📜

10. යක්ඛසංයුත්තං

1. ඉන්දකසුත්තවණ්ණනා

235. යක්ඛසංයුත්තස්ස පඨමෙ ඉන්දකස්සාති ඉන්දකූටනිවාසිනො යක්ඛස්ස. යක්ඛතො හි කූටෙන, කූටතො ච යක්ඛෙන නාමං ලද්ධං. රූපං න ජීවන්ති වදන්තීති යදි බුද්ධා රූපං ජීවන්ති න වදන්ති, යදි රූපං සත්තො පුග්ගලොති එවං න වදන්තීති අත්ථො. කථං න්වයන්ති කථං නු අයං? කුතස්ස අට්ඨීයකපිණ්ඩමෙතීති අස්ස සත්තස්ස අට්ඨියකපිණ්ඩඤ්ච කුතො ආගච්ඡති? එත්ථ ච අට්ඨිග්ගහණෙන තීණි අට්ඨිසතානි, යකපිණ්ඩග්ගහණෙන නව මංසපෙසිසතානි ගහිතානි. යදි රූපං න ජීවො, අථස්ස ඉමානි ච අට්ඨීනි ඉමා ච මංසපෙසියො කුතො ආගච්ඡන්තීති පුච්ඡති. කථං න්වයං සජ්ජති ගබ්භරස්මින්ති කෙන නු කාරණෙන අයං සත්තො මාතුකුච්ඡිස්මිං සජ්ජති ලග්ගති, තිට්ඨතීති? පුග්ගලවාදී කිරෙස යක්ඛො, ‘‘එකප්පහාරෙනෙව සත්තො මාතුකුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තතී’’ති ගහෙත්වා ගබ්භසෙය්යකසත්තස්ස මාතා මච්ඡමංසාදීනි ඛාදති, සබ්බානි එකරත්තිවාසෙන පචිත්වා ඵෙණං විය විලීයන්ති. යදි රූපං සත්තො න භවෙය්ය, එවමෙව විලීයෙය්යාති ලද්ධියා එවමාහ. අථස්ස භගවා – ‘‘න මාතුකුච්ඡිස්මිං එකප්පහාරෙනෙව නිබ්බත්තති, අනුපුබ්බෙන පන වඩ්ඪතී’’ති දස්සෙන්තො පඨමං කලලං හොතීතිආදිමාහ. තත්ථ පඨමන්ති පඨමෙන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං තිස්සොති වා ඵුස්සොති වා නාමං නත්ථි, අථ ඛො තීහි ජාතිඋණ්ණංසූහි කතසුත්තග්ගෙ සණ්ඨිතතෙලබින්දුප්පමාණං කලලං හොති, යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණප්පටිභාගං, කලලං සම්පවුච්චතී’’ති.

කලලාහොති අබ්බුදන්ති තස්මා කලලා සත්තාහච්චයෙන මංසධොවනඋදකවණ්ණං අබ්බුදං නාම හොති, කලලන්ති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං කලලං හොති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, අබ්බුදං නාම ජායතී’’ති.

අබ්බුදාජායතෙ පෙසීති තස්මාපි අබ්බුදා සත්තාහච්චයෙන විලීනතිපුසදිසා පෙසි නාම සඤ්ජායති. සා මරිචඵාණිතෙන දීපෙතබ්බා. ගාමදාරිකා හි සුපක්කානි මරිචානි ගහෙත්වා සාටකන්තෙ භණ්ඩිකං කත්වා පීළෙත්වා මණ්ඩං ආදාය කපාලෙ පක්ඛිපිත්වා ආතපෙ ඨපෙන්ති, තං සුක්ඛමානං සබ්බභාගෙහි මුච්චති. එවරූපා පෙසි හොති, අබ්බුදන්ති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං අබ්බුදං හොති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, පෙසි නාම පජායතී’’ති.

පෙසි නිබ්බත්තතී ඝනොති තතො පෙසිතො සත්තාහච්චයෙන කුක්කුටණ්ඩසණ්ඨානො ඝනො නාම මංසපිණ්ඩො නිබ්බත්තති, පෙසීති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං පෙසි භවති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, ඝනොති නාම ජායති.

‘‘යථා කුක්කුටියා අණ්ඩං, සමන්තා පරිමණ්ඩලං;

එවං ඝනස්ස සණ්ඨානං, නිබ්බත්තං කම්මපච්චයා’’ති.

ඝනා පසාඛා ජායන්තීති පඤ්චමෙ සත්තාහෙ ද්වින්නං හත්ථපාදානං සීසස්ස චත්ථාය පඤ්ච පීළකා ජායන්ති, යං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පඤ්චමෙ, භික්ඛවෙ, සත්තාහෙ පඤ්ච පීළකා සණ්ඨහන්ති කම්මතො’’ති.

ඉතො පරං ඡට්ඨසත්තමාදීනි සත්තාහානි අතික්කම්ම දෙසනං සඞ්ඛිපිත්වා ද්වාචත්තාලීසෙ සත්තාහෙ පරිණතකාලං ගහෙත්වා දස්සෙන්තො කෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ කෙසා ලොමා නඛාපි චාති ද්වාචත්තාලීසෙ සත්තාහෙ එතානි ජායන්ති.

තෙන සො තත්ථ යාපෙතීති තස්ස හි නාභිතො උට්ඨිතො නාළො මාතු උදරපටලෙන එකාබද්ධො හොති, සො උප්පලදණ්ඩකො විය ඡිද්දො, තෙන ආහාරරසො සංසරිත්වා ආහාරසමුට්ඨානරූපං සමුට්ඨාපෙති. එවං සො දස මාසෙ යාපෙති. මාතුකුච්ඡිගතො නරොති මාතුයා තිරොකුච්ඡිගතො, කුච්ඡියා අබ්භන්තරගතොති අත්ථො. ඉති භගවා ‘‘එවං ඛො, යක්ඛ, අයං සත්තො අනුපුබ්බෙන මාතුකුච්ඡියං වඩ්ඪති, න එකප්පහාරෙනෙව නිබ්බත්තතී’’ති දස්සෙති. පඨමං.

2. සක්කනාමසුත්තවණ්ණනා

236. දුතියෙ සක්කනාමකොති එවං නාමකො එකො යක්ඛො, සො කිර මාරපක්ඛිකයක්ඛො. විප්පමුත්තස්සාති තීහි භවෙහි විප්පමුත්තස්ස. යදඤ්ඤන්ති යං අඤ්ඤං. වණ්ණෙනාති කාරණෙන. සංවාසොති එකතො වාසො, සක්ඛිධම්මො මිත්තධම්මොති අත්ථො. සප්පඤ්ඤොති සුපඤ්ඤො සම්බුද්ධො. දුතියං.

3. සූචිලොමසුත්තවණ්ණනා

237. තතියෙ ගයායන්ති ගයාගාමෙ, ගයාය අවිදූරෙ නිවිට්ඨගාමං උපනිස්සායාති අත්ථො. ටඞ්කිතමඤ්චෙති දීඝමඤ්චෙ පාදමජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා අටනියො පවෙසෙත්වා කතමඤ්චෙ. තස්ස ‘‘ඉදං උපරි, ඉදං හෙට්ඨා’’ති නත්ථි, පරිවත්තෙත්වා අත්ථතොපි තාදිසොව හොති, තං දෙවට්ඨානෙ ඨපෙන්ති. චතුන්නං පාසාණානං උපරි පාසාණං අත්ථරිත්වා කතගෙහම්පි ‘‘ටඞ්කිතමඤ්චො’’ති වුච්චති. සූචිලොමස්සාති කථිනසූචිසදිසලොමස්ස. සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා දූරට්ඨානතො ආගතො සෙදමලග්ගහිතෙන ගත්තෙන සුපඤ්ඤත්තං සඞ්ඝිකමඤ්චං අනාදරෙන අපච්චත්ථරිත්වා නිපජ්ජි, තස්ස පරිසුද්ධසීලස්ස තං කම්මං සුද්ධවත්ථෙ කාළකං විය අහොසි. සො තස්මිං අත්තභාවෙ විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො කාලංකත්වා ගයාගාමද්වාරෙ සඞ්කාරට්ඨානෙ යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තමත්තස්සෙව චස්ස සකලසරීරං කථිනසූචීහි ගවිච්ඡිවිජ්ඣිතං විය ජාතං.

අථෙකදිවසං භගවා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තං යක්ඛං පඨමාවජ්ජනස්සෙව ආපාථං ආගතං දිස්වා – ‘‘අයං එකං බුද්ධන්තරං මහාදුක්ඛං අනුභවි. කිං නු ඛ්වාස්ස මං ආගම්ම සොත්ථිකාරණං භවෙය්යා’’ති? ආවජ්ජෙන්තො පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයං අද්දස. අථස්ස සඞ්ගහං කාතුකාමො සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා දෙවවිමානකප්පං ගන්ධකුටිං පහාය හත්ථිගවාස්සමනුස්සකුක්කුරාදිකුණපදුග්ගන්ධං සඞ්කාරට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ මහාගන්ධකුටියං විය නිසීදි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සූචිලොමස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

ඛරොති සුංසුමාරපිට්ඨි විය ඡදනිට්ඨකාහි විසමච්ඡදනපිට්ඨි විය ච ඛරසරීරො. සො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සීලසම්පන්නො උපාසකො එකදිවසෙ විහාරෙ චිත්තත්ථරණාදීහි අත්ථතාය භූමියා සඞ්ඝිකෙ අත්ථරණෙ අත්තනො උත්තරාසඞ්ගං අපච්චත්ථරිත්වා නිපජ්ජි. සඞ්ඝිකං තෙලං අභාජෙත්වා අත්තනො උත්තරාසඞ්ගං අපච්චත්ථරිත්වා නිපජ්ජි. සඞ්ඝිකං තෙලං අභාජෙත්වා අත්තනො හත්ථෙහි සරීරං මක්ඛෙසීතිපි වදන්ති. සො තෙන කම්මෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තිතුං අසක්කොන්තො තස්සෙව ගාමස්ස ද්වාරෙ සඞ්කාරට්ඨානෙ යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තමත්තස්ස චස්ස සකලසරීරං වුත්තප්පකාරං අහොසි. තෙ උභොපි සහායා ජාතා. ඉති ඛරස්ස ඛරභාවො වෙදිතබ්බො.

අවිදූරෙ අතික්කමන්තීති ගොචරං පරියෙසන්තා සමාගමට්ඨානං වා ගච්ඡන්තා ආසන්නෙ ඨානෙ ගච්ඡන්ති. තෙසු සූචිලොමො සත්ථාරං න පස්සති, ඛරලොමො පඨමතරං දිස්වා සූචිලොමං යක්ඛං එතදවොච – ‘‘එසො සමණො’’ති, සම්ම, එස තව භවනං පවිසිත්වා නිසින්නො එකො සමණොති. නෙසො සමණො, සමණකො එසොති සො කිර යො මං පස්සිත්වා භීතො පලායති, තං සමණකොති වදති. යො න භායති, තං සමණොති. තස්මා ‘‘අයං මං දිස්වා භීතො පලායිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.

කායං උපනාමෙසීති භෙරවරූපං නිම්මිනිත්වා මහාමුඛං විවරිත්වා සකලසරීරෙ ලොමානි උට්ඨාපෙත්වා කායං උපනාමෙසි. අපනාමෙසීති රතනසතිකං සුවණ්ණග්ඝනිකං විය ථොකං අපනාමෙසි. පාපකොති ලාමකො අමනුඤ්ඤො. සො ගූථං විය අග්ගි විය කණ්හසප්පො විය ච පරිවජ්ජෙතබ්බො, න ඉමිනා සුවණ්ණවණ්ණෙන සරීරෙන සම්පටිච්ඡිතබ්බො. එවං වුත්තෙ පන සූචිලොමො ‘‘පාපකො කිර මෙ සම්ඵස්සො’’ති කුද්ධො පඤ්හං තං, සමණාතිආදිමාහ. චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමීති යෙසඤ්හි අමනුස්සා චිත්තං ඛිපිතුකාමා හොන්ති, තෙසං සෙතමුඛං නීලොදරං සුරත්තහත්ථපාදං මහාසීසං පජ්ජලිතනෙත්තං භෙරවං වා අත්තභාවං නිම්මිනිත්වා දස්සෙන්ති, භෙරවං වා සද්දං සාවෙන්ති, කථෙන්තානංයෙව වා මුඛෙ හත්ථං පක්ඛිපිත්වා හදයං මද්දන්ති, තෙන තෙ සත්තා උම්මත්තකා හොන්ති ඛිත්තචිත්තා. තං සන්ධායෙවමාහ. පාරගඞ්ගායාති ද්වීසු පාදෙසු ගහෙත්වා තං ආවිඤ්ඡෙත්වා යථා න පුනාගච්ඡසි, එවං පාරං වා ගඞ්ගාය ඛිපිස්සාමීති වදති. සදෙවකෙතිආදි වුත්තත්ථමෙව. පුච්ඡ යදාකඞ්ඛසීති යංකිඤ්චි ආකඞ්ඛසි, තං සබ්බං පුච්ඡ, අසෙසං තෙ බ්යාකරිස්සාමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙති.

කුතොනිදානාති කිංනිදානා, කිංපච්චයාති අත්ථො? කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්තීති යථා කුමාරකා කාකං ගහෙත්වා ඔස්සජන්ති ඛිපන්ති, එවං පාපවිතක්කා කුතො සමුට්ඨාය චිත්තං ඔස්සජන්තීති පුච්ඡති?

ඉතොනිදානාති අයං අත්තභාවො නිදානං එතෙසන්ති ඉතො නිදානා. ඉතොජාති ඉතො අත්තභාවතො ජාතා. ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කාති යථා දීඝසුත්තකෙන පාදෙ බද්ධං කාකං කුමාරකා තස්ස සුත්තපරියන්තං අඞ්ගුලියං වෙඨෙත්වා ඔස්සජන්ති, සො දූරං ගන්ත්වාපි පුන තෙසං පාදමූලෙයෙව පතති, එවමෙව ඉතො අත්තභාවතො සමුට්ඨාය පාපවිතක්කා චිත්තං ඔස්සජන්ති.

