අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සගාථාවග්ග-අට්ඨකථා

112. කොසලසංයුත්තස්ස ¶ ¶ පඨමෙ ¶ භගවතා සද්ධිං සම්මොදීති යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙන, එවං සොපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි. සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමාසි. යාය ච – ‘‘කච්චි, භො ගොතම, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ච ගොතමස්ස සාවකානඤ්ච අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදි, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතසම්මොදජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං, අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය චිරම්පි කාලං සාරෙතුං නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහරූපතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං. සුය්යමානසුඛතො ච සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො සාරණීයං. තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨපෙත්වා ඉතො පුබ්බෙ තථාගතස්ස අදිට්ඨත්තා ගුණාගුණවසෙන ගම්භීරභාවං වා උත්තානභාවං වා අජානන්තො එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො යං ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආගතො ලොකනිස්සරණභවොක්කන්තිපඤ්හං සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධතං පුච්ඡිතුං භවම්පි නොතිආදිමාහ.

තත්ථ භවම්පීති පි-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථෙ නිපාතො, තෙන ච ඡ සත්ථාරෙ සම්පිණ්ඩෙති. යථා පූරණාදයො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධම්හා’’ති පටිජානන්ති, එවං භවම්පි නු පටිජානාතීති අත්ථො. ඉදං පන රාජා න අත්තනො ලද්ධියා, ලොකෙ මහාජනෙන ¶ ගහිතපටිඤ්ඤාවසෙන පුච්ඡති. අථ භගවා බුද්ධසීහනාදං නදන්තො යං හි තං මහාරාජාතිආදිමාහ. තත්ථ අහං හි මහාරාජාති අනුත්තරං සබ්බසෙට්ඨං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං සම්මාසම්බොධිං අහං අභිසම්බුද්ධොති අත්ථො. සමණබ්රාහ්මණාති ¶ පබ්බජ්ජූපගමනෙන ¶ සමණා, ජාතිවසෙන බ්රාහ්මණා. සඞ්ඝිනොතිආදීසු පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො සඞ්ඝො එතෙසං අත්ථීති සඞ්ඝිනො. ස්වෙව ගණො එතෙසං අත්ථීති ගණිනො. ආචාරසික්ඛාපනවසෙන තස්ස ගණස්ස ආචරියාති ගණාචරියා. ඤාතාති පඤ්ඤාතා පාකටා. ‘‘අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා අප්පිච්ඡතාය වත්ථම්පි න නිවාසෙන්තී’’ති එවං සමුග්ගතො යසො එතෙසං අත්ථීති යසස්සිනො. තිත්ථකරාති ලද්ධිකරා. සාධුසම්මතාති ‘‘සන්තො සප්පුරිසා’’ති එවං සම්මතා. බහුජනස්සාති අස්සුතවතො අන්ධබාලපුථුජ්ජනස්ස. පූරණොතිආදීනි තෙසං නාමගොත්තානි. පූරණොති හි නාමමෙව. තථා, මක්ඛලීති. සො පන ගොසාලාය ජාතත්තා ගොසාලොති වුත්තො. නාටපුත්තොති නාටස්ස පුත්තො. බෙලට්ඨපුත්තොති බෙලට්ඨස්ස පුත්තො. කච්චායනොති පකුධස්ස ගොත්තං. කෙසකම්බලස්ස ධාරණතො අජිතො කෙසකම්බලොති වුත්තො.

