත්තස්ස පාකතිකං පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තප්පටිසෙධෙන අරියස්ස ¶ විනයෙ අනුත්තරං ඉන්ද්රියභාවනං දස්සෙතුං, ‘‘තස්ස රජ්ජිතුං වා’’තිආදි වුත්තං. තත්රායං යොජනා – තස්ස චිත්තං ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ¶ රජ්ජිතුං වා අනිට්ඨෙ ආරම්මණෙ දුස්සිතුං වා මජ්ඣත්තෙ ආරම්මණෙ මුය්හිතුං වා. අදත්වාති නිසෙධෙත්වා. පරිග්ගහෙත්වාති පරිජානනවසෙන ඤාණෙන ගහෙත්වා ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. විපස්සනං මජ්ඣත්තෙ ඨපෙතීති අනුක්කමෙන විපස්සනුපෙක්ඛං නිබ්බත්තෙත්වා තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං පාපෙත්වා ඨපෙති. චක්ඛුමාති න පසාදචක්ඛුනො අත්ථිතාමත්තජොතනං; අථ ඛො තස්ස අතිසයෙන අත්ථිතාජොතනං, ‘‘සීලවා’’තිආදීසු වියාති ආහ – ‘‘චක්ඛුමාති සම්පන්නචක්ඛු විසුද්ධනෙත්තො’’ති.

456. ඊසකං පොණෙති මජ්ඣෙ උච්චං හුත්වා ඊසකං පොණෙ, න අන්තන්තෙන වඞ්කෙ. තෙනාහ – ‘‘රථීසා විය උට්ඨහිත්වා ඨිතෙ’’ති.

461. පටිකූලෙති අමනුඤ්ඤෙ ආරම්මණෙ. අප්පටිකූලසඤ්ඤීති න පටිකූලසඤ්ඤී. තං පන අප්පටිකූලසඤ්ඤිතං දස්සෙතුං, ‘‘මෙත්තාඵරණෙන වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පටිකූලෙ අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං සත්තසඤ්ඤිතෙ මෙත්තාඵරණෙන වා ධාතුසො උපසංහාරෙන වා සඞ්ඛාරසඤ්ඤිතෙ පන ධාතුසො උපසංහාරෙන වාති යොජෙතබ්බං. අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරතීති හිතෙසිතාය ධම්මසභාවචින්තනාය ච නප්පටිකූලසඤ්ඤී හුත්වා ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති. අප්පටිකූලෙ ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මිං සත්තසඤ්ඤිතෙ කෙසාදිඅසුචිකොට්ඨාසමත්තමෙවාති අසුභඵරණෙන වාති අසුභතො මනසිකාරවසෙන. ඉදං රූපාරූපමත්තං අනිච්චං සඞ්ඛතන්ති අනිච්චතො උපසංහාරෙන වා. තතො එව, ‘‘දුක්ඛං විපරිණාමධම්ම’’න්ති මනසි කරොන්තො පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. සෙසපදෙසූති, ‘‘පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ චා’’තිආදිනා ආගතෙසු සෙසෙසු ද්වීසු පදෙසු. තත්ථ හි ඉට්ඨානිට්ඨවත්ථූනි එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං යථා සත්තානං පඨමං පටිකූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා ගහණාකාරවසෙන අවත්ථන්තරෙන වා අප්පටිකූලතො උපට්ඨාති. යඤ්ච අප්පටිකූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා පටිකූලතො උපට්ඨාති, තදුභයෙපි ඛීණාසවො සචෙ ආකඞ්ඛති, වුත්තනයෙන අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය පටිකූලසඤ්ඤී වාති.

තදුභයං ¶ අභිනිවජ්ජෙත්වාති සභාවතො භාවනානුභාවතො ච උපට්ඨිතං ආරම්මණං පටිකූලසභාවං අප්පටිකූලසභාවං වාති තං උභයං පහාය අග්ගහෙත්වා. සබ්බස්මිං වත්ථුස්මිං පන, ‘‘මජ්ඣත්තො හුත්වා විහරිතුකාමො කිං කරොතී’’ති, වත්වා තත්ථ පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙන්තො, ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨෙසු…පෙ… දොමනස්සිතො හොතී’’ති ආහ. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පටිසම්භිදාමග්ගපාළියා විභාවෙතුං, ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයො එව. සතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා සතිමා. සම්පජානොති පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සම්පජානකාරී. චක්ඛුනා ¶ රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන, චක්ඛුනා වා කරණභූතෙන රූපං පස්සිත්වා. නෙව සුමනො හොති ගෙහස්සිතසොමනස්සපටික්ඛෙපෙන නෙක්ඛම්මපක්ඛිකාය කිරියාසොමනස්සවෙදනාය.

ඉමෙසු චාති ‘‘අඤ්ඤථා ච පනානන්ද, අරියස්ස විනයෙ අනුත්තරා ඉන්ද්රියභාවනා හොතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.453), – ‘‘කථඤ්චානන්ද, සෙඛො හොති පටිපදො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.460); – ‘‘කථඤ්චානන්ද, අරියො හොති භාවිතින්ද්රියො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.461) ච ආගතෙසු තිවිධෙසු නයෙසු. මනාපං අමනාපං මනාපාමනාපන්ති එත්ථ මනාපග්ගහණෙන සොමනස්සයුත්තකුසලාකුසලානං, අමනාපග්ගහණෙන දොමනස්සයුත්තඅකුසලානං, මනාපාමනාපග්ගහණෙන තබ්බිධුරුපෙක්ඛායුත්තානං සඞ්ගහිතත්තා පඨමනයෙ ‘‘සංකිලෙසං වට්ටති, නික්කිලෙසං වට්ටතී’’ති වුත්තං. පඨමනයෙ හි පුථුජ්ජනස්ස අධිප්පෙතත්තා සංකිලෙසකිලෙසවිප්පයුත්තම්පි යුජ්ජති. දුතියනයෙ පන ‘‘සො…පෙ… අඩ්ඩීයතී’’තිආදිවචනතො ‘‘පඨමං සංකිලෙසං වට්ටතී’’ති වුත්තං. සෙක්ඛස්ස අධිප්පෙතත්තා චස්ස අප්පහීනකිලෙසවසෙන, ‘‘සංකිලෙසම්පි වට්ටතී’’ති වුත්තං. තතියනයෙ අරහතො අධිප්පෙතත්තා, ‘‘තතියං නික්කිලෙසමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං. සෙක්ඛවාරෙ පන ‘‘චක්ඛුමා පුරිසො’’තිආදිකා උපමා එකමෙව අත්ථං ඤාපෙතුං ආහ. තස්මා චක්ඛුද්වාරස්ස උප්පන්නෙ රාගාදිකෙ වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනුපෙක්ඛාය පතිට්ඨානං අරියා ඉන්ද්රියභාවනාති. පඨමනයො විපස්සකවසෙන ආගතො, දුතියො සෙක්ඛස්ස වසෙන, පඨමදුතියො ච සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං මූලකම්මට්ඨානවසෙන, තතියො ඛීණාසවස්ස අරියවිහාරවසෙන ¶ ආගතො. පඨමනයෙ ච පුථුජ්ජනස්ස වසෙන, දුතියනයෙ සෙක්ඛස්ස වසෙන කුසලං වුත්තං, තතියනයෙ අසෙක්ඛස්ස වසෙන කිරියාබ්යාකතං වුත්තන්ති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච සළායතනවග්ගවණ්ණනා.

උපරිපණ්ණාසටීකා සමත්තා.