ස්නෙහජාති තණ්හාසිනෙහතො ජාතා. අත්තසම්භූතාති අත්තනි සම්භූතා. නිග්රොධස්සෙව ඛන්ධජාති නිග්රොධඛන්ධෙ ජාතා පාරොහා විය. පුථූති බහූ අනෙකප්පකාරා පාපවිතක්කා තංසම්පයුත්තකිලෙසා ච. විසත්තාති ලග්ගා ලග්ගිතා. කාමෙසූති වත්ථුකාමෙසු. මාලුවාව විතතා වනෙති යථා වනෙ මාලුවා ලතා යං රුක්ඛං නිස්සාය ජායති, තං මූලතො යාව අග්ගා, අග්ගතො යාව මූලා පුනප්පුනං සංසිබ්බිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඔතතවිතතා තිට්ඨති. එවං වත්ථුකාමෙසු පුථූ කිලෙසකාමා විසත්තා, පුථූ වා සත්තා තෙහි කිලෙසකාමෙහි වත්ථුකාමෙසු විසත්තා. යෙ නං පජානන්තීති යෙ ‘‘අත්තසම්භූතා’’ති එත්ථ වුත්තං අත්තභාවං ජානන්ති.

යතොනිදානන්ති යං නිදානමස්ස අත්තභාවස්ස තඤ්ච ජානන්ති. තෙ නං විනොදෙන්තීති තෙ එවං අත්තභාවසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛසච්චස්ස නිදානභූතං සමුදයසච්චං මග්ගසච්චෙන විනොදෙන්ති. තෙ දුත්තරන්ති තෙ සමුදයසච්චං නීහරන්තා ඉදං දුත්තරං කිලෙසොඝං තරන්ති. අතිණ්ණපුබ්බන්ති අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සුපිනන්තෙපි න තිණ්ණපුබ්බං. අපුනබ්භවායාති අපුනබ්භවසඞ්ඛාතස්ස නිරොධසච්චස්සත්ථාය. ඉති ඉමාය ගාථාය චත්තාරි සච්චානි පකාසෙන්තො අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨපෙසි. දෙසනාවසානෙ සූචිලොමො තස්මිංයෙව පදෙසෙ ඨිතො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. සොතාපන්නා ච නාම න කිලිට්ඨත්තභාවෙ තිට්ඨන්තීති සහ ඵලපටිලාභෙනස්ස සරීරෙ සෙතකණ්ඩුපීළකසූචියො සබ්බා පතිතා. සො දිබ්බවත්ථනිවත්ථො දිබ්බවරදුකූලුත්තරාසඞ්ගො දිබ්බවෙඨනවෙඨිතො දිබ්බාභරණගන්ධමාලධරො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා භුම්මදෙවතාපරිහාරං පටිලභීති. තතියං.

4. මණිභද්දසුත්තවණ්ණනා

238. චතුත්ථෙ සුඛමෙධතීති, සුඛං පටිලභති. සුවෙ සෙය්යොති සුවෙ සුවෙ සෙය්යො, නිච්චමෙව සෙය්යොති අත්ථො. වෙරා න පරිමුච්චතීති අහං සතිමාති එත්තකෙන වෙරතො න මුච්චති. යස්සාති යස්ස අරහතො. අහිංසායාති කරුණාය චෙව කරුණාපුබ්බභාගෙ ච. මෙත්තංසොති සො මෙත්තඤ්චෙව මෙත්තාපුබ්බභාගඤ්ච භාවෙති. අථ වා අංසොති කොට්ඨාසො වුච්චති. මෙත්තා අංසො එතස්සාති මෙත්තංසො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්ස අරහතො සබ්බකාලං අහිංසාය රතො මනො, යස්ස ච සබ්බභූතෙසු මෙත්තාකොට්ඨාසො අත්ථි, තස්ස කෙනචි පුග්ගලෙන සද්ධිං වෙරං නාම නත්ථි යක්ඛාති. චතුත්ථං.

5. සානුසුත්තවණ්ණනා

239. පඤ්චමෙ යක්ඛෙන ගහිතො හොතීති සො කිර තස්සා උපාසිකාය එකපුත්තකො. අථ නං සා දහරකාලෙයෙව පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සීලවා අහොසි වත්තසම්පන්නො, ආචරියුපජ්ඣායආගන්තුකාදීනං වත්තං කතමෙව හොති, මාසස්ස අට්ඨමීදිවසෙ පාතො වුට්ඨාය උදකමාළකෙ උදකං උපට්ඨාපෙත්වා ධම්මස්සවනග්ගං සම්මජ්ජිත්වා දීපං ජාලෙත්වා මධුරස්සරෙන ධම්මස්සවනං ඝොසෙති. භික්ඛූ තස්ස ථාමං ඤත්වා ‘‘සරභාණං භණ, සාමණෙරා’’ති අජ්ඣෙසන්ති. සො ‘‘මය්හං හදයවාතො රුජති, කාසො වා බාධතී’’ති කිඤ්චි පච්චාහාරං අකත්වා ධම්මාසනං අභිරුහිත්වා ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය සරභාණං වත්වා ඔතරන්තො – ‘‘මය්හං මාතාපිතූනම්පි ඉමස්මිං සරභඤ්ඤෙ පත්තී’’ති වදති. තස්ස මනුස්සා මාතාපිතරො පත්තියා දින්නභාවං න ජානන්ති. අනන්තරත්තභාවෙ පනස්ස මාතා යක්ඛිනී ජාතා. සා දෙවතාහි සද්ධිං ආගතා , ධම්මං සුත්වා – ‘‘සාමණෙරෙන දින්නපත්තිං අනුමොදාමි, තාතා’’ති වදති. සීලසම්පන්නා ච නාම භික්ඛූ සදෙවකස්ස ලොකස්ස පියා හොන්තීති තස්මිං සාමණෙරෙ දෙවතා සලජ්ජා සගාරවා මහාබ්රහ්මං විය අග්ගික්ඛන්ධං විය ච නං මඤ්ඤන්ති. සාමණෙරෙ ගාරවෙන තං යක්ඛිනිං ගරුං කත්වා පස්සන්ති. ධම්මස්සවනයක්ඛසමාගමාදීසු ‘‘සානුමාතා සානුමාතා’’ති යක්ඛිනියා අග්ගාසනං අග්ගොදකං අග්ගපිණ්ඩං දෙන්ති. මහෙසක්ඛාපි යක්ඛා තං දිස්වා මග්ගා ඔක්කමන්ති, ආසනා වුට්ඨහන්ති.

අථ ඛො සාමණෙරො වුඩ්ඪිමන්වාය පරිපක්කින්ද්රියො අනභිරතිපීළිතො අනභිරතිං විනොදෙතුං අසක්කොන්තො පරූළ්හකෙසනඛො කිලිට්ඨනිවාසනපාරුපනො කස්සචි අනාරොචෙත්වා පත්තචීවරමාදාය එකකොව මාතු ඝරං ගතො. උපාසිකා පුත්තං දිස්වා, වන්දිත්වා ආහ – ‘‘තාත, ත්වං පුබ්බෙ ආචරියුපජ්ඣායෙහි වා දහරසාමණෙරෙහි වා සද්ධිං ඉධාගච්ඡසි. කස්මා එකකොව අජ්ජ ආගතො’’ති? සො උක්කණ්ඨිතභාවං ආරොචෙසි. සද්ධා උපාසිකා නානප්පකාරෙන ඝරාවාසෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා පුත්තං ඔවදමානාපි තං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තී, ‘‘අප්පෙව නාම අත්තනො ධම්මතායපි සල්ලක්ඛෙස්සතී’’ති අනුයොජෙත්වාව – ‘‘තිට්ඨ, තාත, යාව තෙ යාගුභත්තං සම්පාදෙමි, යාගුං පිවිත්වා කතභත්තකිච්චස්ස තෙ මනාපානි වත්ථානි නීහරිත්වා දස්සාමී’’ති වත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි සාමණෙරො. උපාසිකා මුහුත්තෙනෙව යාගුඛජ්ජකං සම්පාදෙත්වා අදාසි. තතො ‘‘භත්තං සම්පාදෙස්සාමී’’ති අවිදූරෙ නිසින්නා තණ්ඩුලෙ ධොවති. තස්මිං සමයෙ සා යක්ඛිනී ‘‘කහං නු ඛො සාමණෙරො? කිඤ්චි භික්ඛාහාරං ලභති , උදාහු නො’’ති? ආවජ්ජමානා තස්ස විබ්භමිතුකාමතාය නිසින්නභාවං ඤත්වා, ‘‘මා හෙව ඛො මෙ දෙවතානං අන්තරෙ ලජ්ජං උප්පාදෙය්ය, ගච්ඡාමිස්ස විබ්භමනෙ අන්තරායං කරොමී’’ති ආගන්ත්වා සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා ගීවං පරිවත්තෙත්වා භූමියං පාතෙසි. සො අක්ඛීහි විපරිවත්තෙහි ඛෙළෙන පග්ඝරන්තෙන භූමියං විප්ඵන්දති. තෙන වුත්තං ‘‘යක්ඛෙන ගහිතො හොතී’’ති.

අභාසීති උපාසිකා පුත්තස්ස තං විප්පකාරං දිස්වා වෙගෙන ගන්ත්වා පුත්තං ආලිඞ්ගෙත්වා ඌරූසු නිපජ්ජාපෙසි. සකලගාමවාසිනො ආගන්ත්වා බලිකම්මාදීනි කරොන්ති. උපාසිකා පරිදෙවමානා ඉමා ගාථායො අභාසි.

පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති මනුස්සා ‘‘අට්ඨමීඋපොසථස්ස පච්චුග්ගමනඤ්ච අනුග්ගමනඤ්ච කරිස්සාමා’’ති සත්තමියාපි නවමියාපි උපොසථඞ්ගානි සමාදියන්ති, චාතුද්දසීපන්නරසීනං පච්චුග්ගමනානුග්ගමනං කරොන්තා තෙරසියාපි පාටිපදෙපි සමාදියන්ති, ‘‘වස්සාවාසස්ස අනුග්ගමනං කරිස්සාමා’’ති ද්වින්නං පවාරණානං අන්තරෙ අඩ්ඪමාසං නිබද්ධුපොසථිකා භවන්ති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පාටිහාරියපක්ඛඤ්චා’’ති. අට්ඨඞ්ගසුසමාගතන්ති අට්ඨඞ්ගෙහි සුට්ඨු සමාගතං, සම්පයුත්තන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. න තෙ හි යක්ඛා කීළන්තීති න තෙ ගහෙත්වා යක්ඛා කිලමෙන්ති.

පුන චාතුද්දසින්ති ඉමාය ගාථාය සාමණෙරස්ස කායෙ අධිමුත්තා යක්ඛිනී ආහ. ආවි වා යදි වා රහොති කස්සචි සම්මුඛෙ වා පරම්මුඛෙ වා. පමුත්යත්ථීති පමුත්ති අත්ථි. උප්පච්චාපීති උප්පතිත්වාපි. සචෙපි සකුණො විය උප්පතිත්වා පලායසි, තථාපි තෙ මොක්ඛො නත්ථීති වදති. එවඤ්ච පන වත්වා සාමණෙරං මුඤ්චි. සාමණෙරො අක්ඛීනි උම්මීලෙසි, මාතා කෙසෙ පකිරිය අස්සසන්තී පස්සසන්තී රොදති. සො ‘‘අමනුස්සෙන ගහිතොම්හී’’ති න ජානාති. ඔලොකෙන්තො පන ‘‘අහං පුබ්බෙ පීඨෙ නිසින්නො. මාතා මෙ අවිදූරෙ නිසීදිත්වා තණ්ඩුලෙ ධොවති. ඉදානි පනම්හි භූමියං නිසින්නො, මාතාපි මෙ අස්සසන්තී පස්සසන්තී රොදති, සකලගාමවාසිනොපි සන්නිපතිතා. කිං නු ඛො එත’’න්ති? නිපන්නකොව මතං වා අම්මාති ගාථමාහ.

කාමෙචජිත්වානාති දුවිධෙපි කාමෙ පහාය. පුනරාගච්ඡතෙති විබ්භමනවසෙන ආගච්ඡති. පුන ජීවං මතො හි සොති උප්පබ්බජිත්වා පුන ජීවන්තොපි සො මතකොව, තස්මා තම්පි රොදන්තීති වදති.

ඉදානිස්ස ඝරාවාසෙ ආදීනවං දස්සෙන්තී කුක්කුළාතිආදිමාහ. තත්ථ කුක්කුළාති ඝරාවාසො කිර උණ්හට්ඨෙන කුක්කුළා නාම හොති. කස්ස උජ්ඣාපයාමසෙති – ‘‘අභිධාවථ, භද්දං තෙ හොතූ’’ති එවං වත්වා – ‘‘යං ත්වං විබ්භමිතුකාමො යක්ඛෙන පාපිතො, ඉමං විප්පකාරං කස්ස මයං උජ්ඣාපයාම නිජ්ඣාපයාම ආරොචයාමා’’ති වදති. පුන ඩය්හිතුමිච්ඡසීතිආදිත්තඝරතො නීහටභණ්ඩං විය ඝරා නීහරිත්වා බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතො පුන මහාඩාහසදිසෙ ඝරාවාසෙ ඩය්හිතුං ඉච්ඡසීති අත්ථො. සො මාතරි කථෙන්තියා කථෙන්තියා සල්ලක්ඛෙත්වා හිරොත්තප්පං පටිලභිත්වා, ‘‘නත්ථි මය්හං ගිහිභාවෙන අත්ථො’’ති ආහ. අථස්ස මාතා ‘‘සාධු, තාතා’’ති තුට්ඨා පණීතභොජනං භොජෙත්වා, ‘‘කති වස්සොසි, තාතා’’ති පුච්ඡි. පරිපුණ්ණවස්සොම්හි උපාසිකෙති. ‘‘තෙන හි, තාත, උපසම්පදං කරොහී’’ති චීවරසාටකෙ අදාසි. සො තිචීවරං කාරාපෙත්වා උපසම්පන්නො බුද්ධවචනං උග්ගණ්හන්තො තෙපිටකො හුත්වා සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙ තං තං පූරෙන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා මහාධම්මකථිකො හුත්වා වීසවස්සසතං ඨත්වා සකලජම්බුදීපං ඛොභෙත්වා පරිනිබ්බායි. පඤ්චමං.