තෙපි මයාති කප්පකොලාහලං බුද්ධකොලාහලං චක්කවත්තිකොලාහලන්ති තීණි කොලාහලානි. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සමත්ථකෙ කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති කප්පකොලාහලං නාම හොති – ‘‘ඉතො වස්සසතසහස්සමත්ථකෙ ලොකො විනස්සිස්සති, මෙත්තං මාරිසා, භාවෙථ, කරුණං මුදිතං උපෙක්ඛ’’න්ති මනුස්සප්පථෙ දෙවතා ඝොසෙන්තියො විචරන්ති. ‘‘වස්සසහස්සමත්ථකෙ පන බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති බුද්ධකොලාහලං නාම හොති – ‘‘ඉතො වස්සසහස්සමත්ථකෙ බුද්ධො උප්පජ්ජිත්වා ධම්මානුධම්මපටිපදං පටිපන්නෙන සඞ්ඝරතනෙන පරිවාරිතො ධම්මං දෙසෙන්තො විචරිස්සතී’’ති දෙවතා උග්ඝොසෙන්ති. ‘‘වස්සසතමත්ථකෙ පන චක්කවත්තී උප්පජ්ජිස්සතී’’ති චක්කවත්තිකොලාහලං නාම හොති – ‘‘ඉතො වස්සසතමත්ථකෙ සත්තරතනසම්පන්නො චතුද්දීපිස්සරො ¶ සහස්ස පුත්තපරිවාරො වෙහාසඞ්ගමො චක්කවත්තිරාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති දෙවතා උග්ඝොසෙන්ති.

ඉමෙසු තීසු කොලාහලෙසු ඉමෙ ඡ සත්ථාරො බුද්ධකොලාහලං සුත්වා ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා චින්තාමාණිවිජ්ජාදීනි උග්ගණ්හිත්වා – ‘‘මයං බුද්ධම්හා’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා මහාජනපරිවුතා ජනපදං විචරන්තා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථියං පත්තා. තෙසං උපට්ඨාකා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මහාරාජ, පූරණො කස්සපො…පෙ… අජිතො කෙසකම්බලො බුද්ධො කිර සබ්බඤ්ඤූ කිරා’’ති ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘තුම්හෙව නෙ නිමන්තෙත්වා ආනෙථා’’ති ආහ ¶ . තෙ ගන්ත්වා තෙහි, ‘‘රාජා වො නිමන්තෙති. රඤ්ඤො ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වුත්තා ගන්තුං න උස්සහන්ති, පුනප්පුනං වුච්චමානා උපට්ඨාකානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථාය අධිවාසෙත්වා සබ්බෙ එකතොව අගමංසු. රාජා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ¶ ‘‘නිසීදන්තූ’’ති ආහ. නිග්ගුණානං අත්තභාවෙ රාජුස්මා නාම ඵරති, තෙ මහාරහෙසු ආසනෙසු නිසීදිතුං අසක්කොන්තා ඵලකෙසු චෙව භූමියං ච නිසීදිංසු.

රාජා ‘‘එත්තකෙනෙව නත්ථි තෙසං අන්තො සුක්කධම්මො’’ති වත්වා ආහාරං අදත්වාව තාලතො පතිතං මුග්ගරෙන පොථෙන්තො විය ‘‘තුම්හෙ බුද්ධා, න බුද්ධා’’ති පඤ්හං පුච්ඡි. තෙ චින්තයිංසු – ‘‘සචෙ ‘බුද්ධම්හා’ති වක්ඛාම, රාජා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තෙ ‘තුම්හෙ මයං බුද්ධාති මහාජනං වඤ්චෙත්වා ආහිණ්ඩථා’ති ජිව්හම්පි ඡින්දාපෙය්ය, අඤ්ඤම්පි අනත්ථං කරෙය්යා’’ති සකපටිඤ්ඤාය එව ‘න මයං බුද්ධා’ති වදිංසු. අථ නෙ රාජා ගෙහතො නිකඩ්ඪාපෙසි. තෙ රාජඝරතො නික්ඛන්තෙ උපට්ඨාකා පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං ආචරියා රාජා තුම්හෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා සක්කාරසම්මානං අකාසී’’ති? රාජා ‘‘බුද්ධා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි, තතො මයං – ‘‘සචෙ අයං රාජා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං කථියමානං අජානන්තො අම්හෙසු මනං පදොසෙස්සති, බහුං අපුඤ්ඤං පසවිස්සතී’’ති රඤ්ඤො අනුකම්පාය ‘න මයං බුද්ධා’ති වදිම්හා, මයං පන බුද්ධා එව, අම්හාකං බුද්ධභාවො, උදකෙන ධොවිත්වාපි හරිතුං න සක්කාති. ඉති බහිද්ධා ‘බුද්ධම්හා’ති ¶ ආහංසු – රඤ්ඤො සන්තිකෙ ‘න මයං බුද්ධා’ති වදිංසූති, ඉදං ගහෙත්වා රාජා එවමාහ. තත්ථ කිං පන භවං ගොතමො දහරො චෙව ජාතියා, නවො ච පබ්බජ්ජායාති ඉදං අත්තනො පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා වදති. තත්ථ කින්ති පටික්ඛෙපවචනං. එතෙ ජාතිමහල්ලකා ච චිරපබ්බජිතා ච ‘‘බුද්ධම්හා’’ති න පටිජානන්ති, භවං ගොතමො ජාතියා ච දහරො පබ්බජ්ජාය ච නවො කිං පටිජානාති? මා පටිජානාහීති අත්ථො.

