අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සගාථාවග්ග-අට්ඨකථා

භාණවාරතො ¶ භාණවාරසතං හොති. තස්ස වග්ගෙසු සගාථාවග්ගො ආදි, සුත්තෙසු ඔඝතරණසුත්තං. තස්සාපි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදි. සා පනෙසා පඨමමහාසඞ්ගීති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය ආදිම්හි විත්ථාරිතා, තස්මා සා තත්ථ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

1. යං ¶ පනෙතං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං නිදානං, තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං. මෙතිආදීනි නාමපදානි. සාවත්ථියං විහරතීති එත්ථ වීති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනා තාව නයෙන පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන එවංසද්දො තාව උපමූපදෙස-සම්පහංසන-ගරහණ-වචනසම්පටිග්ගහාකාරනිදස්සනාවධාරණාදි-අනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස – ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති (ධ. ප. 53) එවමාදීසු උපමායං ආගතො. ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං ¶ , එවං තෙ පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.122) උපදෙසෙ. ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) සම්පහංසනෙ. ‘‘එවමෙවං පනායං වසලී යස්මිං වා තස්මිං වා තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස වණ්ණං භාසතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.187) ගරහණෙ. ‘‘එවං, භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.1) වචනසම්පටිග්ගහෙ. ‘‘එවං බ්යා ඛො අහං, භන්තෙ, භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.398) ආකාරෙ ¶ . ‘‘එහි ත්වං මාණවක, යෙන සමණො ආනන්දො තෙනුපසඞ්කම; උපසඞ්කමිත්වා මම වචනෙන සමණං ආනන්දං අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡ – ‘සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භවන්තං ආනන්දං අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡතී’ති. එවඤ්ච වදෙහි – ‘සාධු කිර භවං ආනන්දො යෙන සුභස්ස මාණවස්ස ¶ තොදෙය්යපුත්තස්ස නිවෙසනං, තෙනුපසඞ්කමතු අනුකම්පං උපාදායා’ති’’ආදීසු (දී. නි. 1.445) නිදස්සනෙ. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ කාලාමා, ඉමෙ ධම්මා කුසලා වා අකුසලා වාති? අකුසලා, භන්තෙ. සාවජ්ජා වා අනවජ්ජා වාති? සාවජ්ජා, භන්තෙ. විඤ්ඤුගරහිතා වා විඤ්ඤුප්පසත්ථා වාති? විඤ්ඤුගරහිතා, භන්තෙ. සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති වා නො වා, කථං වො එත්ථ හොතීති? සමත්තා, භන්තෙ, සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, එවං නො එත්ථ හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) අවධාරණෙ. ස්වායමිධ ආකාරනිදස්සනාවධාරණෙසු දට්ඨබ්බො.

තත්ථ ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණං අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනා පටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං? සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

නිදස්සනත්ථෙන – ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො – ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලසුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, ගතිමන්තානං, සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.220-223) එවං ¶ භගවතා – ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො ධම්මකුසලො බ්යඤ්ජනකුසලො නිරුත්තිකුසලො පුබ්බාපරකුසලො’’ති (අ. නි. 5.169) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකාමතං ජනෙති – ‘‘එවං මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති.

මෙසද්දො ¶ තීසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හිස්ස – ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්තිආදීසු (සු. නි. 81) මයාති අත්ථො. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ ¶ ’’ තිආදීසු (සං. නි. 4.88) මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) මමාති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘මයා සුත’’න්ති ච ‘‘මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

සුතන්ති අයං සුතසද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච ගමන-විස්සුත-කිලින්නඋපචිතානුයොග-සොතවිඤ්ඤෙය්ය-සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හිස්ස – ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 657) කිලින්නාකිලින්නස්සාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7.12) උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානපසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) ඣානානුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාති අත්ථෙ සති – ‘‘එවං මයා සුතං, සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති. මමාති අත්ථෙ සති – ‘‘එවං මම සුතං, සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

එවමෙතෙසු තීසු පදෙසු එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සනං. මෙති වුත්තවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිපුග්ගලනිදස්සනං. සුතන්ති අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. තථා එවන්ති තස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ ¶ පවත්තිභාවප්පකාසනං. මෙති අත්තප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – ‘‘නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන කතං, අයං ධම්මො සුතො’’ති.

තථා ¶ එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනං. මෙති පුග්ගලප්පකාසනං. සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසනං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යං සුත්තං නිද්දිසිස්සාමි, තං මයා එවං සුත’’න්ති.

තථා එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො ¶ . එවන්ති හි අයං ආකාරපඤ්ඤත්ති. මෙති කත්තුනිද්දෙසො. සුතන්ති විසයනිද්දෙසො. එත්තාවතා නානාකාරප්පවත්තෙන චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො කත්තුවිසයෙ ගහණසන්නිට්ඨානං කතං හොති.

අථ වා එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො. මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – ‘‘මයා සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන විඤ්ඤාණවසෙන ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන සුත’’න්ති.

තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. කිඤ්හෙත්ථ තං පරමත්ථතො අත්ථි, යං එවන්ති වා මෙති වා නිද්දෙසං ලභෙථ. සුතන්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධං, තං පරමත්ථතො විජ්ජමානන්ති. තථා එවන්ති ච මෙති ච තං තං උපාදාය වත්තබ්බතො උපාදාපඤ්ඤත්ති. සුතන්ති දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො උපනිධාපඤ්ඤත්ති.

එත්ථ ච එවන්ති වචනෙන අසම්මොහං දීපෙති. න හි සම්මූළ්හො නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොති. සුතන්ති වචනෙන සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙති. යස්ස හි සුතං සම්මුට්ඨං හොති, න සො කාලන්තරෙන මයා සුතන්ති පටිජානාති. ඉච්චස්ස අසම්මොහෙන පඤ්ඤාසිද්ධි, අසම්මොසෙන පන සතිසිද්ධි. තත්ථ පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා බ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථතා, සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය අත්ථපටිවෙධසමත්ථතා ¶ . තදුභයසමත්ථතායොගෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස ධම්මකොසස්ස අනුපාලනසමත්ථතො ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්තසිද්ධි.

අපරො නයො – එවන්ති වචනෙන යොනිසො මනසිකාරං දීපෙති, අයොනිසො මනසිකරොතො හි නානප්පකාරපටිවෙධාභාවතො. සුතන්ති වචනෙන අවික්ඛෙපං දීපෙති වික්ඛිත්තචිත්තස්ස සවනාභාවතො. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන ¶ භණථා’’ති භණති. යොනිසො මනසිකාරෙන චෙත්ථ අත්තසම්මාපණිධිං පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතං සාධෙති, සම්මා අප්පණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා තදභාවතො. අවික්ඛෙපෙන ¶ සද්ධම්මස්සවනං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච සාධෙති. න හි වික්ඛිත්තචිත්තො සොතුං සක්කොති, න ච සප්පුරිසෙ අනුපනිස්සයමානස්ස සවනං අත්ථීති.

අපරො නයො – යස්මා ‘‘එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො’’ති වුත්තං, සො ච එවං භද්දකො ආකාරො න සම්මා අප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා හොති, තස්මා එවන්ති ඉමිනා භද්දකෙන ආකාරෙන පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිමත්තනො දීපෙති. සුතන්ති සවනයොගෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං. න හි අප්පතිරූපදෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස වා සවනං අත්ථි. ඉච්චස්ස පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියා ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොති, පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා පයොගසුද්ධි, තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධි, පයොගසුද්ධියා ආගමබ්යත්තිසිද්ධි. ඉති පයොගාසයසුද්ධස්ස ආගමාධිගමසම්පන්නස්ස වචනං අරුණුග්ගං විය සූරියස්ස උදයතො, යොනිසො මනසිකාරො විය ච කුසලකම්මස්ස, අරහති භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුන්ති ඨානෙ නිදානං ඨපෙන්තො එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

අපරො නයො – එවන්ති ඉමිනා නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙන වචනෙන අත්තනො අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. සුතන්ති ඉමිනා සොතබ්බභෙදපටිවෙධදීපකෙන ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං. එවන්ති ච ඉදං යොනිසො මනසිකාරදීපකවචනං භාසමානො – ‘‘එතෙ මයා ධම්මා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා’’ති දීපෙති. සුතන්ති ඉදං සවනයොගදීපකවචනං භාසමානො – ‘‘බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතා’’ති දීපෙති. තදුභයෙනපි අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති. අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණඤ්හි ¶ ධම්මං ආදරෙන අස්සුණන්තො මහතා ¶ හිතා පරිබාහිරො හොතීති ආදරං ජනෙත්වා සක්කච්චං ධම්මො සොතබ්බොති.

එවං ¶ මෙ සුතන්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ආයස්මා ආනන්දො තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මං අත්තනො අදහන්තො අසප්පුරිසභූමිං අතික්කමති, සාවකත්තං පටිජානන්තො සප්පුරිසභූමිං ඔක්කමති. තථා අසද්ධම්මා චිත්තං වුට්ඨාපෙති, සද්ධම්මෙ චිත්තං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘කෙවලං සුතමෙවෙතං මයා, තස්සෙව පන භගවතො වචන’’න්ති දීපෙන්තො අත්තානං පරිමොචෙති, සත්ථාරං අපදිසති, ජිනවචනං අප්පෙති, ධම්මනෙත්තිං පතිට්ඨාපෙති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමවචනං විවරන්තො – ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කත්තබ්බා’’ති සබ්බදෙවමනුස්සානං ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

‘‘සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති’’.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 1.447) සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ¶ ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො ¶ පවනස්මි’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.332) සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි, භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති – ‘භද්දාලි, නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති. අයම්පි ඛො තෙ ¶ , භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. –

ආදීසු (සං. නි. 1.129) පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28) පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) පටිවෙධො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො. තෙන සංවච්ඡර-උතු-මාසඩ්ඪමාස-රත්ති-දිව-පුබ්බණ්හ-මජ්ඣන්හික-සායන්හ-පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමයාම-මුහුත්තාදීසු කාලප්පභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

තත්ථ කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු සමයෙසු යං යං සුත්තං යස්මිං යස්මිං සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බං තං ථෙරස්ස සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොති එවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය සුප්පකාසා ¶ අනෙකකාලප්පභෙදා ¶ එව සමයා. තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං එකං සමයන්ති දීපෙති. යො චායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු කරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිතපටිපත්තිසමයෙසු පරහිතපටිපත්තිසමයො ¶ , සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මිකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු දෙසනාසමයො, තෙසුපි සමයෙසු අඤ්ඤතරං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

කස්මා පනෙත්ථ යථා අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචර’’න්ති ච ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ච භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො, විනයෙ ච ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා’’ති කරණවචනෙන, තථා අකත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතොති. තත්ථ තථා, ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. තත්ථ හි අභිධම්මෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ච අධිකරණත්ථො භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවති. අධිකරණඤ්හි කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො, තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛීයති. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ භුම්මවචනනිද්දෙසො කතො.

විනයෙ ච හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති. යො හි සො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො සාරිපුත්තාදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසි. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

ඉධ පන අඤ්ඤස්මිං ච එවංජාතිකෙ අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා ඉමං අඤ්ඤං වා සුත්තන්තං දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති.

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා ¶ ¶ පන වණ්ණයන්ති – ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘එකං සමය’’න්ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙව ¶ අත්ථොති. තස්මා ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙපි ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුං හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා ‘‘භගවා’’ති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.142);

‘‘භග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමිස්සා ගාථාය වසෙනස්ස පදස්ස විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.144) බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තොයෙව.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවං මෙ සුතන්ති වචනෙන යථාසුතං ධම්මං දස්සෙන්තො භගවතො ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොති. තෙන ‘‘නයිදං අතික්කන්තසත්ථුකං පාවචනං, අයං වො සත්ථා’’ති සත්ථු අදස්සනෙන උක්කණ්ඨිතං ජනං සමස්සාසෙති. එකං සමයං භගවාති වචනෙන තස්මිං සමයෙ භගවතො අවිජ්ජමානභාවං දස්සෙන්තො රූපකායපරිනිබ්බානං සාධෙති. තෙන ‘‘එවංවිධස්ස නාම අරියධම්මස්ස දෙසකො දසබලධරො වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො සොපි භගවා පරිනිබ්බුතො, කෙන අඤ්ඤෙන ජීවිතෙ ආසා ජනෙතබ්බා’’ති ජීවිතමදමත්තං ජනං සංවෙජෙති, සද්ධම්මෙ චස්ස උස්සාහං ජනෙති. එවන්ති ච භණන්තො දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති. මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං. එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං. භගවාති දෙසකසම්පත්තිං.

සාවත්ථියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. විහරතීති ¶ අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු ¶ අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගීපරිදීපනමෙතං. ඉධ පන ඨානගමනනිසජ්ජාසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං ¶ , තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරතිච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.

ජෙතවනෙති ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස වනෙ. තඤ්හි තෙන රොපිතං සංවඩ්ඪිතං පරිපාලිතං අහොසි, තස්මා ‘‘ජෙතවන’’න්ති සඞ්ඛං ගතං. තස්මිං ජෙතවනෙ. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතත්තා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති සඞ්ඛං ගතෙ ආරාමෙ. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමට්ඨකථාය සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.14) වුත්තො.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා සාවත්ථියං විහරති, ‘‘ජෙතවනෙ’’ති න වත්තබ්බං. අථ තත්ථ විහරති, ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති න වත්තබ්බං. න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං.

නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගායං චරන්ති, යමුනායං චරන්තී’’ති වුච්චති, එවමිධාපි යදිදං සාවත්ථියා සමීපෙ ජෙතවනං, තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස සාවත්ථිවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසට්ඨානනිදස්සනත්ථං සෙසවචනං.

අඤ්ඤතරා දෙවතාති නාමගොත්තවසෙන අපාකටා එකා දෙවතාති අත්ථො. ‘‘අභිජානාති නො, භන්තෙ, භගවා අහු ඤාතඤ්ඤතරස්ස මහෙසක්ඛස්ස යක්ඛස්ස සංඛිත්තෙන තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං භාසිතා’’ති එත්ථ පන අභිඤ්ඤාතො සක්කොපි දෙවරාජා ‘‘අඤ්ඤතරො’’ති වුත්තො. ‘‘දෙවතා’’ති ¶ ච ඉදං දෙවානම්පි දෙවධීතානම්පි සාධාරණවචනං. ඉමස්මිං පනත්ථෙ දෙවො අධිප්පෙතො, සො ච ඛො රූපාවචරානං දෙවානං අඤ්ඤතරො.

අභික්කන්තාය රත්තියාති එත්ථ අභික්කන්ත-සද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භානුමොදනාදීසු දිස්සති ¶ . තත්ථ ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො ¶ , චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති එවමාදීසු (අ. නි. 8.20; චූළව. 383) ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –

එවමාදීසු (වි. ව. 857) අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං භො ගොතම, අභික්කන්තං භො ගොතමා’’ති එවමාදීසු (පාරා. 15) අබ්භානුමොදනෙ. ඉධ පන ඛයෙ. තෙන අභික්කන්තාය රත්තියා, පරික්ඛීණාය රත්තියාති වුත්තං හොති. තත්ථායං දෙවපුත්තො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ ආගතොති වෙදිතබ්බො. නියාමො හි කිරෙස දෙවතානං යදිදං බුද්ධානං වා බුද්ධසාවකානං වා උපට්ඨානං ආගච්ඡන්තා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙයෙව ආගච්ඡන්ති.

අභික්කන්තවණ්ණාති ඉධ අභික්කන්ත-සද්දො අභිරූපෙ, වණ්ණ-සද්දො පන ඡවිථුති-කුලවග්ග-කාරණ-සණ්ඨානප්පමාණ-රූපායතනාදීසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘සුවණ්ණවණ්ණොසි භගවා’’ති එවමාදීසු (සු. නි. 553) ඡවියා. ‘‘කදා සඤ්ඤූළ්හා පන තෙ, ගහපති, ඉමෙ සමණස්ස වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 2.77) ථුතියං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භො ගොතම, වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 3.115) කුලවග්ගෙ. ‘‘අථ කෙන නු වණ්ණෙන, ගන්ධථෙනොති වුච්චතී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.234) කාරණෙ. ‘‘මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.138) සණ්ඨානෙ. ‘‘තයො පත්තස්ස වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (පාරා. 602) පමාණෙ. ‘‘වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා’’ති එවමාදීසු රූපායතනෙ. සො ඉධ ඡවියා දට්ඨබ්බො. තෙන අභික්කන්තවණ්ණා අභිරූපච්ඡවි, ඉට්ඨවණ්ණා මනාපවණ්ණාති වුත්තං හොති. දෙවතා හි මනුස්සලොකං ආගච්ඡමානා පකතිවණ්ණං පකතිඉද්ධිං ජහිත්වා ඔළාරිකං අත්තභාවං කත්වා ¶ අතිරෙකවණ්ණං අතිරෙකඉද්ධිං මාපෙත්වා නටසමජ්ජාදීනි ගච්ඡන්තා මනුස්සා විය අභිසඞ්ඛතෙන කායෙන ආගච්ඡන්ති. තත්ථ කාමාවචරා අනභිසඞ්ඛතෙනපි ආගන්තුං සක්කොන්ති, රූපාවචරා පන න ¶ සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි අතිසුඛුමො අත්තභාවො, න තෙන ¶ ඉරියාපථකප්පනං හොති. තස්මා අයං දෙවපුත්තො අභිසඞ්ඛතෙනෙව ආගතො. තෙන වුත්තං ‘‘අභික්කන්තවණ්ණා’’ති.

කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවල-සද්දො අනවසෙස-යෙභුය්යාබ්යාමිස්සානතිරෙකදළ්හත්ථවිසංයොගාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස ‘‘කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරිය’’න්ති එවමාදීසු (පාරා. 1) අනවසෙසත්ථමත්ථො. ‘‘කෙවලකප්පා ච අඞ්ගමගධා පහූතං ඛාදනීයභොජනීයං ආදාය උපසඞ්කමිස්සන්තී’’ති එවමාදීසු (මහාව. 43) යෙභුය්යතා. ‘‘කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති එවමාදීසු (විභ. 225) අබ්යාමිස්සතා. ‘‘කෙවලං සද්ධාමත්තකං නූන අයමායස්මා’’ති එවමාදීසු (මහාව. 244) අනතිරෙකතා. ‘‘ආයස්මතො, භන්තෙ, අනුරුද්ධස්ස බාහියො නාම සද්ධිවිහාරිකො කෙවලකප්පං සඞ්ඝභෙදාය ඨිතො’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.243) දළ්හත්ථතා. ‘‘කෙවලී වුසිතවා උත්තමපුරිසොති වුච්චතී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 3.57) විසංයොගො අත්ථො. ඉධ පනස්ස අනවසෙසත්ථො අධිප්පෙතො.

කප්ප-සද්දො පනායං අභිසද්දහන-වොහාර-කාල-පඤ්ඤත්ති-ඡෙදන-විකප්ප-ලෙසසමන්තභාවාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස ‘‘ඔකප්පනියමෙතං භොතො ගොතමස්ස, යථා තං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) අභිසද්දහනමත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (චූළව. 250) වොහාරො. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) කාලො. ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’ති එවමාදීසු පඤ්ඤත්ති. ‘‘අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති එවමාදීසු (වි. ව. 1094, 1101) ඡෙදනං. ‘‘කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො’’ති එවමාදීසු (චූළව. 446) විකප්පො. ‘‘ආත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතු’’න්ති ¶ එවමාදීසු (අ. නි. 8.80) ලෙසො. ‘‘කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.94) සමන්තභාවො. ඉධ පනස්ස සමන්තභාවත්ථො අධිප්පෙතො. තස්මා කෙවලකප්පං ජෙතවනන්ති එත්ථ ‘‘අනවසෙසං සමන්තතො ජෙතවන’’න්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඔභාසෙත්වාති ¶ වත්ථාලඞ්කාරසරීරසමුට්ඨිතාය ආභාය ඵරිත්වා, චන්දිමා විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො.

යෙනාති ¶ භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති තස්මා ‘‘යත්ථ භගවා, තත්ථ උපසඞ්කමී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය. උපසඞ්කමීති ච ගතාති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතා තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති.

ඉදානි යෙනත්ථෙන ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස උපට්ඨානං ආගතා, තං පුච්ඡිතුකාමා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජුලිං සිරසි පතිට්ඨපෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො – ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා ඨිතා එකමන්තං ඨිතා හොති, තථා අට්ඨාසීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. අට්ඨාසීති ඨානං කප්පෙසි. පණ්ඩිතා හි දෙවමනුස්සා ගරුට්ඨානියං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං තිට්ඨන්ති, අයඤ්ච දෙවො තෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං අට්ඨාසි.

කථං ඨිතො පන එකමන්තං ඨිතො හොතීති? ඡ ඨානදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං, අච්චාසන්නං, උපරිවාතං ¶ , උන්නතප්පදෙසං, අතිසම්මුඛං, අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ ඨිතො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති, උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ ඨිතො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ ඨිතො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ ඨිතො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා ඨිතො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා ඨිතො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා අයම්පි එතෙ ඡ ඨානදොසෙ වජ්ජෙත්වා අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘එකමන්තං අට්ඨාසී’’ති.

එතදවොචාති ¶ එතං අවොච. කථං නූති කාරණපුච්ඡා. භගවතො හි තිණ්ණොඝභාවො දසසහස්සිලොකධාතුයා පාකටො, තෙනිමිස්සා දෙවතාය තත්ථ කඞ්ඛා නත්ථි, ඉමිනා පන කාරණෙන ‘‘තිණ්ණො’’ති න ජානාති, තෙන සා තං කාරණං පුච්ඡමානා එවමාහ.

මාරිසාති ¶ දෙවතානං පියසමුදාචාරවචනමෙතං. නිද්දුක්ඛාති වුත්තං හොති. යදි එවං ‘‘යදා ඛො තෙ, මාරිස, සඞ්කුනා සඞ්කු හදයෙ සමාගච්ඡෙය්ය, අථ නං ත්වං ජානෙය්යාසි ‘වස්සසහස්සං මෙ නිරයෙ පච්චමානස්සා’’’ති (ම. නි. 1.512) ඉදං විරුජ්ඣති. න හි නෙරයිකසත්තො නිද්දුක්ඛො නාම හොති. කිඤ්චාපි න නිද්දුක්ඛො, රුළ්හීසද්දෙන පන එවං වුච්චති. පුබ්බෙ කිර පඨමකප්පිකානං නිද්දුක්ඛානං සුඛසමප්පිතානං එස වොහාරො, අපරභාගෙ දුක්ඛං හොතු වා මා වා, රුළ්හීසද්දෙන අයං වොහාරො වුච්චතෙව නිප්පදුමාපි නිරුදකාපි වා පොක්ඛරණී පොක්ඛරණී විය.

ඔඝමතරීති එත්ථ චත්තාරො ඔඝා, කාමොඝො භවොඝො දිට්ඨොඝො අවිජ්ජොඝොති. තත්ථ පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො කාමොඝො නාම. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති ච භවොඝො නාම. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨොඝො නාම. චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජොඝො නාම. තත්ථ කාමොඝො අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජති, භවොඝො චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජති, දිට්ඨොඝො චතූසු දිට්ඨිගතසම්පයුත්තෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජති, අවිජ්ජොඝො සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජති.

සබ්බොපි චෙස අවහනනට්ඨෙන රාසට්ඨෙන ච ඔඝොති වෙදිතබ්බො. අවහනනට්ඨෙනාති ¶ අධොගමනට්ඨෙන. අයඤ්හි අත්තනො වසං ගතෙ සත්තෙ අධො ගමෙති, නිරයාදිභෙදාය දුග්ගතියංයෙව නිබ්බත්තෙති, උපරිභාවං වා නිබ්බානං ගන්තුං අදෙන්තො අධො තීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු නවසු සත්තාවාසෙසු ච ගමෙතීතිපි අත්ථො. රාසට්ඨෙනාති මහන්තට්ඨෙන. මහා හෙසො කිලෙසරාසි අවීචිතො පට්ඨාය යාව භවග්ගා පත්ථටො, යදිදං පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො නාම. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවමයං රාසට්ඨෙනාපි ඔඝොති ¶ වෙදිතබ්බො. අතරීති ඉමං චතුබ්බිධම්පි ඔඝං කෙන නු ත්වං, මාරිස, කාරණෙන තිණ්ණොති පුච්ඡති.

අථස්සා භගවා පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො අප්පතිට්ඨං ඛ්වාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ අප්පතිට්ඨන්ති අප්පතිට්ඨහන්තො. අනායූහන්ති අනායූහන්තො, අවායමන්තොති අත්ථො. ඉති භගවා ගූළ්හං පටිච්ඡන්නං කත්වා පඤ්හං කථෙසි. දෙවතාපි නං සුත්වා ‘‘බාහිරකං තාව ඔඝං තරන්තා නාම ඨාතබ්බට්ඨානෙ තිට්ඨන්තා තරිතබ්බට්ඨානෙ ආයූහන්තා තරන්ති, අයං පන අවීචිතො යාව භවග්ගා පත්ථටං ¶ කිලෙසොඝං කිලෙසරාසිං අප්පතිට්ඨහන්තො අනායූහන්තො අතරින්ති ආහ. කිං නු ඛො එතං? කථං නු ඛො එත’’න්ති? විමතිං පක්ඛන්තා පඤ්හස්ස අත්ථං න අඤ්ඤාසි.

කිං පන භගවතා යථා සත්තා න ජානන්ති, එවං කථනත්ථාය පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතා පටිවිද්ධාති? න එතදත්ථාය පටිවිද්ධා. ද්වෙ පන භගවතො දෙසනා නිග්ගහමුඛෙන ච අනුග්ගහමුඛෙන ච. තත්ථ යෙ පණ්ඩිතමානිනො හොන්ති අඤ්ඤාතෙපි ඤාතසඤ්ඤිනො පඤ්චසතා බ්රාහ්මණපබ්බජිතා විය, තෙසං මානනිග්ගහත්ථං යථා න ජානන්ති, එවං මූලපරියායාදිසදිසං ධම්මං දෙසෙති. අයං නිග්ගහමුඛෙන දෙසනා. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි, පවය්හ පවය්හ, ආනන්ද, වක්ඛාමි, යො සාරො, සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196). යෙ ¶ පන උජුකා සික්ඛාකාමා, තෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං කත්වා ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදිසදිසං ධම්මං දෙසෙති, ‘‘අභිරම, තිස්ස, අභිරම, තිස්ස, අහමොවාදෙන අහමනුග්ගහෙන අහමනුසාසනියා’’ති (සං. නි. 3.84) ච නෙ සමස්සාසෙති. අයං අනුග්ගහමුඛෙන දෙසනා.

අයං පන දෙවපුත්තො මානත්ථද්ධො පණ්ඩිතමානී, එවං කිරස්ස අහොසි – අහං ඔඝං ජානාමි, තථාගතස්ස ඔඝතිණ්ණභාවං ජානාමි, ‘‘ඉමිනා පන කාරණෙන තිණ්ණො’’ති එත්තකමත්තං න ජානාමි. ඉති මය්හං ඤාතමෙව බහු, අප්පං අඤ්ඤාතං, තමහං කථිතමත්තමෙව ජානිස්සාමි. කිඤ්හි නාම තං භගවා වදෙය්ය, යස්සාහං අත්ථං න ජානෙය්යන්ති. අථ සත්ථා ‘‘අයං කිලිට්ඨවත්ථං විය ¶ රඞ්ගජාතං අභබ්බො ඉමං මානං අප්පහාය දෙසනං සම්පටිච්ඡිතුං, මානනිග්ගහං තාවස්ස කත්වා පුන නීචචිත්තෙන පුච්ඡන්තස්ස පකාසෙස්සාමී’’ති පටිච්ඡන්නං කත්වා පඤ්හං කථෙසි. සොපි නිහතමානො අහොසි, සා චස්ස නිහතමානතා උත්තරිපඤ්හපුච්ඡනෙනෙව වෙදිතබ්බා. තස්ස පන පඤ්හපුච්ඡනස්ස අයමත්ථො – කථං පන ත්වං, මාරිස, අප්පතිට්ඨං අනායූහං ඔඝමතරි, යථාහං ජානාමි, එවං මෙ කථෙහීති.

අථස්ස භගවා කථෙන්තො යදාස්වාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ යදා ස්වාහන්ති යස්මිං කාලෙ අහං. සුකාරො නිපාතමත්තං. යථා ච එත්ථ, එවං සබ්බපදෙසු. සංසීදාමීති පටිච්ඡන්නං කත්වා අතරන්තො තත්ථෙව ඔසීදාමි. නිබ්බුය්හාමීති ඨාතුං අසක්කොන්තො අතිවත්තාමි. ඉති ඨානෙ ච වායාමෙ ච දොසං දිස්වා අතිට්ඨන්තො අවායමන්තො ඔඝමතරින්ති එවං භගවතා පඤ්හො කථිතො. දෙවතායපි පටිවිද්ධො, න පන පාකටො, තස්ස පාකටීකරණත්ථං සත්ත දුකා දස්සිතා. කිලෙසවසෙන ¶ හි සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. තණ්හාදිට්ඨීහි වා සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, අවසෙසකිලෙසානඤ්චෙව අභිසඞ්ඛාරානඤ්ච වසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. තණ්හාවසෙන වා සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, දිට්ඨිවසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. සස්සතදිට්ඨියා වා සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. ඔලීයනාභිනිවෙසා හි භවදිට්ඨි, අතිධාවනාභිනිවෙසා විභවදිට්ඨි ¶ . ලීනවසෙන වා සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, උද්ධච්චවසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. තථා කාමසුඛල්ලිකානුයොගවසෙන සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, අත්තකිලමථානුයොගවසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන සන්තිට්ඨන්තො සංසීදති නාම, සබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහන්තො නිබ්බුය්හති නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘සෙය්යථාපි, චුන්ද, යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අධොභාගඞ්ගමනීයා, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ උපරිභාගඞ්ගමනීයා’’ති (ම. නි. 1.86).

ඉමං පඤ්හවිස්සජ්ජනං සුත්වාව දෙවතා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය තුට්ඨා පසන්නා අත්තනො තුට්ඨිඤ්ච පසාදඤ්ච පකාසයන්තී චිරස්සං වතාති ගාථමාහ. තත්ථ චිරස්සන්ති චිරස්ස කාලස්ස අච්චයෙනාති අත්ථො. අයං ¶ කිර දෙවතා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා තස්ස පරිනිබ්බානතො පට්ඨාය අන්තරා අඤ්ඤං බුද්ධං න දිට්ඨපුබ්බා, තස්මා අජ්ජ භගවන්තං දිස්වා එවමාහ. කිං පනිමාය දෙවතාය ඉතො පුබ්බෙ සත්ථා න දිට්ඨපුබ්බොති. දිට්ඨපුබ්බො වා හොතු අදිට්ඨපුබ්බො වා, දස්සනං උපාදාය එවං වත්තුං වට්ටති. බ්රාහ්මණන්ති බාහිතපාපං ඛීණාසවබ්රාහ්මණං. පරිනිබ්බුතන්ති කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතං. ලොකෙති සත්තලොකෙ. විසත්තිකන්ති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ආසත්තවිසත්තතාදීහි කාරණෙහි විසත්තිකා වුච්චති තණ්හා, තං විසත්තිකං අප්පතිට්ඨමානං අනායූහමානං තිණ්ණං නිත්තිණ්ණං උත්තිණ්ණං චිරස්සං වත ඛීණාසවබ්රාහ්මණං පස්සාමීති අත්ථො.

සමනුඤ්ඤො සත්ථා අහොසීති තස්සා දෙවතාය වචනං චිත්තෙනෙව සමනුමොදි, එකජ්ඣාසයො අහොසි. අන්තරධායීති අභිසඞ්ඛතකායං ජහිත්වා අත්තනො පකතිඋපාදිණ්ණකකායස්මිංයෙව ඨත්වා ලද්ධාසා ලද්ධපතිට්ඨා හුත්වා දසබලං ගන්ධෙහි ච මාලෙහි ච පූජෙත්වා අත්තනො භවනංයෙව අගමාසීති.

2. ඉදානි ¶ දුතියසුත්තතො පට්ඨාය පඨමමාගතඤ්ච උත්තානත්ථඤ්ච පහාය යං යං අනුත්තානං, තං තදෙව වණ්ණයිස්සාම. ජානාසි නොති ජානාසි නු. නිමොක්ඛන්තිආදීනි මග්ගාදීනං නාමානි ¶ . මග්ගෙන හි සත්තා කිලෙසබන්ධනතො නිමුච්චන්ති, තස්මා මග්ගො සත්තානං නිමොක්ඛොති වුත්තො. ඵලක්ඛණෙ පන තෙ කිලෙසබන්ධනතො පමුත්තා, තස්මා ඵලං සත්තානං පමොක්ඛොති වුත්තං. නිබ්බානං පත්වා සත්තානං සබ්බදුක්ඛං විවිච්චති, තස්මා නිබ්බානං විවෙකොති වුත්තං. සබ්බානි වා එතානි නිබ්බානස්සෙව නාමානි. නිබ්බානඤ්හි පත්වා සත්තා සබ්බදුක්ඛතො නිමුච්චන්ති පමුච්චන්ති විවිච්චන්ති, තස්මා තදෙව ‘‘නිමොක්ඛො පමොක්ඛො විවෙකො’’ති වුත්තං. ජානාමි ඛ්වාහන්ති ජානාමි ඛො අහං. අවධාරණත්ථො ඛොකාරො ¶ . අහං ජානාමියෙව. සත්තානං නිමොක්ඛාදිජානනත්ථමෙව හි මයා සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධන්ති සීහනාදං නදති. බුද්ධසීහනාදං නාම කිර එතං සුත්තං.