6. පියඞ්කරසුත්තවණ්ණනා

240. ඡට්ඨෙ ජෙතවනෙති ජෙතවනස්ස පච්චන්තෙ කොසම්බකකුටි නාම අත්ථි, තත්ථ විහරති. ධම්මපදානීති ඉධ පාටියෙක්කං සඞ්ගහං ආරුළ්හා ඡබ්බීසතිවග්ගා තන්ති අධිප්පෙතා . තත්ර ථෙරො තස්මිං සමයෙ අන්තොවිහාරෙ නිසින්නො මධුරස්සරෙන සරභඤ්ඤං කත්වා අප්පමාදවග්ගං භාසති. එවං තොසෙසීති සා කිර පුත්තං පියඞ්කරං අඞ්කෙනාදාය ජෙතවනස්ස පච්ඡිමභාගතො පට්ඨාය ගොචරං පරියෙසන්තී අනුපුබ්බෙන නගරාභිමුඛී හුත්වා උච්චාරපස්සාවඛෙළසිඞ්ඝාණිකදුබ්භොජනානි පරියෙසමානා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පත්වා මධුරස්සරං අස්සොසි. තස්සා සො සද්දො ඡවිආදීනි ඡෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච හදයඞ්ගමනීයො හුත්වා අට්ඨාසි. අථස්සා ගොචරපරියෙසනෙ චිත්තම්පි න උප්පජ්ජි, ඔහිතසොතා ධම්මමෙව සුණන්තී ඨිතා. යක්ඛදාරකස්ස පන දහරතාය ධම්මස්සවනෙ චිත්තං නත්ථි. සො ජිඝච්ඡාය පීළිතත්තා, ‘‘කස්මා අම්මා ගතගතට්ඨානෙ ඛාණුකො විය තිට්ඨසි? න මය්හං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා පරියෙසසී’’ති පුනප්පුනං මාතරං චොදෙති. සා ‘‘ධම්මස්සවනස්ස මෙ අන්තරායං කරොතී’’ති පුත්තකං ‘‘මා සද්දං කරි, පියඞ්කරා’’ති එවං තොසෙසි. තත්ථ මා සද්දං කරීති සද්දං මා කරි.

පාණෙසු චාති ගාථාය සා අත්තනො ධම්මතාය සමාදිණ්ණං පඤ්චසීලං දස්සෙති. තත්ථ සංයමාමසෙති සංයමාම සංයතා හොම. ඉමිනා පාණාතිපාතා විරති ගහිතා, දුතියපදෙන මුසාවාදා විරති, තතියපදෙන සෙසා තිස්සො විරතියො. අපි මුච්චෙම පිසාචයොනියාති අපි නාම යක්ඛලොකෙ උප්පන්නානි පඤ්ච වෙරානි පහාය, යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා ඉමාය ඡාතකදුබ්භික්ඛාය පිසාචයක්ඛයොනියා මුච්චෙම, තාතාති වදති. ඡට්ඨං.

7. පුනබ්බසුසුත්තවණ්ණනා

241. සත්තමෙ තෙන ඛො පන සමයෙනාති කතරසමයෙන? සූරියස්ස අත්ථඞ්ගමනසමයෙන. තදා කිර භගවා පච්ඡාභත්තෙ මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං උය්යොජෙත්වා න්හානකොට්ඨකෙ න්හත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ පුරත්ථිමලොකධාතුං ඔලොකයමානො නිසීදි. අථෙකචාරිකද්විචාරිකාදයො පංසුකූලිකපිණ්ඩපාතිකභික්ඛූ අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙහි නික්ඛමිත්වා ආගම්ම දසබලං වන්දිත්වා රත්තසාණියා පරික්ඛිපමානා විය නිසීදිංසු. අථ නෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා සත්ථා නිබ්බානපටිසංයුත්තං ධම්මකථං කථෙසි.

එවං තොසෙසීති සා කිර ධීතරං අඞ්කෙනාදාය පුත්තං අඞ්ගුලියා ගහෙත්වා ජෙතවනපිට්ඨියං පාකාරපරික්ඛෙපසමීපෙ උච්චාරපස්සාවඛෙළසිඞ්ඝාණිකං පරියෙසමානා අනුපුබ්බෙන ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකං සම්පත්තා. භගවතො ච, ‘‘ආනන්ද, පත්තං ආහර, චීවරං ආහර, විඝාසාදානං දානං දෙහී’’ති කථෙන්තස්ස සද්දො සමන්තා ද්වාදසහත්ථමත්තමෙව ගණ්හාති. ධම්මං දෙසෙන්තස්ස සචෙපි චක්කවාළපරියන්තං කත්වා පරිසා නිසීදති, යථා පරිසං ගච්ඡති, බහිපරිසාය එකඞ්ගුලිමත්තම්පි න නිග්ගච්ඡති, ‘‘මා අකාරණා මධුරසද්දො නස්සී’’ති. තත්රායං යක්ඛිනී බහිපරිසාය ඨිතා සද්දං න සුණාති, ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨිතාය පනස්සා මහතියා බුද්ධවීථියා අභිමුඛෙ ඨිතා ගන්ධකුටි පඤ්ඤායි. සා නිවාතෙ දීපසිඛා විය බුද්ධගාරවෙන හත්ථකුක්කුච්චාදිරහිතං නිච්චලං පරිසං දිස්වා – ‘‘නූන මෙත්ථ කිඤ්චි භාජනීයභණ්ඩං භවිස්සති, යතො අහං සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීසු කිඤ්චිදෙව පත්තතො වා හත්ථතො වා පග්ඝරන්තං භූමියං වා පන පතිතං ලභිස්සාමී’’ති අන්තොවිහාරං පාවිසි. ද්වාරකොට්ඨකෙ අවරුද්ධකානං නිවාරණත්ථාය ඨිතා ආරක්ඛදෙවතා යක්ඛිනියා උපනිස්සයං දිස්වා න නිවාරෙසි. තස්සා සහ පරිසාය එකීභාවගමනෙන මධුරස්සරො ඡවිආදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසි. තං ධම්මස්සවනත්ථාය නිච්චලං ඨිතං පුරිමනයෙනෙව පුත්තකා චොදයිංසු. සා ‘‘ධම්මස්සවනස්ස මෙ අන්තරායං කරොන්තී’’ති පුත්තකෙ තුණ්හී උත්තරිකෙ හොහීති එවං තොසෙසි.

තත්ථ යාවාති යාව ධම්මං සුණාමි, තාව තුණ්හී හොහීති අත්ථො. සබ්බගන්ථප්පමොචනන්ති නිබ්බානං ආගම්ම සබ්බෙ ගන්ථා පමුච්චන්ති, තස්මා තං සබ්බගන්ථප්පමොචනන්ති වුච්චති. අතිවෙලාති වෙලාතික්කන්තා පමාණාතික්කන්තා. පියායනාති මග්ගනා පත්ථනා. තතො පියතරන්ති යා අයං අස්ස ධම්මස්ස මග්ගනා පත්ථනා, ඉදං මය්හං තතො පියතරන්ති අත්ථො. පියතරාති වා පාඨො. පාණිනන්ති යථා පාණීනං දුක්ඛා මොචෙති. කෙ මොචෙතීති? පාණිනෙති ආහරිත්වා වත්තබ්බං. යං ධම්මං අභිසම්බුද්ධන්ති, යං ධම්මං භගවා අභිසම්බුද්ධො. තුණ්හීභූතායමුත්තරාති න කෙවලං අහමෙව, අයං මෙ භගිනී උත්තරාපි තුණ්හීභූතාති වදති. සද්ධම්මස්ස අනඤ්ඤායාති, අම්ම, මයං පුබ්බෙපි ඉමං සද්ධම්මමෙව අජානිත්වා ඉදානි ඉදං ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛං අනුභවන්තා දුක්ඛං චරාම විහරාම.

චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. ධම්මං දෙසෙන්තොයෙව භගවා පරිසං සල්ලක්ඛයමානො තස්සා යක්ඛිනියා චෙව යක්ඛදාරකස්ස ච සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං දිස්වා දෙසනං විනිවට්ටෙත්වා චතුසච්චකථං දීපෙති, තං සුත්වා තස්මිංයෙව දෙසෙ ඨිතා යක්ඛිනී සද්ධිං පුත්තෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා. ධීතුයාපි පනස්සා උපනිස්සයො අත්ථි, අතිදහරත්තා පන දෙසනං සම්පටිච්ඡිතුං නාසක්ඛි.

ඉදානි සා යක්ඛිනී පුත්තස්ස අනුමොදනං කරොන්තී සාධු ඛො පණ්ඩිතො නාමාතිආදිමාහ. අජ්ජාහම්හි සමුග්ගතාති අහම්හි අජ්ජ වට්ටතො උග්ගතා සමුග්ගතා සාසනෙ වා උග්ගතා සමුග්ගතා, ත්වම්පි සුඛී හොහීති. දිට්ඨානීති මයා ච තයා ච දිට්ඨානි. උත්තරාපි සුණාතු මෙති, ‘‘අම්හාකං චතුසච්චපටිවෙධභාවං, ධීතා මෙ උත්තරාපි, සුණාතූ’’ති වදති. සහ සච්චපටිවෙධෙනෙව සාපි සූචිලොමො විය සබ්බං සෙතකණ්ඩුකච්ඡුආදිභාවං පහාය දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභති සද්ධිං පුත්තෙන. ධීතා පනස්සා යථා නාම ලොකෙ මාතාපිතූහි ඉස්සරියෙ ලද්ධෙ පුත්තානම්පි තං හොති, එවං මාතු-ආනුභාවෙනෙව සම්පත්තිං ලභි. තතො පට්ඨාය ච සා සද්ධිං පුත්තකෙහි ගන්ධකුටිසමීපරුක්ඛෙයෙව නිවාසරුක්ඛං ලභිත්වා සායං පාතං බුද්ධදස්සනං ලභමානා ධම්මං සුණමානා දීඝරත්තං තත්ථෙව වසි. සත්තමං.

8. සුදත්තසුත්තවණ්ණනා

242. අට්ඨමෙ කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති වාණිජ්ජකම්මං අධිප්පෙතං. අනාථපිණ්ඩිකො ච රාජගහසෙට්ඨි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං භගිනිපතිකා හොන්ති. යදා රාජගහෙ උට්ඨානකභණ්ඩකං මහග්ඝං හොති, තදා රාජගහසෙට්ඨි තං ගහෙත්වා පඤ්චසකටසතෙහි සාවත්ථිං ගන්ත්වා යොජනමත්තෙ ඨිතො අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙති. අනාථපිණ්ඩිකො පච්චුග්ගන්ත්වා තස්ස මහාසක්කාරං කත්වා එකයානං ආරොපෙත්වා සාවත්ථිං පවිසති. සො සචෙ භණ්ඩං ලහුකං වික්කීයති, වික්කිණාති. නො චෙ, භගිනිඝරෙ ඨපෙත්වා පක්කමති. අනාථපිණ්ඩිකොපි තථෙව කරොති. ස්වායං තදාපි තෙනෙව කරණීයෙන අගමාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

තං දිවසං පන රාජගහසෙට්ඨි යොජනමත්තෙ ඨිතෙන අනාථපිණ්ඩිකෙන ආගතභාවජානනත්ථං පෙසිතං පණ්ණං න සුණි, ධම්මස්සවනත්ථාය විහාරං අගමාසි. සො ධම්මකථං සුත්වා ස්වාතනාය බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා අත්තනො ඝරෙ උද්ධනඛණාපනදාරුඵාලනාදීනි කාරෙසි. අනාථපිණ්ඩිකොපි ‘‘ඉදානි මය්හං පච්චුග්ගමනං කරිස්සති, ඉදානි කරිස්සතී’’ති ඝරද්වාරෙපි පච්චුග්ගමනං අලභිත්වා අන්තොඝරං පවිට්ඨො පටිසන්ථාරම්පි න බහුං අලත්ථ. ‘‘කිං, මහාසෙට්ඨි, කුසලං දාරකරූපානං? නසි මග්ගෙ කිලන්තො’’ති? එත්තකොව පටිසන්ථාරො අහොසි. සො තස්ස මහාබ්යාපාරං දිස්වා, ‘‘කිං නු තෙ, ගහපති, ආවාහො වා භවිස්සතී’’ති? ඛන්ධකෙ (චූළව. 304) ආගතනයෙනෙව කථං පවත්තෙත්වා තස්ස මුඛතො බුද්ධසද්දං සුත්වා පඤ්චවණ්ණං පීතිං පටිලභි. සා තස්ස සීසෙන උට්ඨාය යාව පාදපිට්ඨියා, පාදපිට්ඨියා උට්ඨාය යාව සීසා ගච්ඡති, උභතො උට්ඨාය මජ්ඣෙ ඔසරති, මජ්ඣෙ උට්ඨාය උභතො ගච්ඡති. සො පීතියා නිරන්තරං ඵුට්ඨො, ‘‘බුද්ධොති ත්වං, ගහපති, වදෙසි? බුද්ධො තාහං, ගහපති, වදාමී’’ති එවං තික්ඛත්තුං පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මිං යදිදං බුද්ධො’’ති ආහ. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අස්සොසි ඛො අනාථපිණ්ඩිකො, ගහපති, බුද්ධො කිර ලොකෙ උප්පන්නො’’ති.

එතදහොසි අකාලො ඛො අජ්ජාති සො කිර තං සෙට්ඨිං පුච්ඡි, ‘‘කුහිං ගහපති සත්ථා විහරතී’’ති? අථස්ස සො – ‘‘බුද්ධා නාම දුරාසදා ආසීවිසසදිසා හොන්ති, සත්ථා සිවථිකාය වසති, න සක්කා තත්ථ තුම්හාදිසෙහි ඉමාය වෙලාය ගන්තු’’න්ති ආචික්ඛි. අථස්ස එතදහොසි. බුද්ධගතාය සතියා නිපජ්ජීති තංදිවසං කිරස්ස භණ්ඩසකටෙසු වා උපට්ඨාකෙසු වා චිත්තම්පි න උප්පජ්ජි, සායමාසම්පි න අකාසි, සත්තභූමිකං පන පාසාදං ආරුය්හ සුපඤ්ඤත්තාලඞ්කතවරසයනෙ ‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති සජ්ඣායං කරොන්තොව නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. තෙන වුත්තං ‘‘බුද්ධගතාය සතියා නිපජ්ජී’’ති.