න උඤ්ඤාතබ්බාති න අවජානිතබ්බා. න පරිභොතබ්බාති න පරිභවිතබ්බා. කතමෙ චත්තාරොති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඛත්තියොති රාජකුමාරො. උරගොති ආසීවිසො. අග්ගීති අග්ගියෙව. භික්ඛූති ඉමස්මිං පන පදෙ දෙසනාකුසලතාය අත්තානං අබ්භන්තරං කත්වා සීලවන්තං පබ්බජිතං දස්සෙති. එත්ථ ¶ ච දහරං රාජකුමාරං දිස්වා, උක්කමිත්වා මග්ගං අදෙන්තො, පාරුපනං අනපනෙන්තො, නිසින්නාසනතො අනුට්ඨහන්තො, හත්ථිපිට්ඨාදීහි අනොතරන්තො, හෙට්ඨා කත්වා මඤ්ඤනවසෙන අඤ්ඤම්පි එවරූපං අනාචාරං කරොන්තො ඛත්තියං අවජානාති නාම. ‘‘භද්දකො වතායං රාජකුමාරො, මහාකණ්ඩො මහොදරො – කිං නාම යංකිඤ්චි චොරූපද්දවං වූපසමෙතුං යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ රජ්ජං අනුසාසිතුං සක්ඛිස්සතී’’තිආදීනි වදන්තො පරිභොති නාම. අඤ්ජනිසලාකමත්තම්පි ආසීවිසපොතකං කණ්ණාදීසු පිළන්ධන්තො අඞ්ගුලිම්පි ජිව්හම්පි ඩංසාපෙන්තො උරගං අවජානාති නාම ¶ . ‘‘භද්දකො වතායං ආසීවිසො උදකදෙඩ්ඩුභො විය කිං නාම කිඤ්චිදෙව ඩංසිතුං කස්සචිදෙව කායෙ විසං ඵරිතුං සක්ඛිස්සතී’’තිආදීනි වදන්තො පරිභොති නාම. ඛජ්ජොපනකමත්තම්පි අග්ගිං ගහෙත්වා හත්ථෙන කීළන්තො භණ්ඩුක්ඛලිකාය ඛිපන්තො චූළාය වා සයනපිට්ඨසාටකපසිබ්බකාදීසු වා ඨපෙන්තො අග්ගිං අවජානාති නාම. ‘‘භද්දකො වතායං අග්ගි කතරං නු ඛො යාගුභත්තං පචිස්සති, කතරං මච්ඡමංසං, කස්ස සීතං විනොදෙස්සතී’’තිආදීනි වදන්තො පරිභොති නාම. දහරසාමණෙරම්පි පන දිස්වා උක්කමිත්වා මග්ගං අදෙන්තොති ¶ රාජකුමාරෙ වුත්තං අනාචාරං කරොන්තො භික්ඛුං අවජානාති නාම. ‘‘භද්දකො වතායං සාමණෙරො මහාකණ්ඨො මහොදරො යංකිඤ්චි බුද්ධවචනං උග්ගහෙතුං යංකිඤ්චි අරඤ්ඤං අජ්ඣොගාහෙත්වා වසිතුං සක්ඛිස්සති, සඞ්ඝත්ථෙරකාලෙ මනාපො භවිස්සතී’’තිආදීනි වදන්තො පරිභොති නාම. තං සබ්බම්පි න කාතබ්බන්ති දස්සෙන්තො න උඤ්ඤාතබ්බො න පරිභොතබ්බොති ආහ.