නන්දීභවපරික්ඛයාති නන්දීමූලකස්ස කම්මභවස්ස පරික්ඛයෙන. නන්දියා ච භවස්ස චාතිපි වට්ටති. තත්ථ හි පුරිමනයෙ නන්දීභවෙන තිවිධකම්මාභිසඞ්ඛාරවසෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ගහිතො, සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහි තංසම්පයුත්තා ච ද්වෙ ඛන්ධා. තෙහි පන තීහි ඛන්ධෙහි සම්පයුත්තා වෙදනා තෙසං ගහණෙන ගහිතාවාති අනුපාදිණ්ණකානං චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං අප්පවත්තිවසෙන සඋපාදිසෙසං නිබ්බානං කථිතං හොති. වෙදනානං නිරොධා උපසමාති උපාදිණ්ණකවෙදනානං නිරොධෙන ච උපසමෙන ච. තත්ථ වෙදනාගහණෙන තංසම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා ගහිතාව හොන්ති, තෙසං වත්ථාරම්මණවසෙන රූපක්ඛන්ධොපි. එවං ඉමෙසං උපාදිණ්ණකානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අප්පවත්තිවසෙන අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං කථිතං හොති. දුතියනයෙ පන නන්දිග්ගහණෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ගහිතො, භවග්ගහණෙන උපපත්තිභවසඞ්ඛාතො රූපක්ඛන්ධො, සඤ්ඤාදීහි සරූපෙනෙව තයො ඛන්ධා. එවං ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අප්පවත්තිවසෙන නිබ්බානං කථිතං හොතීති වෙදිතබ්බං. ඉමමෙව ච නයං චතුනිකායිකභණ්ඩිකත්ථෙරො රොචෙති. ඉති නිබ්බානවසෙනෙව භගවා දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති.

නිමොක්ඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියෙ ¶ ¶ උපනීයතීති පරික්ඛීයති නිරුජ්ඣති, උපගච්ඡති වා, අනුපුබ්බෙන මරණං උපෙතීති අත්ථො. යථා වා ගොපාලෙන ගොගණො නීයති, එවං ජරාය මරණසන්තිකං උපනීයතීති අත්ථො. ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රියං. අප්පන්ති පරිත්තං ථොකං. තස්ස ද්වීහාකාරෙහි පරිත්තතා වෙදිතබ්බා සරසපරිත්තතාය ච ඛණපරිත්තතාය ච. සරසපරිත්තතායපි හි ‘‘යො, භික්ඛවෙ, චිරං ජීවති, සො වස්සසතං අප්පං වා භිය්යො’’ති (දී. නි. 2.7; සං. නි. 2.143) වචනතො පරිත්තං. ඛණපරිත්තතායපි. පරමත්ථතො හි අතිපරිත්තො සත්තානං ජීවිතක්ඛණො එකචිත්තප්පවත්තිමත්තොයෙව ¶ . යථා නාම රථචක්කං පවත්තමානම්පි එකෙනෙව නෙමිප්පදෙසෙන පවත්තති, තිට්ඨමානම්පි එකෙනෙව තිට්ඨති, එවමෙවං එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතං, තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ සත්තො නිරුද්ධොති වුච්චති. යථාහ – අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථ න ජීවති න ජීවිස්සති, අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිස්සති න ජීවති න ජීවිත්ථ, පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවති න ජීවිත්ථ න ජීවිස්සති.

‘‘ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;

එකචිත්තසමායුත්තා, ලහුසො වත්තතෙ ඛණො.

‘‘යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්ස, තිට්ඨමානස්ස වා ඉධ;

සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධා, ගතා අප්පටිසන්ධිකා.

‘‘අනිබ්බත්තෙන න ජාතො, පච්චුප්පන්නෙන ජීවති;

චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකො, පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා’’ති. (මහානි. 10);

ජරූපනීතස්සාති ජරං උපගතස්ස, ජරාය වා මරණසන්තිකං උපනීතස්ස. න සන්ති තාණාති තාණං ලෙණං සරණං භවිතුං සමත්ථා නාම කෙචි නත්ථි. එතං භයන්ති එතං ජීවිතින්ද්රියස්ස මරණූපගමනං, ආයුපරිත්තතා, ජරූපනීතස්ස තාණාභාවොති තිවිධං භයං භයවත්ථු භයකාරණන්ති ¶ අත්ථො. පුඤ්ඤානි කයිරාථ සුඛාවහානීති විඤ්ඤූ පුරිසො සුඛාවහානි සුඛදායකානි පුඤ්ඤානි කරෙය්ය. ඉති දෙවතා රූපාවචරජ්ඣානං සන්ධාය පුබ්බචෙතනං අපරචෙතනං මුඤ්චචෙතනඤ්ච ගහෙත්වා බහුවචනවසෙන ¶ ‘‘පුඤ්ඤානී’’ති ආහ. ඣානස්සාදං ඣානනිකන්තිං ඣානසුඛඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘සුඛාවහානී’’ති ආහ. තස්සා කිර දෙවතාය සයං දීඝායුකට්ඨානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තත්තා හෙට්ඨා කාමාවචරදෙවෙසු පරිත්තායුකට්ඨානෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ච ථුල්ලඵුසිතකෙ වුට්ඨිපාතසදිසෙ සත්තෙ දිස්වා එතදහොසි ‘‘අහොවතිමෙ සත්තා ඣානං භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානා කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ එකකප්ප-ද්වෙකප්ප-චතුකප්ප-අට්ඨකප්ප-සොළසකප්ප-ද්වත්තිංසකප්ප-චතුසට්ඨිකප්පප්පමාණං අද්ධානං තිට්ඨෙය්යු’’න්ති. තස්මා එවමාහ.

අථ භගවා – ‘‘අයං දෙවතා අනිය්යානිකං වට්ටකථං කථෙතී’’ති විවට්ටමස්සා දස්සෙන්තො දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ ලොකාමිසන්ති ද්වෙ ලොකාමිසා ¶ පරියායෙන ච නිප්පරියායෙන ච. පරියායෙන තෙභූමකවට්ටං ලොකාමිසං, නිප්පරියායෙන චත්තාරො පච්චයා. ඉධ පරියායලොකාමිසං අධිප්පෙතං. නිප්පරියායලොකාමිසම්පි වට්ටතියෙව. සන්තිපෙක්ඛොති නිබ්බානසඞ්ඛාතං අච්චන්තසන්තිං පෙක්ඛන්තො ඉච්ඡන්තො පත්ථයන්තොති.

4. චතුත්ථෙ අච්චෙන්තීති අතික්කමන්ති. කාලාති පුරෙභත්තාදයො කාලා. තරයන්ති රත්තියොති රත්තියො අතික්කමමානා පුග්ගලං මරණූපගමනාය තරයන්ති සීඝං සීඝං ගමයන්ති. වයොගුණාති පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමවයානං ගුණා, රාසයොති අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං වත්ථානං දිගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (මහාව. 348) එත්ථ හි පටලට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්ථ ආනිසංසට්ඨො. ‘‘අන්තං අන්තගුණ’’න්ති එත්ථ කොට්ඨාසට්ඨො. ‘‘කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති (ධ. ප. 53) එත්ථ රාසට්ඨො. ‘‘පඤ්ච කාමගුණා’’ති එත්ථ බන්ධනට්ඨො. ඉධ පන රාසට්ඨො ගුණට්ඨො. තස්මා වයොගුණාති වයොරාසයො වෙදිතබ්බා. අනුපුබ්බං ¶ ජහන්තීති අනුපටිපාටියා පුග්ගලං ජහන්ති. මජ්ඣිමවයෙ ඨිතං හි පඨමවයො ජහති, පච්ඡිමවයෙ ඨිතං ද්වෙ පඨමමජ්ඣිමා ජහන්ති, මරණක්ඛණෙ පන තයොපි වයා ජහන්තෙව. එතං භයන්ති එතං කාලානං අතික්කමනං, රත්තිදිවානං තරිතභාවො, වයොගුණානං ජහනභාවොති තිවිධං භයං. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

අච්චෙන්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චමෙ ¶ ¶ කති ඡින්දෙති ඡින්දන්තො කති ඡින්දෙය්ය. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ‘‘ඡින්දෙ ජහෙ’’ති අත්ථතො එකං. ගාථාබන්ධස්ස පන මට්ඨභාවත්ථං අයං දෙවතා සද්දපුනරුත්තිං වජ්ජයන්තී එවමාහ. කති සඞ්ගාතිගොති කති සඞ්ගෙ අතිගතො, අතික්කන්තොති අත්ථො. සඞ්ගාතිකොතිපි පාඨො, අයමෙව අත්ථො. පඤ්ච ඡින්දෙති ඡින්දන්තො පඤ්ච ඔරම්භාගියසංයොජනානි ඡින්දෙය්ය. පඤ්ච ජහෙති ජහන්තො පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි ජහෙය්ය. ඉධාපි ඡින්දනඤ්ච ජහනඤ්ච අත්ථතො එකමෙව, භගවා පන දෙවතාය ආරොපිතවචනානුරූපෙනෙව එවමාහ. අථ වා පාදෙසු බද්ධපාසසකුණො විය පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි හෙට්ඨා ආකඩ්ඪමානාකාරානි හොන්ති, තානි අනාගාමිමග්ගෙන ඡින්දෙය්යාති වදති. හත්ථෙහි ගහිතරුක්ඛසාඛා විය පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි උපරි ආකඩ්ඪමානාකාරානි හොන්ති, තානි අරහත්තමග්ගෙන ජහෙය්යාති වදති. පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙති එතෙසං සංයොජනානං ඡින්දනත්ථාය චෙව පහානත්ථාය ච උත්තරි අතිරෙකං විසෙසං භාවෙන්තො සද්ධාපඤ්චමානි ඉන්ද්රියානි භාවෙය්යාති අත්ථො. පඤ්ච සඞ්ගාතිගොති රාගසඞ්ගො දොසසඞ්ගො මොහසඞ්ගො මානසඞ්ගො දිට්ඨිසඞ්ගොති ඉමෙ පඤ්ච සඞ්ගෙ අතික්කන්තො. ඔඝතිණ්ණොති වුච්චතීති චතුරොඝතිණ්ණොති කථීයති. ඉමාය පන ගාථාය පඤ්චින්ද්රියානි ලොකියලොකුත්තරානි කථිතානීති.

කතිඡින්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡට්ඨෙ ¶ ජාගරතන්ති ජාගරන්තානං. පඤ්ච ජාගරතන්ති විස්සජ්ජනගාථායං පන සද්ධාදීසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු ජාගරන්තෙසු පඤ්ච නීවරණා සුත්තා නාම. කස්මා? යස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලො යත්ථ කත්ථචි නිසින්නො වා ඨිතො වා අරුණං උට්ඨපෙන්තොපි පමාදතාය අකුසලසමඞ්ගිතාය සුත්තො නාම හොති. එවං සුත්තෙසු පඤ්චසු නීවරණෙසු පඤ්චින්ද්රියානි ජාගරානි නාම. කස්මා ¶ ? යස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලො යත්ථ කත්ථචි නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තොපි අප්පමාදතාය කුසලසමඞ්ගිතාය ජාගරො නාම හොති. පඤ්චහි පන නීවරණෙහෙව කිලෙසරජං ආදියති ගණ්හාති පරාමසති. පුරිමා ¶ හි කාමච්ඡන්දාදයො පච්ඡිමානං පච්චයා හොන්තීති පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි පරිසුජ්ඣතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධාපි පඤ්චින්ද්රියානි ලොකියලොකුත්තරානෙව කථිතානීති.

7. සත්තමෙ ධම්මාති චතුසච්චධම්මා. අප්පටිවිදිතාති ඤාණෙන අප්පටිවිද්ධා. පරවාදෙසූති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවාදෙසු. තෙ හි ඉතො පරෙසං තිත්ථියානං වාදත්තා පරවාදා නාම. නීයරෙති අත්තනො ධම්මතායපි ගච්ඡන්ති, පරෙනපි නීයන්ති. තත්ථ සයමෙව සස්සතාදීනි ගණ්හන්තා ගච්ඡන්ති නාම, පරස්ස වචනෙන තානි ගණ්හන්තා නීයන්ති නාම. කාලො තෙසං පබුජ්ඣිතුන්ති තෙසං පුග්ගලානං පබුජ්ඣිතුං අයං කාලො. ලොකස්මිඤ්හි බුද්ධො උප්පන්නො, ධම්මො දෙසියති, සඞ්ඝො සුප්පටිපන්නො, පටිපදා භද්දිකා, ඉමෙ ච පන මහාජනා වට්ටෙ සුත්තා නප්පබුජ්ඣන්තීති දෙවතා ආහ. සම්බුද්ධාති සම්මා හෙතුනා කාරණෙන බුද්ධා. චත්තාරො හි බුද්ධා – සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො, පච්චෙකබුද්ධො, චතුසච්චබුද්ධො, සුතබුද්ධොති. තත්ථ සමතිංසපාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පත්තො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො නාම. කප්පසතසහස්සාධිකානි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙත්වා සයම්භුතං පත්තො පච්චෙකබුද්ධො නාම. අවසෙසා ඛීණාසවා චතුසච්චබුද්ධා නාම. බහුස්සුතො සුතබුද්ධො නාම. ඉමස්මිං අත්ථෙ තයොපි පුරිමා වට්ටන්ති. සම්මදඤ්ඤාති සම්මා හෙතුනා ¶ කාරණෙන ජානිත්වා. චරන්ති විසමෙ සමන්ති විසමෙ වා ලොකසන්නිවාසෙ විසමෙ වා සත්තනිකායෙ විසමෙ වා කිලෙසජාතෙ සමං චරන්තීති.

අප්පටිවිදිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අට්ඨමෙ ¶ සුසම්මුට්ඨාති පඤ්ඤාය අප්පටිවිද්ධභාවෙනෙව සුනට්ඨා. යථා හි ද්වෙ ඛෙත්තානි කසිත්වා, එකං වපිත්වා, බහුධඤ්ඤං අධිගතස්ස අවාපිතඛෙත්තතො අලද්ධං සන්ධාය ‘‘බහුං මෙ ධඤ්ඤං නට්ඨ’’න්ති වදන්තො අලද්ධමෙව ‘‘නට්ඨ’’න්ති වදති, එවමිධාපි අප්පටිවිදිතාව සුසම්මුට්ඨා නාම. අසම්මුට්ඨාති පඤ්ඤාය පටිවිද්ධභාවෙනෙව අනට්ඨා. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

සුසම්මුට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නවමෙ ¶ මානකාමස්සාති මානං කාමෙන්තස්ස ඉච්ඡන්තස්ස. දමොති එවරූපස්ස පුග්ගලස්ස සමාධිපක්ඛිකො දමො නත්ථීති වදති. ‘‘සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො, වෙදන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො’’ති (සං. නි. 1.195) එත්ථ හි ඉන්ද්රියසංවරො දමොති වුත්තො. ‘‘යදි සච්චා දමා චාගා, ඛන්ත්යා භිය්යොධ විජ්ජතී’’ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 191) එත්ථ පඤ්ඤා. ‘‘දානෙන දමෙන සංයමෙන සච්චවජ්ජෙන අත්ථි පුඤ්ඤං, අත්ථි පුඤ්ඤස්ස ආගමො’’ති (සං. නි. 4.365) එත්ථ උපොසථකම්මං. ‘‘සක්ඛිස්සසි ඛො ත්වං, පුණ්ණ, ඉමිනා දමූපසමෙන සමන්නාගතො සුනාපරන්තස්මිං ජනපදෙ විහරිතු’’න්ති (සං. නි. 4.88; ම. නි. 3.396) එත්ථ අධිවාසනඛන්ති. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ දමොති සමාධිපක්ඛිකධම්මානං එතං නාමං. තෙනෙවාහ – ‘‘න මොනමත්ථි අසමාහිතස්සා’’ති. තත්ථ මොනන්ති චතුමග්ගඤාණං, තඤ්හි මුනාතීති මොනං, චතුසච්චධම්මෙ ජානාතීති අත්ථො. මච්චුධෙය්යස්සාති තෙභූමකවට්ටස්ස. තඤ්හි මච්චුනො පතිට්ඨානට්ඨෙන මච්චුධෙය්යන්ති වුච්චති. පාරන්ති ¶ තස්සෙව පාරං නිබ්බානං. තරෙය්යාති පටිවිජ්ඣෙය්ය පාපුණෙය්ය වා. ඉදං වුත්තං හොති – එකො අරඤ්ඤෙ විහරන්තො පමත්තො පුග්ගලො මච්චුධෙය්යස්ස පාරං න තරෙය්ය න පටිවිජ්ඣෙය්ය න පාපුණෙය්යාති.

මානං පහායාති අරහත්තමග්ගෙන නවවිධමානං පජහිත්වා. සුසමාහිතත්තොති උපචාරප්පනාසමාධීහි සුට්ඨු සමාහිතත්තො. සුචෙතසොති ඤාණසම්පයුත්තතාය ¶ සුන්දරචිත්තො. ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන හි සුචෙතසොති න වුච්චති, තස්මා ඤාණසම්පයුත්තෙන සුචෙතසො හුත්වාති අත්ථො. සබ්බධි විප්පමුත්තොති සබ්බෙසු ඛන්ධායතනාදීසු විප්පමුත්තො හුත්වා. තරෙය්යාති එත්ථ තෙභූමකවට්ටං සමතික්කමන්තො නිබ්බානං පටිවිජ්ඣන්තො තරතීති පටිවෙධතරණං නාම වුත්තං. ඉති ඉමාය ගාථාය තිස්සො සික්ඛා කථිතා හොන්ති. කථං – මානො නාමායං සීලභෙදනො, තස්මා ‘‘මානං පහායා’’ති ඉමිනා අධිසීලසික්ඛා කථිතා හොති. ‘‘සුසමාහිතත්තො’’ති ඉමිනා අධිචිත්තසික්ඛා. ‘‘සුචෙතසො’’ති එත්ථ චිත්තෙන පඤ්ඤා දස්සිතා, තස්මා ඉමිනා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා කථිතා. අධිසීලඤ්ච නාම සීලෙ සති හොති, අධිචිත්තං චිත්තෙ සති, අධිපඤ්ඤා පඤ්ඤාය සති. තස්මා සීලං නාම පඤ්චපි දසපි සීලානි, පාතිමොක්ඛසංවරො අධිසීලං නාමාති වෙදිතබ්බං. අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තං, විපස්සනාපාදකජ්ඣානං අධිචිත්තං. කම්මස්සකතඤාණං පඤ්ඤා, විපස්සනා අධිපඤ්ඤා. අනුප්පන්නෙපි හි බුද්ධුප්පාදෙ පවත්තතීති පඤ්චසීලං ¶ දසසීලං සීලමෙව, පාතිමොක්ඛසංවරසීලං බුද්ධුප්පාදෙයෙව පවත්තතීති අධිසීලං. චිත්තපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. අපිච නිබ්බානං පත්ථයන්තෙන සමාදින්නං පඤ්චසීලම්පි දසසීලම්පි අධිසීලමෙව. සමාපන්නා අට්ඨ සමාපත්තියොපි අධිචිත්තමෙව. සබ්බම්පි වා ලොකියසීලං සීලමෙව, ලොකුත්තරං අධිසීලං. චිත්තපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයොති. ඉති ඉමාය ගාථාය සමොධානෙත්වා තිස්සො සික්ඛා සකලසාසනං කථිතං හොතීති.

10. දසමෙ සන්තානන්ති සන්තකිලෙසානං, පණ්ඩිතානං වා. ‘‘සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති (ජා. 2.21.413), දූරෙ සන්තො පකාසන්තී’’තිආදීසු (ධ. ප. 304) හි පණ්ඩිතාපි ¶ සන්තොති වුත්තා. බ්රහ්මචාරිනන්ති සෙට්ඨචාරීනං මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං වසන්තානං. කෙන වණ්ණො පසීදතීති කෙන කාරණෙන ඡවිවණ්ණො පසීදතීති පුච්ඡති. කස්මා පනෙසා එවං පුච්ඡති? එසා කිර වනසණ්ඩවාසිකා භුම්මදෙවතා ආරඤ්ඤකෙ භික්ඛූ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ¶ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නෙ පස්සති. තෙසඤ්ච එවං නිසින්නානං බලවචිත්තෙකග්ගතා උප්පජ්ජති. තතො විසභාගසන්තති වූපසම්මති, සභාගසන්තති ඔක්කමති, චිත්තං පසීදති. චිත්තෙ පසන්නෙ ලොහිතං පසීදති, චිත්තසමුට්ඨානානි උපාදාරූපානි පරිසුද්ධානි හොන්ති, වණ්ටා පමුත්තතාලඵලස්ස විය මුඛස්ස වණ්ණො හොති. තං දිස්වා දෙවතා චින්තෙසි – ‘‘සරීරවණ්ණො නාමායං පණීතානි රසසම්පන්නානි භොජනානි සුඛසම්ඵස්සානි නිවාසනපාපුරණසයනානි උතුසුඛෙ තෙභූමිකාදිභෙදෙ ච පාසාදෙ මාලාගන්ධවිලෙපනාදීනි ච ලභන්තානං පසීදති, ඉමෙ පන භික්ඛූ පිණ්ඩාය චරිත්වා මිස්සකභත්තං භුඤ්ජන්ති, විරළමඤ්චකෙ වා ඵලකෙ වා සිලාය වා සයනානි කප්පෙන්ති, රුක්ඛමූලාදීසු වා අබ්භොකාසෙ වා වසන්ති, කෙන නු ඛො කාරණෙන එතෙසං වණ්ණො පසීදතී’’ති. තස්මා පුච්ඡි.

අථස්සා භගවා කාරණං කථෙන්තො දුතියං ගාථං ආහ. තත්ථ අතීතන්ති අතීතෙ අසුකො නාම රාජා ධම්මිකො අහොසි, සො අම්හාකං පණීතෙ පච්චයෙ අදාසි. ආචරියුපජ්ඣායා ලාභිනො අහෙසුං. අථ මයං එවරූපානි භොජනානි භුඤ්ජිම්හා, චීවරානි පාරුපිම්හාති එවං එකච්චෙ ¶ පච්චයබාහුල්ලිකා විය ඉමෙ භික්ඛූ අතීතං නානුසොචන්ති. නප්පජප්පන්ති නාගතන්ති අනාගතෙ ධම්මිකො රාජා භවිස්සති, ඵීතා ජනපදා භවිස්සන්ති, බහූනි සප්පිනවනීතාදීනි උප්පජ්ජිස්සන්ති, ‘‘ඛාදථ භුඤ්ජථා’’ති තත්ථ තත්ථ වත්තාරො භවිස්සන්ති, තදා මයං එවරූපානි භොජනානි භුඤ්ජිස්සාම, චීවරානි පාරුපිස්සාමාති එවං අනාගතං න පත්ථෙන්ති. පච්චුප්පන්නෙනාති යෙන කෙනචි තඞ්ඛණෙ ලද්ධෙන යාපෙන්ති. තෙනාති තෙන තිවිධෙනාපි කාරණෙන.

එවං වණ්ණසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සෙව වණ්ණස්ස විනාසං දස්සෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ. තත්ථ ¶ අනාගතප්පජප්පායාති අනාගතස්ස පත්ථනාය. එතෙනාති එතෙන කාරණද්වයෙන. නළොව හරිතො ලුතොති යථා හරිතො නළො ලායිත්වා උණ්හපාසාණෙ පක්ඛිත්තො සුස්සති, එවං සුස්සන්තීති.

අරඤ්ඤසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා. නළවග්ගො පඨමො.

11. නන්දනවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ තත්රාති තස්මිං ආරාමෙ. ඛොති බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාවසෙන නිපාතමත්තං. භික්ඛූ ආමන්තෙසීති පරිසජෙට්ඨකෙ භික්ඛූ ජානාපෙසි. භික්ඛවොති තෙසං ආමන්තනාකාරදීපනං. භදන්තෙති පතිවචනදානං. තෙ භික්ඛූති යෙ තත්ථ සම්මුඛීභූතා ධම්මපටිග්ගාහකා භික්ඛූ. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති භගවතො වචනං පතිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසූති අත්ථො. එතදවොචාති එතං ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘භූතපුබ්බ’’න්තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ තාවතිංසකායිකාති තාවතිංසකායෙ නිබ්බත්තා. තාවතිංසකායො නාම දුතියදෙවලොකො වුච්චති. මඝෙන මාණවෙන සද්ධිං මචලගාමෙ කාලං කත්වා තත්ථ උප්පන්නෙ තෙත්තිංස දෙවපුත්තෙ උපාදාය කිර තස්ස දෙවලොකස්ස අයං පණ්ණත්ති ජාතාති වදන්ති. යස්මා පන සෙසචක්කවාළෙසුපි ඡ කාමාවචරදෙවලොකා අත්ථි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සහස්සං ¶ චාතුමහාරාජිකානං සහස්සං තාවතිංසාන’’න්ති (අ. නි. 10.29), තස්මා නාමපණ්ණත්තියෙවෙසා තස්ස දෙවලොකස්සාති වෙදිතබ්බා. එවඤ්හි නිද්දොසං පදං හොති.

නන්දනෙ වනෙති එත්ථ තං වනං පවිට්ඨෙ පවිට්ඨෙ නන්දයති තොසෙතීති නන්දනං. පඤ්චසු හි මරණනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු ‘‘සම්පත්තිං පහාය චවිස්සාමා’’ති පරිදෙවමානා දෙවතා සක්කො දෙවානමින්දො ‘‘මා පරිදෙවිත්ථ, අභිජ්ජනධම්මා නාම සඞ්ඛාරා නත්ථී’’ති ඔවදිත්වා තත්ථ පවෙසාපෙති. තාසං අඤ්ඤාහි දෙවතාහි බාහාසු ගහෙත්වා පවෙසිතානම්පි ¶ තස්ස සම්පත්තිං දිස්වාව මරණසොකො වූපසම්මති, පීතිපාමොජ්ජමෙව උප්පජ්ජති. අථ තස්මිං කීළමානා එව උණ්හසන්තත්තො හිමපිණ්ඩො විය විලීයන්ති, වාතාපහතදීපසිඛා විය විජ්ඣායන්තීති එවං යංකිඤ්චි අන්තො පවිට්ඨං නන්දයති තොසෙතියෙවාති නන්දනං, තස්මිං නන්දනෙ. අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතාති අච්ඡරාති දෙවධීතානං නාමං, තාසං සමූහෙන පරිවුතා.

දිබ්බෙහීති දෙවලොකෙ නිබ්බත්තෙහි. පඤ්චහි කාමගුණෙහීති මනාපියරූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි කාමබන්ධනෙහි කාමකොට්ඨාසෙහි වා ¶ . සමප්පිතාති උපෙතා. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. පරිචාරයමානාති රමමානා, තෙසු තෙසු වා රූපාදීසු ඉන්ද්රියානි සඤ්චාරයමානා. තායං වෙලායන්ති තස්මිං පරිචාරණකාලෙ. සො පනස්ස දෙවපුත්තස්ස අධුනා අභිනිබ්බත්තකාලො වෙදිතබ්බො. තස්ස හි පටිසන්ධික්ඛණෙයෙව රත්තසුවණ්ණක්ඛන්ධො විය විරොචයමානො තිගාවුතප්පමාණො අත්තභාවො නිබ්බත්ති. සො දිබ්බවත්ථනිවත්ථො දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො දිබ්බමාලාවිලෙපනධරො දිබ්බෙහි චන්දනචුණ්ණෙහි සමං විකිරියමානො දිබ්බෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි ඔවුතො නිවුතො පරියොනද්ධො ලොභාභිභූතො හුත්වා ලොභනිස්සරණං නිබ්බානං අපස්සන්තො ආසභිං වාචං භාසන්තො විය මහාසද්දෙන ‘‘න තෙ සුඛං පජානන්තී’’ති ඉමං ගාථං ගායමානො නන්දනවනෙ විචරි. තෙන වුත්තං – ‘‘තායං වෙලායං ඉමං ගාථං අභාසී’’ති.

යෙ න පස්සන්ති නන්දනන්ති යෙ තත්ර පඤ්චකාමගුණානුභවනවසෙන නන්දනවනං න පස්සන්ති. නරදෙවානන්ති දෙවනරානං, දෙවපුරිසානන්ති අත්ථො. තිදසානන්ති තික්ඛත්තුං දසන්නං. යසස්සිනන්ති පරිවාරසඞ්ඛාතෙන යසෙන සම්පන්නානං.

අඤ්ඤතරා දෙවතාති එකා අරියසාවිකා දෙවතා. පච්චභාසීති ‘‘අයං බාලදෙවතා ඉමං සම්පත්තිං ¶ නිච්චං අචලං මඤ්ඤති, නාස්සා ඡෙදනභෙදනවිද්ධංසනධම්මතං ජානාතී’’ති අධිප්පායං විවට්ටෙත්වා දස්සෙන්තී ‘‘න ත්වං බාලෙ’’ති ඉමාය ගාථාය පතිඅභාසි. යථා අරහතං වචොති යථා අරහන්තානං වචනං, තථා ත්වං න ජානාසීති. එවං තස්සා අධිප්පායං පටික්ඛිපිත්වා ¶ ඉදානි අරහන්තානං වචනං දස්සෙන්තී අනිච්චාතිආදිමාහ. තත්ථ අනිච්චා වත සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ තෙභූමකසඞ්ඛාරා හුත්වා අභාවත්ථෙන අනිච්චා. උප්පාදවයධම්මිනොති උප්පාදවයසභාවා. උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්තීති ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. යස්මා වා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා උප්පාදවයධම්මිනොති. උප්පාදවයග්ගහණෙන චෙත්ථ තදනන්තරා වෙමජ්ඣට්ඨානං ගහිතමෙව හොති. තෙසං වූපසමො සුඛොති තෙසං සඞ්ඛාරානං වූපසමසඞ්ඛාතං නිබ්බානමෙව සුඛං. ඉදං අරහතං වචොති.

12. දුතියෙ ¶ නන්දතීති තුස්සති අත්තමනො හොති. පුත්තිමාති බහුපුත්තො. තස්ස හි එකච්චෙ පුත්තා කසිකම්මං කත්වා ධඤ්ඤස්ස කොට්ඨෙ පූරෙන්ති, එකච්චෙ වණිජ්ජං කත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ආහරන්ති, එකච්චෙ රාජානං උපට්ඨහිත්වා යානවාහනගාමනිගමාදීනි ලභන්ති. අථ තෙසං ආනුභාවසඞ්ඛාතං සිරිං අනුභවමානා මාතා වා පිතා වා නන්දති. ඡණදිවසාදීසු වා මණ්ඩිතපසාධිතෙ පුත්තෙ සම්පත්තිං අනුභවමානෙ දිස්වා නන්දතීති, ‘‘නන්දති පුත්තෙහි පුත්තිමා’’ති ආහ. ගොහි තථෙවාති යථා පුත්තිමා පුත්තෙහි, තථා ගොසාමිකොපි සම්පන්නං ගොමණ්ඩලං දිස්වා ගාවො නිස්සාය ගොරසසම්පත්තිං අනුභවමානො ගොහි නන්දති. උපධී හි නරස්ස නන්දනාති, එත්ථ උපධීති චත්තාරො උපධී – කාමූපධි, ඛන්ධූපධි, කිලෙසූපධි, අභිසඞ්ඛාරූපධීති. කාමාපි හි ‘‘යං පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) එවං වුත්තස්ස සුඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො ‘‘උපධියති එත්ථ සුඛ’’න්ති ඉමිනා වචනත්ථෙන උපධීති වුච්චති. ඛන්ධාපි ඛන්ධමූලකස්ස දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, කිලෙසාපි අපායදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, අභිසඞ්ඛාරාපි භවදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතොති. ඉධ පන කාමූපධි අධිප්පෙතො. පඤ්ච හි කාමගුණා තෙභූමිකාදිපාසාද-උළාරසයන-වත්ථාලඞ්කාර-නාටකපරිවාරාදිවසෙන ¶ පච්චුපට්ඨිතා පීතිසොමනස්සං උපසංහරමානා නරං නන්දයන්ති. තස්මා යථා පුත්තා ච ගාවො ච, එවං ඉමෙපි උපධී හි නරස්ස නන්දනාති වෙදිතබ්බා. න හි සො නන්දති යො නිරූපධීති යො කාමගුණසම්පත්තිරහිතො දලිද්දො දුල්ලභඝාසච්ඡාදනො ¶ , න හි සො නන්දති. එවරූපො මනුස්සපෙතො ච මනුස්සනෙරයිකො ච කිං නන්දිස්සති භගවාති ආහ.

ඉදං සුත්වා සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘අයං දෙවතා සොකවත්ථුමෙව නන්දවත්ථුං කරොති, සොකවත්ථුභාවමස්සා දීපෙස්සාමී’’ති ඵලෙන ඵලං පාතෙන්තො විය තායෙව උපමාය තස්සා වාදං භින්දන්තො තමෙව ගාථං පරිවත්තෙත්වා සොචතීති ආහ. තත්ථ සොචති පුත්තෙහීති විදෙසගමනාදිවසෙන පුත්තෙසු නට්ඨෙසුපි නස්සන්තෙසුපි ඉදානි නස්සිස්සන්තීති නාසසඞ්කීපි ¶ සොචති, තථා මතෙසුපි මරන්තෙසුපි චොරෙහි රාජපුරිසෙහි ගහිතෙසු වා පච්චත්ථිකානං හත්ථං උපගතෙසු වා මරණසඞ්කීපි හුත්වා සොචති. රුක්ඛපබ්බතාදීහි පතිත්වා හත්ථපාදාදීනං භෙදවසෙන භින්නෙසුපි භිජ්ජන්තෙසුපි භෙදසඞ්කීපි හුත්වා සොචති. යථා ච පුත්තෙහි පුත්තිමා, ගොසාමිකොපි තථෙව නවහාකාරෙහි ගොහි සොචති. උපධී හි නරස්ස සොචනාති යථා ච පුත්තගාවො, එවං පඤ්ච කාමගුණොපධීපි –

‘‘තස්ස චෙ කාමයානස්ස, ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;

තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති. (සු. නි. 773) –

වුත්තනයෙන නරං සොචන්ති. තස්මා නරස්ස සොචනා සොකවත්ථුකමෙවාති වෙදිතබ්බා. න හි සො සොචති, යො නිරූපධීති යස්ස පන චතුබ්බිධාපෙතෙ උපධියො නත්ථි, සො නිරුපධි මහාඛීණාසවො කිං සොචිස්සති, න සොචති දෙවතෙති.