රත්තියා සුදං තික්ඛත්තුං උට්ඨාසි පභාතන්ති මඤ්ඤමානොති පඨමයාමෙ තාව වීතිවත්තෙ උට්ඨාය බුද්ධං අනුස්සරි, අථස්ස බලවප්පසාදො උදපාදි, පීතිආලොකො අහොසි, සබ්බතමං විගච්ඡි, දීපසහස්සුජ්ජලං විය චන්දුට්ඨානං සූරියුට්ඨානං විය ච ජාතං. සො ‘‘පපාදං ආපන්නො වතම්හි, සූරියො උග්ගතො’’ති උට්ඨාය ආකාසතලෙ ඨිතං චන්දං උල්ලොකෙත්වා ‘‘එකොව යාමො ගතො, අඤ්ඤෙ ද්වෙ අත්ථී’’ති පුන පවිසිත්වා නිපජ්ජි. එතෙනුපායෙන මජ්ඣිමයාමාවසානෙපි පච්ඡිමයාමාවසානෙපීති තික්ඛත්තුං උට්ඨාසි. පච්ඡිමයාමාවසානෙ පන බලවපච්චූසෙයෙව උට්ඨාය ආකාසතලං ආගන්ත්වා මහාද්වාරාභිමුඛොව අහොසි, සත්තභූමිකද්වාරං සයමෙව විවටං අහොසි. සො පාසාදා ඔරුය්හ අන්තරවීථිං පටිපජ්ජි.

විවරිංසූති ‘‘අයං මහාසෙට්ඨි ‘බුද්ධුපට්ඨානං ගමිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො, පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය තිණ්ණං රතනානං අග්ගුපට්ඨාකො හුත්වා අසදිසං සඞ්ඝාරාමං කත්වා චාතුද්දිසස්ස අරියගණස්ස අනාවටද්වාරො භවිස්සති, න යුත්තමස්ස ද්වාරං පිදහිතු’’න්ති චින්තෙත්වා විවරිංසු. අන්තරධායීති රාජගහං කිර ආකිණ්ණමනුස්සං අන්තොනගරෙ නව කොටියො, බහිනගරෙ නවාති තං උපනිස්සාය අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසන්ති. අවෙලාය මතමනුස්සෙ බහි නීහරිතුං අසක්කොන්තා අට්ටාලකෙ ඨත්වා බහිද්වාරෙ ඛිපන්ති. මහාසෙට්ඨි නගරතො බහිනික්ඛන්තමත්තොව අල්ලසරීරං පාදෙන අක්කමි, අපරම්පි පිට්ඨිපාදෙන පහරි. මක්ඛිකා උප්පතිත්වා පරිකිරිංසු. දුග්ගන්ධො නාසපුටං අභිහනි. බුද්ධප්පසාදො තනුත්තං ගතො. තෙනස්ස ආලොකො අන්තරධායි, අන්ධකාරො පාතුරහොසි. සද්දමනුස්සාවෙසීති ‘‘සෙට්ඨිස්ස උස්සාහං ජනෙස්සාමී’’ති සුවණ්ණකිඞ්කිණිකං ඝට්ටෙන්තො විය මධුරස්සරෙන සද්දං අනුස්සාවෙසි.

සතං කඤ්ඤාසහස්සානීති පුරිමපදානිපි ඉමිනාව සහස්සපදෙන සද්ධිං සම්බන්ධනීයානි. යථෙව හි සතං කඤ්ඤාසහස්සානි, සතං සහස්සානි හත්ථී, සතං සහස්සානි අස්සා, සතං සහස්සානි රථාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉති එකෙකසතසහස්සමෙව දීපිතං. පදවීතිහාරස්සාති පදවීතිහාරො නාම සමගමනෙ ද්වින්නං පදානං අන්තරෙ මුට්ඨිරතනමත්තං. කලං නාග්ඝන්ති සොළසින්ති තං එකං පදවීතිහාරං සොළසභාගෙ කත්වා තතො එකො කොට්ඨාසො පුන සොළසධා, තතො එකො සොළසධාති එවං සොළස වාරෙ සොළසධා භින්නස්ස එකො කොට්ඨාසො සොළසිකලා නාම, තං සොළසිකලං එතානි චත්තාරි සතසහස්සානි න අග්ඝන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – සතං හත්ථිසහස්සානි සතං අස්සසහස්සානි සතං රථසහස්සානි සතං කඤ්ඤාසහස්සානි, තා ච ඛො ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා සකලජම්බුදීපරාජධීතරො වාති ඉමස්මා එත්තකා ලාභා විහාරං ගච්ඡන්තස්ස තස්මිං සොළසිකලසඞ්ඛාතෙ පදෙසෙ පවත්තචෙතනාව උත්තරිතරාති. ඉදං පන විහාරගමනං කස්ස වසෙන ගහිතන්ති? විහාරං ගන්ත්වා අනන්තරායෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහන්තස්ස. ‘‘ගන්ධමාලාදීහි පූජං කරිස්සාමි , චෙතියං වන්දිස්සාමි, ධම්මං සොස්සාමි, දීපපූජං කරිස්සාමි, සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා දානං දස්සාමි, සික්ඛාපදෙසු වා සරණෙසු වා පතිට්ඨහිස්සාමී’’ති ගච්ඡතොපි වසෙන වට්ටතියෙව.

අන්ධකාරො අන්තරධායීති සො කිර චින්තෙසි – ‘‘අහං එකකොති සඤ්ඤං කරොමි, අනුයුත්තාපි මෙ අත්ථි, කස්මා භායාමී’’ති සූරො අහොසි. අථස්ස බලවා බුද්ධප්පසාදො උදපාදි. තස්මා අන්ධකාරො අන්තරධායීති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. අපිච පුරතො පුරතො ගච්ඡන්තො භිංසනකෙ සුසානමග්ගෙ අට්ඨිකසඞ්ඛලිකසමංසලොහිතන්තිආදීනි අනෙකවිධානි කුණපානි අද්දස . සොණසිඞ්ගාලාදීනං සද්දං අස්සොසි. තං සබ්බං පරිස්සයං පුනප්පුනං බුද්ධගතං පසාදං වඩ්ඪෙත්වා මද්දන්තො අගමාසියෙව.

එහි සුදත්තාති සො කිර සෙට්ඨි ගච්ඡමානොව චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ බහූ පූරණකස්සපාදයො තිත්ථියා ‘මයං බුද්ධා මයං බුද්ධා’ති වදන්ති, කථං නු ඛො අහං සත්ථු බුද්ධභාවං ජානෙය්ය’’න්ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘මය්හං ගුණවසෙන උප්පන්නං නාමං මහාජනො ජානාති, කුලදත්තියං පන මෙ නාමං අඤ්ඤත්ර මයා න කොචි ජානාති. සචෙ බුද්ධො භවිස්සති, කුලදත්තිකනාමෙන මං ආලපිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා එවමාහ.

පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. ආසත්තියොති තණ්හායො. සන්තින්ති කිලෙසවූපසමං. පප්පුය්යාති පත්වා. ඉදඤ්ච පන වත්වා සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිකථං කථෙත්වා මත්ථකෙ චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි. සෙට්ඨි ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසතො පට්ඨාය මහාදානං දාතුං ආරභි. බිම්බිසාරාදයො සෙට්ඨිස්ස සාසනං පෙසෙන්ති – ‘‘ත්වං ආගන්තුකො, යං නප්පහොති, තං ඉතො ආහරාපෙහී’’ති. සො ‘‘අලං තුම්හෙ බහුකිච්චා’’ති සබ්බෙ පටික්ඛිපිත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි ආනීතවිභවෙන සත්තාහං මහාදානං අදාසි. දානපරියොසානෙ ච භගවන්තං සාවත්ථියං වස්සාවාසං පටිජානාපෙත්වා රාජගහස්ස ච සාවත්ථියා ච අන්තරෙ යොජනෙ යොජනෙ සතසහස්සං දත්වා පඤ්චචත්තාලීස විහාරෙ කාරෙන්තො සාවත්ථිං ගන්ත්වා ජෙතවනමහාවිහාරං කාරෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදෙසීති. අට්ඨමං.

9. පඨමසුක්කාසුත්තවණ්ණනා

243. නවමෙ රථිකාය රථිකන්ති එකං රථිකං ගහෙත්වා තතො අපරං ගච්ඡන්තො රථිකාය රථිකං උපසඞ්කමන්තො නාම හොති. සිඞ්ඝාටකෙපි එසෙව නයො. එත්ථ ච රථිකාති රච්ඡා. සිඞ්ඝාටකන්ති චතුක්කං. කිං මෙ කතාති කිං ඉමෙ කතා? කිං කරොන්තීති අත්ථො. මධුපීතාවසෙයරෙති ගන්ධමධුපානං පීතා විය සයන්ති. ගන්ධමධුපානං පීතො කිර සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කොති, අසඤ්ඤී හුත්වා සයතෙව. තස්මා එවමාහ.

තඤ්ච පන අප්පටිවානීයන්ති තඤ්ච පන ධම්මං අප්පටිවානීයං දෙසෙති. බාහිරකඤ්හි සුමධුරම්පි භොජනං පුනප්පුනං භුඤ්ජන්තස්ස න රුච්චති, ‘‘අපනෙථ, කිං ඉමිනා’’ති? පටිවානෙතබ්බං අපනෙතබ්බං හොති, න එවමයං ධම්මො. ඉමං හි ධම්මං පණ්ඩිතා වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි සුණන්තා තිත්තිං න ගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘අප්පටිවානීය’’න්ති. අසෙචනකමොජවන්ති අනාසිත්තකං ඔජවන්තං. යථා හි බාහිරානි අසම්භින්නපායාසාදීනිපි සප්පිමධුසක්ඛරාහි ආසිත්තානි යොජිතානෙව මධුරානි ඔජවන්තානි හොන්ති, න එවමයං ධම්මො. අයං හි අත්තනො ධම්මතාය මධුරො චෙව ඔජවා ච, න අඤ්ඤෙන උපසිත්තො. තෙනාහ ‘‘අසෙචනකමොජව’’න්ති. පිවන්ති මඤ්ඤෙ සප්පඤ්ඤාති පණ්ඩිතපුරිසා පිවන්ති විය. වලාහකමෙව පන්ථගූති වලාහකන්තරතො නික්ඛන්තඋදකං ඝම්මාභිතත්තා පථිකා විය. නවමං.

10-11. දුතියසුක්කාසුත්තාදිවණ්ණනා

244. දසමෙ පුඤ්ඤං වත පසවි බහුන්ති බහුං වත පුඤ්ඤං පසවතීති. දසමං.

245. එකාදසමං උත්තානමෙව. එකාදසමං.

12. ආළවකසුත්තවණ්ණනා

246. ද්වාදසමෙ ආළවියන්ති ආළවීති තං රට්ඨම්පි නගරම්පි. තඤ්ච භවනං නගරස්ස අවිදූරෙ ගාවුතමත්තෙ ඨිතං. භගවා තත්ථ විහරන්තො තං නගරං උපනිස්සාය ආළවියං විහරතීති වුත්තො. ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙති එත්ථ පන අයමනුපුබ්බිකථා – ආළවකො කිර රාජා විවිධනාටකූපභොගං ඡඩ්ඩෙත්වා චොරපටිබාහනත්ථං පටිරාජනිසෙධනත්ථං බ්යායාමකරණත්ථඤ්ච සත්තමෙ සත්තමෙ දිවසෙ මිගවං ගච්ඡන්තො එකදිවසං බලකායෙන සද්ධිං කතිකං අකාසි – ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තස්සෙව සො භාරො’’ති. අථ තස්සෙව පස්සෙන මිගො පලායි, ජවසම්පන්නො රාජා ධනුං ගහෙත්වා පත්තිකොව තියොජනං තං මිගං අනුබන්ධි. එණිමිගා ච තියොජනවෙගා එව හොන්ති. අථ පරික්ඛීණජවං තං උදකං විය පවිසිත්වා ඨිතං වධිත්වා ද්විධා ඡෙත්වා අනත්ථිකොපි මංසෙන ‘‘නාසක්ඛි මිගං ගහෙතු’’න්ති අපවාදමොචනත්ථං කාජෙනාදාය ආගච්ඡන්තො නගරස්සාවිදූරෙ බහලපත්තපලාසං මහානිග්රොධං දිස්වා පරිස්සමවිනොදනත්ථං තස්ස මූලමුපගතො. තස්මිඤ්ච නිග්රොධෙ ආළවකො යක්ඛො මහාරාජසන්තිකා භවනං ලභිත්වා මජ්ඣන්හිකසමයෙ තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය ඵුට්ඨොකාසං පවිට්ඨෙ පාණිනො ඛාදන්තො පටිවසති. සො තං දිස්වා ඛාදිතුං උපගතො. රාජා තෙන සද්ධිං කතිකං අකාසි – ‘‘මුඤ්ච මං, අහං තෙ දිවසෙ දිවසෙ මනුස්සඤ්ච ථාලිපාකඤ්ච පෙසෙස්සාමී’’ති. යක්ඛො – ‘‘ත්වං රාජූපභොගෙන පමත්තො න සරිස්සසි, අහං පන භවනං අනුපගතඤ්ච අනනුඤ්ඤාතඤ්ච ඛාදිතුං න ලභාමි, ස්වාහං භවන්තම්පි ජීයෙය්ය’’න්ති න මුඤ්චි. රාජා ‘‘යං දිවසං න පෙසෙමි, තං දිවසං මං ගහෙත්වා ඛාදා’’ති අත්තානං අනුජානිත්වා තෙන මුත්තො නගරාභිමුඛො අගමාසි.

බලකායො මග්ගෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා ඨිතො රාජානං දිස්වා, ‘‘කිං, මහාරාජ, අයසමත්තභයා එවං කිලන්තොසී’’ති? වදන්තො පච්චුග්ගන්ත්වා පටිග්ගහෙසි. රාජා තං පවත්තිං අනාරොචෙත්වා නගරං ගන්ත්වා කතපාතරාසො නගරගුත්තිකං ආමන්තෙත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. නගරගුත්තිකො – ‘‘කිං, දෙව , කාලපරිච්ඡෙදො කතො’’ති ආහ? න කතො භණෙති. දුට්ඨු කතං, දෙව, අමනුස්සා හි පරිච්ඡින්නමත්තමෙව ලභන්ති, අපරිච්ඡින්නෙ පන ජනපදස්සාබාධො භවිස්සති, හොතු දෙව, කිඤ්චාපි එවමකාසි, අප්පොස්සුක්කො ත්වං රජ්ජසුඛමනුභොහි, අහමෙත්ථ කාතබ්බං කරිස්සාමීති. සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය බන්ධනාගාරද්වාරෙ ඨත්වා යෙ යෙ වජ්ඣා හොන්ති, තෙ තෙ සන්ධාය ‘‘යො ජීවිතත්ථිකො, සො නික්ඛමතූ’’ති භණති. යො පඨමං නික්ඛමති, තං ගෙහං නෙත්වා න්හාපෙත්වා භොජෙත්වා ච ‘‘ඉමං ථාලිපාකං යක්ඛස්ස දෙහී’’ති පෙසෙති. තං රුක්ඛමූලං පවිට්ඨමත්තංයෙව යක්ඛො භෙරවං අත්තභාවං නිම්මිනිත්වා මූලකන්දං විය ඛාදි. යක්ඛානුභාවෙන කිර මනුස්සානං කෙසාදීනි උපාදාය සකලසරීරං නවනීතපිණ්ඩං විය හොති, යක්ඛස්ස භත්තං ගාහාපෙතුං ගතපුරිසා තං දිස්වා භීතා යථාමිත්තං ආරොචෙසුං. තතො පභුති ‘‘රාජා චොරෙ ගහෙත්වා යක්ඛස්ස දෙතී’’ති මනුස්සා චොරකම්මතො පටිවිරතා. තතො අපරෙන සමයෙන නවචොරානං අභාවෙන පුරාණචොරානඤ්ච පරික්ඛයෙන බන්ධනාගාරානි සුඤ්ඤානි අහෙසුං.