එතදවොචාති එතං ගාථාබන්ධං අවොච. ගාථා ච නාමෙතා තදත්ථදීපනාපි හොන්ති විසෙසත්ථදීපනාපි, තත්රිමා තදත්ථම්පි විසෙසත්ථම්පි දීපෙන්තියෙව. තත්ථ ඛත්තියන්ති ඛෙත්තානං අධිපතිං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඛෙත්තානං අධිපතීති ඛො, වාසෙට්ඨ, ‘ඛත්තියො ඛත්තියො’ත්වෙව දුතියං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.131). ජාතිසම්පන්නන්ති තායෙව ඛත්තියජාතියා ජාතිසම්පන්නං. අභිජාතන්ති තීණි කුලානි අතික්කමිත්වා ජාතං.

ඨානං හීති කාරණං විජ්ජති. මනුජින්දොති මනුස්සජෙට්ඨකො. රාජදණ්ඩෙනාති රඤ්ඤො උද්ධටදණ්ඩෙන, සො අප්පකො නාම න හොති, දසසහස්සවීසතිසහස්සප්පමාණො හොතියෙව. තස්මිං පක්කමතෙ භුසන්ති ¶ තස්මිං පුග්ගලෙ බලවඋපක්කමං උපක්කමති. රක්ඛං ජීවිතමත්තනොති අත්තනො ජීවිතං රක්ඛමානො තං ඛත්තියං පරිවජ්ජෙය්ය න ඝට්ටෙය්ය.

උච්චාවචෙහීති නානාවිධෙහි. වණ්ණෙහීති සණ්ඨානෙහි. යෙන යෙන හි වණ්ණෙන චරන්තො ගොචරං ලභති, යදි සප්පවණ්ණෙන, යදි දෙඩ්ඩුභවණ්ණෙන, යදි ධමනිවණ්ණෙන, අන්තමසො කලන්දකවණ්ණෙනපි චරතියෙව. ආසජ්ජාති පත්වා. බාලන්ති යෙන බාලෙන ඝට්ටිතො, තං බාලං නරං වා නාරිං වා ඩංසෙය්ය.

පහූතභක්ඛන්ති බහුභක්ඛං. අග්ගිස්ස හි අභක්ඛං නාම නත්ථි. ජාලිනන්ති ජාලවන්තං. පාවකන්ති ¶ අග්ගිං. පාවගන්තිපි පාඨො. කණ්හවත්තනින්ති වත්තනීති මග්ගො, අග්ගිනා ගතමග්ගො කණ්හො හොති කාළකො, තස්මා ‘‘කණ්හවත්තනී’’ති වුච්චති.

මහා හුත්වානාති මහන්තො හුත්වා. අග්ගි හි එකදා යාවබ්රහ්මලොකප්පමාණොපි හොති. ජායන්ති ¶ තත්ථ පාරොහාති තත්ථ අග්ගිනා දඩ්ඪවනෙ පාරොහා ජායන්ති. පාරොහාති තිණරුක්ඛාදයො වුච්චන්ති. තෙ හි අග්ගිනා දඩ්ඪට්ඨානෙ මූලමත්තෙපි අවසිට්ඨෙ පාදතො රොහන්ති ජායන්ති වඩ්ඪන්ති, තස්මා ‘‘පාරොහා’’ති වුච්චන්ති. පුන රොහනත්ථෙන වා පාරොහා. අහොරත්තානමච්චයෙති රත්තින්දිවානං අතික්කමෙ. නිදාඝෙපි දෙවෙ වුට්ඨමත්තෙ ජායන්ති.