13. තතියෙ නත්ථි පුත්තසමං පෙමන්ති විරූපෙපි හි අත්තනො පුත්තකෙ සුවණ්ණබිම්බකං විය මඤ්ඤන්ති, මාලාගුළෙ විය සීසාදීසු කත්වා පරිහරමානා තෙහි ඔහදිතාපි ඔමුත්තිකාපි ගන්ධවිලෙපනපතිතා විය සොමනස්සං ආපජ්ජන්ති. තෙනාහ – ‘‘නත්ථි පුත්තසමං පෙම’’න්ති ¶ . පුත්තපෙමසමං පෙමං නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. ගොසමිතං ධනන්ති ගොහි සමං ගොධනසමං ගොධනසදිසං ¶ අඤ්ඤං ධනං නාම නත්ථි භගවාති ආහ. සූරියසමා ආභාති සූරියාභාය සමා අඤ්ඤා ආභා නාම නත්ථීති දස්සෙති. සමුද්දපරමාති යෙ කෙචි අඤ්ඤෙ සරා නාම, සබ්බෙ තෙ සමුද්දපරමා, සමුද්දො තෙසං උත්තමො, සමුද්දසදිසං අඤ්ඤං උදකනිධානං නාම නත්ථි, භගවාති.

යස්මා පන අත්තපෙමෙන සමං පෙමං නාම නත්ථි. මාතාපිතාදයො හි ඡඩ්ඩෙත්වාපි පුත්තධීතාදයො ච අපොසෙත්වාපි සත්තා අත්තානමෙව ¶ පොසෙන්ති. ධඤ්ඤෙන ච සමං ධනං නාම නත්ථි. (යදා හි සත්තා දුබ්භික්ඛා හොන්ති), තථාරූපෙ හි කාලෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනි ගොමහිංසාදීනිපි ධඤ්ඤග්ගහණත්ථං ධඤ්ඤසාමිකානමෙව සන්තිකං ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. පඤ්ඤාය ච සමා ආභා නාම නත්ථි. සූරියාදයො හි එකදෙසංයෙව ඔභාසන්ති, පච්චුප්පන්නමෙව ච තමං විනොදෙන්ති. පඤ්ඤා පන දසසහස්සිම්පි ලොකධාතුං එකප්පජ්ජොතං කාතුං සක්කොති, අතීතංසාදිපටිච්ඡාදකඤ්ච තමං විධමති. මෙඝවුට්ඨියා ච සමො සරො නාම නත්ථි. නදීවාපි හොතු තලාකාදීනි වා, වුට්ඨිසමො සරො නාම නත්ථි. මෙඝවුට්ඨියා හි පච්ඡින්නාය මහාසමුද්දො අඞ්ගුලිපබ්බතෙමනමත්තම්පි උදකං න හොති, වුට්ඨියා පන පවත්තමානාය යාව ආභස්සරභවනාපි එකොදකං හොති. තස්මා භගවා දෙවතාය පටිගාථං වදන්තො නත්ථි අත්තසමං පෙමන්තිආදිමාහාති.

නත්ථිපුත්තසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. චතුත්ථෙ ඛත්තියො ද්විපදන්ති ද්විපදානං රාජා සෙට්ඨො. කොමාරීති කුමාරිකාලෙ ගහිතා. අයං සෙසභරියානං සෙට්ඨාති වදති. පුබ්බජොති පඨමං ජාතො කාණො වාපි හොතු කුණිආදීනං වා අඤ්ඤතරො, යො පඨමං ජාතො, අයමෙව පුත්තො ඉමිස්සා දෙවතාය වාදෙ සෙට්ඨො නාම හොති. යස්මා පන ද්විපදාදීනං බුද්ධාදයො සෙට්ඨා, තස්මා භගවා පටිගාථං ආහ. තත්ථ කිඤ්චාපි භගවා සබ්බෙසංයෙව අපදාදිභෙදානං සත්තානං සෙට්ඨො, උප්පජ්ජමානො පනෙස සබ්බසත්තසෙට්ඨො ද්විපදෙසුයෙව උප්පජ්ජති, තස්මා සම්බුද්ධො ද්විපදං සෙට්ඨොති ආහ. ද්විපදෙසු උප්පන්නස්ස චස්ස සබ්බසත්තසෙට්ඨභාවො ¶ අප්පටිහතොව හොති. ආජානීයොති හත්ථී වා හොතු අස්සාදීසු අඤ්ඤතරො වා, යො කාරණං ජානාති, අයං ආජානීයොව චතුප්පදානං සෙට්ඨොති අත්ථො. කූටකණ්ණරඤ්ඤො ගුළවණ්ණඅස්සො විය. රාජා කිර පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා චෙතියපබ්බතං ගමිස්සාමීති කලම්බනදීතීරං සම්පත්තො, අස්සො තීරෙ ඨත්වා උදකං ඔතරිතුං න ඉච්ඡති ¶ , රාජා අස්සාචරියං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අහො ¶ වත තයා අස්සො සික්ඛාපිතො උදකං ඔතරිතුං න ඉච්ඡතී’’ති ආහ. ආචරියො ‘‘සුසික්ඛාපිතො දෙව අස්සො, එතස්ස හි චිත්තං – ‘සචාහං උදකං ඔතරිස්සාමි, වාලං තෙමිස්සති, වාලෙ තින්තෙ රඤ්ඤො අඞ්ගෙ උදකං පාතෙය්යා’ති, එවං තුම්හාකං සරීරෙ උදකපාතනභයෙන න ඔතරති, වාලං ගණ්හාපෙථා’’ති ආහ. රාජා තථා කාරෙසි. අස්සො වෙගෙන ඔතරිත්වා පාරං ගතො. සුස්සූසාති සුස්සූසමානා. කුමාරිකාලෙ වා ගහිතා හොතු පච්ඡා වා, සුරූපා වා විරූපා වා, යා සාමිකං සුස්සූසති පරිචරති තොසෙති, සා භරියානං සෙට්ඨා. අස්සවොති ආසුණමානො. ජෙට්ඨො වා හි හොතු කනිට්ඨො වා, යො මාතාපිතූනං වචනං සුණාති, සම්පටිච්ඡති, ඔවාදපටිකරො හොති, අයං පුත්තානං සෙට්ඨො, අඤ්ඤෙහි සන්ධිච්ඡෙදකාදිචොරෙහි පුත්තෙහි කො අත්ථො දෙවතෙති.

15. පඤ්චමෙ ඨිතෙ මජ්ඣන්හිකෙති ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ. සන්නිසීවෙසූති යථා ඵාසුකට්ඨානං උපගන්ත්වා සන්නිසින්නෙසු විස්සමමානෙසු. ඨිතමජ්ඣන්හිකකාලො නාමෙස සබ්බසත්තානං ඉරියාපථදුබ්බල්යකාලො. ඉධ පන පක්ඛීනංයෙව වසෙන දස්සිතො. සණතෙවාති සණති විය මහාවිරවං විය මුච්චති. සණමානමෙව චෙත්ථ ‘‘සණතෙවා’’ති වුත්තං. තප්පටිභාගං නාමෙතං. නිදාඝසමයස්මිඤ්හි ඨිතමජ්ඣන්හිකකාලෙ චතුප්පදගණෙසු චෙව පක්ඛීගණෙසු ච සන්නිසින්නෙසු වාතපූරිතානං සුසිරරුක්ඛානඤ්චෙව ඡිද්දවෙණුපබ්බානඤ්ච ඛන්ධෙන ඛන්ධං සාඛාය සාඛං සඞ්ඝට්ටයන්තානං පාදපානඤ්ච අරඤ්ඤමජ්ඣෙ මහාසද්දො උප්පජ්ජති ¶ . තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තං භයං පටිභාති මන්ති තං එවරූපෙ කාලෙ මහාඅරඤ්ඤස්ස සණමානං මය්හං භයං හුත්වා උපට්ඨාති. දන්ධපඤ්ඤා කිරෙසා දෙවතා තස්මිං ඛණෙ අත්තනො නිසජ්ජඵාසුකං කථාඵාසුකං දුතියකං අලභන්තී එවමාහ. යස්මා පන තාදිසෙ කාලෙ පිණ්ඩපාතපටික්කන්තස්ස විවිත්තෙ අරඤ්ඤායතනෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුනො අනප්පකං සුඛං උප්පජ්ජති, යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං ¶ පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති. (ධ. ප. 373) ච,

‘‘පුරතො ¶ පච්ඡතො වාපි, අපරො චෙ න විජ්ජති;

අතීව ඵාසු භවති, එකස්ස වසතො වනෙ’’ති. (ථෙරගා. 537) ච;

තස්මා භගවා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ සා රති පටිභාති මන්ති යා එවරූපෙ කාලෙ එකකස්ස නිසජ්ජා නාම, සා රති මය්හං උපට්ඨාතීති අත්ථො. සෙසං තාදිසමෙවාති.

16. ඡට්ඨෙ නිද්දාති, ‘‘අභිජානාමහං, අග්ගිවෙස්සන, ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ නිද්දං ඔක්කමිතා’’ති (ම. නි. 1.387) එවරූපාය අබ්යාකතනිද්දාය පුබ්බභාගාපරභාගෙසු සෙඛපුථුජ්ජනානං සසඞ්ඛාරිකඅකුසලෙ චිත්තෙ උප්පන්නං ථිනමිද්ධං. තන්දීති අතිච්ඡාතාතිසීතාදිකාලෙසු උප්පන්නං ආගන්තුකං ආලසියං. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තත්ථ කතමා තන්දී? යා තන්දී තන්දියනා තන්දිමනතා ආලස්යං ආලස්යායනා ආලස්යායිතත්තං, අයං වුච්චති තන්දී’’ති (විභ. 857). විජම්භිතාති කායවිජම්භනා. අරතීති අකුසලපක්ඛා උක්කණ්ඨිතතා. භත්තසම්මදොති භත්තමුච්ඡා භත්තකිලමථො. විත්ථාරො පන තෙසං – ‘‘තත්ථ කතමා ¶ විජම්භිතා? යා කායස්ස ජම්භනා විජම්භනා’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ ආගතොව. එතෙනාති එතෙන නිද්දාදිනා උපක්කිලෙසෙන උපක්කිලිට්ඨො නිවාරිතපාතුභාවො. නප්පකාසතීති න ජොතති, න පාතුභවතීති අත්ථො. අරියමග්ගොති ලොකුත්තරමග්ගො. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. පාණිනන්ති සත්තානං. වීරියෙනාති මග්ගසහජාතවීරියෙන. නං පණාමෙත්වාති එතං කිලෙසජාතං නීහරිත්වා. අරියමග්ගොති ලොකියලොකුත්තරමග්ගො. ඉති මග්ගෙනෙව උපක්කිලෙසෙ නීහරිත්වා මග්ගස්ස විසුද්ධි වුත්තාති.

නිද්දාතන්දීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

17. සත්තමෙ ¶ දුත්තිතික්ඛන්ති දුක්ඛමං දුඅධිවාසියං. අබ්යත්තෙනාති බාලෙන. සාමඤ්ඤන්ති සමණධම්මො. ඉමිනා දෙවතා ඉදං දස්සෙති – යං පණ්ඩිතා කුලපුත්තා දසපි වස්සානි වීසතිපි සට්ඨිපි ¶ වස්සානි දන්තෙ අභිදන්තමාධාය ජිව්හාය තාලුං ආහච්චපි චෙතසා චිත්තං අභිනිග්ගණ්හිත්වාපි එකාසනං එකභත්තං පටිසෙවමානා ආපාණකොටිකං බ්රහ්මචරියං චරන්තා සාමඤ්ඤං කරොන්ති. තං භගවා බාලො අබ්යත්තො කාතුං න සක්කොතීති. බහූ හි තත්ථ සම්බාධාති තස්මිං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතෙ අරියමග්ගෙ බහූ සම්බාධා මග්ගාධිගමාය පටිපන්නස්ස පුබ්බභාගෙ බහූ පරිස්සයාති දස්සෙති.

චිත්තඤ්චෙ න නිවාරයෙති යදි අයොනිසො උප්පන්නං චිත්තං න නිවාරෙය්ය, කති අහානි සාමඤ්ඤං චරෙය්ය? එකදිවසම්පි න චරෙය්ය. චිත්තවසිකො හි සමණධම්මං කාතුං න සක්කොති. පදෙ පදෙති ආරම්මණෙ ආරම්මණෙ. ආරම්මණඤ්හි ඉධ පදන්ති අධිප්පෙතං. යස්මිං යස්මිං හි ආරම්මණෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථ තත්ථ බාලො විසීදති නාම. ඉරියාපථපදම්පි වට්ටති. ගමනාදීසු හි යත්ථ යත්ථ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථ තත්ථෙව විසීදති නාම. සඞ්කප්පානන්ති කාමසඞ්කප්පාදීනං.

කුම්මො වාති කච්ඡපො විය. අඞ්ගානීති ගීවපඤ්චමානි අඞ්ගානි. සමොදහන්ති සමොදහන්තො, සමොදහිත්වා වා. මනොවිතක්කෙති මනම්හි උප්පන්නවිතක්කෙ. එත්තාවතා ඉදං දස්සෙති – යථා කුම්මො සොණ්ඩිපඤ්චමානි අඞ්ගානි සකෙ කපාලෙ සමොදහන්තො සිඞ්ගාලස්ස ඔතාරං න දෙති, සමොදහිත්වා චස්ස ¶ අප්පසය්හතං ආපජ්ජති, එවමෙවං භික්ඛු මනම්හි උප්පන්නවිතක්කෙ සකෙ ආරම්මණකපාලෙ සමොදහං මාරස්ස ඔතාරං න දෙති, සමොදහිත්වා චස්ස අප්පසය්හතං ආපජ්ජතීති. අනිස්සිතොති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයෙහි අනිස්සිතො හුත්වා. අහෙඨයානොති අවිහිංසමානො. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. නූපවදෙය්ය කඤ්චීති යංකිඤ්චි පුග්ගලං ආචාරවිපත්තිආදීසු යාය කායචි මඞ්කුං කාතුකාමො හුත්වා න වදෙය්ය, ‘‘කාලෙන වක්ඛාමි නො අකාලෙනා’’තිආදයො පන පඤ්ච ධම්මෙ අජ්ඣත්තං උපට්ඨපෙත්වා උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙන චිත්තෙන කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච වදෙය්යාති.

18. අට්ඨමෙ ¶ හිරීනිසෙධොති හිරියා අකුසලෙ ධම්මෙ නිසෙධෙතීති හිරීනිසෙධො. කොචි ලොකස්මිං ¶ විජ්ජතීති කොචි එවරූපො විජ්ජතීති පුච්ඡති. යො නින්දං අපබොධතීති යො ගරහං අපහරන්තො බුජ්ඣති. අස්සො භද්රො කසාමිවාති යථා භද්රො අස්සාජානීයො කසං අපහරන්තො බුජ්ඣති, පතොදච්ඡායං දිස්වා සංවිජ්ඣන්තො විය කසාය අත්තනි නිපාතං න දෙති, එවමෙව යො භික්ඛු භූතස්ස දසඅක්කොසවත්ථුනො අත්තනි නිපාතං අදදන්තො නින්දං අපබොධති අපහරන්තො බුජ්ඣති, එවරූපො කොචි ඛීණාසවො විජ්ජතීති පුච්ඡති. අභූතක්කොසෙන පන පරිමුත්තො නාම නත්ථි. තනුයාති තනුකා, හිරියා අකුසලෙ ධම්මෙ නිසෙධෙත්වා චරන්තා ඛීණාසවා නාම අප්පකාති අත්ථො. සදා සතාති නිච්චකාලං සතිවෙපුල්ලෙන සමන්නාගතා. අන්තං දුක්ඛස්ස පප්පුය්යාති වට්ටදුක්ඛස්ස කොටිං අන්තභූතං නිබ්බානං පාපුණිත්වා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

19. නවමෙ කච්චි තෙ කුටිකාති අයං දෙවතා දස මාසෙ අන්තොවසනට්ඨානට්ඨෙන මාතරං කුටිකං කත්වා, යථා සකුණා දිවසං ගොචරපසුතා රත්තිං කුලාවකං අල්ලීයන්ති, එවමෙවං සත්තා ¶ තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වාපි මාතුගාමස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්ති, ආලයවසෙන භරියං කුලාවකං කත්වා. කුලපවෙණිං සන්තානකට්ඨෙන පුත්තෙ සන්තානකෙ කත්වා, තණ්හං බන්ධනං කත්වා, ගාථාබන්ධනෙන ඉමෙ පඤ්හෙ සමොධානෙත්වා භගවන්තං පුච්ඡි, භගවාපිස්සා විස්සජ්ජෙන්තො තග්ඝාතිආදිමාහ. තත්ථ තග්ඝාති එකංසවචනෙ නිපාතො. නත්ථීති පහාය පබ්බජිතත්තා වට්ටස්මිං වා පුන මාතුකුච්ඡිවාසස්ස දාරභරණස්ස පුත්තනිබ්බත්තියා වා අභාවතො නත්ථි.

දෙවතා ‘‘මයා සන්නාහං බන්ධිත්වා ගුළ්හා පඤ්හා පුච්ඡිතා, අයඤ්ච සමණො පුච්ඡිතමත්තෙයෙව විස්සජ්ජෙසි, ජානං නු ඛො මෙ අජ්ඣාසයං කථෙසි, උදාහු ¶ අජානං යං වා තං වා මුඛාරුළ්හං කථෙසී’’ති චින්තෙත්වා පුන කින්තාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ කින්තාහන්ති කිං තෙ අහං. අථස්සා භගවා ආචික්ඛන්තො මාතරන්තිආදිමාහ. සාහු තෙති ගාථාය අනුමොදිත්වා සම්පහංසිත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව ගතාති.

20. දසමෙ ¶ තපොදාරාමෙති තපොදස්ස තත්තොදකස්ස රහදස්ස වසෙන එවං ලද්ධනාමෙ ආරාමෙ. වෙභාරපබ්බතස්ස කිර හෙට්ඨා භුම්මට්ඨකනාගානං පඤ්චයොජනසතිකං නාගභවනං දෙවලොකසදිසං මණිමයෙන තලෙන ආරාමුය්යානෙහි ච සමන්නාගතං. තත්ථ නාගානං කීළනට්ඨානෙ මහාඋදකරහදො, තතො තපොදා නාම නදී සන්දති කුථිතා උණ්හොදකා. කස්මා පනෙසා එදිසා? රාජගහං කිර පරිවාරෙත්වා මහාපෙතලොකො තිට්ඨති, තත්ථ ද්වින්නං මහාලොහකුම්භිනිරයානං අන්තරෙන අයං තපොදා ආගච්ඡති, තස්මා කුථිතා සන්දති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යතායං, භික්ඛවෙ, තපොදා සන්දති, සො දහො අච්ඡොදකො සීතොදකො සාතොදකො සෙතොදකො සුප්පතිත්ථො රමණීයො පහූතමච්ඡකච්ඡපො, චක්කමත්තානි ච පදුමානි පුප්ඵන්ති. අපිචායං, භික්ඛවෙ, තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡති, තෙනායං තපොදා කුථිතා සන්දතී’’ති (පාරා. 231).

ඉමස්ස පන ආරාමස්ස ¶ අභිමුඛට්ඨානෙ තතො මහාඋදකරහදො ජාතො, තස්ස වසෙනායං විහාරො ‘‘තපොදාරාමො’’ති වුච්චති.

සමිද්ධීති තස්ස කිර ථෙරස්ස අත්තභාවො සමිද්ධො අභිරූපො පාසාදිකො, තස්මා ‘‘සමිද්ධී’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. ගත්තානි පරිසිඤ්චිතුන්ති පධානිකත්ථෙරො එස, බලවපච්චූසෙ උට්ඨායාසනා සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා බහි ¶ සට්ඨිහත්ථමත්තෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා ‘‘සෙදගහිතෙහි ගත්තෙහි පරිභුඤ්ජමානං සෙනාසනං කිලිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො ගත්තානි පරිසිඤ්චනත්ථං සරීරධොවනත්ථං උපසඞ්කමි. එකචීවරො අට්ඨාසීති නිවාසනං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා චීවරං හත්ථෙන ගහෙත්වා අට්ඨාසි.

ගත්තානි පුබ්බාපයමානොති ගත්තානි පුබ්බසදිසානි වොදකානි කුරුමානො. අල්ලසරීරෙ පාරුතං හි චීවරං කිලිස්සති දුග්ගන්ධං හොති, න චෙතං වත්තං. ථෙරො පන වත්තසම්පන්නො, තස්මා වත්තෙ ඨිතොව න්හායිත්වා පච්චුත්තරිත්වා අට්ඨාසි. තත්ථ ඉදං න්හානවත්තං – උදකතිත්ථං ගන්ත්වා යත්ථ කත්ථචි චීවරානි නික්ඛිපිත්වා වෙගෙන ඨිතකෙනෙව න ඔතරිතබ්බං, සබ්බදිසා පන ඔලොකෙත්වා ¶ විවිත්තභාවං ඤත්වා ඛාණුගුම්බලතාදීනි වවත්ථපෙත්වා තික්ඛත්තුං උක්කාසිත්වා අවකුජ්ජ ඨිතෙන උත්තරාසඞ්ගචීවරං අපනෙත්වා පසාරෙතබ්බං, කායබන්ධනං මොචෙත්වා චීවරපිට්ඨෙයෙව ඨපෙතබ්බං. සචෙ උදකසාටිකා නත්ථි, උදකන්තෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා නිවාසනං මොචෙත්වා සචෙ සින්නට්ඨානං අත්ථි, පසාරෙතබ්බං. නො චෙ අත්ථි, සංහරිත්වා ඨපෙතබ්බං. උදකං ඔතරන්තෙන සණිකං නාභිප්පමාණමත්තං ඔතරිත්වා වීචිං අනුට්ඨාපෙන්තෙන සද්දං අකරොන්තෙන නිවත්තිත්වා ආගතදිසාභිමුඛෙන නිමුජ්ජිතබ්බං, එවං චීවරං රක්ඛිතං හොති. උම්මුජ්ජන්තෙනපි සද්දං අකරොන්තෙන සණිකං උම්මුජ්ජිත්වා න්හානපරියොසානෙ උදකන්තෙ උක්කුටිකෙන නිසීදිත්වා නිවාසනං පරික්ඛිපිත්වා උට්ඨාය සුපරිමණ්ඩලං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා චීවරං අපාරුපිත්වාව ඨාතබ්බන්ති.

ථෙරොපි තථා න්හායිත්වා පච්චුත්තරිත්වා විගච්ඡමානඋදකං කායං ඔලොකයමානො අට්ඨාසි. තස්ස පකතියාපි පාසාදිකස්ස ¶ පච්චූසසමයෙ සම්මා පරිණතාහාරස්ස උණ්හොදකෙන න්හාතස්ස අතිවිය මුඛවණ්ණො විරොචි, බන්ධනා පවුත්තතාලඵලං විය පභාසම්පන්නො පුණ්ණචන්දො විය තඞ්ඛණවිකසිතපදුමං විය මුඛං සස්සිරිකං අහොසි, සරීරවණ්ණොපි විප්පසීදි. තස්මිං සමයෙ වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා භුම්මදෙවතා පාසාදිකං භික්ඛුං ඔලොකයමානා සමනං නිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තී කාමපරිළාහාභිභූතා හුත්වා, ‘‘ථෙරං පලොභෙස්සාමී’’ති අත්තභාවං උළාරෙන ¶ අලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා සහස්සවට්ටිපදීපං පජ්ජලමානා විය චන්දං උට්ඨාපයමානා විය සකලාරාමං එකොභාසං කත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අවන්දිත්වාව වෙහාසෙ ඨිතා ගාථං අභාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරා දෙවතා…පෙ… අජ්ඣභාසී’’ති.

අභුත්වාති පඤ්ච කාමගුණෙ අපරිභුඤ්ජිත්වා. භික්ඛසීති පිණ්ඩාය චරසි. මා තං කාලො උපච්චගාති එත්ථ කාලො නාම පඤ්චකාමගුණපටිසෙවනක්ඛමො දහරයොබ්බනකාලො. ජරාජිණ්ණෙන හි ඔභග්ගෙන දණ්ඩපරායණෙන පවෙධමානෙන කාසසාසාභිභූතෙන න සක්කා කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුං. ඉති ඉමං කාලං සන්ධාය දෙවතා ‘‘මා තං කාලො උපච්චගා’’ති ආහ. තත්ථ මා උපච්චගාති මා අතික්කමි.

කාලං වොහං න ජානාමීති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං. කාලං න ජානාමීති මරණකාලං සන්ධාය වදති. සත්තානඤ්හි –

‘‘ජීවිතං ¶ බ්යාධි කාලො ච, දෙහනික්ඛෙපනං ගති;

පඤ්චෙතෙ ජීවලොකස්මිං, අනිමිත්තා න නායරෙ’’.

තත්ථ ජීවිතං තාව ‘‘එත්තකමෙව, න ඉතො පර’’න්ති වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තං. කලලකාලෙපි හි සත්තා මරන්ති, අබ්බුද-පෙසි-ඝන-අඩ්ඪමාස-එකමාස-ද්වෙමාස-තෙමාස-චතුමාසපඤ්චමාස…පෙ… දසමාසකාලෙපි, කුච්ඡිතො නික්ඛන්තසමයෙපි, තතො පරං වස්සසතස්ස අන්තොපි බහිපි මරන්තියෙව. බ්යාධිපි ‘‘ඉමිනාව බ්යාධිනා සත්තා මරන්ති, න අඤ්ඤෙනා’’ති වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තො. චක්ඛුරොගෙනපි හි සත්තා මරන්ති සොතරොගාදීනං අඤ්ඤතරෙනපි. කාලොපි, ‘‘ඉමස්මිං යෙව කාලෙ මරිතබ්බං, න අඤ්ඤස්මි’’න්ති එවං ¶ වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තො. පුබ්බණ්හෙපි හි සත්තා මරන්ති මජ්ඣන්හිකාදීනං අඤ්ඤතරස්මිම්පි. දෙහනික්ඛෙපනම්පි, ‘‘ඉධෙව මීයමානානං දෙහෙන පතිතබ්බං, න අඤ්ඤත්ථා’’ති එවං වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තං. අන්තොගාමෙ ජාතානඤ්හි බහිගාමෙපි අත්තභාවො පතති, බහිගාමෙපි ජාතානං අන්තොගාමෙපි. තථා ථලජානං ජලෙ, ජලජානං ථලෙති අනෙකප්පකාරතො විත්ථාරෙතබ්බං. ගතිපි, ‘‘ඉතො චුතෙන ඉධ නිබ්බත්තිතබ්බ’’න්ති එවං වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තා. දෙවලොකතො හි චුතා මනුස්සෙසුපි නිබ්බත්තන්ති ¶ , මනුස්සලොකතො චුතා දෙවලොකාදීනං යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්තීති එවං යන්තෙ යුත්තගොණො විය ගතිපඤ්චකෙ ලොකො සම්පරිවත්තති. තස්සෙවං සම්පරිවත්තතො ‘‘ඉමස්මිං නාම කාලෙ මරණං භවිස්සතී’’ති ඉමං මරණස්ස කාලං වොහං න ජානාමි.

ඡන්නො කාලො න දිස්සතීති අයං කාලො මය්හං පටිච්ඡන්නො අවිභූතො න පඤ්ඤායති. තස්මාති යස්මා අයං කාලො පටිච්ඡන්නො න පඤ්ඤායති, තස්මා පඤ්ච කාමගුණෙ අභුත්වාව භික්ඛාමි. මා මං කාලො උපච්චගාති එත්ථ සමණධම්මකරණකාලං සන්ධාය ‘‘කාලො’’ති ආහ. අයඤ්හි සමණධම්මො නාම පච්ඡිමෙ කාලෙ තිස්සො වයොසීමා අතික්කන්තෙන ඔභග්ගෙන දණ්ඩපරායණෙන පවෙධමානෙන කාසසාසාභිභූතෙන න සක්කා කාතුං. තදා හි න සක්කා හොති ඉච්ඡිතිච්ඡිතං බුද්ධවචනං වා ගණ්හිතුං, ධුතඞ්ගං වා පරිභුඤ්ජිතුං, අරඤ්ඤවාසං වා වසිතුං, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපත්තිං වා සමාපජ්ජිතුං, පදභාණ-සරභඤ්ඤධම්මකථා-අනුමොදනාදීනි වා කාතුං, තරුණයොබ්බනකාලෙ පනෙතං සබ්බං සක්කා කාතුන්ති අයං සමණධම්මකරණස්ස කාලො මා මං උපච්චගා, යාව මං නාතික්කමති, තාව කාමෙ අභුත්වාව සමණධම්මං කරොමීති ආහ.

පථවියං ¶ පතිට්ඨහිත්වාති සා කිර දෙවතා – ‘‘අයං භික්ඛු සමණධම්මකරණස්ස කාලං නාම කථෙති, අකාලං නාම කථෙති, සහෙතුකං කථෙති සානිසංස’’න්ති එත්තාවතාව ථෙරෙ ලජ්ජං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා මහාබ්රහ්මං විය අග්ගික්ඛන්ධං විය ¶ ච නං මඤ්ඤමානා ගාරවජාතා ආකාසා ඔරුය්හ පථවියං අට්ඨාසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. කිඤ්චාපි පථවියං ඨිතා, යෙන පනත්ථෙන ආගතා, පුනපි තමෙව ගහෙත්වා දහරො ත්වන්තිආදිමාහ. තත්ථ සුසූති තරුණො. කාළකෙසොති සුට්ඨු කාළකෙසො. භද්රෙනාති භද්දකෙන. එකච්චො හි දහරොපි සමානො කාණො වා හොති කුණිආදීනං වා අඤ්ඤතරො, සො භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො නාම න හොති. යො පන අභිරූපො හොති දස්සනීයො පාසාදිකො සබ්බසම්පත්තිසම්පන්නො, යං යදෙව අලඞ්කාරපරිහාරං ඉච්ඡති, තෙන තෙන අලඞ්කතො දෙවපුත්තො විය චරති, අයං භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො නාම හොති. ථෙරො ච උත්තමරූපසම්පන්නො, තෙන නං එවමාහ.

අනික්කීළිතාවී ¶ කාමෙසූති කාමෙසු අකීළිතකීළො අභුත්තාවී, අකතකාමකීළොති අත්ථො. මා සන්දිට්ඨිකං හිත්වාති යෙභුය්යෙන හි තා අදිට්ඨසච්චා අවීතරාගා අපරචිත්තවිදූනියො දෙවතා භික්ඛූ දසපි වස්සානි වීසතිම්පි…පෙ… සට්ඨිම්පි වස්සානි පරිසුද්ධං අඛණ්ඩං බ්රහ්මචරියං චරමානෙ දිස්වා – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මානුසකෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පහාය දිබ්බෙ කාමෙ පත්ථයන්තා සමණධම්මං කරොන්තී’’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙන්ති, අයම්පි තත්ථෙව උප්පාදෙසි. තස්මා මානුසකෙ කාමෙ සන්දිට්ඨිකෙ, දිබ්බෙ ච කාලිකෙ කත්වා එවමාහ.

න ඛො අහං, ආවුසොති, ආවුසො, අහං සන්දිට්ඨිකෙ කාමෙ හිත්වා කාලිකෙ කාමෙ න අනුධාවාමි න පත්ථෙමි න පිහෙමි. කලිකඤ්ච ඛො අහං, ආවුසොති අහං ඛො, ආවුසො, කාලිකං කාමං හිත්වා සන්දිට්ඨිකං ලොකුත්තරධම්මං අනුධාවාමි. ඉති ථෙරො චිත්තානන්තරං අලද්ධබ්බතාය දිබ්බෙපි මානුසකෙපි පඤ්ච කාමගුණෙ කාලිකාති අකාසි, චිත්තානන්තරං ලද්ධබ්බතාය ලොකුත්තරධම්මං සන්දිට්ඨිකන්ති. පඤ්චකාමගුණෙසු සමොහිතෙසුපි සම්පන්නකාමස්සාපි කාමිනො චිත්තානන්තරං ඉච්ඡිතිච්ඡිතාරම්මණානුභවනං න සම්පජ්ජති. චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨාරම්මණං අනුභවිතුකාමෙන හි චිත්තකාරපොත්ථකාරරූපකාරාදයො පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ඉදං නාම සජ්ජෙථා’’ති වත්තබ්බං හොති. එත්ථන්තරෙ අනෙකකොටිසතසහස්සානි චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. අථ පච්ඡා තං ආරම්මණං සම්පාපුණාති ¶ . සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. සොතාපත්තිමග්ගානන්තරං පන සොතාපත්තිඵලමෙව ¶ උප්පජ්ජති, අන්තරා අඤ්ඤස්ස චිත්තස්ස වාරො නත්ථි. සෙසඵලෙසුපි එසෙව නයොති.