අථ නගරගුත්තිකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා අත්තනො ධනං නගරරච්ඡාසු ඡඩ්ඩාපෙසි ‘‘අප්පෙව නාම කොචි ලොභෙන ගණ්හෙය්යා’’ති. තං පාදෙනපි කොචි නච්ඡුපි. සො චොරෙ අලභන්තො අමච්චානං ආරොචෙසි. අමච්චා ‘‘කුලපටිපාටියා එකමෙකං ජිණ්ණකං පෙසෙම, සො පකතියාපි මච්චුපථෙ වත්තතී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘අම්හාකං පිතරං අම්හාකං පිතාමහං පෙසෙතීති මනුස්සා ඛොභං කරිස්සන්ති, මා වො එතං රුච්චී’’ති වාරෙසි. ‘‘තෙන හි, දෙව, දාරකං පෙසෙම උත්තානසෙය්යකං, තථාවිධස්ස හි ‘මාතා මෙ’ති ‘පිතා මෙ’ති සිනෙහො නත්ථී’’ති ආහංසු. රාජා අනුජානි. තෙ තථා අකංසු. නගරෙ දාරකමාතරො ච දාරකෙ ගහෙත්වා ගබ්භිනියො ච පලායිත්වා පරජනපදෙ දාරකෙ සංවඩ්ඪෙත්වා ආනෙන්ති. එවං ද්වාදස වස්සානි ගතානි.

තතො එකදිවසං සකලනගරං විචිනිත්වා එකම්පි දාරකං අලභිත්වා අමච්චා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘නත්ථි, දෙව, නගරෙ දාරකො ඨපෙත්වා අන්තෙපුරෙ තව පුත්තං ආළවකකුමාර’’න්ති. රාජා ‘‘යථා මම පුත්තො පියො, එවං සබ්බලොකස්ස, අත්තනා පන පියතරං නත්ථි, ගච්ඡථ තම්පි දත්වා මම ජීවිතං රක්ඛථා’’ති. තෙන ච සමයෙන ආළවකස්ස මාතා පුත්තං න්හාපෙත්වා මණ්ඩෙත්වා දුකූලචුම්බටකෙ කත්වා අඞ්කෙ සයාපෙත්වා නිසින්නා හොති. රාජපුරිසා රඤ්ඤො ආණාය තත්ථ ගන්ත්වා විප්පලපන්තියා තස්සා සොළසන්නඤ්ච දෙවිසහස්සානං සද්ධිං ධාතියා තං ආදාය පක්කමිංසු, ‘‘ස්වෙ යක්ඛභක්ඛො භවිස්සතී’’ති. තංදිවසඤ්ච භගවා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය ජෙතවනවිහාරෙ ගන්ධකුටියං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො අද්දස ආළවකස්ස කුමාරස්ස අනාගාමිඵලුප්පත්තියා උපනිස්සයං යක්ඛස්ස ච සොතාපත්තිඵලුප්පත්තියා, දෙසනාපරියොසානෙ ච චතුරාසීතිපාණසහස්සානං ධම්මචක්ඛුපටිලාභස්සාති. සො විභාතාය රත්තියා පුරිමභත්තකිච්චං කත්වා සුනිට්ඨිතපච්ඡාභත්තකිච්චො කාළපක්ඛූපොසථදිවසෙ වත්තමානෙ ඔග්ගතෙ සූරියෙ එකො අදුතියො පත්තචීවරමාදාය පාදමග්ගෙනෙව සාවත්ථිතො තිංස යොජනානි ගන්ත්වා තස්ස යක්ඛස්ස භවනං පාවිසි. තෙන වුත්තං ‘‘ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

කිං පන භගවා යස්මිං නිග්රොධෙ ආළවකස්ස භවනං, තස්ස මූලෙ විහාසි, උදාහු භවනෙයෙවාති? භවනෙයෙව. යථෙව හි යක්ඛා අත්තනො භවනං පස්සන්ති, තථා භගවාපි. සො තත්ථ ගන්ත්වා භවනද්වාරෙ අට්ඨාසි. තදා ආළවකො හිමවන්තෙ යක්ඛසමාගමං ගතො හොති. තතො ආළවකස්ස ද්වාරපාලො ගද්රභො නාම යක්ඛො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, භගවා විකාලෙ ආගතො’’ති ආහ. ආම, ගද්රභ, ආගතොම්හි, සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්තං ආළවකස්ස භවනෙති . න මෙ, භන්තෙ, ගරු, අපිච ඛො සො යක්ඛො කක්ඛළො ඵරුසො, මාතාපිතූනම්පි අභිවාදනාදීනි න කරොති, මා රුච්චි භගවතො ඉධ වාසොති. ජානාමි, ගද්රභ, තස්ස සභාවං, න කොචි මමන්තරායො භවිස්සති. සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්තන්ති.

දුතියම්පි ගද්රභො යක්ඛො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අග්ගිතත්තකපාලසදිසො, භන්තෙ, ආළවකො, මාතාපිතරොති වා සමණබ්රාහ්මණාති වා ධම්මොති වා න ජානාති, ඉධාගතානං පන චිත්තක්ඛෙපම්පි කරොති, හදයම්පි ඵාලෙති, පාදෙපි ගහෙත්වා පරසමුද්දං වා පරචක්කවාළං වා ඛිපතී’’ති. දුතියම්පි භගවා ආහ – ‘‘ජානාමි, ගද්රභ, සචෙපි තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්ත’’න්ති. න මෙ, භන්තෙ, ගරු, අපිච ඛො සො යක්ඛො අත්තනො අනාරොචෙත්වා අනුජානන්තං මං ජීවිතාපි වොරොපෙය්ය, ආරොචෙමි, භන්තෙ, තස්සාති. යථාසුඛං , ගද්රභ, ආරොචෙහීති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ත්වමෙව ජානාහී’’ති භගවන්තං අභිවාදෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පක්කාමි. භවනද්වාරම්පි සයමෙව භගවතො විවරමදාසි. භගවා අන්තොභවනං පවිසිත්වා යත්ථ අභිලක්ඛිතෙසු මඞ්ගලදිවසාදීසු නිසීදිත්වා ආළවකො සිරිං අනුභොති, තස්මිංයෙව දිබ්බරතනමයෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණාභං මුඤ්චි. තං දිස්වා යක්ඛස්ස ඉත්ථියො ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා සම්පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. භගවා ‘‘පුබ්බෙ තුම්හෙ දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා පූජනෙය්යං පූජෙත්වා ඉමං සම්පත්තිං පත්තා, ඉදානිපි තථෙව කරොථ, මා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඉස්සාමච්ඡරියාභිභූතා විහරථා’’තිආදිනා නයෙන තාසං පකිණ්ණකධම්මකථං කථෙසි. තා භගවතො මධුරනිග්ඝොසං සුත්වා සාධුකාරසහස්සානි දත්වා භගවන්තං සම්පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසුයෙව. ගද්රභොපි හිමවන්තං ගන්ත්වා ආළවකස්සාරොචෙසි – ‘‘යග්ඝෙ , මාරිස, ජානෙය්යාසි විමානෙ තෙ භගවා නිසින්නො’’ති. සො ගද්රභස්ස සඤ්ඤං අකාසි ‘‘තුණ්හී හොහි, ගන්ත්වා කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති. පුරිසමානෙන කිර ලජ්ජිතො අහොසි, තස්මා ‘‘මා කොචි පරිසමජ්ඣෙ සුණෙය්යා’’ති එවමකාසි.

තදා සාතාගිරහෙමවතා භගවන්තං ජෙතවනෙයෙව වන්දිත්වා ‘‘යක්ඛසමාගමං ගමිස්සාමා’’ති සපරිවාරා නානායානෙහි ආකාසෙන ගච්ඡන්ති. ආකාසෙ ච යක්ඛානං සබ්බත්ථ මග්ගො නත්ථි, ආකාසට්ඨානි විමානානි පරිහරිත්වා මග්ගට්ඨානෙනෙව මග්ගො හොති. ආළවකස්ස පන විමානං භූමට්ඨං සුගුත්තං පාකාරපරික්ඛිත්තං සුසංවිහිතද්වාරඅට්ටාලකගොපුරං උපරි කංසජාලසඤ්ඡන්නං මඤ්ජූසසදිසං තියොජනං උබ්බෙධෙන, තස්ස උපරි මග්ගො හොති. තෙ තං පදෙසමාගම්ම ගන්තුං නාසක්ඛිංසු. බුද්ධානං හි නිසින්නොකාසස්ස උපරිභාගෙන යාව භවග්ගා කොචි ගන්තුං න සක්කොති. තෙ ‘‘කිමිද’’න්ති? ආවජ්ජෙත්වා භගවන්තං දිස්වා ආකාසෙ ඛිත්තලෙඩ්ඩු විය ඔරුය්හ වන්දිත්වා ධම්මං සුත්වා පදක්ඛිණං කත්වා, ‘‘යක්ඛසමාගමං ගච්ඡාම භගවා’’ති තීණි වත්ථූනි පසංසන්තා යක්ඛසමාගමං අගමංසු. ආළවකො තෙ දිස්වා, ‘‘ඉධ නිසීදථා’’ති පටික්කම්ම ඔකාසමදාසි. තෙ ආළවකස්ස නිවෙදෙසුං – ‘‘ලාභා තෙ, ආළවක, යස්ස තෙ භවනෙ භගවා විහරති, ගච්ඡාවුසො, භගවන්තං පයිරුපාසස්සූ’’ති. එවං භගවා භවනෙයෙව විහාසි, න යස්මිං නිග්රොධෙ ආළවකස්ස භවනං, තස්ස මූලෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘එකං සමයං භගවා ආළවියං විහරති ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

අථ ඛො ආළවකො…පෙ… එතදවොච – ‘‘නික්ඛම, සමණා’’ති කස්මා පනායං එතදවොච? රොසෙතුකාමතාය. තත්රෙවං ආදිතො පභුති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – අයං හි යස්මා අස්සද්ධස්ස සද්ධාකථා දුක්කථා හොති දුස්සීලාදීනං සීලාදිකථා විය, තස්මා තෙසං යක්ඛානං සන්තිකා භගවතො පසංසං සුත්වායෙව අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය අබ්භන්තරෙ කොපෙන තටතටායමානහදයො හුත්වා ‘‘කො සො භගවා නාම, යො මම භවනං පවිට්ඨො’’ති ආහ. තෙ අහංසු – ‘‘න ත්වං, ආවුසො, ජානාසි භගවන්තං අම්හාකං සත්ථාරං, යො තුසිතභවනෙ ඨිතො පඤ්චමහාවිලොකිතං විලොකෙත්වා’’තිආදිනා නයෙන යාව ධම්මචක්කපවත්තනා කථෙන්තා පටිසන්ධිආදීසු ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි වත්වා, ‘‘ඉමානිපි ත්වං, ආවුසො, අච්ඡරියානි නාද්දසා’’ති? චොදෙසුං. සො දිස්වාපි කොධවසෙන ‘‘නාද්දස’’න්ති ආහ. ආවුසො ආළවක, පස්සෙය්යාසි වා ත්වං, න වා, කො තයා අත්ථො පස්සතා වා අපස්සතා වා? කිං ත්වං කරිස්සසි අම්හාකං සත්ථුනො, යො ත්වං තං උපනිධාය චලක්කකුධ-මහාඋසභසමීපෙ තදහුජාතවච්ඡකො විය, තිධා පභින්නමත්තවාරණසමීපෙ භිඞ්කපොතකො විය, භාසුරවිලම්බිතකෙසරසොභිතක්ඛන්ධස්ස මිගරඤ්ඤො සමීපෙ ජරසිඞ්ගාලො විය, දියඩ්ඪයොජනසතපවඩ්ඪකායසුපණ්ණරාජසමීපෙ ඡින්නපක්ඛකාකපොතකො විය ඛායසි, ගච්ඡ යං තෙ කරණීයං, තං කරොහීති. එවං වුත්තෙ දුට්ඨො ආළවකො උට්ඨහිත්වා මනොසිලාතලෙ වාමපාදෙන ඨත්වා – ‘‘පස්සථ දානි තුම්හාකං වා සත්ථා මහානුභාවො, අහං වා’’ති දක්ඛිණපාදෙන සට්ඨියොජනමත්තං කෙලාසපබ්බතකූටං අක්කමි. තං අයොකූටපහටො විය නිද්ධන්තඅයොපිණ්ඩො පපටිකායො මුඤ්චි, සො තත්ර ඨත්වා, ‘‘අහං ආළවකො’’ති උග්ඝොසෙසි. සකලජම්බුදීපං සද්දො ඵරි.

චත්තාරො කිර සද්දා සකලජම්බුදීපෙ සූයිංසු – යඤ්ච පුණ්ණකො යක්ඛසෙනාපති ධනඤ්ජයකොරබ්යරාජානං ජූතං ජිනිත්වා අප්ඵොටෙත්වා ‘‘අහං ජිනි’’න්ති උග්ඝොසෙසි; යඤ්ච සක්කො දෙවානමින්දො කස්සපභගවතො සාසනෙ ඔසක්කන්තෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තං සුනඛං කරිත්වා – ‘‘අහං පාපභික්ඛූ ච පාපභික්ඛුනියො ච උපාසකෙ ච උපාසිකායො ච සබ්බෙව ච අධම්මවාදිනො ඛාදාමී’’ති උග්ඝොසාපෙසි; යඤ්ච කුසජාතකෙ පභාවතිහෙතු සත්තහි රාජූහි නගරෙ උපරුද්ධෙ පභාවතිං අත්තනා සහ හත්ථික්ඛන්ධෙ ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම – ‘‘අහං සීහස්සරමහාකුසරාජා’’ති මහාපුරිසො උග්ඝොසෙසි; යඤ්ච කෙලාසමුද්ධනි ඨත්වා ආළවකොති. තදා හි සකලජම්බුදීපෙ ද්වාරෙ ඨත්වා උග්ඝොසිතසදිසං අහොසි. තියොජනසහස්සවිත්ථතො ච හිමවාපි සඞ්කම්පි යක්ඛස්සානුභාවෙන.

සො වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි – ‘‘එතෙනෙව සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති . තෙ පුරත්ථිමාදිභෙදා වාතා සමුට්ඨහිත්වා අඩ්ඪයොජනයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උම්මූලං කත්වා, ආළවිනගරං පක්ඛන්තා ජිණ්ණහත්ථිසාලාදීනි චුණ්ණෙන්තා ඡදනිට්ඨකා ආකාසෙ විධමෙන්තා. භගවා ‘‘මා කස්සචි උපරොධො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තෙ වාතා දසබලං පත්වා චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො මහාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. ‘‘උදකෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා සමණං මාරෙස්සාමී’’ති. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා පවස්සිංසු. වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දා අහොසි. වනරුක්ඛාදීනං උපරි මහොඝො ආගන්ත්වා දසබලස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලං පත්වා දිබ්බමාලාගුළානි සම්පජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. එකතොධාරාඋභතොධාරාඅසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලං පත්වා දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං. තතො අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. කිංසුක වණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකීරයිංසු. තතො කුක්කුලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අච්චුණ්හා කුක්කුලා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ චන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපතිංසු. තතො වාලිකවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අතිසුඛුමවාලිකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. තං කලලවස්සං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බගන්ධං හුත්වා නිපති. තතො අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘භිංසෙත්වා සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති. තං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං අන්ධකාරසදිසං හුත්වා දසබලං පත්වා සූරියප්පභාවිහතමිව අන්ධකාරං අන්තරධායි.

එවං යක්ඛො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඞ්ගාරකුක්කුලවාලිකකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි භගවන්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො නානාවිධපහරණහත්ථාය අනෙකප්පකාරරූපභූතගණසමාකුලාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සයමෙව භගවන්තං අභිගතො. තෙ භූතගණා අනෙකප්පකාරෙ විකාරෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ හනථා’’ති භගවතො උපරි ආගච්ඡන්තා විය හොන්ති. අපිච ඛො නිද්ධන්තලොහපිණ්ඩං විය මක්ඛිකා, භගවන්තං අල්ලීයිතුං අසමත්ථාව අහෙසුං. එවං සන්තෙපි යථා බොධිමණ්ඩෙ මාරො ආගතවෙලායමෙව නිවත්තො, තථා අනිවත්තෙත්වා උපඩ්ඪරත්තිමත්තං බ්යාකුලමකංසු. එවං උපඩ්ඪරත්තිමත්තං අනෙකප්පකාරවිභිංසනකදස්සනෙනපි භගවන්තං චාලෙතුං අසක්කොන්තො ආළවකො චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං කෙනචි අජෙය්යං දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය’’න්ති.

චත්තාරි කිර ආවුධානි ලොකෙ සෙට්ඨානි – සක්කස්ස වජිරාවුධං, වෙස්සවණස්ස ගදාවුධං, යමස්ස නයනාවුධං, ආළවකස්ස දුස්සාවුධන්ති. යදි හි සක්කො දුට්ඨො වජිරාවුධං සිනෙරුමත්ථකෙ පහරෙය්ය, අට්ඨසට්ඨිසහස්සාධිකයොජනසතසහස්සං විනිවිජ්ඣිත්වා හෙට්ඨතො ගච්ඡෙය්ය. වෙස්සවණෙන කුජ්ඣනකාලෙ විස්සජ්ජිතං ගදාවුධං බහූනං යක්ඛසහස්සානං සීසං පාතෙත්වා පුන හත්ථපාසං ආගන්ත්වා තිට්ඨති. යමෙන දුට්ඨෙන නයනාවුධෙන ඔලොකිතමත්තෙ අනෙකානි කුම්භණ්ඩසහස්සානි තත්තකපාලෙ තිලා විය ඵරන්තානි විනස්සන්ති. ආළවකො දුට්ඨො සචෙ ආකාසෙ දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය, ද්වාදස වස්සානි දෙවො න වස්සෙය්ය. සචෙ පථවියං මුඤ්චෙය්ය. සබ්බරුක්ඛතිණාදීනි සුස්සිත්වා ද්වාදසවස්සන්තරෙ න පුන විරුහෙය්යුං. සචෙ සමුද්දෙ මුඤ්චෙය්ය, තත්තකපාලෙ උදකබින්දු විය සබ්බමුදකං සුස්සෙය්ය. සචෙ සිනෙරුසදිසෙපි පබ්බතෙ මුඤ්චෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හුත්වා විකිරෙය්ය. සො එවං මහානුභාවං දුස්සාවුධං උත්තරිසාටකං මුඤ්චිත්වා අග්ගහෙසි. යෙභුය්යෙන දසසහස්සීලොකධාතුදෙවතා වෙගෙන සන්නිපතිංසු ‘‘අජ්ජ භගවා ආළවකං දමෙස්සති, තත්ථ ධම්මං සොස්සාමා’’ති යුද්ධදස්සනකාමාපි දෙවතා සන්නිපතිංසු. එවං සකලම්පි ආකාසං දෙවතාහි පරිපුණ්ණමහොසි.

අථ ආළවකො භගවතො සමීපෙ උපරූපරි විචරිත්වා වත්ථාවුධං මුඤ්චි. තං අසනිවිචක්කං විය ආකාසෙ භෙරවසද්දං කරොන්තං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං භගවන්තං පත්වා යක්ඛමානමද්දනත්ථං පාදපුඤ්ඡනචොළං හුත්වා පාදමූලෙ නිපති. ආළවකො තං දිස්වා ඡින්නවිසාණො විය උසභො උද්ධතදාඨො විය සප්පො නිත්තෙජො නිම්මදො නිපතිතමානද්ධජො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘දුස්සාවුධම්පි මෙ සමණං නාභිභොසි. කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති? ‘‘ඉදං කාරණං, මෙත්තාවිහාරයුත්තො සමණො, හන්ද නං රොසෙත්වා මෙත්තාය වියොජෙමී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධෙනෙතං වුත්තං – අථ ඛො ආළවකො යක්ඛො යෙන භගවා…පෙ… නික්ඛම සමණාති. තත්ථායමධිප්පායො – කස්මා මයා අනනුඤ්ඤාතො මම භවනං පවිසිත්වා ඝරසාමිකො විය ඉත්ථාගාරස්ස මජ්ඣෙ නිසින්නොසි? අනනුයුත්තමෙතං සමණස්ස යදිදං අදින්නපරිභොගො ඉත්ථිසංසග්ගො ච? තස්මා යදි ත්වං සමණධම්මෙ ඨිතො, නික්ඛම සමණාති. එකෙ පන – ‘‘එතානි අඤ්ඤානි ච ඵරුසවචනානි වත්වා එවායං එතදවොචා’’ති භණන්ති.

අථ භගවා – ‘‘යස්මා ථද්ධො පටිථද්ධභාවෙන විනෙතුං න සක්කා, සො හි පටිථද්ධභාවෙ කයිරමානෙ, සෙය්යථාපි චණ්ඩස්ස කුක්කුරස්ස නාසාය පිත්තං භින්දෙය්ය, සො භිය්යොසොමත්තාය චණ්ඩතරො අස්ස, එවං ථද්ධතරො හොති, මුදුනා පන සො සක්කා විනෙතු’’න්ති ඤත්වා, සාධාවුසොති පියවචනෙන තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා නික්ඛමි. තෙන වුත්තං සාධාවුසොති භගවා නික්ඛමීති.

තතො ආළවකො – ‘‘සුබ්බචො වතායං සමණො එකවචනෙනෙව නික්ඛන්තො, එවං නාම නික්ඛමෙතුං සුඛං සමණං අකාරණෙනෙවාහං සකලරත්තිං යුද්ධෙන අබ්භුය්යාසි’’න්ති මුදුචිත්තො හුත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘ඉදානිපි න සක්කා ජානිතුං, කිං නු ඛො සුබ්බචතාය නික්ඛන්තො උදාහු කොධනො . හන්දාහං වීමංසාමී’’ති. තතො පවිස, සමණාති ආහ. අථ සුබ්බචොති මුදුභූතචිත්තවවත්ථානකරණත්ථං පුන පියවචනං වදන්තො සාධාවුසොති භගවා පාවිසි. ආළවකො පුනප්පුනං තමෙව සුබ්බචභාවං වීමංසන්තො දුතියම්පි තතියම්පි නික්ඛම පවිසාති ආහ. භගවාපි තථා අකාසි. යදි න කරෙය්ය, පකතියාපි ථද්ධයක්ඛස්ස චිත්තං ථද්ධතරං හුත්වා ධම්මකථාය භාජනං න භවෙය්ය. තස්මා යථා නාම මාතා රොදන්තං පුත්තකං යං සො ඉච්ඡති, තං දත්වා වා කත්වා වා සඤ්ඤාපෙසි තථා භගවා කිලෙසරොදනෙන රොදන්තං යක්ඛං සඤ්ඤාපෙතුං යං සො භණති, තං අකාසි. යථා ච ධාතී ථඤ්ඤං අපිවන්තං දාරකං කිඤ්චි දත්වා උපලාළෙත්වා පායෙති, තථා භගවා යක්ඛං ලොකුත්තරධම්මඛීරං පායෙතුං තස්ස පත්ථිතවචනකරණෙන උපලාළෙන්තො එවමකාසි. යථා ච පුරිසො ලාබුම්හි චතුමධුරං පූරෙතුකාමො තස්සබ්භන්තරං සොධෙති, එවං භගවා යක්ඛස්ස චිත්තෙ ලොකුත්තරචතුමධුරං පූරෙතුකාමො තස්සබ්භන්තරෙ කොධමලං සොධෙතුං යාව තතියං නික්ඛමනපවිසනං අකාසි.

අථ ආළවකො ‘‘සුබ්බචො අයං සමණො ‘නික්ඛමා’ති වුත්තො නික්ඛමති, ‘පවිසා’ති වුත්තො පවිසති. යංනූනාහං ඉමං සමණං එවමෙව සකලරත්තිං කිලමෙත්වා පාදෙ ගහෙත්වා පාරගඞ්ගාය ඛිපෙය්ය’’න්ති? පාපකං චිත්තං උප්පාදෙත්වා චතුත්ථවාරං ආහ නික්ඛම, සමණාති. තං ඤත්වා භගවා න ඛ්වාහං තන්ති ආහ. එවං වා වුත්තෙ තදුත්තරිකරණීයං පරියෙසමානො පඤ්හං පුච්ඡිතබ්බං මඤ්ඤිස්සති. තං ධම්මකථාය මුඛං භවිස්සතීති ඤත්වා, න ඛ්වාහං තන්ති ආහ. තත්ථ න-ඉති පටික්ඛෙපෙ. ඛොති අවධාරණෙ. අහන්ති අත්තනිදස්සනං. තන්ති හෙතුවචනං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘යස්මා ත්වං එවං චින්තෙසි, තස්මා අහං, ආවුසො, නෙව නික්ඛමිස්සාමි, යං තෙ කරණීයං, තං කරොහී’’ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

තතො ආළවකො යස්මා පුබ්බෙපි ආකාසෙන ගමනවෙලාය – ‘‘කිං නු ඛො එතං සුවණ්ණවිමානං, උදාහු රජතමණිවිමානානං අඤ්ඤතරං, හන්ද නං පස්සාමා’’ති එවං අත්තනො විමානං ආගතෙ ඉද්ධිමන්තෙ තාපසපරිබ්බාජකෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතුං අසක්කොන්තෙ චිත්තක්ඛෙපාදීහි විහෙඨෙති, තස්මා භගවන්තම්පි තථා විහෙඨෙස්සාමීති මඤ්ඤමානො පඤ්හං තන්තිආදිමාහ.

කුතො පනස්ස පඤ්හාති ? තස්ස කිර මාතාපිතරො කස්සපං භගවන්තං පයිරුපාසිත්වා අට්ඨ පඤ්හෙ සහ විස්සජ්ජනෙන උග්ගහෙසුං. තෙ දහරකාලෙ ආළවකං පරියාපුණාපෙසුං; සො කාලච්චයෙන විස්සජ්ජනං සම්මුස්සි. තතො ‘‘ඉමෙ පඤ්හාපි මා විනස්සන්තූ’’ති සුවණ්ණපට්ඨෙ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ලෙඛාපෙත්වා විමානෙ නික්ඛිපි. එවමෙතෙ පුට්ඨපඤ්හා බුද්ධවිසයාව හොන්ති. භගවා තං සුත්වා යස්මා බුද්ධානං පරිච්චත්තලාභන්තරායො වා ජීවිතන්තරායො වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණබ්යාමප්පභාදිපටිඝාතො වා න සක්කා කෙනචි කාතුං, තස්මා නං ලොකෙ අසාධාරණං බුද්ධානුභාවං දස්සෙන්තො න ඛ්වාහං තං, ආවුසො, පස්සාමි සදෙවකෙ ලොකෙතිආදිමාහ.

එවං භගවා තස්ස බාධනචිත්තං පටිසෙධෙත්වා පඤ්හාපුච්ඡනෙ උස්සාහං ජනෙන්තො ආහ අපිච ත්වං, ආවුසො, පුච්ඡ, යදාකඞ්ඛසීති. තස්සත්ථො – පුච්ඡ, යදි ආකාඞ්ඛසි, න මෙ පඤ්හාවිස්සජ්ජනෙ භාරො අත්ථි. අථ වා පුච්ඡ, යං ආකඞ්ඛසි. සබ්බං තෙ විස්සජ්ජෙස්සාමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි අසාධාරණං පච්චෙකබුද්ධඅග්ගසාවකමහාසාවකෙහි. එවං භගවතො සබ්බඤ්ඤුපවාරණාය පවාරිතාය අථ ඛො ආළවකො යක්ඛො භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි.