සො තමෙවත්ථං ගහෙත්වා කාලිකා හි, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ කාලිකාති වුත්තනයෙන සමොහිතසම්පත්තිනාපි කාලන්තරෙ පත්තබ්බා. බහුදුක්ඛාති පඤ්ච කාමගුණෙ නිස්සාය පත්තබ්බදුක්ඛස්ස බහුතාය බහුදුක්ඛා. තංවත්ථුකස්සෙව උපායාසස්ස බහුතාය බහුපායාසා. ආදීනවො එත්ථ භිය්යොති පඤ්ච කාමගුණෙ නිස්සාය ලද්ධබ්බසුඛතො ආදීනවො භිය්යො, දුක්ඛමෙව බහුතරන්ති අත්ථො. සන්දිට්ඨිකො අයං ධම්මොති අයං ලොකුත්තරධම්මො යෙන යෙන අධිගතො හොති, තෙන තෙන පරසද්ධාය ගන්තබ්බතං හිත්වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන සයං දට්ඨබ්බොති ¶ සන්දිට්ඨිකො. අත්තනො ඵලදානං සන්ධාය නාස්ස කාලොති අකාලො, අකාලොයෙව අකාලිකො. යො එත්ථ අරියමග්ගධම්මො, සො අත්තනො පවත්තිසමනන්තරමෙව ඵලං දෙතීති අත්ථො. ‘‘එහි පස්ස ඉමං ධම්ම’’න්ති එවං පවත්තං එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො. ආදිත්තං චෙලං වා සීසං වා අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාපි භාවනාවසෙන අත්තනො චිත්තෙ උපනයං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො. සබ්බෙහි උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීහි විඤ්ඤූහි ‘‘භාවිතො මෙ මග්ගො, අධිගතං ඵලං, සච්ඡිකතො නිරොධො’’ති අත්තනි අත්තනි වෙදිතබ්බොති පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.146 ආදයො) ධම්මානුස්සතිවණ්ණනායං වුත්තො.

ඉදානි සා දෙවතා අන්ධො විය රූපවිසෙසං ථෙරෙන කථිතස්ස අත්ථෙ අජානන්තී කථඤ්ච භික්ඛූතිආදිමාහ. තත්ථ කථඤ්චාතිපදස්ස ‘‘කථඤ්ච භික්ඛු කාලිකා කාමා වුත්තා භගවතා, කථං බහුදුක්ඛා, කථං බහුපායාසා’’ති? එවං සබ්බපදෙහි සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

නවොති අපරිපුණ්ණපඤ්චවස්සො හි භික්ඛු නවො නාම හොති, පඤ්චවස්සතො පට්ඨාය මජ්ඣිමො, දසවස්සතො පට්ඨාය ථෙරො. අපරො නයො – අපරිපුණ්ණදසවස්සො නවො, දසවස්සතො පට්ඨාය මජ්ඣිමො, වීසතිවස්සතො පට්ඨාය ථෙරො. තෙසං අහං නවොති වදති.

නවොපි එකච්චො සත්තට්ඨවස්සකාලෙ පබ්බජිත්වා ද්වාදසතෙරසවස්සානි ¶ සාමණෙරභාවෙනෙව අතික්කන්තො චිරපබ්බජිතො හොති, අහං පන අචිරපබ්බජිතොති වදති. ඉමං ධම්මවිනයන්ති ඉමං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච. උභයම්පෙතං සාසනස්සෙව නාමං. ධම්මෙන හෙත්ථ ද්වෙ පිටකානි වුත්තානි, විනයෙන ¶ විනයපිටකං, ඉති තීහි පිටකෙහි පකාසිතං පටිපත්තිං අධුනා ආගතොම්හීති වදති.

මහෙසක්ඛාහීති මහාපරිවාරාහි. එකෙකස්ස හි දෙවරඤ්ඤො කොටිසතම්පි කොටිසහස්සම්පි පරිවාරො හොති, තෙ අත්තානං මහන්තෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා තථාගතං පස්සන්ති. තත්ථ අම්හාදිසානං අප්පෙසක්ඛානං මාතුගාමජාතිකානං කුතො ඔකාසොති දස්සෙති.

මයම්පි ¶ ආගච්ඡෙය්යාමාති ඉදං සා දෙවතා ‘‘සචෙපි චක්කවාළං පූරෙත්වා පරිසා නිසින්නා හොති, මහතියා බුද්ධවීථියා සත්ථු සන්තිකං ගන්තුං ලභතී’’ති ඤත්වා ආහ. පුච්ඡ භික්ඛු, පුච්ඡ භික්ඛූති ථිරකරණවසෙන ආමෙඩිතං කතං.

අක්ඛෙය්යසඤ්ඤිනොති එත්ථ ‘‘දෙවො, මනුස්සො, ගහට්ඨො, පබ්බජිතො, සත්තො, පුග්ගලො, තිස්සො, ඵුස්සො’’තිආදිනා නයෙන අක්ඛෙය්යතො සබ්බෙසං අක්ඛානානං සබ්බාසං කථානං වත්ථුභූතතො පඤ්චක්ඛන්ධා ‘‘අක්ඛෙය්යා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘සත්තො නරො පොසො පුග්ගලො ඉත්ථී පුරිසො’’ති එවං සඤ්ඤා එතෙසං අත්ථීති සඤ්ඤිනො, අක්ඛෙය්යෙස්වෙව සඤ්ඤිනොති අක්ඛෙය්යසඤ්ඤිනො, පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සත්තපුග්ගලාදිසඤ්ඤිනොති අත්ථො. අක්ඛෙය්යස්මිං පතිට්ඨිතාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අට්ඨහාකාරෙහි පතිට්ඨිතා. රත්තො හි රාගවසෙන පතිට්ඨිතො හොති, දුට්ඨො දොසවසෙන, මූළ්හො මොහවසෙන, පරාමට්ඨො දිට්ඨිවසෙන, ථාමගතො අනුසයවසෙන, විනිබද්ධො මානවසෙන, අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡාවසෙන, වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චවසෙන පතිට්ඨිතො හොති. අක්ඛෙය්යං අපරිඤ්ඤායාති පඤ්චක්ඛන්ධෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි අපරිජානිත්වා. යොගමායන්ති මච්චුනොති මච්චුනො යොගං පයොගං පක්ඛෙපං උපක්ඛෙපං උපක්කමං අබ්භන්තරං ආගච්ඡන්ති, මරණවසං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එවමිමාය ගාථාය කාලිකා කාමා කථිතා.

පරිඤ්ඤායාති ඤාතපරිඤ්ඤා, තීරණපරිඤ්ඤා, පහානපරිඤ්ඤාති ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? පඤ්චක්ඛන්ධෙ ¶ පරිජානාති – ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො, අයං වෙදනාක්ඛන්ධො, අයං සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, අයං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ඉමානි තෙසං ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති, අයං ඤාතපරිඤ්ඤා. කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා පඤ්චක්ඛන්ධෙ තීරෙති අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතොති ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි. අයං ¶ තීරණපරිඤ්ඤා. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගං පජහති. අයං පහානපරිඤ්ඤා.

අක්ඛාතාරං න මඤ්ඤතීති එවං තීහි පරිඤ්ඤාහි පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිජානිත්වා ඛීණාසවො භික්ඛු අක්ඛාතාරං පුග්ගලං න මඤ්ඤති. අක්ඛාතාරන්ති කම්මවසෙන කාරණං වෙදිතබ්බං, අක්ඛාතබ්බං කථෙතබ්බං පුග්ගලං න මඤ්ඤති, න පස්සතීති අත්ථො ¶ . කින්ති අක්ඛාතබ්බන්ති? ‘‘තිස්සො’’ති වා ‘‘ඵුස්සො’’ති වා එවං යෙන කෙනචි නාමෙන වා ගොත්තෙන වා පකාසෙතබ්බං. තඤ්හි තස්ස න හොතීති තං තස්ස ඛීණාසවස්ස න හොති. යෙන නං වජ්ජාති යෙන නං ‘‘රාගෙන රත්තො’’ති වා ‘‘දොසෙන දුට්ඨො’’ති වා ‘‘මොහෙන මූළ්හො’’ති වාති කොචි වදෙය්ය, තං කාරණං තස්ස ඛීණාසවස්ස නත්ථි.

සචෙ විජානාසි වදෙහීති සචෙ එවරූපං ඛීණාසවං ජානාසි, ‘‘ජානාමී’’ති වදෙහි. නො චෙ ජානාසි, අථ ‘‘න ජානාමී’’ති වදෙහි. යක්ඛාති දෙවතං ආලපන්තො ආහ. ඉති ඉමාය ගාථාය සන්දිට්ඨිකො නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො කථිතො. සාධූති ආයාචනත්ථෙ නිපාතො.

යො මඤ්ඤතීති යො අත්තානං ‘‘අහං සමො’’ති වා ‘‘විසෙසී’’ති වා ‘‘නිහීනො’’ති වා මඤ්ඤති. එතෙන ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදයො තයො මානා ගහිතාව. තෙසු ගහිතෙසු නව මානා ගහිතාව හොන්ති. සො විවදෙථ තෙනාති සො පුග්ගලො තෙනෙව මානෙන යෙන කෙනචි පුග්ගලෙන සද්ධිං – ‘‘කෙන මං ත්වං පාපුණාසි, කිං ජාතියා පාපුණාසි, උදාහු ගොත්තෙන, කුලපදෙසෙන, වණ්ණපොක්ඛරතාය, බාහුසච්චෙන, ධුතගුණෙනා’’ති එවං විවදෙය්ය. ඉති ඉමායපි උපඩ්ඪගාථාය කාලිකා කාමා කථිතා.

තීසු විධාසූති තීසු මානෙසු. ‘‘එකවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’තිආදීසු (ධ. ස. 584) හි කොට්ඨාසො ‘‘විධො’’ති වුත්තො. ‘‘කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) ආකාරො. ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, විධා. කතමා තිස්සො ¶ ? සෙය්යොහමස්මීති විධා, සදිසොහමස්මීති විධා, හීනොහමස්මීති විධා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.162) මානො ‘‘විධා’’ති වුත්තො. ඉධාපි මානොව. තෙන වුත්තං ‘‘තීසු විධාසූති තීසු මානෙසූ’’ති. අවිකම්පමානොති සො පුග්ගලො එතෙසු සඞ්ඛෙපතො තීසු ¶ , විත්ථාරතො නවසු මානෙසු න කම්පති, න චලති. සමො විසෙසීති න තස්ස හොතීති තස්ස පහීනමානස්ස ඛීණාසවස්ස ‘‘අහං සදිසො’’ති වා ‘‘සෙය්යො’’ති වා ‘‘හීනො’’ති වා න හොතීති දස්සෙති. පච්ඡිමපදං වුත්තනයමෙව. ඉති ඉමායපි උපඩ්ඪගාථාය නවවිධො සන්දිට්ඨිකො ලොකුත්තරධම්මො කථිතො.

පහාසි ¶ සඞ්ඛන්ති, ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙතී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.120, 239) පඤ්ඤා ‘‘සඞ්ඛා’’ති ආගතා. ‘‘අත්ථි තෙ කොචි ගණකො වා මුද්දිකො වා සඞ්ඛායකො වා, යො පහොති ගඞ්ගාය වාලුකං ගණෙතු’’න්ති (සං. නි. 4.410) එත්ථ ගණනා. ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු (සු. නි. 880) කොට්ඨාසො. ‘‘යා තෙසං තෙසං ධම්මානං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා’’ති (ධ. ස. 1313-1315) එත්ථ පණ්ණත්ති ‘‘සඞ්ඛා’’ති ආගතා. ඉධාපි අයමෙව අධිප්පෙතා. පහාසි සඞ්ඛන්ති පදස්ස හි අයමෙවත්ථො – රත්තො දුට්ඨො මූළ්හො ඉති ඉමං පණ්ණත්තිං ඛීණාසවො පහාසි ජහි පජහීති.

න විමානමජ්ඣගාති නවභෙදං තිවිධමානං න උපගතො. නිවාසට්ඨෙන වා මාතුකුච්ඡි ‘‘විමාන’’න්ති වුච්චති, තං ආයතිං පටිසන්ධිවසෙන න උපගච්ඡීතිපි අත්ථො. අනාගතත්ථෙ අතීතවචනං. අච්ඡෙච්ඡීති ඡින්දි. ඡින්නගන්ථන්ති චත්තාරො ගන්ථෙ ඡින්දිත්වා ඨිතං. අනීඝන්ති නිද්දුක්ඛං. නිරාසන්ති නිත්තණ්හං. පරියෙසමානාති ඔලොකයමානා. නාජ්ඣගමුන්ති න අධිගච්ඡන්ති න වින්දන්ති න පස්සන්ති. වත්තමානත්ථෙ අතීතවචනං. ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකෙ වා පරලොකෙ වා. සබ්බනිවෙසනෙසූති තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසා, ඉති ඉමෙසුපි සබ්බෙසු සත්තනිවෙසනෙසු එවරූපං ඛීණාසවං කායස්ස භෙදා උප්පජ්ජමානං වා උප්පන්නං ¶ වා න පස්සන්තීති අත්ථො. ඉමාය ගාථාය සන්දිට්ඨිකං ලොකුත්තරධම්මමෙව කථෙසි.

ඉමඤ්ච ගාථං සුත්වා සාපි දෙවතා අත්ථං සල්ලක්ඛෙසි, තෙනෙව කාරණෙන ඉමස්ස ඛ්වාහං, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ පාපං න කයිරාති ගාථාය දසකුසලකම්මපථවසෙනපි කථෙතුං වට්ටති අට්ඨඞ්ගිකමග්ගවසෙනපි. දසකුසලකම්මපථවසෙන තාව වචසාති චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං ගහිතං. මනසාති තිවිධං මනොසුචරිතං ගහිතං. කායෙන වා කිඤ්චන සබ්බලොකෙති තිවිධං කායසුචරිතං ගහිතං. ඉමෙ තාව දසකුසලකම්මපථධම්මා හොන්ති. කාමෙ පහායාති ඉමිනා පන කාමසුඛල්ලිකානුයොගො ¶ පටික්ඛිත්තො. සතිමා සම්පජානොති ඉමිනා දසකුසලකම්මපථකාරණං සතිසම්පජඤ්ඤං ගහිතං. දුක්ඛං න සෙවෙථ අනත්ථසංහිතන්ති ඉමිනා අත්තකිලමථානුයොගො පටිසිද්ධො. ඉති දෙවතා ‘‘උභො අන්තෙ විවජ්ජෙත්වා ¶ කාරණෙහි සතිසම්පජඤ්ඤෙහි සද්ධිං දසකුසලකම්මපථධම්මෙ තුම්හෙහි කථිතෙ ආජානාමි භගවා’’ති වදති.

අට්ඨඞ්ගිකමග්ගවසෙන පන අයං නයො – තස්මිං කිර ඨානෙ මහතී ධම්මදෙසනා අහොසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවතා යථාඨානෙ ඨිතාව දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අත්තනා අධිගතං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං දස්සෙන්තී එවමාහ. තත්ථ වචසාති සම්මාවාචා ගහිතා, මනො පන අඞ්ගං න හොතීති මනසාති මග්ගසම්පයුත්තකං චිත්තං ගහිතං. කායෙන වා කිඤ්චන සබ්බලොකෙති සම්මාකම්මන්තො ගහිතො, ආජීවො පන වාචාකම්මන්තපක්ඛිකත්තා ගහිතොව හොති. සතිමාති ඉමිනා වායාමසතිසමාධයො ගහිතා. සම්පජානොතිපදෙන සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පා. කාමෙ පහාය, දුක්ඛං න සෙවෙථාතිපදද්වයෙන අන්තද්වයවජ්ජනං. ඉති ඉමෙ ද්වෙ අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමං පටිපදං තුම්හෙහි කථිතං, ආජානාමි භගවාති වත්වා තථාගතං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමීති.

සමිද්ධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. සත්තිවග්ගස්ස පඨමෙ ¶ සත්තියාති දෙසනාසීසමෙතං. එකතොඛාරාදිනා සත්ථෙනාති අත්ථො. ඔමට්ඨොති පහතො. චත්තාරො හි පහාරා ඔමට්ඨො උම්මට්ඨො මට්ඨො විමට්ඨොති. තත්ථ උපරි ඨත්වා අධොමුඛං දින්නපහාරො ඔමට්ඨො නාම; හෙට්ඨා ඨත්වා උද්ධංමුඛං දින්නො උම්මට්ඨො නාම; අග්ගළසූචි විය විනිවිජ්ඣිත්වා ගතො මට්ඨො නාම; සෙසො සබ්බොපි විමට්ඨො නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඔමට්ඨො ගහිතො. සො හි සබ්බදාරුණො දුරුද්ධරසල්ලො දුත්තිකිච්ඡො අන්තොදොසො අන්තොපුබ්බලොහිතොව හොති ¶ , පුබ්බලොහිතං අනික්ඛමිත්වා වණමුඛං පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨති. පුබ්බලොහිතං ¶ නිහරිතුකාමෙහි මඤ්චෙන සද්ධිං බන්ධිත්වා අධොසිරො කාතබ්බො හොති, මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපුණාති. පරිබ්බජෙති විහරෙය්ය.

ඉමාය ගාථාය කිං කථෙති? යථා සත්තියා ඔමට්ඨො පුරිසො සල්ලුබ්බහන-වණතිකිච්ඡනානං අත්ථාය වීරියං ආරභති, පයොගං කරොති පරක්කමති. යථා ච ඩය්හමානො මත්ථකෙ ආදිත්තසීසො තස්ස නිබ්බාපනත්ථාය වීරියං ආරභති, පයොගං කරොති පරක්කමති, එවමෙව භික්ඛු කාමරාගං පහානාය සතො අප්පමත්තො හුත්වා විහරෙය්ය භගවාති කථෙසි.

අථ භගවා චින්තෙසි – ඉමාය දෙවතාය උපමා තාව දළ්හං කත්වා ආනීතා, අත්ථං පන පරිත්තකං ගහෙත්වා ඨිතා, පුනප්පුනං කථෙන්තීපි හෙසා කාමරාගස්ස වික්ඛම්භනපහානමෙව කථෙය්ය. යාව ච කාමරාගො මග්ගෙන න සමුග්ඝාටියති, තාව අනුබද්ධොව හොති. ඉති තමෙව ඔපම්මං ගහෙත්වා පඨමමග්ගවසෙන දෙසනං විනිවට්ටෙත්වා දෙසෙන්තො දුතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො පුරිමානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බොති. පඨමං.

22. දුතියෙ නාඵුසන්තං ඵුසතීති කම්මං අඵුසන්තං විපාකො න ඵුසති, කම්මමෙව වා අඵුසන්තං කම්මං න ඵුසති. කම්මඤ්හි නාකරොතො කරියති. ඵුසන්තඤ්ච තතො ¶ ඵුසෙති කම්මං ඵුසන්තං විපාකො ඵුසති, කම්මමෙව වා ඵුසති. කම්මඤ්හි කරොතො කරියති. තස්මා ඵුසන්තං ඵුසති, අප්පදුට්ඨපදොසිනන්ති යස්මා න අඵුසන්තං ඵුසති, ඵුසන්තඤ්ච ඵුසති, අයං කම්මවිපාකානං ධම්මතා, තස්මා යො ‘‘අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති, සුද්ධස්ස පොසස්ස අනඞ්ගණස්සා’’ති එවං වුත්තො අප්පදුට්ඨපදොසී පුග්ගලො, තං පුග්ගලං කම්මං ඵුසන්තමෙව කම්මං ඵුසති, විපාකො වා ඵුසති. සො හි පරස්ස උපඝාතං කාතුං සක්කොති වා මා වා, අත්තා පනානෙන චතූසු අපායෙසු ඨපිතො නාම හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘තමෙව බාලං පච්චෙති පාපං, සුඛුමො රජො පටිවාතංව ඛිත්තො’’ති. දුතියං.

23. තතියෙ ¶ ¶ අන්තොජටාති ගාථායං ජටාති තණ්හාය ජාලිනියා අධිවචනං. සා හි රූපාදීසු ආරම්මණෙසු හෙට්ඨුපරියවසෙන පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සංසිබ්බනට්ඨෙන වෙළුගුම්බාදීනං සාඛාජාලසඞ්ඛාතා ජටා වියාති ජටා. සා පනෙසා සකපරික්ඛාරපරපරික්ඛාරෙසු සකඅත්තභාව-පරඅත්තභාවෙසු අජ්ඣත්තිකායතන-බාහිරායතනෙසු ච උප්පජ්ජනතො අන්තොජටා බහිජටාති වුච්චති. තාය එවං උප්පජ්ජමානාය ජටාය ජටිතා පජා. යථා නාම වෙළුජටාදීහි වෙළුආදයො, එවං තාය තණ්හාජටාය සබ්බාපි අයං සත්තනිකායසඞ්ඛාතා පජා ජටිතා විනද්ධා, සංසිබ්බිතාති අත්ථො. යස්මා ච එවං ජටිතා, තං තං ගොතම පුච්ඡාමීති තස්මා තං පුච්ඡාමි. ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. කො ඉමං විජටයෙ ජටන්ති ඉමං එවං තෙධාතුකං ජටෙත්වා ඨිතං ජටං කො විජටෙය්ය, විජටෙතුං කො සමත්ථොති පුච්ඡති.

අථස්ස භගවා තමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො සීලෙ පතිට්ඨායාතිආදිමාහ. තත්ථ සීලෙ පතිට්ඨායාති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ ඨත්වා. එත්ථ ච භගවා ජටාවිජටනං පුච්ඡිතො සීලං ආරභන්තො න ‘‘අඤ්ඤං පුට්ඨො අඤ්ඤං කථෙතී’’ති වෙදිතබ්බො. ජටාවිජටකස්ස හි පතිට්ඨාදස්සනත්ථමෙත්ථ සීලං කථිතං.

නරොති ¶ සත්තො. සපඤ්ඤොති කම්මජතිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤවා. චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයන්ති සමාධිඤ්චෙව විපස්සනඤ්ච භාවයමානො. චිත්තසීසෙන හෙත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො කථිතා, පඤ්ඤානාමෙන විපස්සනා. ආතාපීති වීරියවා. වීරියඤ්හි කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනට්ඨෙන ‘‘ආතාපො’’ති වුච්චති, තදස්ස අත්ථීති ආතාපී. නිපකොති නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතොති අත්ථො. ඉමිනා පදෙන පාරිහාරියපඤ්ඤං දස්සෙති. පාරිහාරියපඤ්ඤා නාම ‘‘අයං කාලො උද්දෙසස්ස, අයං කාලො පරිපුච්ඡායා’’තිආදිනා නයෙන සබ්බත්ථ කාරාපිතා පරිහරිතබ්බපඤ්ඤා. ඉමස්මිඤ්හි පඤ්හාබ්යාකරණෙ තික්ඛත්තුං පඤ්ඤා ආගතා. තත්ථ පඨමා ජාතිපඤ්ඤා, දුතියා විපස්සනාපඤ්ඤා, තතියා සබ්බකිච්චපරිණායිකා පාරිහාරියපඤ්ඤා.

සො ¶ ඉමං විජටයෙ ජටන්ති සො ඉමෙහි සීලාදීහි සමන්නාගතො භික්ඛු. යථා නාම පුරිසො පථවියං පතිට්ඨාය සුනිසිතං සත්ථං උක්ඛිපිත්වා මහන්තං වෙළුගුම්බං විජටෙය්ය, එවමෙවං සීලෙ ¶ පතිට්ඨාය සමාධිසිලායං සුනිසිතං විපස්සනාපඤ්ඤාසත්ථං වීරියබලපග්ගහිතෙන පාරිහාරියපඤ්ඤාහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා සබ්බම්පි තං අත්තනො සන්තානෙ පතිතං තණ්හාජටං විජටෙය්ය සඤ්ඡින්දෙය්ය සම්පදාලෙය්යාති.

එත්තාවතා සෙඛභූමිං කථෙත්වා ඉදානි ජටං විජටෙත්වා ඨිතං මහාඛීණාසවං දස්සෙන්තො යෙසන්තිආදිමාහ. එවං ජටං විජටෙත්වා ඨිතං ඛීණාසවං දස්සෙත්වා පුන ජටාය විජටනොකාසං දස්සෙන්තො යත්ථ නාමඤ්චාතිආදිමාහ. තත්ථ නාමන්ති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා. පටිඝං රූපසඤ්ඤා චාති එත්ථ පටිඝසඤ්ඤාවසෙන කාමභවො ගහිතො, රූපසඤ්ඤාවසෙන රූපභවො. තෙසු ද්වීසු ගහිතෙසු අරූපභවො ගහිතොව හොති භවසඞ්ඛෙපෙනාති. එත්ථෙසා ඡිජ්ජතෙ ජටාති එත්ථ තෙභූමකවට්ටස්ස පරියාදියනට්ඨානෙ එසා ජටා ඡිජ්ජති, නිබ්බානං ආගම්ම ඡිජ්ජති නිරුජ්ඣතීති අයං අත්ථො දස්සිතො හොති. තතියං.

24. චතුත්ථෙ යතො යතොති පාපතො වා කල්යාණතො වා. අයං කිර දෙවතා ‘‘යංකිඤ්චි කුසලාදිභෙදං ලොකියං වා ලොකුත්තරං වා මනො, තං නිවාරෙතබ්බමෙව, න උප්පාදෙතබ්බ’’න්ති එවංලද්ධිකා ¶ . ස සබ්බතොති සො සබ්බතො. අථ භගවා – ‘‘අයං දෙවතා අනිය්යානිකකථං කථෙති, මනො නාම නිවාරෙතබ්බම්පි අත්ථි භාවෙතබ්බම්පි, විභජිත්වා නමස්සා දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දුතියගාථං ආහ. තත්ථ න මනො සංයතත්තමාගතන්ති, යං වුත්තං ‘‘න සබ්බතො මනො නිවාරයෙ’’ති, කතරං තං මනො, යං තං සබ්බතො න නිවාරෙතබ්බන්ති චෙ. මනො සංයතත්තං ආගතං, යං මනො යත්ථ සංයතභාවං ආගතං, ‘‘දානං දස්සාමි, සීලං රක්ඛිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන උප්පන්නං, එතං මනො න නිවාරෙතබ්බං, අඤ්ඤදත්ථු බ්රූහෙතබ්බං වඩ්ඪෙතබ්බං. යතො යතො ච පාපකන්ති යතො යතො අකුසලං උප්පජ්ජති, තතො තතො ච තං නිවාරෙතබ්බන්ති. චතුත්ථං.

25. පඤ්චමෙ ¶ කතාවීති චතූහි මග්ගෙහි කතකිච්චො. අහං වදාමීති අයං දෙවතා වනසණ්ඩවාසිනී, සා ආරඤ්ඤකානං භික්ඛූනං ‘‘අහං භුඤ්ජාමි, අහං නිසීදාමි, මම පත්තො, මම ¶ චීවර’’න්තිආදිකථාවොහාරං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමෙ භික්ඛූ ‘ඛීණාසවා’ති මඤ්ඤාමි, ඛීණාසවානඤ්ච නාම එවරූපා අත්තුපලද්ධිනිස්සිතකථා හොති, න හොති නු ඛො’’ති ජානනත්ථං එවං පුච්ඡති.

සාමඤ්ඤන්ති ලොකනිරුත්තිං ලොකවොහාරං. කුසලොති ඛන්ධාදීසු කුසලො. වොහාරමත්තෙනාති උපලද්ධිනිස්සිතකථං හිත්වා වොහාරභෙදං අකරොන්තො ‘‘අහං, මමා’’ති වදෙය්ය. ‘‘ඛන්ධා භුඤ්ජන්ති, ඛන්ධා නිසීදන්ති, ඛන්ධානං පත්තො, ඛන්ධානං චීවර’’න්ති හි වුත්තෙ වොහාරභෙදො හොති, න කොචි ජානාති. තස්මා එවං අවත්වා ලොකවොහාරෙන වොහරතීති.

අථ දෙවතා – ‘‘යදි දිට්ඨියා වසෙන න වදති, මානවසෙන නු ඛො වදතී’’ති චින්තෙත්වා පුන යො හොතීති පුච්ඡි. තත්ථ මානං නු ඛොති සො භික්ඛු මානං උපගන්ත්වා මානවසෙන වදෙය්ය නු ඛොති. අථ භගවා – ‘‘අයං දෙවතා ඛීණාසවං සමානං විය කරොතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඛීණාසවස්ස නවවිධොපි මානො පහීනො’’ති දස්සෙන්තො පටිගාථං ආහ. තත්ථ විධූපිතාති විධමිතා. මානගන්ථස්සාති මානා ච ¶ ගන්ථා ච අස්ස. මඤ්ඤතන්ති මඤ්ඤනං. තිවිධම්පි තණ්හා-දිට්ඨි-මාන-මඤ්ඤනං සො වීතිවත්තො, අතික්කන්තොති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති. පඤ්චමං.

26. ඡට්ඨෙ පුට්ඨුන්ති පුච්ඡිතුං. කථං ජානෙමූති කථං ජානෙය්යාම. දිවාරත්තින්ති දිවා ච රත්තිඤ්ච. තත්ථ තත්ථාති යත්ථ යත්ථෙව පජ්ජලිතො හොති, තත්ථ තත්ථ. එසා ආභාති එසා බුද්ධාභා. කතමා පන සාති? ඤාණාලොකො වා හොතු පීතිආලොකො වා පසාදාලොකො වා ධම්මකථාආලොකො වා, සබ්බොපි බුද්ධානං පාතුභාවා උප්පන්නො ආලොකො බුද්ධාභා නාම. අයං අනුත්තරා සබ්බසෙට්ඨා අසදිසාති. ඡට්ඨං.

27. සත්තමෙ ¶ කුතො සරා නිවත්තන්තීති ඉමෙ සංසාරසරා කුතො නිවත්තන්ති, කිං ආගම්ම නප්පවත්තන්තීති ¶ අත්ථො. න ගාධතීති න පතිට්ඨාති. අතොති අතො නිබ්බානතො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති. සත්තමං.

28. අට්ඨමෙ නිධානගතං මුත්තසාරාදි මහන්තං ධනමෙතෙසන්ති මහද්ධනා. සුවණ්ණරජතභාජනාදි මහාභොගො එතෙසන්ති මහාභොගා. අඤ්ඤමඤ්ඤාභිගිජ්ඣන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිගිජ්ඣන්ති පත්ථෙන්ති පිහෙන්ති. අනලඞ්කතාති අතිත්තා අපරියත්තජාතා. උස්සුක්කජාතෙසූති නානාකිච්චජාතෙසු අනුප්පන්නානං රූපාදීනං උප්පාදනත්ථාය උප්පන්නානං අනුභවනත්ථාය උස්සුක්කෙසු. භවසොතානුසාරීසූති වට්ටසොතං අනුසරන්තෙසු. අනුස්සුකාති අවාවටා. අගාරන්ති මාතුගාමෙන සද්ධිං ගෙහං. විරාජියාති විරාජෙත්වා. සෙසං උත්තානමෙවාති. අට්ඨමං.

29. නවමෙ ¶ චතුචක්කන්ති චතුඉරියාපථං. ඉරියාපථො හි ඉධ චක්කන්ති අධිප්පෙතො. නවද්වාරන්ති නවහි වණමුඛෙහි නවද්වාරං. පුණ්ණන්ති අසුචිපූරං. ලොභෙන සංයුතන්ති තණ්හාය සංයුත්තං. කථං යාත්රා භවිස්සතීති එතස්ස එවරූපස්ස සරීරස්ස කථං නිග්ගමනං භවිස්සති, කථං මුත්ති පරිමුත්ති සමතික්කමො භවිස්සතීති පුච්ඡති. නද්ධින්ති උපනාහං, පුබ්බකාලෙ කොධො, අපරකාලෙ උපනාහොති එවං පවත්තං බලවකොධන්ති අත්ථො. වරත්තන්ති ‘‘ඡෙත්වා නද්ධි වරත්තඤ්ච, සන්දානං සහනුක්කම’’න්ති ගාථාය (ධ. ප. 398; සු. නි. 627) තණ්හා වරත්තා, දිට්ඨි සන්දානං නාම ජාතං. ඉධ පන පාළිනිද්දිට්ඨෙ කිලෙසෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා ‘‘වරත්තා’’ති වෙදිතබ්බා, ඉති කිලෙසවරත්තඤ්ච ඡෙත්වාති අත්ථො. ඉච්ඡා ලොභන්ති එකොයෙව ධම්මො ඉච්ඡනට්ඨෙන ඉච්ඡා, ලුබ්භනට්ඨෙන ලොභොති වුත්තො. පඨමුප්පත්තිකා වා දුබ්බලා ඉච්ඡා, අපරාපරුප්පත්තිකො බලවා ලොභො. අලද්ධපත්ථනා වා ඉච්ඡා, පටිලද්ධවත්ථුම්හි ලොභො. සමූලං තණ්හන්ති අවිජ්ජාමූලෙන සමූලකං තණ්හං. අබ්බුය්හාති අග්ගමග්ගෙන උප්පාටෙත්වා. සෙසං උත්තානමෙවාති. නවමං.

30. දසමෙ ¶ ¶ එණිජඞ්ඝන්ති එණිමිගස්ස විය සුවට්ටිතජඞ්ඝං. කිසන්ති අථූලං සමසරීරං. අථ වා ආතපෙන මිලාතං මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි අනුපබ්රූහිතසරීරන්තිපි අත්ථො. වීරන්ති වීරියවන්තං. අප්පාහාරන්ති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය මිතාහාරං, විකාලභොජනපටික්ඛෙපවසෙන වා පරිත්තාහාරං. අලොලුපන්ති ¶ චතූසු පච්චයෙසු ලොලුප්පවිරහිතං. රසතණ්හාපටික්ඛෙපො වා එස. සීහංවෙකචරං නාගන්ති එකචරං සීහං විය, එකචරං නාගං විය. ගණවාසිනො හි පමත්තා හොන්ති, එකචරා අප්පමත්තා, තස්මා එකචරාව ගහිතාති. පවෙදිතාති පකාසිතා කථිතා. එත්ථාති එතස්මිං නාමරූපෙ. පඤ්චකාමගුණවසෙන හි රූපං ගහිතං, මනෙන නාමං, උභයෙහි පන අවිනිභුත්තධම්මෙ ගහෙත්වා පඤ්චක්ඛන්ධාදිවසෙනපෙත්ථ භුම්මං යොජෙතබ්බන්ති. දසමං.

31. සතුල්ලපකායිකවග්ගස්ස පඨමෙ සතුල්ලපකායිකාති සතං ධම්මං සමාදානවසෙන උල්ලපෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තාති සතුල්ලපකායිකා. තත්රිදං වත්ථු – සම්බහුලා කිර සමුද්දවාණිජා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිංසු. තෙසං ඛිත්තසරවෙගෙන ගච්ඡන්තියා නාවාය සත්තමෙ දිවසෙ සමුද්දමජ්ඣෙ මහන්තං උප්පාතිකං පාතුභූතං, මහාඌමියො උට්ඨහිත්වා නාවං උදකස්ස පූරෙන්ති. නාවාය නිමුජ්ජමානාය මහාජනො අත්තනො අත්තනො දෙවතානං නාමානි ගහෙත්වා ආයාචනාදීනි කරොන්තො පරිදෙවි. තෙසං මජ්ඣෙ එකො පුරිසො – ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ එවරූපෙ භයෙ පතිට්ඨා’’ති ආවජ්ජෙන්තො අත්තනො පරිසුද්ධානි සරණානි චෙව සීලානි ච දිස්වා යොගී විය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. තමෙනං ඉතරෙ සභයකාරණං පුච්ඡිංසු. සො තෙසං ¶ කථෙසි – ‘‘අම්භො අහං නාවං අභිරූහනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා සරණානි චෙව සීලානි ච අග්ගහෙසිං, තෙන මෙ භයං නත්ථී’’ති. කිං පන සාමි එතානි අඤ්ඤෙසම්පි වත්තන්තීති? ආම වත්තන්තීති ¶ තෙන හි ¶ අම්හාකම්පි දෙථාති. සො තෙ මනුස්සෙ සතං සතං කත්වා සත්ත කොට්ඨාසෙ අකාසි, තතො පඤ්චසීලානි අදාසි. තෙසු පඨමං ජඞ්ඝසතං ගොප්ඵකමත්තෙ උදකෙ ඨිතං අග්ගහෙසි, දුතියං ජාණුමත්තෙ, තතියං කටිමත්තෙ, චතුත්ථං නාභිමත්තෙ, පඤ්චමං ථනමත්තෙ, ඡට්ඨං ගලප්පමාණෙ, සත්තමං මුඛෙන ලොණොදකෙ පවිසන්තෙ අග්ගහෙසි. සො තෙසං සීලානි දත්වා – ‘‘අඤ්ඤං තුම්හාකං පටිසරණං නත්ථි, සීලමෙව ආවජ්ජෙථා’’ති උග්ඝොසෙසි. තානි සත්තපි ජඞ්ඝසතානි තත්ථ කාලං කත්වා ආසන්නකාලෙ ගහිතසීලං නිස්සාය තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිංසු, තෙසං ඝටාවසෙනෙව විමානානි නිබ්බත්තිංසු. සබ්බෙසං මජ්ඣෙ ආචරියස්ස යොජනසතිකං සුවණ්ණවිමානං නිබ්බත්ති, අවසෙනානි තස්ස පරිවාරානි හුත්වා සබ්බහෙට්ඨිමං ද්වාදසයොජනිකං අහොසි. තෙ නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව කම්මං ආවජ්ජෙන්තා ආචරියං නිස්සාය සම්පත්තිලාභං ඤත්වා, ‘‘ගච්ඡාම තාව, දසබලස්ස සන්තිකෙ අම්හාකං ආචරියස්ස වණ්ණං කථෙය්යාමා’’ති මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු, තා දෙවතා ආචරියස්ස වණ්ණභණනත්ථං එකෙකං ගාථං අභාසිංසු.

තත්ථ සබ්භිරෙවාති පණ්ඩිතෙහි, සප්පුරිසෙහි එව. ර-කාරො පදසන්ධිකරො. සමාසෙථාති සහ නිසීදෙය්ය. දෙසනාසීසමෙව චෙතං, සබ්බඉරියාපථෙ සබ්භිරෙව සහ කුබ්බෙය්යාති අත්ථො. කුබ්බෙථාති කරෙය්ය. සන්ථවන්ති මිත්තසන්ථවං. තණ්හාසන්ථවො පන න කෙනචි සද්ධිං කාතබ්බො, මිත්තසන්ථවො බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවකෙහි සහ කාතබ්බො. ඉදං සන්ධායෙතං වුත්තං. සතන්ති බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං. සද්ධම්මන්ති පඤ්චසීලදසසීලචතුසතිපට්ඨානාදිභෙදං සද්ධම්මං, ඉධ පන පඤ්චසීලං අධිප්පෙතං. සෙය්යො හොතීති වඩ්ඪි හොති. න පාපියොති ලාමකං කිඤ්චි න හොති. නාඤ්ඤතොති වාලිකාදීහි තෙලාදීනි විය අඤ්ඤතො අන්ධබාලතො පඤ්ඤා නාම න ලබ්භති, තිලාදීහි පන තෙලාදීනි විය සතං ධම්මං ඤත්වා පණ්ඩිතමෙව සෙවන්තො භජන්තො ලභතීති. සොකමජ්ඣෙති ¶ සොකවත්ථූනං සොකානුගතානං වා සත්තානං මජ්ඣගතො න සොචති බන්ධුලමල්ලසෙනාපතිස්ස ¶ උපාසිකා විය, පඤ්චන්නං චොරසතානං මජ්ඣෙ ධම්මසෙනාපතිස්ස සද්ධිවිහාරිකො සංකිච්චසාමණෙරො විය ච.

ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචතීති ඤාතිගණමජ්ඣෙ සංකිච්චථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො අධිමුත්තකසාමණෙරො විය සොභති. සො කිර ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො හොති, අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘සාමණෙර, මහල්ලකොසි ජාතො, ගච්ඡ, වස්සානි පුච්ඡිත්වා එහි, උපසම්පාදෙස්සාමි ත’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති ථෙරං වන්දිත්වා පත්තචීවරමාදාය චොරඅටවියා ඔරභාගෙ භගිනිගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය ¶ චරි, තං භගිනී දිස්වා වන්දිත්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා භොජෙසි. සො කතභත්තකිච්චො වස්සානි පුච්ඡි. සා ‘‘අහං න ජානාමි, මාතා මෙ ජානාතී’’ති ආහ. අථ සො ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, අහං මාතුසන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති අටවිං ඔතිණ්ණො. තමෙනං දූරතොව චොරපුරිසො දිස්වා චොරානං ආරොචෙසි. චොරා ‘‘සාමණෙරො කිරෙකො අටවිං ඔතිණ්ණො, ගච්ඡථ නං ආනෙථා’’ති ආණාපෙත්වා එකච්චෙ ‘‘මාරෙම න’’න්ති ආහංසු, එකච්චෙ විස්සජ්ජෙමාති. සාමණෙරො චින්තෙසි – ‘‘අහං සෙඛො සකරණීයො, ඉමෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා සොත්ථිමත්තානං කරිස්සාමී’’ති චොරජෙට්ඨකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘උපමං තෙ, ආවුසො, කරිස්සාමී’’ති ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අහු අතීතමද්ධානං, අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙ;

චෙතො කූටානි ඔඩ්ඩෙත්වා, සසකං අවධී තදා.

‘‘සසකඤ්ච මතං දිස්වා, උබ්බිග්ගා මිගපක්ඛිනො;

එකරත්තිං අපක්කාමුං, ‘අකිච්චං වත්තතෙ ඉධ’.

‘‘තථෙව සමණං හන්ත්වා, අධිමුත්තං අකිඤ්චනං;

අද්ධිකා නාගමිස්සන්ති, ධනජානි භවිස්සතී’’ති.

‘‘සච්චං ඛො සමණො ආහ, අධිමුත්තො අකිඤ්චනො;

අද්ධිකා නාගමිස්සන්ති, ධනජානි භවිස්සති.

‘‘සචෙ පටිපථෙ දිස්වා, නාරොචෙස්සසි කස්සචි;

තව සච්චමනුරක්ඛන්තො, ගච්ඡ භන්තෙ යථාසුඛ’’න්ති.

සො ¶ ¶ ¶ තෙහි චොරෙහි විස්සජ්ජිතො ගච්ඡන්තො ඤාතයොපි දිස්වා තෙසම්පි න ආරොචෙසි. අථ තෙ අනුප්පත්තෙ චොරා ගහෙත්වා විහෙඨයිංසු, උරං පහරිත්වා පරිදෙවමානඤ්චස්ස මාතරං චොරා එතදවොචුං –

‘‘කිං තෙ හොති අධිමුත්තො, උදරෙ වසිකො අසි;

පුට්ඨා මෙ අම්ම අක්ඛාහි, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.

‘‘අධිමුත්තස්ස අහං මාතා, අයඤ්ච ජනකො පිතා;

භගිනී භාතරො චාපි, සබ්බෙව ඉධ ඤාතයො.

‘‘අකිච්චකාරී අධිමුත්තො, යං දිස්වා න නිවාරයෙ;

එතං ඛො වත්තං සමණානං, අරියානං ධම්මජීවිනං.

‘‘සච්චවාදී අධිමුත්තො, යං දිස්වා න නිවාරයෙ;

අධිමුත්තස්ස සුචිණ්ණෙන, සච්චවාදිස්ස භික්ඛුනො;

සබ්බෙව අභයං පත්තා, සොත්ථිං ගච්ඡන්තු ඤාතයො’’ති.

එවං තෙ චොරෙහි විස්සජ්ජිතා ගන්ත්වා අධිමුත්තං ආහංසු –

‘‘තව තාත සුචිණ්ණෙන, සච්චවාදිස්ස භික්ඛුනො;

සබ්බෙව අභයං පත්තා, සොත්ථිං පච්චාගමම්හසෙ’’ති.

තෙපි පඤ්චසතා චොරා පසාදං ආපජ්ජිත්වා අධිමුත්තස්ස සාමණෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සො තෙ ආදාය උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පඨමං අත්තනා උපසම්පන්නො පච්ඡා තෙ පඤ්චසතෙ අත්තනො අන්තෙවාසිකෙ කත්වා උපසම්පාදෙසි. තෙ අධිමුත්තථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨිතා සබ්බෙ අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණිංසු. ඉමමත්ථං ගහෙත්වා දෙවතා ‘‘සතං සද්ධම්මමඤ්ඤාය ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචතී’’ති ආහ.

සාතතන්ති සතතං සුඛං වා චිරං තිට්ඨන්තීති වදති. සබ්බාසං වොති සබ්බාසං තුම්හාකං. පරියායෙනාති කාරණෙන. සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතීති, න කෙවලං සෙය්යොව හොති, න ච කෙවලං පඤ්ඤං ලභති, සොකමජ්ඣෙ න සොචති, ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචති, සුගතියං නිබ්බත්තති, චිරං සුඛං තිට්ඨති, සකලස්මා පන වට්ටදුක්ඛාපි මුච්චතීති. පඨමං.

32. දුතියෙ ¶ ¶ ¶ මච්ඡෙරා ච පමාදා චාති අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණෙන මච්ඡෙරෙන චෙව සතිවිප්පවාසලක්ඛණෙන පමාදෙන ච. එකච්චො හි ‘ඉදං මෙ දෙන්තස්ස පරික්ඛයං ගමිස්සති, මය්හං වා ඝරමානුසකානං වා න භවිස්සතී’’ති මච්ඡරියෙන දානං න දෙති. එකච්චො ඛිඩ්ඩාදිපසුතත්තා ‘දානං දාතබ්බ’’න්ති චිත්තම්පි න උප්පාදෙති. එවං දානං න දීයතීති එවමෙතං යසදායකං සිරීදායකං සම්පත්තිදායකං සුඛදායකං දානං නාම න දීයතීතිආදිනා කාරණං කථෙසි. පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානෙනාති පුබ්බචෙතනාදිභෙදං පුඤ්ඤං ඉච්ඡමානෙන. දෙය්යං හොති විජානතාති අත්ථි දානස්ස ඵලන්ති ජානන්තෙන දාතබ්බමෙවාති වදති.

තමෙව බාලං ඵුසතීති තංයෙව බාලං ඉධලොකපරලොකෙසු ජිඝච්ඡා ච පිපාසා ච ඵුසති අනුබන්ධති න විජහති. තස්මාති යස්මා තමෙව ඵුසති, තස්මා. විනෙය්ය මච්ඡෙරන්ති මච්ඡෙරමලං විනෙත්වා. දජ්ජා දානං මලාභිභූති මලාභිභූ හුත්වා තං මච්ඡෙරමලං අභිභවිත්වා දානං දදෙය්ය.

තෙ මතෙසු න මීයන්තීති අදානසීලතාය මරණෙන මතෙසු න මීයන්ති. යථා හි මතො සම්පරිවාරෙත්වා ඨපිතෙ බහුම්හිපි අන්නපානාදිම්හි ‘‘ඉදං ඉමස්ස හොතු, ඉදං ඉමස්සා’’ති උට්ඨහිත්වා සංවිභාගං න කරොති, එවං අදානසීලොපීති මතකස්ස ච අදානසීලස්ස ච භොගා සමසමා නාම හොන්ති. තෙන දානසීලා එවරූපෙසු මතෙසු න මීයන්තීති අත්ථො. පන්ථානංව සහ වජං, අප්පස්මිං යෙ පවෙච්ඡන්තීති යථා අද්ධානං කන්තාරමග්ගං සහ වජන්තා පථිකා සහ වජන්තානං පථිකානං අප්පස්මිං පාථෙය්යෙ සංවිභාගං කත්වා පවෙච්ඡන්ති දදන්තියෙව, එවමෙවං යෙ පන අනමතග්ගං සංසාරකන්තාරං සහ වජන්තා සහ වජන්තානං අප්පස්මිම්පි දෙය්යධම්මෙ සංවිභාගං කත්වා දදන්තියෙව, තෙ මතෙසු න මීයන්ති.

එස ධම්මො සනන්තනොති එස පොරාණකො ධම්මො, සනන්තනානං ¶ වා පණ්ඩිතානං එස ධම්මොති. අප්පස්මෙකෙති අප්පස්මිං දෙය්යධම්මෙ එකෙ. පවෙච්ඡන්තීති ¶ දදන්ති. බහුනෙකෙ න දිච්ඡරෙති බහුනාපි භොගෙන සමන්නාගතා එකච්චෙ න දදන්ති. සහස්සෙන සමං මිතාති සහස්සෙන සද්ධිං මිතා, සහස්ස දානසදිසා හොති.

දුරන්වයොති ¶ දුරනුගමනො, දුප්පූරොති අත්ථො. ධම්මං චරෙති දසකුසලකම්මපථධම්මං චරති. යොපි සමුඤ්ජකඤ්චරෙති යො අපි ඛලමණ්ඩලාදිසොධනපලාලපොඨනාදිවසෙන සමුඤ්ජකඤ්චරති. දාරඤ්ච පොසන්ති දාරඤ්ච පොසන්තො. දදං අප්පකස්මින්ති අප්පකස්මිං පණ්ණසාකමත්තස්මිම්පි සංවිභාගං කත්වා දදන්තොව සො ධම්මං චරති. සතං සහස්සානන්ති සහස්සං සහස්සං කත්වා ගණිතානං පුරිසානං සතං, සතසහස්සන්ති අත්ථො. සහස්සයාගිනන්ති භික්ඛුසහස්සස්ස වා යාගො කහාපණසහස්සෙන වා නිබ්බත්තිතො යාගොපි සහස්සයාගො. සො එතෙසං අත්ථීති සහස්සයාගිනො, තෙසං සහස්සයාගිනං. එතෙන දසන්නං වා භික්ඛුකොටීනං දසන්නං වා කහාපණකොටීනං පිණ්ඩපාතො දස්සිතො හොති. යෙ එත්තකං දදන්ති, තෙ කලම්පි නග්ඝන්ති තථාවිධස්සාති ආහ. ය්වායං සමුඤ්ජකං චරන්තොපි ධම්මං චරති, දාරං පොසෙන්තොපි, අප්පකස්මිං දදන්තොපි, තථාවිධස්ස එතෙ සහස්සයාගිනො කලම්පි නග්ඝන්ති. යං තෙන දලිද්දෙන එකපටිවීසකමත්තම්පි සලාකභත්තමත්තම්පි වා දින්නං, තස්ස දානස්ස සබ්බෙසම්පි තෙසං දානං කලං නග්ඝතීති. කලං නාම සොළසභාගොපි සතභාගොපි සහස්සභාගොපි. ඉධ සතභාගො ගහිතො. යං තෙන දානං දින්නං, තස්මිං සතධා විභත්තෙ ඉතරෙසං දසකොටිසහස්සදානං තතො එකකොට්ඨාසම්පි නග්ඝතීති ආහ.

එවං තථාගතෙ දානස්ස අග්ඝං කරොන්තෙ සමීපෙ ඨිතා දෙවතා චින්තෙසි – ‘‘එවං භගවා මහන්තං දානං පාදෙන පවට්ටෙත්වා රතනසතිකෙ විය නරකෙ පක්ඛිපන්තො ඉදං එවං පරිත්තකං ¶ දානං චන්දමණ්ඩලෙ පහරන්තො විය උක්ඛිපති, කථං නු ඛො එතං මහප්ඵලතර’’න්ති ජානනත්ථං ගාථාය අජ්ඣභාසි. තත්ථ කෙනාති කෙන කාරණෙන. මහග්ගතොති මහත්තං ගතො, විපුලස්සෙතං වෙවචනං. සමෙන දින්නස්සාති සමෙන දින්නස්ස දානස්ස. අථස්සා භගවා දානං විභජිත්වා දස්සෙන්තො දදන්ති හෙකෙතිආදිමාහ. තත්ථ විසමෙ නිවිට්ඨාති විසමෙ කායවචීමනොකම්මෙ පතිට්ඨිතා හුත්වා. ඡෙත්වාති පොථෙත්වා. වධිත්වාති මාරෙත්වා. සොචයිත්වාති පරං ¶ සොකසමප්පිතං කත්වා. අස්සුමුඛාති අස්සුමුඛසම්මිස්සා. පරං රොදාපෙත්වා දින්නදානඤ්හි අස්සුමුඛදානන්ති වුච්චති. සදණ්ඩාති දණ්ඩෙන තජ්ජෙත්වා පහරිත්වා දින්නදක්ඛිණා සදණ්ඩාති වුච්චති. එවන්ති නාහං සම්මාසම්බුද්ධතාය මහාදානං ගහෙත්වා අප්පඵලං නාම කාතුං සක්කොමි පරිත්තකදානං වා මහප්ඵලං නාම. ඉදං පන මහාදානං අත්තනො උප්පත්තියා අපරිසුද්ධතාය එවං අප්පඵලං නාම හොති, ඉතරං පරිත්තදානං අත්තනො උප්පත්තියා පරිසුද්ධතාය එවං මහප්ඵලං නාමාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො එවන්තිආදිමාහාති. දුතියං.

33. තතියෙ ¶ උදානං උදානෙසීති උදාහාරං උදාහරි. යථා හි යං තෙලං මානං ගහෙතුං න සක්කොති විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං අවසෙසකොති වුච්චති. යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ඔඝොති වුච්චති, එවමෙවං යං පීතිවචනං හදයං ගහෙතුං න සක්කොති, අධිකං හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහි නික්ඛමති, තං උදානන්ති වුච්චති. එවරූපං පීතිමයං වචනං නිච්ඡාරෙසීති අත්ථො. සද්ධායපි සාහු දානන්ති කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහිත්වාපි දින්නදානං සාහු ලද්ධකං භද්දකමෙව. ආහූති ¶ කථෙන්ති. කථං පනෙතං උභයං සමං නාම හොතීති? ජීවිතභීරුකො හි යුජ්ඣිතුං න සක්කොති, ඛයභීරුකො දාතුං න සක්කොති. ‘‘ජීවිතඤ්ච රක්ඛිස්සාමි යුජ්ඣිස්සාමි චා’’ති හි වදන්තො න යුජ්ඣති. ජීවිතෙ පන ආලයං විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘ඡෙජ්ජං වා හොතු මරණං වා, ගණ්හිස්සාමෙතං ඉස්සරිය’’න්ති උස්සහන්තොව යුජ්ඣති. ‘‘භොගෙ ච රක්ඛිස්සාමි, දානඤ්ච දස්සාමී’’ති වදන්තො න දදාති. භොගෙසු පන ආලයං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දස්සාමීති උස්සහන්තොව දෙති. එවං දානඤ්ච යුද්ධඤ්ච සමං හොති. කිඤ්ච භිය්යො? අප්පාපි සන්තා බහුකෙ ජිනන්තීති යථා ච යුද්ධෙ අප්පකාපි වීරපුරිසා බහුකෙ භීරුපුරිසෙ ජිනන්ති, එවං සද්ධාදිසම්පන්නො අප්පකම්පි දානං දදන්තො බහුමච්ඡෙරං මද්දති, බහුඤ්ච දානවිපාකං අධිගච්ඡති. එවම්පි දානඤ්ච යුද්ධඤ්ච සමානං. තෙනෙවාහ –

තෙනෙව සො හොති සුඛී පරත්ථා’’ති.

ඉමස්ස ¶ ච පනත්ථස්ස පකාසනත්ථං එකසාටකබ්රාහ්මණවත්ථු ච අඞ්කුරවත්ථු ච විත්ථාරෙතබ්බං.

ධම්මලද්ධස්සාති ධම්මෙන සමෙන ලද්ධස්ස භොගස්ස ධම්මලද්ධස්ස ච පුග්ගලස්ස. එත්ථ පුග්ගලො ලද්ධධම්මො නාම අධිගතධම්මො අරියපුග්ගලො. ඉති යං ධම්මලද්ධස්ස භොගස්ස දානං ධම්මලද්ධස්ස අරියපුග්ගලස්ස දීයති, තම්පි සාධූති අත්ථො. යො ධම්මලද්ධස්සාති ඉමස්මිම්පි ගාථාපදෙ අයමෙව අත්ථො. උට්ඨානවීරියාධිගතස්සාති උට්ඨානෙන ච වීරියෙන ච අධිගතස්ස භොගස්ස. වෙතරණින්ති ¶ දෙසනාසීසමත්තමෙතං. යමස්ස පන වෙතරණිම්පි සඤ්ජීවකාළසුත්තාදයොපි එකතිංසමහානිරයෙපි සබ්බසොව අතික්කමිත්වාති අත්ථො.

විචෙය්ය දානන්ති විචිනිත්වා දින්නදානං. තත්ථ ද්වෙ විචිනනා දක්ඛිණාවිචිනනං දක්ඛිණෙය්යවිචිනනඤ්ච. තෙසු ලාමකලාමකෙ පච්චයෙ අපනෙත්වා පණීතපණීතෙ විචිනිත්වා තෙසං දානං දක්ඛිණාවිචිනනං නාම. විපන්නසීලෙ ¶ ඉතො බහිද්ධා පඤ්චනවුතිපාසණ්ඩභෙදෙ වා දක්ඛිණෙය්යෙ පහාය සීලාදිගුණසම්පන්නානං සාසනෙ පබ්බජිතානං දානං දක්ඛිණෙය්යවිචිනනං නාම. එවං ද්වීහාකාරෙහි විචෙය්ය දානං. සුගතප්පසත්ථන්ති සුගතෙන වණ්ණිතං. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යවිචිනනං දස්සෙන්තො යෙ දක්ඛිණෙය්යාතිආදිමාහ. බීජානි වුත්තානි යථාති ඉමිනා පන දක්ඛිණාවිචිනනං ආහ. අවිපන්නබීජසදිසා හි විචිනිත්වා ගහිතා පණීතපණීතා දෙය්යධම්මාති.

පාණෙසුපි සාධු සංයමොති පාණෙසු සංයතභාවොපි භද්දකො. අයං දෙවතා ඉතරාහි කථිතං දානානිසංසං අතික්කමිත්වා සීලානිසංසං කථෙතුමාරද්ධා. අහෙඨයං චරන්ති අවිහිංසන්තො චරමානො. පරූපවාදාති පරස්ස උපවාදභයෙන. භයාති උපවාදභයා. දානා ච ඛො ධම්මපදංව සෙය්යොති දානතො නිබ්බානසඞ්ඛාතං ධම්මපදමෙව සෙය්යො. පුබ්බෙ ච හි පුබ්බතරෙ ච සන්තොති පුබ්බෙ ච කස්සපබුද්ධාදිකාලෙ පුබ්බතරෙ ච කොණාගමනබුද්ධාදිකාලෙ, සබ්බෙපි වා එතෙ පුබ්බෙ ච පුබ්බතරෙ ච සන්තො නාමාති. තතියං.

34. චතුත්ථෙ ¶ කමනීයානීති රූපාදීනි ඉට්ඨාරම්මණානි. අපුනාගමනං අනාගන්තා පුරිසො මච්චුධෙය්යාති තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතා මච්චුධෙය්යා අපුනාගමනසඞ්ඛාතං නිබ්බානං අනාගන්තා. නිබ්බානඤ්හි සත්තා න පුනාගච්ඡන්ති, තස්මා තං අපුනාගමනන්ති වුච්චති. තං කාමෙසු බද්ධො ච පමත්තො ච අනාගන්තා නාම හොති, සො තං පාපුණිතුං න සක්කොති, තස්මා එවමාහ. ඡන්දජන්ති තණ්හාඡන්දතො ජාතං. අඝන්ති පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛං. දුතියපදං තස්සෙව වෙවචනං. ඡන්දවිනයා අඝවිනයොති තණ්හාවිනයෙන පඤ්චක්ඛන්ධවිනයො ¶ . අඝවිනයා දුක්ඛවිනයොති පඤ්චක්ඛන්ධවිනයෙන වට්ටදුක්ඛං විනීතමෙව හොති. චිත්රානීති ආරම්මණචිත්තානි. සඞ්කප්පරාගොති සඞ්කප්පිතරාගො. එවමෙත්ථ වත්ථුකාමං පටික්ඛිපිත්වා කිලෙසකාමො කාමොති වුත්තො. අයං පනත්ථො පසූරසුත්තෙන ¶ (සු. නි. 830 ආදයො) විභාවෙතබ්බො. පසූරපරිබ්බාජකො හි ථෙරෙන ‘‘සඞ්කප්පරාගො පුරිසස්ස කාමො’’ති වුත්තෙ –

‘‘න තෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ,

භික්ඛූපි තෙ හෙහින්ති කාමභොගී’’ති. –

‘‘තෙ චෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ,

සුණන්තො සද්දානි, ඝායන්තො ගන්ධානි;

සායන්තො රසානි, ඵුසන්තො ඵස්සානි මනොරමානි;

සත්ථාපි තෙ හෙහිති කාමභොගී’’ති.

අථෙත්ථ ධීරාති අථ එතෙසු ආරම්මණෙසු පණ්ඩිතා ඡන්දරාගං විනයන්ති. සංයොජනං සබ්බන්ති දසවිධම්පි සංයොජනං. අකිඤ්චනන්ති රාගකිඤ්චනාදිවිරහිතං. නානුපතන්ති දුක්ඛාති වට්ටදුක්ඛා පන තස්ස උපරි න පතන්ති. ඉච්චායස්මා ¶ මොඝරාජාති, ‘‘පහාසි සඞ්ඛ’’න්ති ගාථං සුත්වා තස්සං ¶ පරිසති අනුසන්ධිකුසලො මොඝරාජා නාම ථෙරො ‘‘ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථො න යථානුසන්ධිං ගතො’’ති චින්තෙත්වා යථානුසන්ධිං ඝටෙන්තො එවමාහ. තත්ථ ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකෙ වා පරලොකෙ වා. නරුත්තමං අත්ථචරං නරානන්ති කිඤ්චාපි සබ්බෙ ඛීණාසවා නරුත්තමා චෙව අත්ථචරා ච නරානං, ථෙරො පන දසබලං සන්ධායෙවමාහ. යෙ තං නමස්සන්ති පසංසියා තෙති යදි තථාවිමුත්තං දෙවමනුස්සා නමස්සන්ති, අථ යෙ තං භගවන්තං කායෙන වා වාචාය වා අනුපටිපත්තියා වා නමස්සන්ති, තෙ කිං පසංසියා, උදාහු අපසංසියාති. භික්ඛූති මොඝරාජත්ථෙරං ¶ ආලපති. අඤ්ඤාය ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං ජානිත්වා. සඞ්ගාතිගා තෙපි භවන්තීති යෙ තං කායෙන වා වාචාය වා අනුපටිපත්තියා වා නමස්සන්ති. තෙ චතුසච්චධම්මං අඤ්ඤාය විචිකිච්ඡං පහාය සඞ්ගාතිගාපි හොන්ති, පසංසියාපි හොන්තීති. චතුත්ථං.

35. පඤ්චමෙ උජ්ඣානසඤ්ඤිකාති උජ්ඣානසඤ්ඤී දෙවලොකො නාම පාටියෙක්කො නත්ථි, ඉමා පන දෙවතා තථාගතස්ස චතුපච්චයපරිභොගං නිස්සාය උජ්ඣායමානා ආගතා. තාසං කිර එවං අහොසි – ‘‘සමණො ගොතමො භික්ඛූනං පංසුකූලචීවර-පිණ්ඩියාලොප-රුක්ඛමූලසෙනාසනපූතිමුත්තභෙසජ්ජෙහි සන්තොසස්සෙව පරියන්තකාරිතං වණ්ණෙති, සයං පන පත්තුණ්ණදුකූල ඛොමාදීනි පණීතචීවරානි ධාරෙති, රාජාරහං උත්තමං භොජනං භුඤ්ජති, දෙවවිමානකප්පාය ගන්ධකුටියා වරසයනෙ සයති, සප්පිනවනීතාදීනි භෙසජ්ජානි පටිසෙවති, දිවසං මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙති, වචනමස්ස අඤ්ඤතො ගච්ඡති, කිරියා අඤ්ඤතො’’ති උජ්ඣායමානා ආගමිංසු. තෙන තාසං ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ‘‘උජ්ඣානසඤ්ඤිකා’’ති නාමං ගහිතං.

අඤ්ඤථා සන්තන්ති අඤ්ඤෙනාකාරෙන භූතං. නිකච්චාති නිකතියා වඤ්චනාය, වඤ්චෙත්වාති අත්ථො. කිතවස්සෙවාති කිතවො වුච්චති සාකුණිකො. සො ¶ හි අගුම්බොව සමානො සාඛපණ්ණාදිපටිච්ඡාදනෙන ගුම්බවණ්ණං දස්සෙත්වා උපගතෙ මොරතිත්තිරාදයො ¶ සකුණෙ මාරෙත්වා දාරභරණං කරොති. ඉති තස්ස කිතවස්ස ඉමාය වඤ්චනාය එවං වඤ්චෙත්වා සකුණමංසභොජනං විය කුහකස්සාපි පංසුකූලෙන අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා කථාඡෙකතාය මහාජනං වඤ්චෙත්වා ඛාදමානස්ස විචරතො. භුත්තං ථෙය්යෙන තස්ස තන්ති සබ්බොපි තස්ස චතුපච්චයපරිභොගො ථෙය්යෙන පරිභුත්තො නාම හොතීති දෙවතා භගවන්තං සන්ධාය වදති. පරිජානන්ති පණ්ඩිතාති අයං කාරකො වා අකාරකො වාති පණ්ඩිතා ජානන්ති. ඉති තා දෙවතා ‘‘තථාගතාපි මයමෙව පණ්ඩිතා’’ති මඤ්ඤමානා එවමාහංසු.

අථ භගවා නයිදන්තිආදිමාහ. තත්ථ යායං පටිපදා දළ්හාති අයං ධම්මානුධම්මපටිපදා දළ්හා ථිරා. යාය පටිපදාය ධීරා පණ්ඩිතා ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති ද්වීහි ඣානෙහි ඣායිනො මාරබන්ධනා පමුච්චන්ති, තං පටිපදං භාසිතමත්තෙන වා සවනමත්තෙන වා ඔක්කමිතුං ¶ පටිපජ්ජිතුං න සක්කාති අත්ථො. න වෙ ධීරා පකුබ්බන්තීති ධීරා පණ්ඩිතා විදිත්වා ලොකපරියායං සඞ්ඛාරලොකස්ස උදයබ්බයං ඤත්වා චතුසච්චධම්මඤ්ච අඤ්ඤාය කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතා ලොකෙ විසත්තිකං තිණ්ණා එවං න කුබ්බන්ති, මයං එවරූපානි න කථෙමාති අත්ථො.

පථවියං පතිට්ඨහිත්වාති ‘‘අයුත්තං අම්හෙහි කතං, අකාරකමෙව මයං කාරකවාදෙන සමුදාචරිම්හා’’ති ලජ්ජමානා මහාබ්රහ්මනි විය භගවති ගාරවං පච්චුපට්ඨපෙත්වා අග්ගික්ඛන්ධං විය භගවන්තං දුරාසදං කත්වා පස්සමානා ආකාසතො ඔතරිත්වා භූමියං ඨත්වාති අත්ථො. අච්චයොති අපරාධො. නො, භන්තෙ, අච්චාගමාති අම්හෙ අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පවත්තො. ආසාදෙතබ්බන්ති ඝට්ටයිතබ්බං. තා කිර දෙවතා භගවන්තං කායෙන වාචායාති ද්වීහිපි ඝට්ටයිංසු. තථාගතං අවන්දිත්වා ආකාසෙ පතිට්ඨමානා කායෙන ඝට්ටයිංසු, කිතවොපමං ආහරිත්වා නානප්පකාරකං අසබ්භිවාදං වදමානා වාචාය ඝට්ටයිංසු. තස්මා ආසාදෙතබ්බං අමඤ්ඤිම්හාති ආහංසු. පටිග්ගණ්හාතූති ඛමතු. ආයතිං සංවරායාති ¶ අනාගතෙ සංවරණත්ථාය, පුන එවරූපස්ස අපරාධස්ස දොසස්ස අකරණත්ථාය.