තත්ථ කිං සූධ විත්තන්ති, කිං සු ඉධ විත්තං. විත්තන්ති ධනං. තං හි පීතිසඞ්ඛාතං විත්තිං කරොති, තස්මා ‘‘විත්ත’’න්ති වුච්චති. සුචිණ්ණන්ති සුකතං. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකං සාතං. ආවහාතීති ආවහති ආනෙති දෙති අප්පෙති. හවෙ-ඉති දළ්හත්ථෙ නිපාතො. සාදුතරන්ති අතිසයෙන සාදු. ‘‘සාධුතර’’න්තිපි පාඨො. රසානන්ති රසසඤ්ඤිතානං ධම්මානං. කථන්ති කෙන පකාරෙන. කථංජීවිනො ජීවිතං කථංජීවිංජීවිතං. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන සානුනාසිකං වුච්චති. කථංජීවිං ජීවතන්ති වා පාඨො, තස්ස ‘‘ජීවන්තානං කථංජීවි’’න්ති අත්ථො. එවං ඉමාය ගාථාය ‘‘කිං සු ඉධ ලොකෙ පුරිසස්ස විත්තං සෙට්ඨං? කිං සු සුචිණ්ණං සුඛමාවහාති? කිං රසානං සාදුතරං? කථංජීවිං ජීවිතං සෙට්ඨමාහූ’’ති? ඉමෙ චත්තාරො පඤ්හෙ පුච්ඡි.

අථස්ස භගවා කස්සපදසබලෙන විස්සජ්ජිතනයෙනෙව විස්සජ්ජෙන්තො ඉමං ගාථමාහ සද්ධීධ විත්තන්ති. තත්ථ යථා හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි විත්තං උපභොගසුඛං ආවහති, ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛං පටිබාහති, දාලිද්දියං වූපසමෙති, මුත්තාදිරතනපටිලාභහෙතු හොති, ලොකසන්තතිඤ්ච ආවහති, එවං ලොකියලොකුත්තරා සද්ධාපි යථාසම්භවං ලොකියලොකුත්තරං විපාකං සුඛමාවහති, සද්ධාධුරෙන පටිපන්නානං ජාතිජරාදිදුක්ඛං පටිබාහති, ගුණදාලිද්දියං වූපසමෙති, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිරතනපටිලාභහෙතු හොති.

‘‘සද්ධො සීලෙන සම්පන්නො, යසො භොගසමප්පිතො;

යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙව පූජිතො’’ති. (ධ. ප. 303) –

වචනතො ලොකසන්තතිඤ්ච ආවහතීති කත්වා ‘‘විත්ත’’න්ති වුත්තං. යස්මා පන තෙසං සද්ධාවිත්තං අනුගාමිකං අනඤ්ඤසාධාරණං සබ්බසම්පත්තිහෙතු, ලොකියස්ස හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිවිත්තස්සාපි නිදානං. සද්ධොයෙව හි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා විත්තං අධිගච්ඡති, අස්සද්ධස්ස පන විත්තං යාවදෙව අනත්ථාය හොති, තස්මා සෙට්ඨන්ති වුත්තං. පුරිසස්සාති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදදෙසනා. තස්මා න කෙවලං පුරිසස්ස, ඉත්ථිආදීනම්පි සද්ධාවිත්තමෙව සෙට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

ධම්මොති දසකුසලධම්මො, දානසීලභාවනාධම්මො වා. සුචිණ්ණොති සුකතො සුචරිතො. සුඛමාවහතීති සොණසෙට්ඨිපුත්තරට්ඨපාලාදීනං විය මනුස්සසුඛං, සක්කාදීනං විය දිබ්බසුඛං, පරියොසානෙ මහාපදුමාදීනං විය නිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහති.

සච්චන්ති අයං සච්චසද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා ’’ තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලා වදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, බ්රාහ්මණසච්චානී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.185) බ්රාහ්මණසච්චෙ. ‘‘එකං හි සච්චං න දුතියමත්ථී’’තිආදීසු (සු. නි. 890; මහානි. 119) පරමත්ථසච්චෙ. ‘‘චතුන්නං සච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ඉධ පන පරමත්ථසච්චං නිබ්බානං විරතිසච්චඤ්ච අබ්භන්තරං කත්වා වාචාසච්චං අධිප්පෙතං, යස්සානුභාවෙන උදකාදීනි වසෙ වත්තෙන්ති, ජාතිජරාමරණපාරං තරන්ති. යථාහ –

‘‘සච්චෙන වාචෙනුදකම්හි ධාවති,

විසම්පි සච්චෙන හනන්ති පණ්ඩිතා;

සච්චෙන දෙවො ථනයං පවස්සති,

සචෙ ඨිතා නිබ්බුතිං පත්ථයන්ති.

‘‘යෙ කෙචිමෙ අත්ථි රසා පථබ්යා,

සච්චං තෙසං සාදුතරං රසානං;

සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා ච,

තරන්ති ජාතිමරණස්ස පාර’’න්ති. (ජා. 2.21.433);

සාදුතරන්ති මධුරතරං පණීතතරං. රසානන්ති යෙ ඉමෙ ‘‘මූලරසො ඛන්ධරසො’’තිආදිනා (ධ. ස. 628-630) නයෙන සායනීයධම්මා, යෙචිමෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං ඵලරසං (මහාව. 300), අරසරූපො භවං ගොතමො, යෙ තෙ, බ්රාහ්මණ, රූපරසා සද්දරසා (පාරා. 3; අ. නි. 8.11), අනාපත්ති රසරසෙ (පාචි. 605-611), අයං ධම්මවිනයො එකරසො විමුත්තිරසො (චූළව. 385; අ. නි. 8.19), භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්සා’’තිආදිනා (මහානි. 149) නයෙන රූපාචාරරසුපවජ්ජා අවසෙසා බ්යඤ්ජනාදයො ‘‘ධම්මරසා’’ති වුච්චන්ති . තෙසං රසානං සච්චං හවෙ සාදුතරං සච්චමෙව සාදුතරං. සාධුතරං වා, සෙට්ඨතරං, උත්තමතරං. මූලරසාදයො හි සරීරමුපබ්රූහෙන්ති, සංකිලෙසිකඤ්ච සුඛමාවහන්ති. සච්චරසෙ විරතිසච්චවාචාසච්චරසා සමථවිපස්සනාදීහි චිත්තං උපබ්රූහෙති, අසංකිලෙසිකඤ්ච සුඛමාවහති. විමුත්තිරසො පරමත්ථසච්චරසපරිභාවිතත්තා සාදු, අත්ථරසධම්මරසා ච තදධිගමූපායභූතං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච නිස්සාය පවත්තිතොති.

පඤ්ඤාජීවිංජීවිතන්ති එත්ථ පන ය්වායං අන්ධෙකචක්ඛුද්විචක්ඛුකෙසු ද්විචක්ඛුපුග්ගලො ගහට්ඨො වා කම්මන්තානුට්ඨාන-සරණගමනදාන-සංවිභාග-සීලසමාදානුපොසථකම්මාදි ගහට්ඨපටිපදං, පබ්බජිතො වා අවිප්පටිසාරකරසීලසඞ්ඛාතං තදුත්තරිචිත්තවිසුද්ධිආදිභෙදම්පි පබ්බජිතපටිපදං පඤ්ඤාය ආරාධෙත්වා ජීවති, තස්ස පඤ්ඤාය ජීවිනො ජීවිතං, තං වා පඤ්ඤාජීවිතං සෙට්ඨමාහූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවං භගවතා විස්සජ්ජිතෙ චත්තාරොපි පඤ්හෙ සුත්වා අත්තමනො යක්ඛො අවසෙසෙපි චත්තාරො පඤ්හෙ පුච්ඡන්තො කථංසු තරති ඔඝන්ති ගාථමාහ. අථස්ස භගවා පුරිමනයෙනෙව විස්සජ්ජෙන්තො සද්ධාය තරතීති ගාථමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි යො චතුබ්බිධමොඝං තරති, සො සංසාරණ්ණවම්පි තරති, වට්ටදුක්ඛම්පි අච්චෙති, කිලෙසමලාපි පරිසුජ්ඣති, එවං සන්තෙපි පන යස්මා අස්සද්ධො ඔඝතරණං අසද්දහන්තො න පක්ඛන්දති, පඤ්චසු කාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගෙන පමත්තො තත්ථෙව විසත්තත්තා සංසාරණ්ණවං න තරති, කුසීතො දුක්ඛං විහරති වොකිණ්ණො අකුසලෙහි ධම්මෙහි, අප්පඤ්ඤො සුද්ධිමග්ගං අජානන්තො න පරිසුජ්ඣති, තස්මා තප්පටිපක්ඛං දස්සෙන්තෙන භගවතා අයං ගාථා වුත්තා.

එවං වුත්තාය චෙතාය යස්මා සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානං සද්ධින්ද්රියං, තස්මා සද්ධාය තරති ඔඝන්ති ඉමිනා පදෙන දිට්ඨොඝතරණං සොතාපත්තිමග්ගං සොතාපන්නඤ්ච පකාසෙති. යස්මා පන සොතාපන්නො කුසලානං ධම්මානං භාවනාය සාතච්චකිරියසඞ්ඛතෙන අප්පමාදෙන සමන්නාගතො දුතියමග්ගං ආරාධෙත්වා ඨපෙත්වා සකිදෙවිමං ලොකං ආගමනමග්ගං අවසෙසං සොතාපත්තිමග්ගෙන අතිණ්ණං භවොඝවත්ථුං සංසාරණ්ණවං තරති, තස්මා අප්පමාදෙන අණ්ණවන්ති ඉමිනා පදෙන භවොඝතරණං සකදාගාමිමග්ගං සකදාගාමිඤ්ච පකාසෙති. යස්මා ච සකදාගාමී වීරියෙන තතියමග්ගං ආරාධෙත්වා සකදාගාමිමග්ගෙන අනතීතං කාමොඝවත්ථුං කාමොඝසඤ්ඤිතඤ්ච කාමදුක්ඛමච්චෙති, තස්මා වීරියෙන දුක්ඛමච්චෙතීති ඉමිනා පදෙන කාමොඝතරණං අනාගාමිමග්ගං අනාගාමිඤ්ච පකාසෙති. යස්මා පන අනාගාමී විගතකාමසඤ්ඤාය පරිසුද්ධාය පඤ්ඤාය එකන්තපරිසුද්ධං චතුත්ථමග්ගපඤ්ඤං ආරාධෙත්වා අනාගාමිමග්ගෙන අප්පහීනං අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං පරමමලං පජහති, තස්මා පඤ්ඤාය පරිසුජ්ඣතීති, ඉමිනා පදෙන අවිජ්ජොඝතරණං අරහත්තමග්ගඤ්ච අරහත්තඤ්ච පකාසෙති. ඉමාය ච අරහත්තනිකූටෙන කථිතාය ගාථාය පරියොසානෙ යක්ඛො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

ඉදානි තමෙව ‘‘පඤ්ඤාය පරිසුජ්ඣතී’’ති එත්ථ වුත්තං පඤ්ඤාපදං ගහෙත්වා අත්තනො පටිභානෙන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං පඤ්හං පුච්ඡන්තො කථංසු ලභතෙ පඤ්ඤන්ති ඉමං ඡප්පදං ගාථමාහ. තත්ථ කථංසූති සබ්බත්ථෙව අත්ථයුත්තිපුච්ඡා හොන්ති. අයං හි පඤ්ඤාදිඅත්ථං ඤත්වා තස්ස යුත්තිං පුච්ඡති – ‘‘කථං, කාය යුත්තියා, කෙන කාරණෙන පඤ්ඤං ලභතී’’ති? එස නයො ධනාදීසු.

අථස්ස භගවා චතූහි කාරණෙහි පඤ්ඤාලාභං දස්සෙන්තො සද්දහානොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යෙන පුබ්බභාගෙ කායසුචරිතාදිභෙදෙන අපරභාගෙ ච සත්තතිංසබොධිපක්ඛියභෙදෙන ධම්මෙන අරහන්තො බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකා නිබ්බානං පත්තා, තං සද්දහානො අරහතං ධම්මං නිබ්බානපත්තියා ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤං ලභති, තඤ්ච ඛො න සද්ධාමත්තකෙනෙව. යස්මා පන සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති , උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො සොතං ඔදහති, ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, තස්මා උපසඞ්කමනතො පභුති යාව ධම්මස්සවනෙන සුස්සූසං ලභති. කිං වුත්තං හොති – තං ධම්මං සද්දහිත්වාපි ආචරියුපජ්ඣායෙ කාලෙන උපසඞ්කමිත්වා වත්තකරණෙන පයිරුපාසිත්වා යදා පයිරුපාසනාය ආරාධිතචිත්තා කිඤ්චි වත්තුකාමා හොන්ති. අථ අධිගතාය සොතුකාමතාය සොතං ඔදහිත්වා සුණන්තො ලභතීති. එවං සුස්සූසම්පි ච සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමත්තො සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤුතාය විචක්ඛණො එව ලභති, න ඉතරො. තෙනාහ ‘‘අප්පමත්තො විචක්ඛණො’’ති.

එවං යස්මා සද්ධාය පඤ්ඤලාභසංවත්තනිකං පටිපදං පටිපජ්ජති, සුස්සූසාය සක්කච්චං පඤ්ඤාධිගමූපායං සුණාති, අප්පමාදෙන ගහිතං න පමුස්සති. විචක්ඛණතාය අනූනාධිකං අවිපරීතඤ්ච ගහෙත්වා විත්ථාරිකං කරොති. සුස්සූසාය වා ඔහිතසොතො පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුං ධම්මං සුණාති, අප්පමාදෙන සුතධම්මං ධාරෙති, විචක්ඛණතාය ධතානං ධම්මානං අත්ථමුපපරික්ඛති, අථානුපුබ්බෙන පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, තස්මාස්ස භගවා ‘‘කථංසු ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්ති පුට්ඨො ඉමානි චත්තාරි කාරණානි දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ.

ඉදානි තතො පරෙ තයො පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙන්තො පතිරූපකාරීති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ දෙසකාලාදීනි අහාපෙත්වා ලොකියස්ස ලොකුත්තරස්ස වා ධනස්ස පතිරූපං අධිගමූපායං කරොතීති පතිරූපකාරී. ධුරවාති චෙතසිකවීරියවසෙන අනික්ඛිත්තධුරො. උට්ඨාතාති, ‘‘යො ච සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච, තිණා භිය්යො න මඤ්ඤතී’’තිආදිනා (ථෙරගා. 232) නයෙන කායිකවීරීයවසෙන උට්ඨානසම්පන්නො අසිථිලපරක්කමො. වින්දතෙ ධනන්ති එකමූසිකාය නචිරස්සෙව චතුසතසහස්සසඞ්ඛං චූළන්තෙවාසී විය ලොකියධනඤ්ච, මහල්ලකමහාතිස්සත්ථෙරො විය ලොකුත්තරධනඤ්ච ලභති. සො ‘‘තීහියෙව ඉරියාපථෙහි විහරිස්සාමී’’ති වත්තං කත්වා ථිනමිද්ධාගමනවෙලාය පලාලචුම්බටකං තෙමෙත්වා සීසෙ කත්වා ගලප්පමාණං උදකං පවිසිත්වා ථිනමිද්ධං පටිබාහන්තො දසහි වස්සෙහි අරහත්තං පාපුණි. සච්චෙනාති වචීසච්චෙනාපි ‘‘සච්චවාදී භූතවාදී’’ති, පරමත්ථසච්චෙනාපි ‘‘බුද්ධො පච්චෙකබුද්ධො අරියසාවකො’’ති එවං කිත්තිං පප්පොති. දදන්ති යංකිඤ්චි ඉච්ඡිතපත්ථිතං දදන්තො මිත්තානි ගන්ථති, සම්පාදෙති කරොතීති අත්ථො. දුද්දදං වා දදං තං ගන්ථති. දානමුඛෙන වා චත්තාරිපි සඞ්ගහවත්ථූනි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි, තෙහි මිත්තානි කරොතීති වුත්තං හොති.

එවං ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණෙන ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙන නයෙන චත්තාරො පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි ‘‘කථං පෙච්ච න සොචතී’’ති ඉමං පඤ්චමං පඤ්හං ගහට්ඨවසෙන විස්සජ්ජෙන්තො යස්සෙතෙතිආදීමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස ‘‘සද්දහානො අරහත’’න්ති එත්ථ වුත්තාය සබ්බකල්යාණධම්මුප්පාදිකාය සද්ධාය සමන්නාගතත්තා සද්ධස්ස, ඝරමෙසිනොති ඝරාවාසං පඤ්ච වා කාමගුණෙ එසන්තස්ස ගවෙසන්තස්ස කාමභොගිනො ගහට්ඨස්ස ‘‘සච්චෙන කිත්තිං පප්පොතී’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරං සච්චං. ‘‘සුස්සූසං ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ සුස්සූසපඤ්ඤානාමෙන වුත්තොව දමො. ‘‘ධුරවා උට්ඨාතා’’ති එත්ථ ධුරනාමෙන උට්ඨානනාමෙන ච වුත්තා ධිති. ‘‘දදං මිත්තානි ගන්ථතී’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරො චාගො චාති එතෙ චතුරො ධම්මා සන්ති. ස වෙ පෙච්ච න සොචතීති ඉධලොකා පරලොකං ගන්ත්වා ස වෙ න සොචතීති.

එවං භගවා පඤ්චමම්පි පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා තං යක්ඛං චොදෙන්තො ඉඞ්ඝ අඤ්ඤෙපීතිආදිමාහ. තත්ථ ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. අඤ්ඤෙපීති අඤ්ඤෙපි ධම්මෙ පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡස්සු. අඤ්ඤෙපි වා පූරණාදයො සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤෙ පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡස්සු. යදි අම්හෙහි ‘‘සච්චෙන කිත්තිං පප්පොතී’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරා සච්චා භිය්යො කිත්තිප්පත්තිකාරණං වා, ‘‘සුස්සූසං ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ සුස්සූසාති පඤ්ඤාපදෙසෙන වුත්තා දම්මා භිය්යො ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාපටිලාභකාරණං වා, ‘‘දදං මිත්තානි ගන්ථතී’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරා චාගා භිය්යො මිත්තගන්ථනකාරණං වා, ‘‘ධුරවා උට්ඨාතා’’ති එත්ථ තං තං අත්ථවසං පටිච්ච ධුරනාමෙන උට්ඨානනාමෙන ච වුත්තාය මහාභාරසහනත්ථෙන උස්සොළ්හිභාවප්පත්තාය වීරියසඞ්ඛාතාය ඛන්ත්යා භිය්යො ලොකියලොකුත්තරධනවින්දනකාරණං වා, ‘‘සච්චං දම්මො ධිති චාගො’’ති එවං වුත්තෙහි ඉමෙහෙව චතූහි ධම්මෙහි භිය්යො අස්මා ලොකා පරං ලොකං පෙච්ච අසොචනකාරණං වා ඉධ විජ්ජතීති අයමෙත්ථ සද්ධිං සඞ්ඛෙපයොජනාය අත්ථවණ්ණනා. විත්ථාරතො පන එකමෙකං පදං අත්ථුද්ධාරපදුද්ධාරපදවණ්ණනානයෙහි විභජිත්වා වෙදිතබ්බා.

එවං වුත්තෙ යක්ඛො යෙන සංසයෙන අඤ්ඤෙ පුච්ඡෙය්ය, තස්ස පහීනත්තා කථං නු දානි පුච්ඡෙය්යං, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙති වත්වා යෙපිස්ස අපුච්ඡනකාරණං න ජානන්ති, තෙපි ජානාපෙන්තො යොහං අජ්ජපජානාමි, යො අත්ථො සම්පරායිකොති ආහ. තත්ථ අජ්ජාති අජ්ජාදිං කත්වාති අධිප්පායො. පජානාමීති යථාවුත්තෙන පකාරෙන ජානාමි. යො අත්ථොති එත්තාවතා ‘‘සුස්සූසං ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං දිට්ඨධම්මිකං දස්සෙති. සම්පරායිකොති ඉමිනා ‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා’’ති වුත්තං පෙච්ච සොකාභාවකාරණං සම්පරායිකං. අත්ථොති ච කාරණස්සෙතං අධිවචනං. අයං හි අත්ථසද්දො ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්ති එවමාදීසු (පාරා. 1; දී. නි. 1.255) පාඨත්ථෙ වත්තති. ‘‘අත්ථො මෙ, ගහපති, හිරඤ්ඤසුවණ්ණෙනා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.250; ම. නි. 3.258) විචක්ඛණෙ. ‘‘හොති සීලවතං අත්ථො’’තිආදීසු (ජා. 1.1.11) වුඩ්ඪිම්හි. ‘‘බහුජනො භජතෙ අත්ථහෙතූ’’තිආදීසු ධනෙ. ‘‘උභින්නමත්ථං චරතී’’තිආදීසු (ජා. 1.7.66; සං. නි. 1.250; ථෙරගා. 443) හිතෙ . ‘‘අත්ථෙ ජාතෙ ච පණ්ඩිත’’න්තිආදීසු (ජා. 1.1.92) කාරණෙ. ඉධ පන කාරණෙ. තස්මා යං පඤ්ඤාදිලාභාදීනං කාරණං දිට්ඨධම්මිකං, යඤ්ච පෙච්ච සොකාභාවස්ස කාරණං සම්පරායිකං, තං යොහං අජ්ජ භගවතා වුත්තනයෙන සාමංයෙව පජානාමි, සො කථං නු දානි පුච්ඡෙය්යං පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙති එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං යක්ඛො ‘‘පජානාමි යො අත්ථො සම්පරායිකො’’ති වත්වා තස්ස ඤාණස්ස භගවංමූලකත්තං දස්සෙන්තො අත්ථාය වත මෙ බුද්ධොති ආහ. තත්ථ අත්ථායාති හිතාය වුඩ්ඪියා ච. යත්ථ දින්නං මහප්ඵලන්ති ‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා’’ති එත්ථ වුත්තචාගෙන යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං, තං අග්ගදක්ඛිණෙය්යං බුද්ධං පජානාමීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘සඞ්ඝං සන්ධාය එවමාහා’’ති භණන්ති.

එවං ඉමාය ගාථාය අත්තනො හිතාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි සහිතපටිපත්තිං දීපෙන්තො සො අහං විචරිස්සාමීතිආදිමාහ. තත්ථ ගාමා ගාමන්ති දෙවගාමා දෙවගාමං. පුරා පුරන්ති දෙවනගරතො දෙවනගරං. නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මතන්ති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා, ස්වාක්ඛාතො වත භගවතො ධම්මො’’තිආදිනා නයෙන බුද්ධසුබොධිතඤ්ච ධම්මසුධම්මතඤ්ච ච-සද්දෙන ‘‘සුප්පටිපන්නො වත භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච අභිත්ථවිත්වා නමස්සමානො ධම්මඝොසකො හුත්වා විචරිස්සාමීති වුත්තං හොති.

එවමිමාය ගාථාය පරියොසානඤ්ච රත්තිවිභාවනඤ්ච සාධුකාරසද්දුට්ඨානඤ්ච ආළවකකුමාරස්ස යක්ඛභවනං ආනයනඤ්ච එකක්ඛණෙයෙව අහොසි. රාජපුරිසා සාධුකාරසද්දං සුත්වා – ‘‘එවරූපො සාධුකාරසද්දො ඨපෙත්වා බුද්ධෙ න අඤ්ඤෙසං අබ්භුග්ගච්ඡති, ආගතො නු ඛො භගවා’’ති ආවජ්ජෙන්තා භගවතො සරීරප්පභං දිස්වා පුබ්බෙ විය බහි අට්ඨත්වා නිබ්බිසඞ්කා අන්තොයෙව පවිසිත්වා අද්දසංසු භගවන්තං යක්ඛස්ස භවනෙ නිසින්නං, යක්ඛඤ්ච අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතං. දිස්වාන යක්ඛං ආහංසු – ‘‘අයං තෙ, මහායක්ඛ, රාජකුමාරො බලිකම්මාය ආනීතො, හන්ද නං ඛාද වා භුඤ්ජ වා, යථාපච්චයං වා කරොහී’’ති. සො සොතාපන්නත්තා ලජ්ජිතො විසෙසෙන ච භගවතො පුරතො එවං වුච්චමානො අථ තං කුමාරං උභොහි හත්ථෙහි පටිග්ගහෙත්වා භගවතො උපනාමෙසි ‘‘අයං, භන්තෙ, කුමාරො මය්හං පෙසිතො, ඉමාහං භගවතො දම්මි, හිතානුකම්පකා බුද්ධා, පටිග්ගණ්හාතු, භන්තෙ, භගවා ඉමං දාරකං ඉමස්ස හිතත්ථාය සුඛත්ථායා’’ති ඉමඤ්ච ගාථමාහ –

‘‘ඉමං කුමාරං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං,

සබ්බඞ්ගුපෙතං පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනං;

උදග්ගචිත්තො සුමනො දදාමි තෙ,

පටිග්ගහ ලොකහිතාය චක්ඛුමා’’ති.

පටිග්ගහෙසි භගවා කුමාරං. පටිග්ගණ්හන්තො ච යක්ඛස්ස ච කුමාරස්ස ච මඞ්ගලකරණත්ථං පාදූනගාථං අභාසි. තං යක්ඛො කුමාරං සරණං ගමෙන්තො තික්ඛත්තුං චතුත්ථපාදෙන පූරෙසි. සෙය්යථිදං –

‘‘දීඝායුකො හොතු අයං කුමාරො,

තුවඤ්ච යක්ඛ සුඛිතො භවාහි;

අබ්යාධිතා ලොකහිතාය තිට්ඨථ,

අයං කුමාරො සරණමුපෙති බුද්ධං;

අයං කුමාරො සරණමුපෙති ධම්මං;

අයං කුමාරො සරණමුපෙති සඞ්ඝ’’න්ති.

අථ භගවා කුමාරං රාජපුරිසානං අදාසි – ‘‘ඉමං වඩ්ඪෙත්වා පුන මමෙව දෙථා’’ති. එවං සො කුමාරො රාජපුරිසානං හත්ථතො යක්ඛස්ස හත්ථං, යක්ඛස්ස හත්ථතො භගවතො හත්ථං, භගවතො හත්ථතො පුන රාජපුරිසානං හත්ථං ගතත්තා නාමතො ‘‘හත්ථකො ආළවකො’’ති ජාතො. තං ආදාය පටිනිවත්තෙ රාජපුරිසෙ දිස්වා කස්සකවනකම්මිකාදයො ‘‘කිං යක්ඛො කුමාරං අතිදහරත්තා න ඉච්ඡී’’ති? භීතා පුච්ඡිංසු. රාජපුරිසා ‘‘මා භායථ. ඛෙමං කතං භගවතා’’ති සබ්බමාරොචෙසුං . තතො ‘‘සාධු සාධූ’’ති සකලං ආළවිනගරං එකකොලාහලෙන යක්ඛාභිමුඛං අහොසි. යක්ඛොපි භගවතො භික්ඛාචාරකාලෙ අනුප්පත්තෙ පත්තචීවරං ගහෙත්වා උපඩ්ඪමග්ගං අනුගන්ත්වා නිවත්ති.

අථ භගවා නගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො නගරද්වාරෙ අඤ්ඤතරස්මිං විවිත්තෙ රුක්ඛමූලෙ පඤ්ඤත්තබුද්ධාසනෙ නිසීදි. තතො මහාජනකායෙන සද්ධිං රාජා ච නාගරා ච එකතො සම්පිණ්ඩිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කම්ම වන්දිත්වා පරිවාරෙත්වා නිසින්නා – ‘‘කථං, භන්තෙ, එවං දාරුණං යක්ඛං දමයිත්ථා’’ති පුච්ඡිංසු. තෙසං භගවා යුද්ධමාදිං කත්වා ‘‘එවං නවවිධං වස්සං වස්සෙත්වා එවං විභිංසනකං අකාසි, එවං පඤ්හං පුච්ඡි. තස්සාහං එවං විස්සජ්ජෙසි’’න්ති තමෙවාළවකසුත්තං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ චතුරාසීතිපාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. තතො රාජා චෙව නාගරා ච වෙස්සවණමහාරාජස්ස භවනසමීපෙ යක්ඛස්ස භවනං කත්වා පුප්ඵගන්ධාදිසක්කාරුපෙතං නිච්චබලිං පවත්තෙසුං. තඤ්ච කුමාරං විඤ්ඤුතං පත්තං ‘‘ත්වං භගවන්තං නිස්සාය ජීවිතං ලභි, ගච්ඡ භගවන්තංයෙව පයිරුපාසස්සු භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චා’’ති විස්සජ්ජෙසුං. සො භගවන්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච පයිරුපාසමානො නචිරස්සෙව අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාය සබ්බං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා පඤ්චසතඋපාසකපරිවාරො අහොසි. භගවා ච නං එතදග්ගෙ නිද්දිසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං උපාසකානං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි පරිසං සඞ්ගණ්හන්තානං යදිදං හත්ථකො ආළවකො’’ති (අ. නි. 1.251). ද්වාදසමං.

ඉති සාරත්ථප්පකාසිනියා

සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

යක්ඛසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.