සිතං ¶ පාත්වාකාසීති අග්ගදන්තෙ දස්සෙන්තො පහට්ඨාකාරං දස්සෙසි. කස්මා? තා කිර දෙවතා න සභාවෙන ඛමාපෙන්ති, ලොකියමහාජනඤ්ච සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං තථාගතඤ්ච එකසදිසං කරොන්ති. අථ භගවා ‘‘පරතො කථාය උප්පන්නාය බුද්ධබලං දීපෙත්වා පච්ඡා ඛමිස්සාමී’’ති සිතං පාත්වාකාසි. භිය්යොසො මත්තායාති අතිරෙකප්පමාණෙන. ඉමං ගාථං අභාසීති කුපිතො එස අම්හාකන්ති මඤ්ඤමානා අභාසි.

න පටිගණ්හතීති න ඛමති නාධිවාසෙති. කොපන්තරොති අබ්භන්තරෙ උප්පන්නකොපො. දොසගරූති දොසං ගරුං කත්වා ආදාය විහරන්තො. ස වෙරං පටිමුඤ්චතීති සො එවරූපො ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චන්තො විය තං වෙරං අත්තනි පටිමුඤ්චති ඨපෙති, න පටිනිස්සජ්ජතීති අත්ථො. අච්චයො චෙ න විජ්ජෙථාති සචෙ අච්චායිකකම්මං න භවෙය්ය. නො චිධාපගතං සියාති යදි අපරාධො නාම න භාවෙය්ය. කෙනීධ කුසලො සියාති යදි වෙරානි න සම්මෙය්යුං, කෙන කාරණෙන කුසලො භවෙය්ය.

කස්සච්චයාති ¶ ගාථාය කස්ස අතික්කමො නත්ථි? කස්ස අපරාධො නත්ථි? කො සම්මොහං නාපජ්ජති? කො නිච්චමෙව පණ්ඩිතො නාමාති අත්ථො? ඉමං කිර ගාථං භණාපනත්ථං භගවතො සිතපාතුකම්මං. තස්මා ඉදානි දෙවතානං බුද්ධබලං දීපෙත්වා ඛමිස්සාමීති තථාගතස්ස බුද්ධස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතස්සාති තථා ආගතොති එවමාදීහි කාරණෙහි තථාගතස්ස. බුද්ධස්සාති චතුන්නං සච්චානං බුද්ධත්තාදීහි කාරණෙහි විමොක්ඛන්තිකපණ්ණත්තිවසෙන එවං ලද්ධනාමස්ස. අච්චයං දෙසයන්තීනන්ති යං වුත්තං තුම්හෙහි ‘‘අච්චයං දෙසයන්තීනං…පෙ… ස වෙරං පටිමුඤ්චතී’’ති, තං සාධු වුත්තං, අහං පන තං වෙරං නාභිනන්දාමි න පත්ථයාමීති අත්ථො. පටිග්ගණ්හාමි වොච්චයන්ති තුම්හාකං අපරාධං ඛමාමීති. පඤ්චමං.

36. ඡට්ඨෙ ¶ සද්ධා දුතියා පුරිසස්ස හොතීති පුරිසස්ස දෙවලොකෙ මනුස්සලොකෙ චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තස්ස සද්ධා දුතියා හොති, සහායකිච්චං සාධෙති. නො චෙ අස්සද්ධියං අවතිට්ඨතීති යදි ¶ අස්සද්ධියං න තිට්ඨති. යසොති පරිවාරො. කිත්තීති වණ්ණභණනං. තත්වස්ස හොතීති තතො අස්ස හොති. නානුපතන්ති සඞ්ගාති රාගසඞ්ගාදයො පඤ්ච සඞ්ගා න අනුපතන්ති. පමාදමනුයුඤ්ජන්තීති යෙ පමාදං කරොන්ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙ තං අනුයුඤ්ජන්ති නාම. ධනං සෙට්ඨංව රක්ඛතීති මුත්තාමණිසාරාදිඋත්තමධනං විය රක්ඛති. ඣායන්තොති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායන්තො. තත්ථ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම විපස්සනාමග්ගඵලානි. විපස්සනා හි තීණි ලක්ඛණානි උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. මග්ගො විපස්සනාය ආගතකිච්චං සාධෙතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. ඵලං තථලක්ඛණං නිරොධසච්චං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. අට්ඨ සමාපත්තියො පන කසිණාරම්මණස්ස උපනිජ්ඣායනතො ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති වෙදිතබ්බා. පරමං නාම අරහත්තසුඛං අධිප්පෙතන්ති. ඡට්ඨං.

37. සත්තමෙ සක්කෙසූති ‘‘සක්යා වත, භො කුමාරා’’ති (දී. නි. 1.267) උදානං පටිච්ච සක්කාති ලද්ධනාමානං රාජකුමාරානං නිවාසො එකොපි ජනපදො රූළ්හීසද්දෙන සක්කාති වුච්චති ¶ . තස්මිං සක්කෙසු ජනපදෙ. මහාවනෙති සයංජාතෙ අරොපිමෙ හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධෙ මහති වනෙ. සබ්බෙහෙව අරහන්තෙහීති ඉමං සුත්තං කථිතදිවසෙයෙව පත්තඅරහන්තෙහි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – සාකියකොලියා හි කිර කපිලවත්ථුනගරස්ස ච කොලියනගරස්ස ච අන්තරෙ රොහිණිං නාම නදිං එකෙනෙව ආවරණෙන බන්ධාපෙත්වා සස්සානි කාරෙන්ති. අථ ජෙට්ඨමූලමාසෙ සස්සෙසු මිලායන්තෙසු උභයනගරවාසීනම්පි කම්මකාරා සන්නිපතිංසු. තත්ථ කොලියනගරවාසිනො ආහංසු – ‘‘ඉදං උදකං උභයතො ආහරියමානං න තුම්හාකං, න අම්හාකං පහොස්සති ¶ , අම්හාකං පන සස්සං එකෙන උදකෙනෙව නිප්ඵජ්ජිස්සති, ඉදං උදකං අම්හාකං දෙථා’’ති. කපිලවත්ථුවාසිනො ආහංසු – ‘‘තුම්හෙසු කොට්ඨෙ පූරෙත්වා ඨිතෙසු මයං රත්තසුවණ්ණනීලමණිකාළකහාපණෙ ¶ ච ගහෙත්වා පච්ඡිපසිබ්බකාදිහත්ථා න සක්ඛිස්සාම තුම්හාකං ඝරද්වාරෙ විචරිතුං, අම්හාකම්පි සස්සං එකෙනෙව උදකෙන නිප්ඵජ්ජිස්සති, ඉදං උදකං අම්හාකං දෙථා’’ති. ‘‘න මයං දස්සාමා’’ති. ‘‘මයම්පි න දස්සාමා’’ති. එවං කථං වඩ්ඪෙත්වා එකො උට්ඨාය එකස්ස පහාරං අදාසි, සොපි අඤ්ඤස්සාති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා රාජකුලානං ජාතිං ඝට්ටෙත්වා කලහං වඩ්ඪයිංසු.

කොලියකම්මකාරා වදන්ති – ‘‘තුම්හෙ කපිලවත්ථුවාසිකෙ ගහෙත්වා ගජ්ජථ, යෙ සොණසිඞ්ගාලාදයො විය අත්තනො භගිනීහි සද්ධිං සංවසිංසු, එතෙසං හත්ථිනො ච අස්සා ච ඵලකාවුධානි ච අම්හාකං කිං කරිස්සන්තී’’ති? සාකියකම්මකාරා වදන්ති – ‘‘තුම්හෙ දානි කුට්ඨිනො දාරකෙ ගහෙත්වා ගජ්ජථ, යෙ අනාථා නිග්ගතිකා තිරච්ඡානා විය කොලරුක්ඛෙ වසිංසු, එතෙසං හත්ථිනො ච අස්සා ච ඵලකාවුධානි ච අම්හාකං කිං කරිස්සන්තී’’ති? තෙ ගන්ත්වා තස්මිං කම්මෙ නියුත්තඅමච්චානං කථෙසුං, අමච්චා රාජකුලානං කථෙසුං. තතො සාකියා – ‘‘භගිනීහි සද්ධිං සංවසිතකානං ථාමඤ්ච බලඤ්ච දස්සෙස්සාමා’’ති යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිංසු. කොලියාපි – ‘‘කොලරුක්ඛවාසීනං ථාමඤ්ච බලඤ්ච දස්සෙස්සාමා’’ති යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිංසු.

භගවාපි රත්තියා පච්චූසසමයෙව මහාකරුණාසමාපත්තිතො උට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමෙ එවං යුද්ධසජ්ජෙ නික්ඛමන්තෙ අද්දස. දිස්වා – ‘‘මයි ගතෙ අයං කලහො වූපසම්මිස්සති නු ඛො උදාහු නො’’ති උපධාරෙන්තො – ‘‘අහමෙත්ථ ගන්ත්වා කලහවූපසමනත්ථං තීණි ජාතකානි කථෙස්සාමි, තතො කලහො වූපසම්මිස්සති. අථ සාමග්ගිදීපනත්ථාය ද්වෙ ජාතකානි කථෙත්වා අත්තදණ්ඩසුත්තං ¶ දෙසෙස්සාමි. දෙසනං සුත්වා ¶ උභයනගරවාසිනොපි අඩ්ඪතියානි අඩ්ඪතියානි කුමාරසතානි දස්සන්ති, අහං තෙ පබ්බාජෙස්සාමි, තදා මහාසමාගමො භවිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං අකාසි. තස්මා ඉමෙසු යුද්ධසජ්ජෙසු නික්ඛමන්තෙසු කස්සචි අනාරොචෙත්වා සයමෙව පත්තචීවරමාදාය ගන්ත්වා ද්වින්නං සෙනානං අන්තරෙ ආකාසෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා නිසීදි.

කපිලවත්ථුවාසිනො භගවන්තං දිස්වාව, ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨො සත්ථා ආගතො. දිට්ඨො නු ඛො තෙන අම්හාකං කලහකරණභාවො’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘න ඛො පන සක්කා භගවති ආගතෙ අම්හෙහි පරස්ස සරීරෙ සත්ථං ¶ පාතෙතුං. කොලියනගරවාසිනො අම්හෙ හනන්තු වා බජ්ඣන්තු වා’’ති. ආවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා, භගවන්තං වන්දිත්වා, නිසීදිංසු. කොලියනගරවාසිනොපි තථෙව චින්තෙත්වා ආවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා, භගවන්තං වන්දිත්වා, නිසීදිංසු.

භගවා ජානන්තොව, ‘‘කස්මා ආගතත්ථ, මහාරාජා’’ති පුච්ඡි? ‘‘න, භගවා, තිත්ථකීළාය න පබ්බතකීළාය, න නදීකීළාය, න ගිරිදස්සනත්ථං, ඉමස්මිං පන ඨානෙ සඞ්ගාමං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ආගතම්හා’’ති. ‘‘කිං නිස්සාය වො කලහො, මහාරාජාති? උදකං, භන්තෙති. උදකං කිං අග්ඝති, මහාරාජාති? අප්පං, භන්තෙති. පථවී නාම කිං අග්ඝති, මහාරාජාති? අනග්ඝා, භන්තෙති. ඛත්තියා කිං අග්ඝන්තීති? ඛත්තියා නාම අනග්ඝා, භන්තෙති. අප්පමූලං උදකං නිස්සාය කිමත්ථං අනග්ඝෙ ඛත්තියෙ නාසෙථ, මහාරාජ, කලහෙ අස්සාදො නාම නත්ථි, කලහවසෙන, මහාරාජ, අට්ඨානෙ වෙරං කත්වා එකාය රුක්ඛදෙවතාය කාළසීහෙන සද්ධිං බද්ධාඝාතො සකලම්පි ඉමං කප්පං අනුප්පත්තොයෙවාති වත්වා ඵන්දනජාතකං (ජා. 1.13.14 ආදයො) කථෙසි’’. තතො ‘‘පරපත්තියෙන නාම, මහාරාජ, න භවිතබ්බං. පරපත්තියා හුත්වා හි එකස්ස සසකස්ස කථාය තියොජනසහස්සවිත්ථතෙ හිමවන්තෙ චතුප්පදගණා මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිනො ¶ අහෙසුං. තස්මා පරපත්තියෙන න භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා, පථවීඋන්ද්රියජාතකං කථෙසි. තතො ‘‘කදාචි, මහාරාජ, දුබ්බලොපි මහාබලස්ස රන්ධං විවරං පස්සති, කදාචි මහාබලො දුබ්බලස්ස. ලටුකිකාපි හි සකුණිකා හත්ථිනාගං ඝාතෙසී’’ති ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39 ආදයො) කථෙසි. එවං කලහවූපසමනත්ථාය තීණි ජාතකානි කථෙත්වා සාමග්ගිපරිදීපනත්ථාය ද්වෙ ජාතකානි කථෙසි. කථං? ‘‘සමග්ගානඤ්හි, මහාරාජ, කොචි ඔතාරං නාම පස්සිතුං න සක්කොතීති වත්වා, රුක්ඛධම්මජාතකං (ජා. 1.1.74) කථෙසි ¶ . තතො ‘‘සමග්ගානං, මහාරාජ, කොචි විවරං දස්සිතුං න සක්ඛි. යදා පන අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදමකංසු, අථ තෙ නෙසාදපුත්තො ජීවිතා වොරොපෙත්වා ආදාය ගතොති විවාදෙ අස්සාදො නාම නත්ථී’’ති වත්වා, වට්ටකජාතකං (ජා. 1.1.118) කථෙසි. එවං ඉමානි පඤ්ච ජාතකානි කථෙත්වා අවසානෙ අත්තදණ්ඩසුත්තං (සු. නි. 941 ආදයො) කථෙසි.

රාජානො පසන්නා – ‘‘සචෙ සත්ථා නාගමිස්ස, මයං සහත්ථා අඤ්ඤමඤ්ඤං වධිත්වා ලොහිතනදිං පවත්තයිස්සාම. අම්හාකං පුත්තභාතරො ච ගෙහද්වාරෙ ¶ න පස්සෙය්යාම, සාසනපටිසාසනම්පි නො ආහරණකො නාභවිස්ස. සත්ථාරං නිස්සාය නො ජීවිතං ලද්ධං. සචෙ පන සත්ථා ආගාරං අජ්ඣාවසිස්ස දීපසහස්සද්වයපරිවාරං චතුමහාදීපරජ්ජමස්ස හත්ථගතං අභවිස්ස, අතිරෙකසහස්සං ඛො පනස්ස පුත්තා අභවිස්සංසු, තතො ඛත්තියපරිවාරො අවිචරිස්ස. තං ඛො පනෙස සම්පත්තිං පහාය නික්ඛමිත්වා සම්බොධිං පත්තො. ඉදානිපි ඛත්තියපරිවාරොයෙව විචරතූ’’ති උභයනගරවාසිනො අඩ්ඪතියානි අඩ්ඪතියානි කුමාරසතානි අදංසු. භගවාපි තෙ පබ්බාජෙත්වා මහාවනං අගමාසි. තෙසං ගරුගාරවෙන න අත්තනො රුචියා පබ්බජිතානං අනභිරති උප්පජ්ජි. පුරාණදුතියිකායොපි තෙසං – ‘‘අය්යපුත්තා උක්කණ්ඨන්තු, ඝරාවාසො න සණ්ඨාතී’’තිආදීනි වත්වා සාසනං පෙසෙන්ති. තෙ ච අතිරෙකතරං උක්කණ්ඨිංසු.

භගවා ආවජ්ජෙන්තො තෙසං අනභිරතිභාවං ඤත්වා – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මාදිසෙන බුද්ධෙන සද්ධිං එකතො වසන්තා උක්කණ්ඨන්ති, හන්ද නෙසං ¶ කුණාලදහස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තත්ථ නෙත්වා අනභිරතිං විනොදෙමී’’ති කුණාලදහස්ස වණ්ණං කථෙසි. තෙ තං දට්ඨුකාමා අහෙසුං. දට්ඨුකාමත්ථ, භික්ඛවෙ, කුණාලදහන්ති? ආම භගවාති. යදි එවං එථ ගච්ඡාමාති. ඉද්ධිමන්තානං භගවා ගමනට්ඨානං මයං කථං ගමිස්සාමාති. තුම්හෙ ගන්තුකාමා හොථ, අහං මමානුභාවෙන ගහෙත්වා ගමිස්සාමීති. සාධු, භන්තෙති. භගවා පඤ්ච භික්ඛුසතානි ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා කුණාලදහෙ පතිට්ඨාය තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං කුණාලදහෙ යෙසං මච්ඡානං නාමං න ජානාථ මමං පුච්ඡථා’’ති.

තෙ පුච්ඡිංසු. භගවා පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං කථෙසි. න කෙවලඤ්ච, මච්ඡානංයෙව, තස්මිං වනසණ්ඩෙ රුක්ඛානම්පි පබ්බතපාදෙ ද්විපදචතුප්පදසකුණානම්පි නාමානි පුච්ඡාපෙත්වා කථෙසි. අථ ද්වීහි ¶ සකුණෙහි මුඛතුණ්ඩකෙන ඩංසිත්වා ගහිතදණ්ඩකෙ නිසින්නො කුණාලසකුණරාජා පුරතො පච්ඡතො උභොසු ච පස්සෙසු සකුණසඞ්ඝපරිවුතො ආගච්ඡති. භික්ඛූ තං දිස්වා – ‘‘එස, භන්තෙ, ඉමෙසං සකුණානං රාජා භවිස්සති, පරිවාරා එතෙ එතස්සා’’ති මඤ්ඤාමාති. එවමෙතං, භික්ඛවෙ, අයම්පි මමෙව වංසො මම පවෙණීති. ඉදානි තාව මයං, භන්තෙ, එතෙ සකුණෙ පස්සාම. යං පන භගවා ¶ ‘‘අයම්පි මමෙව වංසො මම පවෙණී’’ති ආහ, තං සොතුකාමම්හාති. සොතුකාමත්ථ, භික්ඛවෙති? ආම භගවාති. තෙන හි සුණාථාති තීහි ගාථාසතෙහි මණ්ඩෙත්වා කුණාලජාතකං (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) කථෙන්තො අනභිරතිං විනොදෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, මග්ගෙනෙව ච නෙසං ඉද්ධිපි ආගතා. භගවා ‘‘හොතු තාව එත්තකං තෙසං භික්ඛූන’’න්ති ආකාසෙ උප්පතිත්වා මහාවනමෙව අගමාසි. තෙපි භික්ඛූ ගමනකාලෙ දසබලස්ස ආනුභාවෙන ගන්ත්වා ආගමනකාලෙ අත්තනො ආනුභාවෙන භගවන්තං පරිවාරෙත්වා මහාවනෙ ඔතරිංසු.

භගවා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා – ‘‘එථ, භික්ඛවෙ, නිසීදථ. උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣානං වො කිලෙසානං කම්මට්ඨානං කථෙස්සාමී’’ති කම්මට්ඨානං කථෙසි. භික්ඛූ චින්තයිංසු – ‘‘භගවා අම්හාකං අනභිරතභාවං ඤත්වා කුණාලදහං නෙත්වා අනභිරතිං ¶ විනොදෙසි, තත්ථ සොතාපත්තිඵලං පත්තානං නො ඉදානි ඉධ තිණ්ණං මග්ගානං කම්මට්ඨානං අදාසි, න ඛො පන අම්හෙහි ‘සොතාපන්නා මය’න්ති වීතිනාමෙතුං වට්ටති, පුරිසපුරිසෙහි නො භවිතුං වට්ටතී’’ති තෙ දසබලස්ස පාදෙ වන්දිත්වා උට්ඨාය නිසීදනං පප්ඵොටෙත්වා විසුං විසුං පබ්භාරරුක්ඛමූලෙසු නිසීදිංසු.

භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ පකතියාපි අවිස්සට්ඨකම්මට්ඨානා, ලද්ධුපායස්ස පන භික්ඛුනො කිලමනකාරණං නාම නත්ථි. ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තා ච විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා ‘අත්තනා පටිවිද්ධගුණං ආරොචෙස්සාමා’ති මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති. එතෙසු ආගතෙසු දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිස්සන්ති, මහාසමයො භවිස්සති, විවිත්තෙ ඔකාසෙ මයා නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති තතො විවිත්තෙ ඔකාසෙ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි.

සබ්බපඨමං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගතත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තතො අපරො තතො අපරොති පඤ්චසතාපි පදුමිනියං පදුමානි විය විකසිංසු. සබ්බපඨමං අරහත්තං පත්තභික්ඛු ¶ ‘‘භගවතො ආරොචෙස්සාමී’’ති පල්ලඞ්කං විනිබ්භුජිත්වා නිසීදනං පප්ඵොටෙත්වා උට්ඨාය දසබලාභිමුඛො අහොසි. එවං අපරොපි අපරොපීති පඤ්චසතා භත්තසාලං පවිසන්තා ¶ විය පටිපාටියාව ආගමිංසු. පඨමං ආගතො වන්දිත්වා නිසීදනං පඤ්ඤාපෙත්වා, එකමන්තං නිසීදිත්වා, පටිවිද්ධගුණං ආරොචෙතුකාමො ‘‘අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤො කොචි? නත්ථී’’ති නිවත්තිත්වා ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො අපරම්පි අද්දස අපරම්පි අද්දසයෙවාති සබ්බෙපි තෙ ආගන්ත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා, අයං ඉමස්ස හරායමානො න කථෙසි, අයං ඉමස්ස හරායමානො න කථෙසි. ඛීණාසවානං කිර ද්වෙ ආකාරා හොන්ති – ‘‘අහො වත මයා පටිවිද්ධගුණං සදෙවකො ලොකො ඛිප්පමෙව පටිවිජ්ඣෙය්යා’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති. පටිවිද්ධභාවං පන නිධිලද්ධපුරිසො විය න අඤ්ඤස්ස ආරොචෙතුකාමා හොන්ති.

එවං ඔසටමත්තෙ පන තස්මිං අරියමණ්ඩලෙ පාචීනයුගන්ධරපරික්ඛෙපතො අබ්භා ¶ මහිකා ධූමො රජො රාහූති, ඉමෙහි උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්තං බුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතස්ස ලොකස්ස රාමණෙය්යකදස්සනත්ථං පාචීනදිසාය උක්ඛිත්තරජතමයමහාආදාසමණ්ඩලං විය, නෙමිවට්ටියං ගහෙත්වා, පරිවත්තියමානරජතචක්කසස්සිරිකං පුණ්ණචන්දමණ්ඩලං උල්ලඞ්ඝිත්වා, අනිලපථං පටිපජ්ජිත්ථ. ඉති එවරූපෙ ඛණෙ ලයෙ මුහුත්තෙ භගවා සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං මහාවනෙ මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සබ්බෙහෙව අරහන්තෙහි.

තත්ථ භගවාපි මහාසම්මතස්ස වංසෙ උප්පන්නො, තෙපි පඤ්චසතා භික්ඛූ මහාසම්මතස්ස කුලෙ උප්පන්නා. භගවාපි ඛත්තියගබ්භෙ ජාතො, තෙපි ඛත්තියගබ්භෙ ජාතා. භගවාපි රාජපබ්බජිතො, තෙපි රාජපබ්බජිතා. භගවාපි සෙතච්ඡත්තං පහාය හත්ථගතං චක්කවත්තිරජ්ජං නිස්සජ්ජිත්වා පබ්බජිතො, තෙපි සෙතච්ඡත්තං පහාය හත්ථගතානි රජ්ජානි විස්සජ්ජිත්වා පබ්බජිතා. ඉති භගවා පරිසුද්ධෙ ඔකාසෙ, පරිසුද්ධෙ රත්තිභාගෙ, සයං පරිසුද්ධො පරිසුද්ධපරිවාරො, වීතරාගො වීතරාගපරිවාරො, වීතදොසො වීතදොසපරිවාරො, වීතමොහො වීතමොහපරිවාරො, නිත්තණ්හො නිත්තණ්හපරිවාරො, නික්කිලෙසො නික්කිලෙසපරිවාරො, සන්තො සන්තපරිවාරො, දන්තො දන්තපරිවාරො, මුත්තො මුත්තපරිවාරො, අතිවිය විරොචතීති. වණ්ණභූමි නාමෙසා, යත්තකං සක්කොති, තත්තකං වත්තබ්බං. ඉති ඉමෙ භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං, ‘‘පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සබ්බෙහෙව අරහන්තෙහී’’ති.

යෙභුය්යෙනාති ¶ ¶ බහුතරා සන්නිපතිතා, මන්දා න සන්නිපතිතා අසඤ්ඤී අරූපාවචරදෙවතා සමාපන්නදෙවතායො ච. තත්රායං සන්නිපාතක්කමො – මහාවනස්ස කිර සාමන්තා දෙවතා චලිංසු, ‘‘ආයාම භො! බුද්ධදස්සනං නාම බහූපකාරං, ධම්මස්සවනං බහූපකාරං, භික්ඛුසඞ්ඝදස්සනං බහූපකාරං. ආයාම ආයාමා’’ති! මහාසද්දං ¶ කුරුමානා ආගන්ත්වා භගවන්තඤ්ච තංමුහුත්තං අරහත්තප්පත්තඛීණාසවෙ ච වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. එතෙනෙව උපායෙන තාසං තාසං සද්දං සුත්වා සද්දන්තරඅඩ්ඪගාවුතගාවුතඅඩ්ඪයොජනයොජනාදිවසෙන තියොජනසහස්සවිත්ථතෙ හිමවන්තෙ, තික්ඛත්තුං තෙසට්ඨියා නගරසහස්සෙසු, නවනවුතියා දොණමුඛසතසහස්සෙසු, ඡනවුතියා පට්ටනකොටිසතසහස්සෙසු, ඡපණ්ණාසාය රතනාකරෙසූති සකලජම්බුදීපෙ, පුබ්බවිදෙහෙ, අපරගොයානෙ, උත්තරකුරුම්හි, ද්වීසු පරිත්තදීපසහස්සෙසූති සකලචක්කවාළෙ, තතො දුතියතතියචක්කවාළෙති එවං දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවතා සන්නිපතිතාති වෙදිතබ්බා. දසසහස්සචක්කවාළඤ්හි ඉධ දසලොකධාතුයොති අධිප්පෙතං. තෙන වුත්තං – ‘‘දසහි ච ලොකධාතූහි දෙවතා යෙභුය්යෙන සන්නිපතිතා හොන්තී’’ති.

එවං සන්නිපතිතාහි දෙවතාහි සකලචක්කවාළගබ්භං යාව බ්රහ්මලොකා සූචිඝරෙ නිරන්තරං පක්ඛිත්තසූචීහි විය පරිපුණ්ණං හොති. තත්ථ බ්රහ්මලොකස්ස එවං උච්චත්තනං වෙදිතබ්බං – ලොහපාසාදෙ කිර සත්තකූටාගාරසමො පාසාණො බ්රහ්මලොකෙ ඨත්වා අධො ඛිත්තො චතූහි මාසෙහි පථවිං පාපුණාති. එවං මහන්තෙ ඔකාසෙ යථා හෙට්ඨා ඨත්වා ඛිත්තානි පුප්ඵානි වා ධූමො වා උපරි ගන්තුං, උපරි වා ඨත්වා ඛිත්තසාසපා හෙට්ඨා ඔතරිතුං අන්තරං න ලභන්ති, එවං නිරන්තරා දෙවතා අහෙසුං. යථා ඛො පන චක්කවත්තිරඤ්ඤො නිසින්නට්ඨානං අසම්බාධං හොති, ආගතාගතා මහෙසක්ඛා ඛත්තියා ඔකාසං ලභන්තියෙව, පරතො පරතො පන අතිසම්බාධං හොති. එවමෙව භගවතො නිසින්නට්ඨානං අසම්බාධං, ආගතාගතා මහෙසක්ඛා දෙවා ච බ්රහ්මානො ච ඔකාසං ලභන්තියෙව. අපි සුදං භගවතො ආසන්නාසන්නට්ඨානෙ වාලග්ගනිත්තුදනමත්තෙ පදෙසෙ දසපි වීසතිපි දෙවා සුඛුමෙ අත්තභාවෙ මාපෙත්වා අට්ඨංසු. සබ්බපරතො සට්ඨි සට්ඨි දෙවතා අට්ඨංසු.

සුද්ධාවාසකායිකානන්ති ¶ ¶ සුද්ධාවාසවාසීනං. සුද්ධාවාසා නාම සුද්ධානං අනාගාමිඛීණාසවානං ආවාසා පඤ්ච බ්රහ්මලොකා. එතදහොසීති කස්මා අහොසි? තෙ කිර බ්රහ්මානො සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා යථා පරිච්ඡෙදෙන වුට්ඨිතා බ්රහ්මභවනං ඔලොකෙන්තා පච්ඡාභත්තෙ භත්තගෙහං විය සුඤ්ඤතං අද්දසංසු. තතො ‘‘කුහිං බ්රහ්මානො ගතා’’ති ආවජ්ජන්තා මහාසමාගමං ඤත්වා ¶ – ‘‘අයං සමාගමො මහා, මයං ඔහීනා, ඔහීනකානං පන ඔකාසො දුල්ලභො හොති, තස්මා ගච්ඡන්තා අතුච්ඡහත්ථා හුත්වා එකෙකං ගාථං අභිසඞ්ඛරිත්වා ගච්ඡාම. තාය මහාසමාගමෙ ච අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙස්සාම, දසබලස්ස ච වණ්ණං භාසිස්සාමා’’ති. ඉති තෙසං සමාපත්තිතො උට්ඨාය ආවජ්ජිතත්තා එතදහොසි.

භගවතො පුරතො පාතුරහෙසුන්ති පාළියං භගවතො සන්තිකෙ අභිමුඛට්ඨානෙයෙව ඔතිණ්ණා විය කත්වා වුත්තා, න ඛො පනෙත්ථ එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙ පන බ්රහ්මලොකෙ ඨිතායෙව ගාථා අභිසඞ්ඛරිත්වා එකො පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතරි, එකො දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං, එකො පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං, එකො උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතරි. තතො පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතිණ්ණබ්රහ්මා නීලකසිණං සමාපජ්ජිත්වා නීලරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං මණිවම්මං පටිමුඤ්චන්තො විය අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා බුද්ධවීථි නාම කෙනචි උත්තරිතුං න සක්කා, තස්මා මහතියා බුද්ධවීථියාව ආගන්ත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ඨිතො ඛො අත්තනා අභිසඞ්ඛතං ගාථං අභාසි.

දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතිණ්ණබ්රහ්මා පීතකසිණං සමාපජ්ජිත්වා සුවණ්ණපභං මුඤ්චිත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං සුවණ්ණපටං පාරුපන්තො විය අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා තථෙව අකාසි. පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතිණ්ණබ්රහ්මා ලොහිතකසිණං සමාපජ්ජිත්වා ලොහිතකරස්මියො මුඤ්චිත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං රත්තවරකම්බලෙන පරික්ඛිපන්තො විය අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා තථෙව අකාසි. උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතිණ්ණබ්රහ්මා ඔදාතකසිණං ¶ සමාපජ්ජිත්වා ¶ ඔදාතරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං සුමනකුසුමපටං පාරුපන්තො විය අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා තථෙව අකාසි.

පාළියං පන භගවතො පුරතො පාතුරහෙසුං. අථ ඛො තා දෙවතා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසූති එවං එකක්ඛණෙ විය පුරතො පාතුභාවො ච අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨිතභාවො ච වුත්තො, සො ඉමිනා අනුක්කමෙන අහොසි, එකතො කත්වා පන දස්සිතො. ගාථාභාසනං පන පාළියම්පි විසුං විසුංයෙව වුත්තං.

තත්ථ ¶ මහාසමයොති මහාසමූහො. පවනං වුච්චති වනසණ්ඩො. උභයෙනපි භගවා ‘‘ඉමස්මිං පන වනසණ්ඩෙ අජ්ජ මහාසමූහො සන්නිපාතො’’ති ආහ. තතො යෙසං සො සන්නිපාතො, තෙ දස්සෙතුං දෙවකායා සමාගතාති ආහ. තත්ථ දෙවකායාති දෙවඝටා. ආගතම්හ ඉමං ධම්මසමයන්ති එවං සමාගතෙ දෙවකායෙ දිස්වා මයම්පි ඉමං ධම්මසමූහං ආගතා. කිං කාරණා? දක්ඛිතායෙ අපරාජිතසඞ්ඝන්ති කෙනචි අපරාජිතං අජ්ජෙව තයො මාරෙ මද්දිත්වා විජිතසඞ්ගාමං ඉමං අපරාජිතසඞ්ඝං දස්සනත්ථාය ආගතම්හාති අත්ථො. සො පන, බ්රහ්මා, ඉමං ගාථං භාසිත්වා, භගවන්තං අභිවාදෙත්වා, පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියංයෙව අට්ඨාසි.

අථ දුතියො වුත්තනයෙනෙව ආගන්ත්වා අභාසි. තත්ථ තත්ර භික්ඛවොති තස්මිං සන්නිපාතට්ඨානෙ භික්ඛූ. සමාදහංසූති සමාධිනා යොජෙසුං. චිත්තමත්තනො උජුකං අකංසූති අත්තනො චිත්තෙ සබ්බෙ වඞ්කකුටිලජිම්හභාවෙ හරිත්වා උජුකං අකරිංසු. සාරථීව නෙත්තානි ගහෙත්වාති යථා සමප්පවත්තෙසු සින්ධවෙසු ඔධස්තපතොදො සාරථී සබ්බයොත්තානි ගහෙත්වා අචොදෙන්තො අවාරෙන්තො තිට්ඨති, එවං ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතා ගුත්තද්වාරා සබ්බෙපෙතෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ ඉන්ද්රියානි රක්ඛන්ති පණ්ඩිතා, එතෙ දට්ඨුං ඉධාගතම්හා භගවාති, සොපි ගන්ත්වා යථාඨානෙයෙව අට්ඨාසි.

අථ තතියො වුත්තනයෙනෙව ආගන්ත්වා අභාසි. තත්ථ ඡෙත්වා ඛීලන්ති රාගදොසමොහඛීලං ඡින්දිත්වා. පලිඝන්ති රාගදොසමොහපලිඝමෙව. ඉන්දඛීලන්ති රාගදොසමොහඉන්දඛීලමෙව ¶ . ඌහච්ච මනෙජාති එතෙ තණ්හාඑජාය අනෙජා භික්ඛූ ඉන්දඛීලං ඌහච්ච සමූහනිත්වා චතූසු දිසාසු අප්පටිහතචාරිකං ¶ චරන්ති. සුද්ධාති නිරුපක්කිලෙසා. විමලාති නිම්මලා. ඉදං තස්සෙව වෙවචනං. චක්ඛුමතාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්තෙන. සුදන්තාති චක්ඛුතොපි දන්තා සොතතොපි ඝානතොපි ජිව්හාතොපි කායතොපි මනතොපි දන්තා. සුසුනාගාති තරුණනාගා. තත්රායං වචනත්ථො – ඡන්දාදීහි න ගච්ඡන්තීති නාගා, තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ න ආගච්ඡන්තීති නාගා, නානප්පකාරං ආගුං න කරොන්තීති නාගා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 80) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

නාගො තාදි පවුච්චතෙ තථත්තා’’ති. –

එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සුසුනාගාති සුසූ නාගා, සුසුනාගභාවසම්පත්තිං පත්තාති අත්ථො. තෙ එවරූපෙ අනුත්තරෙන යොග්ගාචරියෙන දමිතෙ තරුණනාගෙ දස්සනාය ආගතම්හ භගවාති. සොපි ගන්ත්වා යථාඨානෙයෙව අට්ඨාසි.

අථ චතුත්ථො වුත්තනයෙනෙව ආගන්ත්වා අභාසි. තත්ථ ගතාසෙති නිබ්බෙමතිකසරණගමනෙන ගතා. සොපි ගන්ත්වා යථාඨානෙයෙව අට්ඨාසීති. සත්තමං.

38. අට්ඨමෙ මද්දකුච්ඡිස්මින්ති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. තඤ්හි අජාතසත්තුම්හි කුච්ඡිගතෙ තස්ස මාතරා – ‘‘අයං මය්හං කුච්ඡිගතො ගබ්භො රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සති. කිං මෙ ඉමිනා’’ති? ගබ්භපාතනත්ථං කුච්ඡි මද්දාපිතා. තස්මා ‘‘මද්දකුච්ඡී’’ති සඞ්ඛං ගතං. මිගානං පන අභයවාසත්ථාය දින්නත්තා මිගදායොති වුච්චති.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති එත්ථ අයං අනුපුබ්බිකථා – දෙවදත්තො හි අජාතසත්තුං නිස්සාය ධනුග්ගහෙ ච ධනපාලකඤ්ච ¶ පයොජෙත්වාපි තථාගතස්ස ¶ ජීවිතන්තරායං කාතුං අසක්කොන්තො ‘‘සහත්ථෙනෙව මාරෙස්සාමී’’ති ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා මහන්තං කූටාගාරප්පමාණං සිලං උක්ඛිපිත්වා, ‘‘සමණො ගොතමො චුණ්ණවිචුණ්ණො හොතූ’’ති පවිජ්ඣි. මහාථාමවා කිරෙස පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති. අට්ඨානං ඛො පනෙතං, යං බුද්ධානං පරූපක්කමෙන ජීවිතන්තරායො භවෙය්යාති තං තථාගතස්ස සරීරාභිමුඛං ආගච්ඡන්තං ආකාසෙ අඤ්ඤා සිලා උට්ඨහිත්වා සම්පටිච්ඡි. ද්වින්නං සිලානං සම්පහාරෙන මහන්තො පාසාණස්ස සකලිකා උට්ඨහිත්වා භගවතො පිට්ඨිපාදපරියන්තං අභිහනි, පාදො මහාඵරසුනා පහතො විය සමුග්ගතලොහිතෙන ලාඛාරසමක්ඛිතො විය අහොසි. භගවා උද්ධං උල්ලොකෙත්වා දෙවදත්තං එතදවොච – ‘‘බහු තයා මොඝපුරිස, අපුඤ්ඤං පසුතං, යො ත්වං පදුට්ඨචිත්තො වධකචිත්තො තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙසී’’ති. තතො පට්ඨාය භගවතො අඵාසු ජාතං. භික්ඛූ චින්තයිංසු – ‘‘අයං විහාරො උජ්ජඞ්ගලො ¶ විසමො, බහූනං ඛත්තියාදීනඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච අනොකාසො’’ති. තෙ තථාගතං මඤ්චසිවිකාය ආදාය මද්දකුච්ඡිං නයිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවතො පාදො සකලිකාය ඛතො හොතී’’ති.

භුසාති බලවතියො. සුදන්ති නිපාතමත්තං. දුක්ඛන්ති සුඛපටික්ඛෙපො. තිබ්බාති බහලා. ඛරාති ඵරුසා. කටුකාති තිඛිණා. අසාතාති අමධුරා. න තාසු මනො අප්පෙති, න තා මනං අප්පායන්ති වඩ්ඪෙන්තීති අමනාපා. සතො සම්පජානොති වෙදනාධිවාසනසතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො හුත්වා. අවිහඤ්ඤමානොති අපීළියමානො, සම්පරිවත්තසායිතාය වෙදනානං වසං අගච්ඡන්තො.

සීහසෙය්යන්ති එත්ථ කාමභොගිසෙය්යා, පෙතසෙය්යා, සීහසෙය්යා, තථාගතසෙය්යාති චතස්සො සෙය්යා. තත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, කාමභොගී සත්තා වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති අයං කාමභොගිසෙය්යා. තෙසු හි යෙභුය්යෙන දක්ඛිණපස්සෙන ¶ සයානො නාම නත්ථි. ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, පෙතා උත්තානා සෙන්තී’’ති අයං පෙතසෙය්යා. අප්පමංසලොහිතත්තා හි අට්ඨිසඞ්ඝාටජටිතා එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති, උත්තානාව සෙන්ති. ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, සීහො මිගරාජා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි අනුපක්ඛිපිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සෙතී’’ති අයං සීහසෙය්යා. තෙජුස්සදත්තා ¶ හි සීහො මිගරාජා ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං, ‘පච්ඡිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි පක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදපච්ඡිමපාදනඞ්ගුට්ඨානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ද්වින්නං පුරිමපාදානං මත්ථකෙ සීසං ඨපෙත්වා සයති, දිවසම්පි සයිත්වා පබුජ්ඣමානො න උත්රසන්තො පබුජ්ඣති, සීසං පන උක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදාදීනං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙති’. සචෙ කිඤ්චි ඨානං විජහිත්වා ඨිතං හොති, ‘‘නයිදං තුය්හං ජාතියා, න සූරභාවස්ස අනුරූප’’න්ති අනත්තමනො හුත්වා තත්ථෙව සයති, න ගොචරාය පක්කමති. අවිජහිත්වා ඨිතෙ පන ‘‘තුය්හං ජාතියා ච සූරභාවස්ස ච අනුරූපමිද’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො උට්ඨාය සීහවිජම්භිතං විජම්භිත්වා කෙසරභාරං විධුනිත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමති. චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා පන ‘‘තථාගතසෙය්යා’’ති වුච්චති. තාසු ඉධ සීහසෙය්යා ආගතා. අයඤ්හි තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා නාම.

පාදෙ පාදන්ති දක්ඛිණපාදෙ වාමපාදං. අච්චාධායාති අතිආධාය, ඊසකං අතික්කම්ම ඨපෙත්වා ¶ . ගොප්ඵකෙන හි ගොප්ඵකෙ ජාණුනා වා ජාණුම්හි සඞ්ඝට්ටියමානෙ අභිණ්හං වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං න හොති, සෙය්යා අඵාසුකා හොති. යථා න සඞ්ඝට්ටෙති, එවං අතික්කම්ම ඨපිතෙ වෙදනා නුප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං හොති, සෙය්යා ඵාසු හොති. තස්මා එවං නිපජ්ජි. සතො සම්පජානොති සයනපරිග්ගාහකසතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො. ‘‘උට්ඨානසඤ්ඤ’’න්ති පනෙත්ථ න වුත්තං, ගිලානසෙය්යා හෙසා තථාගතස්ස.

සත්තසතාති ¶ ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බාපි තා දෙවතා ගිලානසෙය්යට්ඨානං ආගතා. උදානං උදානෙසීති ගිලානසෙය්යං ආගතානං දොමනස්සෙන භවිතබ්බං සියා. ඉමාසං පන තථාගතස්ස වෙදනාධිවාසනං දිස්වා, ‘‘අහො බුද්ධානං මහානුභාවතා! එවරූපාසු නාම වෙදනාසු වත්තමානාසු විකාරමත්තම්පි නත්ථි, සිරීසයනෙ අලඞ්කරිත්වා ඨපිතසුවණ්ණරූපකං විය අනිඤ්ජමානෙන කායෙන නිපන්නො, ඉදානිස්ස අධිකතරං මුඛවණ්ණො විරොචති, ආභාසම්පන්නො පුණ්ණචන්දො විය සම්පති විකසිතං විය ච අරවින්දං අස්ස මුඛං සොභති, කායෙපි වණ්ණායතනං ඉදානි සුසම්මට්ඨකඤ්චනං විය විප්පසීදතී’’ති උදානං උදපාදි.

නාගො ¶ වත භොති, එත්ථ භොති ධම්මාලපනං. බලවන්තට්ඨෙන නාගො. නාගවතාති නාගභාවෙන. සීහො වතාතිආදීසු අසන්තාසනට්ඨෙන සීහො. බ්යත්තපරිචයට්ඨෙන කාරණාකාරණජානනෙන වා ආජානීයො. අප්පටිසමට්ඨෙන නිසභො. ගවසතජෙට්ඨකො හි උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, ගවසතසහස්සජෙට්ඨකො නිසභොති වුච්චති. භගවා පන අප්පටිසමට්ඨෙන ආසභං ඨානං පටිජානාති. තෙනෙවත්ථෙන ඉධ ‘‘නිසභො’’ති වුත්තො. ධුරවාහට්ඨෙන ධොරය්හො. නිබ්බිසෙවනට්ඨෙන දන්තො.

පස්සාති අනියමිතාණත්ති. සමාධින්ති අරහත්තඵලසමාධිං. සුවිමුත්තන්ති ඵලවිමුත්තියා සුවිමුත්තං. රාගානුගතං පන චිත්තං අභිනතං නාම හොති, දොසානුගතං අපනතං. තදුභයපටික්ඛෙපෙන න චාභිනතං න චාපනතන්ති ආහ. න ච සසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතන්ති න සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලෙසෙ නිග්ගහෙත්වා වාරිතවතං, කිලෙසානං පන ඡින්නත්තා වතං ඵලසමාධිනා සමාහිතන්ති අත්ථො. අතික්කමිතබ්බන්ති විහෙඨෙතබ්බං ඝට්ටෙතබ්බං. අදස්සනාති අඤ්ඤාණා. අඤ්ඤාණී හි අන්ධබාලොව එවරූපෙ සත්ථරි අපරජ්ඣෙය්යාති දෙවදත්තං ඝට්ටයමානා වදන්ති.

පඤ්චවෙදාති ¶ ඉතිහාසපඤ්චමානං වෙදානං ධාරකා. සතං සමන්ති වස්සසතං. තපස්සීති තපනිස්සිතකා ¶ හුත්වා. චරන්ති චරන්තා. න සම්මාවිමුත්තන්ති සචෙපි එවරූපා බ්රාහ්මණා වස්සසතං චරන්ති, චිත්තඤ්ච නෙසං සම්මා විමුත්තං න හොති. හීනත්තරූපා න පාරං ගමා තෙති හීනත්තසභාවා තෙ නිබ්බානඞ්ගමා න හොන්ති. ‘‘හීනත්ථරූපා’’තිපි පාඨො, හීනත්ථජාතිකා පරිහීනත්ථාති අත්ථො. තණ්හාධිපන්නාති තණ්හාය අජ්ඣොත්ථටා. වතසීලබද්ධාති අජවතකුක්කුරවතාදීහි ච වතෙහි තාදිසෙහෙව ච සීලෙහි බද්ධා. ලූඛං තපන්ති පඤ්චාතපතාපනං කණ්ටකසෙය්යාදිකං තපං. ඉදානි සා දෙවතා සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං කථෙන්තී න මානකාමස්සාතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙවාති. අට්ඨමං.

9. පඨමපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා

39. නවමෙ පජ්ජුන්නස්ස ධීතාති පජ්ජුන්නස්ස නාම වස්සවලාහකදෙවරඤ්ඤො චාතුමහාරාජිකස්ස ධීතා. අභිවන්දෙති භගවා තුම්හාකං පාදෙ ¶ වන්දාමි. චක්ඛුමතාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්තෙන තථාගතෙන. ධම්මො අනුබුද්ධොති, ‘‘ඉදං මයා පුබ්බෙ පරෙසං සන්තිකෙ කෙවලං සුතංයෙව ආසී’’ති වදති. සාහං දානීති, සා අහං ඉදානි. සක්ඛි ජානාමීති, පටිවෙධවසෙන පච්චක්ඛමෙව ජානාමි. විගරහන්තාති, ‘‘හීනක්ඛරපදබ්යඤ්ජනො’’ති වා ‘‘අනිය්යානිකො’’ති වා එවං ගරහන්තා. රොරුවන්ති, ද්වෙ රොරුවා – ධූමරොරුවො ච ජාලරොරුවො ච. තත්ථ ධූමරොරුවො විසුං හොති, ජාලරොරුවොති පන අවීචිමහානිරයස්සෙවෙතං නාමං. තත්ථ හි සත්තා අග්ගිම්හි ජලන්තෙ ජලන්තෙ පුනප්පුනං රවං රවන්ති, තස්මා සො ‘‘රොරුවො’’ති වුච්චති. ඝොරන්ති දාරුණං. ඛන්තියා උපසමෙන උපෙතාති රුච්චිත්වා ඛමාපෙත්වා ගහණඛන්තියා ච රාගාදිඋපසමෙන ච උපෙතාති. නවමං.

10. දුතියපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා

40. දසමෙ ධම්මඤ්චාති ච සද්දෙන සඞ්ඝඤ්ච, ඉති තීණි රතනානි නමස්සමානා ඉධාගතාති වදති. අත්ථවතීති, අත්ථවතියො. බහුනාපි ඛො තන්ති යං ධම්මං සා අභාසි, තං ¶ ධම්මං බහුනාපි පරියායෙන අහං විභජෙය්යං. තාදිසො ධම්මොති, තාදිසො හි අයං භගවා ධම්මො, තංසණ්ඨිතො තප්පටිභාගො බහූහි පරියායෙහි විභජිතබ්බයුත්තකොති දස්සෙති. ලපයිස්සාමීති, කථයිස්සාමි. යාවතා මෙ මනසා පරියත්තන්ති යත්තකං මයා මනසා පරියාපුටං, තස්සත්ථං ¶ දිවසං අවත්වා මධුපටලං පීළෙන්තී විය මුහුත්තෙනෙව සංඛිත්තෙන කථෙස්සාමි. සෙසං උත්තානමෙවාති. දසමං.

41. ආදිත්තවග්ගස්ස පඨමෙ ජරාය මරණෙන චාති දෙසනාසීසමෙතං, රාගාදීහි පන එකාදසහි අග්ගීහි ලොකො ආදිත්තොව. දානෙනාති දානචෙතනාය. දින්නං හොති සුනීහතන්ති දානපුඤ්ඤචෙතනාහි දායකස්සෙව හොති ඝරසාමිකස්ස විය නීහතභණ්ඩකං, තෙනෙතං වුත්තං. චොරා හරන්තීති ¶ අදින්නෙ භොගෙ චොරාපි හරන්ති රාජානොපි, අග්ගිපි ඩහති, ඨපිතට්ඨානෙපි නස්සන්ති. අන්තෙනාති මරණෙන. සරීරං සපරිග්ගහන්ති සරීරඤ්චෙව චොරාදීනං වසෙන අවිනට්ඨභොගෙ ච. සග්ගමුපෙතීති වෙස්සන්තරමහාරාජාදයො විය සග්ගෙ නිබ්බත්තතීති. පඨමං.

42. දුතියෙ අන්නදොති යස්මා අතිබලවාපි ද්වෙ තීණි භත්තානි අභුත්වා උට්ඨාතුං න සක්කොති, භුත්වා පන දුබ්බලොපි හුත්වා බලසම්පන්නො හොති, තස්මා ‘‘අන්නදො බලදො’’ති ආහ. වත්ථදොති යස්මා සුරූපොපි දුච්චොළො වා අචොළො වා විරූපො හොති ඔහීළිතො දුද්දසිකො, වත්ථච්ඡන්නො දෙවපුත්තො විය සොභති ¶ , තස්මා ‘‘වත්ථදො හොති වණ්ණදො’’ති ආහ. යානදොති හත්ථියානාදීනං දායකො. තෙසු පන –

තස්මා ¶ ඡත්තුපාහනකත්තරයට්ඨිමඤ්චපීඨානං දායකො, යො ච මග්ගං සොධෙති, නිස්සෙණිං කරොති, සෙතුං කරොති, නාවං පටියාදෙති, සබ්බොපි යානදොව හොති. සුඛදො හොතීති යානස්ස සුඛාවහනතො සුඛදො නාම හොති. චක්ඛුදොති අන්ධකාරෙ චක්ඛුමන්තානම්පි රූපදස්සනාභාවතො දීපදො චක්ඛුදො නාම හොති, අනුරුද්ධත්ථෙරො විය දිබ්බචක්ඛු සම්පදම්පි ලභති.

සබ්බදදො හොතීති සබ්බෙසංයෙව බලාදීනං දායකො හොති. ද්වෙ තයො ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා ආගතස්සාපි සීතලාය පොක්ඛරණියා න්හායිත්වා පතිස්සයං පවිසිත්වා මුහුත්තං මඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා උට්ඨාය නිසින්නස්ස හි කායෙ බලං ආහරිත්වා පක්ඛිත්තං විය හොති. බහි විචරන්තස්ස ච කායෙ වණ්ණායතනං වාතාතපෙහි ඣායති, පතිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය මුහුත්තං නිපන්නස්ස ච විසභාගසන්තති වූපසම්මති, සභාගසන්තති ඔක්කමති, වණ්ණායතනං ආහරිත්වා පක්ඛිත්තං ¶ විය හොති. බහි විචරන්තස්ස පාදෙ කණ්ටකො විජ්ඣති, ඛාණු පහරති, සරීසපාදිපරිස්සයො චෙව චොරභයඤ්ච උප්පජ්ජති, පතිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය නිපන්නස්ස සබ්බෙතෙ පරිස්සයා න හොන්ති, ධම්මං සජ්ඣායන්තස්ස ධම්මපීතිසුඛං, කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තස්ස උපසමසුඛං උප්පජ්ජති. තථා බහි විචරන්තස්ස ච සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි ඵන්දන්ති, සෙනාසනං පවිසනක්ඛණෙ කූපෙ ඔතිණ්ණො විය හොති, මඤ්චපීඨාදීනි න පඤ්ඤායන්ති. මුහුත්තං නිසින්නස්ස පන අක්ඛිපසාදො ආහරිත්වා පක්ඛිත්තො විය හොති, ද්වාරකවාටවාතපානමඤ්චපීඨාදීනි ¶ පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘සො ච සබ්බදදො හොති, යො දදාති උපස්සය’’න්ති.

අමතංදදො ච සො හොතීති පණීතභොජනස්ස පත්තං පූරෙන්තො විය අමරණදානං නාම දෙති. යො ධම්මමනුසාසතීති යො ධම්මං අනුසාසති, අට්ඨකථං කථෙති, පාළිං වාචෙති, පුච්ඡිතපඤ්හං විස්සජ්ජෙති, කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, ධම්මස්සවනං කරොති, සබ්බොපෙස ධම්මං අනුසාසති නාම. සබ්බදානානඤ්ච ඉදං ධම්මදානමෙව අග්ගන්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං –

තණ්හක්ඛයො සබ්බදුක්ඛං ජිනාතී’’ති. (ධ. ප. 354); දුතියං;

43. තතියෙ අභිනන්දන්තීති පත්ථෙන්ති. භජතීති උපගච්ඡති, චිත්තගහපතිසීවලිත්ථෙරාදිකෙ විය පච්ඡතො අනුබන්ධති. තස්මාති යස්මා ඉධලොකෙ පරලොකෙ ච අන්නදායකමෙව අනුගච්ඡති, තස්මා. සෙසං උත්තානමෙවාති. තතියං.

44. චතුත්ථෙ එකමූලන්ති අවිජ්ජා තණ්හාය මූලං, තණ්හා අවිජ්ජාය. ඉධ පන තණ්හා අධිප්පෙතා. ද්වීහි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීහි ආවට්ටතීති ද්විරාවට්ටා. සා ච රාගාදීහි තීහි මලෙහි තිමලා. තත්රාස්සා මොහො සහජාතකොටියා ¶ මලං හොති, රාගදොසා උපනිස්සයකොටියා. පඤ්ච පන කාමගුණා අස්සා පත්ථරණට්ඨානා, තෙසු සා පත්ථරතීති පඤ්චපත්ථරා. සා ච අපූරණීයට්ඨෙන සමුද්දො. අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු පනෙසා ද්වාදසායතනෙසු ¶ ආවට්ටති පරිවට්ටතීති ද්වාදසාවට්ටා. අපතිට්ඨට්ඨෙන පන පාතාලොති වුච්චතීති. එකමූලං…පෙ… පාතාලං, අතරි ඉසි, උත්තරි සමතික්කමීති අත්ථො. චතුත්ථං.

45. පඤ්චමෙ අනොමනාමන්ති සබ්බගුණසමන්නාගතත්තා අවෙකල්ලනාමං, පරිපූරනාමන්ති අත්ථො. නිපුණත්ථදස්සින්ති භගවා සණ්හසුඛුමෙ ඛන්ධන්තරාදයො අත්ථෙ පස්සතීති නිපුණත්ථදස්සී. පඤ්ඤාදදන්ති අන්වයපඤ්ඤාධිගමාය පටිපදං කථනවසෙන පඤ්ඤාය දායකං. කාමාලයෙ අසත්තන්ති පඤ්චකාමගුණාලයෙ අලග්ගං. කමමානන්ති භගවා මහාබොධිමණ්ඩෙයෙව අරියමග්ගෙන ගතො, න ඉදානි ගච්ඡති, අතීතං පන උපාදාය ඉදං වුත්තං. මහෙසින්ති මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසිතාරං පරියෙසිතාරන්ති. පඤ්චමං.

46. ඡට්ඨෙ ¶ අච්ඡරාගණසඞ්ඝුට්ඨන්ති අයං කිර දෙවපුත්තො සත්ථුසාසනෙ පබ්බජිත්වා වත්තපටිපත්තිං පූරයමානො පඤ්චවස්සකාලෙ පවාරෙත්වා ද්වෙමාතිකං පගුණං කත්වා කම්මාකම්මං උග්ගහෙත්වා චිත්තරුචිතං කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා සල්ලහුකවුත්තිකො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා යො භගවතා මජ්ඣිමයාමො සයනස්ස කොට්ඨාසොති අනුඤ්ඤාතො. තස්මිම්පි සම්පත්තෙ ‘‘පමාදස්ස භායාමී’’ති මඤ්චකං උක්ඛිපිත්වා රත්තිඤ්ච දිවා ච නිරාහාරො කම්මට්ඨානමෙව මනසාකාසි.

අථස්ස අබ්භන්තරෙ සත්ථකවාතා උප්පජ්ජිත්වා ජීවිතං පරියාදියිංසු. සො ධුරස්මිංයෙව කාලමකාසි. යො හි කොචි භික්ඛු චඞ්කමෙ චඞ්කමමානො වා ආලම්බනත්ථම්භං නිස්සාය ඨිතො වා චඞ්කමකොටියං චීවරං ¶ සීසෙ ඨපෙත්වා නිසින්නො වා නිපන්නො වා පරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ ධම්මං දෙසෙන්තො වා කාලං කරොති, සබ්බො සො ධුරස්මිං කාලං ¶ කරොති නාම. ඉති අයං චඞ්කමනෙ කාලං කත්වා උපනිස්සයමන්දතාය ආසවක්ඛයං අප්පත්තො තාවතිංසභවනෙ මහාවිමානද්වාරෙ නිද්දායිත්වා පබුජ්ඣන්තො විය පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. තාවදෙවස්ස සුවණ්ණතොරණං විය තිගාවුතො අත්තභාවො නිබ්බත්ති.

අන්තොවිමානෙ සහස්සමත්තා අච්ඡරා තං දිස්වා, ‘‘විමානසාමිකො දෙවපුත්තො ආගතො, රමයිස්සාම න’’න්ති තූරියානි ගහෙත්වා පරිවාරයිංසු. දෙවපුත්තො න තාව චුතභාවං ජානාති, පබ්බජිතසඤ්ඤීයෙව අච්ඡරා ඔලොකෙත්වා විහාරචාරිකං ආගතං මාතුගාමං දිස්වා ලජ්ජී. පංසුකූලිකො විය උපරි ඨිතං ඝනදුකූලං එකංසං කරොන්තො අංසකූටං පටිච්ඡාදෙත්වා ඉන්ද්රියානි ඔක්ඛිපිත්වා අධොමුඛො අට්ඨාසි. තස්ස කායවිකාරෙනෙව තා දෙවතා ‘‘සමණදෙවපුත්තො අය’’න්ති ඤත්වා එවමාහංසු – ‘‘අය්ය, දෙවපුත්ත, දෙවලොකො නාමායං, න සමණධම්මස්ස කරණොකාසො, සම්පත්තිං අනුභවනොකාසො’’ති. සො තථෙව අට්ඨාසි. දෙවතා ‘‘න තාවායං සල්ලක්ඛෙතී’’ති තූරියානි පග්ගණ්හිංසු. සො තථාපි අනොලොකෙන්තොව අට්ඨාසි.

අථස්ස සබ්බකායිකං ආදාසං පුරතො ඨපයිංසු. සො ඡායං දිස්වා චුතභාවං ඤත්වා, ‘‘න මයා ඉමං ඨානං පත්ථෙත්වා සමණධම්මො කතො, උත්තමත්ථං අරහත්තං පත්ථෙත්වා කතො’’ති සම්පත්තියා විප්පටිසාරී අහොසි, ‘‘සුවණ්ණපටං පටිලභිස්සාමී’’ති තක්කයිත්වා යුද්ධට්ඨානං ඔතිණ්ණමල්ලො ¶ මූලකමුට්ඨිං ලභිත්වා විය. සො – ‘‘අයං සග්ගසම්පත්ති නාම සුලභා, බුද්ධානං පාතුභාවො දුල්ලභො’’ති චින්තෙත්වා විමානං අපවිසිත්වාව අසම්භින්නෙනෙව සීලෙන අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො දසබලස්ස සන්තිකං ආගම්ම අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ අච්ඡරාගණසඞ්ඝුට්ඨන්ති අච්ඡරාගණෙන ගීතවාදිතසද්දෙහි සඞ්ඝොසිතං. පිසාචගණසෙවිතන්ති තමෙව අච්ඡරාගණං පිසාචගණං කත්වා වදති. වනන්ති නන්දනවනං සන්ධාය වදති. අයඤ්හි නියාමචිත්තතාය අත්තනො ගරුභාවෙන දෙවගණං ‘‘දෙවගණො’’ති වත්තුං න රොචෙති. ‘‘පිසාචගණො’’ති වදති. නන්දනවනඤ්ච ‘‘නන්දන’’න්ති අවත්වා ‘‘මොහන’’න්ති වදති ¶ . කථං යාත්රා භවිස්සතීති ¶ කථං නිග්ගමනං භවිස්සති, කථං අතික්කමො භවිස්සති, අරහත්තස්ස මෙ පදට්ඨානභූතං විපස්සනං ආචික්ඛථ භගවාති වදති.

අථ භගවා ‘‘අතිසල්ලිඛතෙව අයං දෙවපුත්තො, කිං නු ඛො ඉද’’න්ති? ආවජ්ජෙන්තො අත්තනො සාසනෙ පබ්බජිතභාවං ඤත්වා – ‘‘අයං අච්චාරද්ධවීරියතාය කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, අජ්ජාපිස්ස චඞ්කමනස්මිංයෙව අත්තභාවො අසම්භින්නෙන සීලෙන ආගතො’’ති චින්තෙසි. බුද්ධා ච අකතාභිනිවෙසස්ස ආදිකම්මිකස්ස අකතපරිකම්මස්ස අන්තෙවාසිනො චිත්තකාරො භිත්තිපරිකම්මං විය – ‘‘සීලං තාව සොධෙහි, සමාධිං භාවෙහි, කම්මස්සකතපඤ්ඤං උජුං කරොහී’’ති පඨමං පුබ්බභාගප්පටිපදං ආචික්ඛන්ති, කාරකස්ස පන යුත්තපයුත්තස්ස අරහත්තමග්ගපදට්ඨානභූතං සණ්හසුඛුමං සුඤ්ඤතාවිපස්සනංයෙව ආචික්ඛන්ති, අයඤ්ච දෙවපුත්තො කාරකො අභින්නසීලො, එකො මග්ගො අස්ස අනාගතොති සුඤ්ඤතාවිපස්සනං ආචික්ඛන්තො උජුකො නාමාතිආදිමාහ.

තත්ථ උජුකොති කායවඞ්කාදීනං අභාවතො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උජුකො නාම. අභයා නාම සා දිසාති නිබ්බානං සන්ධායාහ. තස්මිං හි කිඤ්චි භයං නත්ථි, තං වා පත්තස්ස භයං නත්ථීති ‘‘අභයා නාම සා දිසා’’ති වුත්තං. රථො අකූජනොති අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොව අධිප්පෙතො. යථා හි පාකතිකරථො අක්ඛෙ වා අනබ්භඤ්ජිතෙ අතිරෙකෙසු වා මනුස්සෙසු අභිරුළ්හෙසු කූජති විරවති, න එවං අරියමග්ගො. සො හි එකප්පහාරෙන චතුරාසීතියාපි පාණසහස්සෙසු අභිරුහන්තෙසු ¶ න කූජති න විරවති. තස්මා ‘‘අකූජනො’’ති වුත්තො. ධම්මචක්කෙහි සංයුතොති කායිකචෙතසිකවීරියසඞ්ඛාතෙහි ධම්මචක්කෙහි සංයුත්තො.

හිරීති එත්ථ හිරිග්ගහණෙන ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව හොති. තස්ස අපාලම්බොති යථා බාහිරකරථස්ස රථෙ ඨිතානං යොධානං අපතනත්ථාය දාරුමයං අපාලම්බනං හොති, එවං ඉමස්ස මග්ගරථස්ස අජ්ඣත්තබහිද්ධාසමුට්ඨානං හිරොත්තප්පං අපාලම්බනං. සත්යස්ස ¶ පරිවාරණන්ති රථස්ස සීහචම්මාදිපරිවාරො විය ඉමස්සාපි මග්ගරථස්ස සම්පයුත්තා සති පරිවාරණං. ධම්මන්ති ලොකුත්තරමග්ගං ¶ . සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවන්ති විපස්සනාසම්මාදිට්ඨිපුරෙජවා අස්ස පුබ්බයායිකාති සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවො, තං සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවං. යථා හි පඨමතරං රාජපුරිසෙහි කාණකුණිආදීනං නීහරණෙන මග්ගෙ සොධිතෙ පච්ඡා රාජා නික්ඛමති, එවමෙවං විපස්සනා සම්මාදිට්ඨියා අනිච්චාදිවසෙන ඛන්ධාදීසු සොධිතෙසු පච්ඡා භූමිලද්ධවට්ටං පරිජානමානා මග්ගසම්මාදිට්ඨි උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘ධම්මාහං සාරථිං බ්රූමි, සම්මාදිට්ඨිපුරෙජව’’න්ති.

ඉති භගවා දෙසනං නිට්ඨාපෙත්වා අවසානෙ චත්තාරි සච්චානි දීපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. යථා හි රඤ්ඤො භොජනකාලෙ අත්තනො මුඛප්පමාණෙ කබළෙ උක්ඛිත්තෙ අඞ්කෙ නිසින්නො පුත්තො අත්තනො මුඛප්පමාණෙනෙව තතො කබළං කරොති, එවමෙවං භගවති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං දෙසෙන්තෙපි සත්තා අත්තනො උපනිස්සයානුරූපෙන සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණන්ති. අයම්පි දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලං පත්වා භගවන්තං ගන්ධාදීහි පූජෙත්වා පක්කාමීති. ඡට්ඨං.

47. සත්තමෙ ධම්මට්ඨා සීලසම්පන්නාති කෙ ධම්මට්ඨා, කෙ සීලසම්පන්නාති පුච්ඡති. භගවා ඉමං පඤ්හං ථාවරවත්ථුනා දීපෙන්තො ආරාමරොපාතිආදිමාහ. තත්ථ ආරාමරොපාති පුප්ඵාරාමඵලාරාමරොපකා. වනරොපාති සයංජාතෙ අරොපිමවනෙ සීමං පරික්ඛිපිත්වා චෙතියබොධිචඞ්කමනමණ්ඩපකුටිලෙණරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානං කාරකා ඡායූපගෙ රුක්ඛෙ රොපෙත්වා දදමානාපි වනරොපායෙව නාම. සෙතුකාරකාති විසමෙ සෙතුං කරොන්ති, උදකෙ නාවං පටියාදෙන්ති ¶ . පපන්ති පානීයදානසාලං. උදපානන්ති යංකිඤ්චි පොක්ඛරණීතළාකාදිං. උපස්සයන්ති වාසාගාරං. ‘‘උපාසය’’න්තිපි පාඨො.

සදා පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති න අකුසලවිතක්කං ¶ වා විතක්කෙන්තස්ස නිද්දායන්තස්ස වා පවඩ්ඪති. යදා යදා පන අනුස්සරති, තදා තදා තස්ස වඩ්ඪති. ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘සදා පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’ති වුත්තං. ධම්මට්ඨා සීලසම්පන්නාති තස්මිං ධම්මෙ ඨිතත්තා තෙනපි සීලෙන සම්පන්නත්තා ධම්මට්ඨා සීලසම්පන්නා. අථ වා ¶ එවරූපානි පුඤ්ඤානි කරොන්තානං දස කුසලා ධම්මා පූරෙන්ති, තෙසු ඨිතත්තා ධම්මට්ඨා. තෙනෙව ච සීලෙන සම්පන්නත්තා සීලසම්පන්නාති. සත්තමං.

48. අට්ඨමෙ ඉදං හි තං ජෙතවනන්ති අනාථපිණ්ඩිකො දෙවපුත්තො ජෙතවනස්ස චෙව බුද්ධාදීනඤ්ච වණ්ණභණනත්ථං ආගතො එවමාහ. ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතන්ති භික්ඛුසඞ්ඝනිසෙවිතං.

එවං පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා ඉදානි අරියමග්ගස්ස කථෙන්තො කම්මං විජ්ජාතිආදිමාහ. තත්ථ කම්මන්ති මග්ගචෙතනා. විජ්ජාති මග්ගපඤ්ඤා. ධම්මොති සමාධිපක්ඛිකා ධම්මා. සීලං ජීවිතමුත්තමන්ති සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං උත්තමන්ති දස්සෙති. අථ වා විජ්ජාති දිට්ඨිසඞ්කප්පා. ධම්මොති වායාමසතිසමාධයො. සීලන්ති වාචාකම්මන්තාජීවා. ජීවිතමුත්තමන්ති එතස්මිං සීලෙ ඨිතස්ස ජීවිතං නාම උත්තමං. එතෙන මච්චා සුජ්ඣන්තීති එතෙන අට්ඨඞ්ගිකමග්ගෙන සත්තා විසුජ්ඣන්ති.

තස්මාති යස්මා මග්ගෙන සුජ්ඣන්ති, න ගොත්තධනෙහි, තස්මා. යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන සමාධිපක්ඛියධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තස්මිං අරියමග්ගෙ විසුජ්ඣති. අථ වා යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන පඤ්චක්ඛන්ධධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තෙසු චතූසු සච්චෙසු විසුජ්ඣති.

ඉදානි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙන්තො සාරිපුත්තොවාතිආදිමාහ. තත්ථ සාරිපුත්තොවාති අවධාරණවචනං, එතෙහි පඤ්ඤාදීහි සාරිපුත්තොව සෙය්යොති වදති. උපසමෙනාති කිලෙසඋපසමෙන ¶ . පාරං ගතොති නිබ්බානං ගතො. යො කොචි නිබ්බානං පත්තො භික්ඛු, සො එතාවපරමො සියා, න ථෙරෙන උත්තරිතරො නාම අත්ථීති වදති. සෙසං උත්තානමෙවාති. අට්ඨමං.

49. නවමෙ ¶ මච්ඡරිනොති මච්ඡෙරෙන සමන්නාගතා. එකච්චො හි අත්තනො වසනට්ඨානෙ භික්ඛුං හත්ථං පසාරෙත්වාපි න වන්දති, අඤ්ඤත්ථ ගතො විහාරං ¶ පවිසිත්වා සක්කච්චං වන්දිත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කරොති – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං වසනට්ඨානං නාගච්ඡථ, සම්පන්නො පදෙසො, පටිබලා මයං අය්යානං යාගුභත්තාදීහි උපට්ඨානං කාතු’’න්ති. භික්ඛූ ‘‘සද්ධො අයං උපාසකො’’ති යාගුභත්තාදීහි සඞ්ගණ්හන්ති. අථෙකො ථෙරො තස්ස ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරති. සො තං දිස්වා අඤ්ඤෙන වා ගච්ඡති, ඝරං වා පවිසති. සචෙපි සම්මුඛීභාවං ආගච්ඡති, හත්ථෙන වන්දිත්වා – ‘‘අය්යස්ස භික්ඛං දෙථ, අහං එකෙන කම්මෙන ගච්ඡාමී’’ති පක්කමති. ථෙරො සකලගාමං චරිත්වා තුච්ඡපත්තොව නික්ඛමති. ඉදං තාව මුදුමච්ඡරියං නාම, යෙන සමන්නාගතො අදායකොපි දායකො විය පඤ්ඤායති. ඉධ පන ථද්ධමච්ඡරියං අධිප්පෙතං, යෙන සමන්නාගතො භික්ඛූසු පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙසු, ‘‘ථෙරා ඨිතා’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං මය්හං පාදා රුජ්ජන්තී’’තිආදීනි වත්වා සිලාථම්භො විය ඛාණුකො විය ච ථද්ධො හුත්වා තිට්ඨති, සාමීචිම්පි න කරොති. කදරියාති ඉදං මච්ඡරිනොති පදස්සෙව වෙවචනං. මුදුකම්පි හි මච්ඡරියං ‘‘මච්ඡරිය’’න්තෙව වුච්චති, ථද්ධං පන කදරියං නාම. පරිභාසකාති භික්ඛූ ඝරද්වාරෙ ඨිතෙ දිස්වා, ‘‘කිං තුම්හෙ කසිත්වා ආගතා, වපිත්වා, ලායිත්වා? මයං අත්තනොපි න ලභාම, කුතො තුම්හාකං, සීඝං නික්ඛමථා’’තිආදීහි සංතජ්ජකා. අන්තරායකරාති ¶ දායකස්ස සග්ගන්තරායො, පටිග්ගාහකානං ලාභන්තරායො, අත්තනො උපඝාතොති ඉමෙසං අන්තරායානං කාරකා.

සම්පරායොති පරලොකො. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. ඛිඩ්ඩාති කායිකඛිඩ්ඩාදිකා තිවිධා ඛිඩ්ඩා. දිට්ඨෙ ධම්මෙස විපාකොති තස්මිං නිබ්බත්තභවනෙ දිට්ඨෙ ධම්මෙ එස විපාකො. සම්පරායෙ ච දුග්ගතීති ‘‘යමලොකං උපපජ්ජරෙ’’ති වුත්තෙ සම්පරායෙ ච දුග්ගති.

වදඤ්ඤූති භික්ඛූ ඝරද්වාරෙ ඨිතා කිඤ්චාපි තුණ්හීව හොන්ති, අත්ථතො පන – ‘‘භික්ඛං දෙථා’’ති වදන්ති නාම. තත්ර යෙ ‘‘මයං පචාම, ඉමෙ පන න පචන්ති, පචමානෙ පත්වා අලභන්තා ¶ කුහිං ලභිස්සන්තී’’ති? දෙය්යධම්මං සංවිභජන්ති, තෙ වදඤ්ඤූ නාම. පකාසන්තීති විමානප්පභාය ජොතන්ති. පරසම්භතෙසූති පරෙහි සම්පිණ්ඩිතෙසු. සම්පරායෙ ච සුග්ගතීති, ‘‘එතෙ සග්ගා’’ති ¶ එවං වුත්තසම්පරායෙ සුගති. උභින්නම්පි වා එතෙසං තතො චවිත්වා පුන සම්පරායෙපි දුග්ගතිසුගතියෙව හොතීති. නවමං.

50. දසමෙ උපපන්නාසෙති නිබ්බත්තිවසෙන උපගතා. විමුත්තාති අවිහාබ්රහ්මලොකස්මිං උපපත්තිසමනන්තරමෙව අරහත්තඵලවිමුත්තියා විමුත්තා. මානුසං දෙහන්ති ඉධ පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි එව වුත්තානි. දිබ්බයොගන්ති පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානි. උපච්චගුන්ති අතික්කමිංසු. උපකොතිආදීනි තෙසං ථෙරානං නාමානි. කුසලී භාසසී තෙසන්ති, ‘‘කුසල’’න්ති ඉදං වචනං ඉමස්ස අත්ථීති කුසලී, තෙසං ථෙරානං ත්වං කුසලං අනවජ්ජං භාසසි, ථොමෙසි පසංසසි ¶ , පණ්ඩිතොසි දෙවපුත්තාති වදති. තං තෙ ධම්මං ඉධඤ්ඤායාති තෙ ථෙරා තං ධම්මං ඉධ තුම්හාකං සාසනෙ ජානිත්වා. ගම්භීරන්ති ගම්භීරත්ථං. බ්රහ්මචාරී නිරාමිසොති නිරාමිසබ්රහ්මචාරී නාම අනාගාමී, අනාගාමී අහොසින්ති අත්ථො. අහුවාති අහොසි. සගාමෙය්යොති එකගාමවාසී. පරියොසානගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතාති. දසමං.

51. ජරාවග්ගස්ස පඨමෙ සාධූති ලද්ධකං භද්දකං. සීලං යාව ජරාති ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – යථා මුත්තාමණිරත්තවත්ථාදීනි ආභරණානි තරුණකාලෙයෙව සොභන්ති, ජරාජිණ්ණකාලෙ තානි ධාරෙන්තො ‘‘අයං අජ්ජාපි බාලභාවං පත්ථෙති, උම්මත්තකො මඤ්ඤෙ’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති ¶ , න එවං සීලං. සීලඤ්හි නිච්චකාලං සොභති. බාලකාලෙපි හි සීලං රක්ඛන්තං ‘‘කිං ඉමස්ස සීලෙනා’’ති? වත්තාරො නත්ථි. මජ්ඣිමකාලෙපි මහල්ලකකාලෙපීති.

සද්ධා ¶ සාධු පතිට්ඨිතාති හත්ථාළවකචිත්තගහපතිආදීනං විය මග්ගෙන ආගතා පතිට්ඨිතසද්ධා නාම සාධු. පඤ්ඤා නරානං රතනන්ති එත්ථ චිත්තීකතට්ඨාදීහි රතනං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යදි චිත්තීකතන්ති රතනං, නනු භගවා චිත්තීකතො පුරිසසීහො, යෙ ච ලොකෙ චිත්තීකතා, තෙසං චිත්තීකතො භගවා. යදි රතිකරන්ති රතනං, නනු භගවා රතිකරො පුරිසසීහො, තස්ස වචනෙන චරන්තා ඣානරතිසුඛෙන අභිරමන්ති. යදි අතුල්යන්ති රතනං, නනු භගවා අතුලො පුරිසසීහො. න හි ¶ සක්කා තුලෙතුං ගුණෙහි ගුණපාරමිං ගතො. යදි දුල්ලභන්ති රතනං, නනු භගවා දුල්ලභො පුරිසසීහො. යදි අනොමසත්තපරිභොගන්ති රතනං, නනු භගවා අනොමො සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙනා’’ති.

ඉධ පන දුල්ලභපාතුභාවට්ඨෙන පඤ්ඤා ‘‘රතන’’න්ති වුත්තං. පුඤ්ඤන්ති පුඤ්ඤචෙතනා, සා හි අරූපත්තා පරිහරිතුං න සක්කාති. පඨමං.

52. දුතියෙ අජරසාති අජීරණෙන, අවිපත්තියාති අත්ථො. සීලඤ්හි අවිපන්නමෙව සාධු හොති, විපන්නසීලං ආචරියුපජ්ඣායාදයොපි න සඞ්ගණ්හන්ති, ගතගතට්ඨානෙ නිද්ධමිතබ්බොව හොතීති. දුතියං.

53. තතියෙ සත්ථොති සද්ධිංචරො, ජඞ්ඝසත්ථො වා සකටසත්ථො වා. මිත්තන්ති රොගෙ උප්පන්නෙ පාටඞ්කියා වා අඤ්ඤෙන වා යානෙන හරිත්වා ඛෙමන්තසම්පාපනෙන මිත්තං. සකෙ ඝරෙති අත්තනො ගෙහෙ ¶ . තථාරූපෙ රොගෙ ජාතෙ පුත්තභරියාදයො ජිගුච්ඡන්ති, මාතා පන අසුචිම්පි චන්දනං විය මඤ්ඤති. තස්මා සා සකෙ ඝරෙ මිත්තං. සහායො අත්ථජාතස්සාති උප්පන්නකිච්චස්ස යො තං කිච්චං වහති නිත්ථරති, සො කිච්චෙසු සහ අයනභාවෙන සහායො මිත්තං, සුරාපානාදිසහායා පන න මිත්තා. සම්පරායිකන්ති සම්පරායහිතං. තතියං.

54. චතුත්ථෙ ¶ පුත්තා වත්ථූති මහල්ලකකාලෙ පටිජග්ගනට්ඨෙන පුත්තා පතිට්ඨා. පරමොති අඤ්ඤෙසං අකථෙතබ්බස්සපි ගුය්හස්ස කථෙතබ්බයුත්තතාය භරියා පරමො සඛා නාම. චතුත්ථං.

55. පඤ්චමෙ විධාවතීති පරසමුද්දාදිගමනවසෙන ඉතො චිතො ච විධාවති. පඤ්චමං.

56. ඡට්ඨෙ ¶ දුක්ඛාති වට්ටදුක්ඛතො. ඡට්ඨං.

57. සත්තමෙ පරායණන්ති නිප්ඵත්ති අවස්සයො. සත්තමං.

58. අට්ඨමෙ රාගො උප්පථොති සුගතිඤ්ච නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තස්ස අමග්ගො. රත්තින්දිවක්ඛයොති රත්තිදිවෙහි, රත්තිදිවෙසු වා ඛීයති. ඉත්ථී මලන්ති සෙසං බාහිරමලං භස්මඛාරාදීහි ධොවිත්වා සක්කා සොධෙතුං, මාතුගාමමලෙන දුට්ඨො පන න සක්කා සුද්ධො නාම කාතුන්ති ඉත්ථී ‘‘මල’’න්ති වුත්තා. එත්ථාති එත්ථ ඉත්ථියං පජා සජ්ජති. තපොති ඉන්ද්රියසංවරධුතඞ්ගගුණවීරියදුක්කරකාරිකානං නාමං, ඉධ පන ඨපෙත්වා දුක්කරකාරිකං සබ්බාපි කිලෙසසන්තාපිකා පටිපදා වට්ටති. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. අට්ඨමං.

59. නවමෙ ¶ කිස්ස චාභිරතොති කිස්මිං අභිරතො. දුතියාති සුගතිඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තස්ස දුතියිකා. පඤ්ඤා චෙනං පසාසතීති පඤ්ඤා එතං පුරිසං ‘‘ඉදං කරොහි, ඉදං මාකරී’’ති අනුසාසති. නවමං.

60. දසමෙ ඡන්දො නිදානන්ති ගායත්තිආදිකො ඡන්දො ගාථානං නිදානං. පුබ්බපට්ඨාපනගාථා ආරභන්තො හි ‘‘කතරච්ඡන්දෙන හොතූ’’ති ආරභති ¶ . වියඤ්ජනන්ති ජනනං. අක්ඛරං හි පදං ජනෙති, පදං ගාථං ජනෙති, ගාථා අත්ථං පකාසෙතීති. නාමසන්නිස්සිතාති සමුද්දාදිපණ්ණත්තිනිස්සිතා. ගාථා ¶ ආරභන්තො හි සමුද්දං වා පථවිං වා යං කිඤ්චි නාමං නිස්සයිත්වාව ආරභති. ආසයොති පතිට්ඨා. කවිතො හි ගාථා පවත්තන්ති. සො තාසං පතිට්ඨා හොතීති. දසමං.

61. අද්ධවග්ගස්ස පඨමෙ නාමං සබ්බං අද්ධභවීති නාමං සබ්බං අභිභවති අනුපතති. ඔපපාතිකෙන වා හි කිත්තිමෙන වා නාමෙන මුත්තො සත්තො වා සඞ්ඛාරො වා නත්ථි. යස්සපි හි රුක්ඛස්ස වා පාසාණස්ස වා ‘‘ඉදං නාම නාම’’න්ති න ජානන්ති, අනාමකොත්වෙව තස්ස නාමං හොති. පඨමං.

62. දුතියෙ ¶ සබ්බෙව වසමන්වගූති යෙ චිත්තස්ස වසං ගච්ඡන්ති, තෙසංයෙව අනවසෙසපරියාදානමෙතං. දුතියං.

64. චතුත්ථෙ කිං සු සංයොජනොති කිං සංයොජනො කිං බන්ධනො? විචාරණන්ති විචරණා පාදානි. බහුවචනෙ එකවචනං කතං. විතක්කස්ස විචාරණන්ති විතක්කො තස්ස පාදා. චතුත්ථං.

66. ඡට්ඨෙ කෙනස්සුබ්භාහතොති කෙන අබ්භාහතො. සු-කාරො නිපාතමත්තං. ඉච්ඡාධූපායිතොති ඉච්ඡාය ආදිත්තො. ඡට්ඨං.

67. සත්තමෙ ¶ ¶ තණ්හාය උඩ්ඩිතොති තණ්හාය උල්ලඞ්ඝිතො. චක්ඛුඤ්හි තණ්හාරජ්ජුනා ආවුනිත්වා රූපනාගදන්තෙ උඩ්ඩිතං, සොතාදීනි සද්දාදීසූති තණ්හාය උඩ්ඩිතො ලොකො. මච්චුනා පිහිතොති අනන්තරෙ අත්තභාවෙ කතං කම්මං න දූරං එකචිත්තන්තරං, බලවතියා පන මාරණන්තිකවෙදනාය පබ්බතෙන විය ඔත්ථටත්තා සත්තා තං න බුජ්ඣන්තීති ‘‘මච්චුනා පිහිතො ලොකො’’ති වුත්තං. සත්තමං.

68. අට්ඨමෙ ස්වෙව පඤ්හො දෙවතාය හෙට්ඨුපරියායවසෙන පුච්ඡිතො. අට්ඨමං.

70. දසමෙ කිස්මිං ලොකො සමුප්පන්නොති කිස්මිං උප්පන්නෙ ලොකො උප්පන්නොති පුච්ඡති. ඡසූති ඡසු අජ්ඣත්තිකෙසු ආයතනෙසු උප්පන්නෙසු උප්පන්නොති වුච්චති. ඡසු කුබ්බතීති තෙසුයෙව ඡසු සන්ථවං කරොති. උපාදායාති තානියෙව ච උපාදාය ආගම්ම පටිච්ච පවත්තති. විහඤ්ඤතීති තෙසුයෙව ඡසු විහඤ්ඤති පීළියති. ඉති අජ්ඣත්තිකායතනවසෙන අයං පඤ්හො ආගතො, අජ්ඣත්තිකබාහිරානං පන වසෙන ආහරිතුං වට්ටති. ඡසු හි අජ්ඣත්තිකායතනෙසු උප්පන්නෙසු අයං උප්පන්නො නාම හොති, ඡසු බාහිරෙසු සන්ථවං කරොති, ඡන්නං අජ්ඣත්තිකානං උපාදාය ඡසු බාහිරෙසු විහඤ්ඤතීති. දසමං.

71. ඡෙත්වාවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ ඡෙත්වාති වධිත්වා. සුඛං සෙතීති කොධපරිළාහෙන අපරිදය්හමානත්තා සුඛං සයති. න සොචතීති කොධවිනාසෙන විනට්ඨදොමනස්සත්තා න සොචති. විසමූලස්සාති දුක්ඛවිපාකස්ස ¶ . මධුරග්ගස්සාති කුද්ධස්ස පටිකුජ්ඣිත්වා, අක්කුට්ඨස්ස පච්චක්කොසිත්වා, පහටස්ස ච පටිපහරිත්වා සුඛං උප්පජ්ජති, තං සන්ධාය මධුරග්ගොති වුත්තො. ඉමස්මිං හි ඨානෙ පරියොසානං අග්ගන්ති වුත්තං. අරියාති බුද්ධාදයො. පඨමං.

72. දුතියෙ පඤ්ඤායති එතෙනාති පඤ්ඤාණං. ධජො රථස්සාති මහන්තස්මිං හි සඞ්ගාමසීසෙ දූරතොව ¶ ධජං දිස්වා ‘‘අසුකරඤ්ඤො නාම අයං රථො’’ති රථො පාකටො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ධජො රථස්ස පඤ්ඤාණ’’න්ති. අග්ගිපි දූරතොව ධූමෙන පඤ්ඤායති. චොළරට්ඨං පණ්ඩුරට්ඨන්ති එවං රට්ඨම්පි රඤ්ඤා පඤ්ඤායති. චක්කවත්තිරඤ්ඤො ධීතාපි පන ඉත්ථී ‘‘අසුකස්ස නාම භරියා’’ති භත්තාරං පත්වාව පඤ්ඤායති. තස්මා ධූමො පඤ්ඤාණමග්ගිනොතිආදි වුත්තං. දුතියං.

73. තතියෙ සද්ධීධ විත්තන්ති යස්මා සද්ධො සද්ධාය මුත්තමණිආදීනිපි විත්තානි ලභති, තිස්සොපි කුලසම්පදා, ඡ කාමසග්ගානි, නව බ්රහ්මලොකෙ පත්වා පරියොසානෙ අමතමහානිබ්බානදස්සනම්පි ලභති, තස්මා මණිමුත්තාදීහි විත්තෙහි සද්ධාවිත්තමෙව සෙට්ඨං. ධම්මොති දසකුසලකම්මපථො. සුඛමාවහතීති සබ්බම්පි සාසවානාසවං අසංකිලිට්ඨසුඛං ආවහති. සාදුතරන්ති ¶ ලොකස්මිං ලොණම්බිලාදීනං සබ්බරසානං සච්චමෙව මධුරතරං. සච්චස්මිං හි ඨිතා සීඝවෙගං නදිම්පි නිවත්තෙන්ති, විසම්පි නිම්මද්දෙන්ති, අග්ගිම්පි පටිබාහන්ති, දෙවම්පි වස්සාපෙන්ති, තස්මා තං සබ්බරසානං මධුරතරන්ති වුත්තං. පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨන්ති යො පඤ්ඤාජීවී ගහට්ඨො සමානො පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාය සලාකභත්තාදීනි පට්ඨපෙත්වා පඤ්ඤාය ජීවති, පබ්බජිතො වා පන ධම්මෙන උප්පන්නෙ පච්චයෙ ‘‘ඉදමත්ථ’’න්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තො කම්මට්ඨානං ආදාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරියඵලාධිගමවසෙන පඤ්ඤාය ජීවති, තං පඤ්ඤාජීවිං පුග්ගලං සෙට්ඨං ජීවිතං ජීවතීති ආහු. තතියං.

74. චතුත්ථෙ ¶ බීජන්ති උප්පතන්තානං සත්තවිධං ධඤ්ඤබීජං සෙට්ඨං. තස්මිඤ්හි උග්ගතෙ ජනපදො ඛෙමො හොති සුභික්ඛො. නිපතතන්ති නිපතන්තානං මෙඝවුට්ඨි සෙට්ඨා. මෙඝවුට්ඨියඤ්හි සති විවිධානි සස්සානි උප්පජ්ජන්ති, ජනපදා ඵීතා හොන්ති ඛෙමා සුභික්ඛා. පවජමානානන්ති ජඞ්ගමානං පදසා චරමානානං ගාවො සෙට්ඨා. තා නිස්සාය හි සත්තා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජමානා සුඛං විහරන්ති. පවදතන්ති රාජකුලමජ්ඣාදීසු වදන්තානං පුත්තො වරො. සො හි මාතාපිතූනං අනත්ථාවහං න වදති.

විජ්ජා ¶ උප්පතතං සෙට්ඨාති පුරිමපඤ්හෙ කිර සුත්වා සමීපෙ ඨිතා එකා දෙවතා ‘‘දෙවතෙ, කස්මා ත්වං එතං පඤ්හං දසබලං පුච්ඡසි? අහං තෙ කථෙස්සාමී’’ති අත්තනො ඛන්තියා ලද්ධියා පඤ්හං කථෙසි. අථ නං ඉතරා දෙවතා ආහ – ‘‘යාව පධංසී වදෙසි දෙවතෙ යාව පගබ්භා මුඛරා, අහං බුද්ධං භගවන්තං පුච්ඡාමි. ත්වං මය්හං කස්මා කථෙසී’’ති? නිවත්තෙත්වා තදෙව පඤ්හං දසබලං පුච්ඡි. අථස්සා සත්ථා විස්සජ්ජෙන්තො විජ්ජා උප්පතතන්තිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාති චතුමග්ගවිජ්ජා. සා හි උප්පතමානා සබ්බාකුසලධම්මෙ සමුග්ඝාතෙති. තස්මා ‘‘උප්පතතං සෙට්ඨා’’ති වුත්තා. අවිජ්ජාති වට්ටමූලකමහාඅවිජ්ජා. සා හි නිපතන්තානං ඔසීදන්තානං වරා. පවජමානානන්ති පදසා චරමානානං ජඞ්ගමානං ¶ අනොමපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතො සඞ්ඝො වරො. තඤ්හි තත්ථ තත්ථ දිස්වා පසන්නචිත්තා සත්තා සොත්ථිං පාපුණන්ති. බුද්ධොති යාදිසො පුත්තො වා හොතු අඤ්ඤො වා, යෙසං කෙසඤ්චි වදමානානං බුද්ධො වරො. තස්ස හි ධම්මදෙසනං ආගම්ම අනෙකසතසහස්සානං පාණානං බන්ධනමොක්ඛො හොතීති. චතුත්ථං.

75. පඤ්චමෙ කිංසූධ භීතාති කිං භීතා? මග්ගො චනෙකායතනප්පවුත්තොති අට්ඨතිංසාරම්මණවසෙන අනෙකෙහි කාරණෙහි කථිතො. එවං සන්තෙ කිස්ස භීතා හුත්වා අයං ජනතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො අග්ගහෙසීති වදති. භූරිපඤ්ඤාති බහුපඤ්ඤ උස්සන්නපඤ්ඤ. පරලොකං න භායෙති ඉමස්මා ලොකා පරං ලොකං ගච්ඡන්තො න භායෙය්ය. පණිධායාති ඨපෙත්වා. බහ්වන්නපානං ¶ ඝරමාවසන්තොති අනාථපිණ්ඩිකාදයො විය බහ්වන්නපානෙ ඝරෙ වසන්තො. සංවිභාගීති අච්ඡරාය ගහිතම්පි නඛෙන ඵාලෙත්වා පරස්ස දත්වාව භුඤ්ජනසීලො. වදඤ්ඤූති වුත්තත්ථමෙව.

ඉදානි ගාථාය අඞ්ගානි උද්ධරිත්වා දස්සෙතබ්බානි – ‘‘වාච’’න්ති හි ඉමිනා චත්තාරි වචීසුචරිතානි ගහිතානි, ‘‘මනෙනා’’තිපදෙන තීණි මනොසුචරිතානි, ‘‘කායෙනා’’ති පදෙන තීණි කායසුචරිතානි. ඉති ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා පුබ්බසුද්ධිඅඞ්ගං නාම. බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තොති ඉමිනා යඤ්ඤඋපක්ඛරො ගහිතො. සද්ධොති එකමඞ්ගං, මුදූති එකං, සංවිභාගීති එකං, වදඤ්ඤූති එකං. ඉති ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානි සන්ධාය ‘‘එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො චතූසූ’’ති ආහ.

අපරොපි ¶ පරියායො – වාචන්තිආදීනි තීණි අඞ්ගානි, බහ්වන්නපානන්ති ඉමිනා යඤ්ඤඋපක්ඛරොව ගහිතො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූති එකං අඞ්ගං. අපරො දුකනයො නාම හොති. ‘‘වාචං මනඤ්චා’’ති ඉදමෙකං අඞ්ගං, ‘‘කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො, බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තො’’ති එකං, ‘‘සද්ධො මුදූ’’ති එකං, ‘‘සංවිභාගී වදඤ්ඤූ’’ති එකං. එතෙසු චතූසු ධම්මෙසු ඨිතො ධම්මෙ ඨිතො නාම හොති. සො ඉතො පරලොකං ගච්ඡන්තො න භායති. පඤ්චමං.

76. ඡට්ඨෙ ¶ නාමගොත්තං න ජීරතීති අතීතබුද්ධානං යාවජ්ජදිවසා නාමගොත්තං කථියති, තස්මා න ජීරතීති වුච්චති. පොරාණා පන ‘‘අද්ධානෙ ගච්ඡන්තෙ න පඤ්ඤායිස්සති, ජීරණසභාවො පන න හොතියෙවා’’ති වදන්ති. ආලස්යන්ති ආලසියං, යෙන ඨිතට්ඨානෙ ඨිතොව, නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නොව හොති, තෙලෙපි උත්තරන්තෙ ඨිතිං න කරොති. පමාදොති නිද්දාය වා කිලෙසවසෙන වා පමාදො. අනුට්ඨානන්ති කම්මසමයෙ කම්මකරණවීරියාභාවො. අසංයමොති සීලසඤ්ඤමාභාවො විස්සට්ඨාචාරතා. නිද්දාති සොප්පබහුලතා. තාය ගච්ඡන්තොපි ඨිතොපි නිසින්නොපි නිද්දායති, පගෙව නිපන්නො. තන්දීති අතිච්ඡාතාදිවසෙන ආගන්තුකාලසියං. තෙ ඡිද්දෙති තානි ඡ ඡිද්දානි විවරානි. සබ්බසොති ¶ සබ්බාකාරෙන. තන්ති නිපාතමත්තං. විවජ්ජයෙති වජ්ජෙය්ය ජහෙය්ය. ඡට්ඨං.

77. සත්තමෙ සත්ථමලන්ති මලග්ගහිතසත්ථං. කිං සු හරන්තං වාරෙන්තීති කං හරන්තං නිසෙධෙන්ති. වසොති ආණාපවත්තනං. ඉත්ථීති අවිස්සජ්ජනීයභණ්ඩත්තා ‘‘ඉත්ථී භණ්ඩානමුත්තමං, වරභණ්ඩ’’න්ති ආහ. අථ වා සබ්බෙපි බොධිසත්තා ච චක්කවත්තිනො ච මාතුකුච්ඡියංයෙව නිබ්බත්තන්තීති ‘‘ඉත්ථී භණ්ඩානමුත්තම’’න්ති ආහ. කොධො සත්ථමලන්ති කොධො මලග්ගහිතසත්ථසදිසො, පඤ්ඤාසත්ථස්ස වා මලන්ති සත්ථමලං. අබ්බුදන්ති විනාසකාරණං, චොරා ලොකස්මිං විනාසකාති අත්ථො. හරන්තොති සලාකභත්තාදීනි ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො. සලාකභත්තාදීනි හි පට්ඨපිතකාලෙයෙව මනුස්සෙහි පරිච්චත්තානි. තෙසං තානි හරන්තො සමණො පියො හොති, අනාහරන්තෙ පුඤ්ඤහානිං නිස්සාය විප්පටිසාරිනො හොන්ති. සත්තමං.

78. අට්ඨමෙ ¶ ¶ අත්තානං න දදෙති පරස්ස දාසං කත්වා අත්තානං න දදෙය්ය ඨපෙත්වා සබ්බබොධිසත්තෙති වුත්තං. න පරිච්චජෙති සීහබ්යග්ඝාදීනං න පරිච්චජෙය්ය සබ්බබොධිසත්තෙ ඨපෙත්වායෙවාති වුත්තං. කල්යාණන්ති සණ්හං මුදුකං. පාපිකන්ති ඵරුසං වාචං. අට්ඨමං.

79. නවමෙ සද්ධා බන්ධති පාථෙය්යන්ති සද්ධං උප්පාදෙත්වා දානං දෙති, සීලං රක්ඛති, උපොසථකම්මං කරොති, තෙනෙතං වුත්තං. සිරීති ඉස්සරියං. ආසයොති වසනට්ඨානං. ඉස්සරියෙ හි අභිමුඛීභූතෙ ථලතොපි ජලතොපි භොගා ආගච්ඡන්තියෙව. තෙනෙතං වුත්තං. පරිකස්සතීති පරිකඩ්ඪති. නවමං.

80. දසමෙ පජ්ජොතොති පදීපො විය හොති. ජාගරොති ජාගරබ්රාහ්මණො විය හොති. ගාවො කම්මෙ සජීවානන්ති කම්මෙන සහ ජීවන්තානං ¶ ගාවොව කම්මෙ කම්මසහායා කම්මදුතියකා නාම හොන්ති. ගොමණ්ඩලෙහි සද්ධිං කසිකම්මාදීනි නිප්ඵජ්ජන්ති. සීතස්ස ඉරියාපථොති සීතං අස්ස සත්තකායස්ස ඉරියාපථො ජීවිතවුත්ති. සීතන්ති නඞ්ගලං. යස්ස හි නඞ්ගලෙහි ඛෙත්තං අප්පමත්තකම්පි කට්ඨං න හොති, සො කථං ජීවිස්සතීති වදති. දසමං.

81. එකාදසමෙ අරණාති නික්කිලෙසා. වුසිතන්ති වුසිතවාසො. භොජිස්සියන්ති අදාසභාවො. සමණාති ඛීණාසවසමණා. තෙ හි එකන්තෙන අරණා නාම. වුසිතං න නස්සතීති තෙසං අරියමග්ගවාසො ¶ න නස්සති. පරිජානන්තීති පුථුජ්ජනකල්යාණකතො පට්ඨාය සෙඛා ලොකියලොකුත්තරාය පරිඤ්ඤාය පරිජානන්ති. භොජිස්සියන්ති ඛීණාසවසමණානංයෙව නිච්චං භුජිස්සභාවො නාම. වන්දන්තීති පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය වන්දන්ති. පතිට්ඨිතන්ති සීලෙ පතිට්ඨිතං ¶ . සමණීධාති සමණං ඉධ. ජාතිහීනන්ති අපි චණ්ඩාලකුලා පබ්බජිතං. ඛත්තියාති න කෙවලං ඛත්තියාව, දෙවාපි සීලසම්පන්නං සමණං වන්දන්තියෙවාති. එකාදසමං.

දෙවතාසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.