භික්ඛු ඩහති තෙජසාති එත්ථ අක්කොසන්තං පච්චක්කොසන්තො භණ්ඩන්තං පටිභණ්ඩන්තො පහරන්තං පටිපහරන්තො භික්ඛු නාම කිඤ්චි භික්ඛුතෙජසා ඩහිතුං න සක්කොති. යො පන අක්කොසන්තං න පච්චක්කොසති, භණ්ඩන්තං න පටිභණ්ඩති. පහරන්තං න පටිපහරති, තස්මිං විප්පටිපන්නො තස්ස සීලතෙජෙන ඩය්හති. තෙනෙවෙතං වුත්තං. න තස්ස පුත්තා පසවොති තස්ස පුත්තධීතරොපි ගොමහිංසකුක්කුටසූකරාදයො පසවොපි න භවන්ති, විනස්සන්තීති අත්ථො. දායාදා වින්දරෙ ධනන්ති තස්ස දායාදාපි ධනං න වින්දන්ති. තාලාවත්ථූ භවන්ති තෙති තෙ භික්ඛුතෙජසා දඩ්ඪා වත්ථුමත්තාවසිට්ඨො මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය භවන්ති, පුත්තධීතාදිවසෙන න වඩ්ඪන්තීති අත්ථො.

තස්මාති ¶ යස්මා සමණතෙජෙන දඩ්ඪා මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය අවිරුළ්හිධම්මා භවන්ති, තස්මා. සම්මදෙව සමාචරෙති සම්මා සමාචරෙය්ය. සම්මා සමාචරන්තෙන පන කිං කාතබ්බන්ති? ඛත්තියං තාව නිස්සාය ලද්ධබ්බං ගාමනිගමයානවාහනාදිආනිසංසං, උරගං නිස්සාය තස්ස කීළාපනෙන ලද්ධබ්බං වත්ථහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිආනිසංසං අග්ගිං නිස්සාය තස්සානුභාවෙන පත්තබ්බං යාගුභත්තපචනසීතවිනොදනාදිආනිසංසං, භික්ඛුං නිස්සාය තස්ස වසෙන පත්තබ්බං අසුතසවනසුතපරියොදපන-සග්ගමග්ගාධිගමාදිආනිසංසං සම්පස්සමානෙන ‘‘එතෙ නිස්සාය පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරො ආදීනවො අත්ථි. කිං ඉමෙහී’’ති? න සබ්බසො පහාතබ්බා. ඉස්සරියත්ථිකෙන පන වුත්තප්පකාරං අවජානනඤ්ච පරිභවනඤ්ච අකත්වා පුබ්බුට්ඨායිපච්ඡානිපාතිතාදීහි ¶ උපායෙහි ඛත්තියකුමාරො තොසෙතබ්බො, එවං තතො ඉස්සරියං අධිගමිස්සති. අහිතුණ්ඩිකෙන උරගෙ විස්සාසං අකත්වා නාගවිජ්ජං පරිවත්තෙත්වා අජපදෙන දණ්ඩෙන ගීවාය ගහෙත්වා විසහරෙන මූලෙන දාඨා ධොවිත්වා පෙළායං පක්ඛිපිත්වා කීළාපෙන්තෙන චරිතබ්බං. එවං තං නිස්සාය ඝාසච්ඡාදනාදීනි ලභිස්සති. යාගුපචනාදීනි ¶ කත්තුකාමෙන අග්ගිං විස්සාසෙන භණ්ඩුක්ඛලිකාදීසු අපක්ඛිපිත්වා හත්ථෙහි අනාමසන්තෙන ගොමයචුණ්ණාදීහි ජාලෙත්වා යාගුපචනාදීනි කත්තබ්බානි, එවං තං නිස්සාය ආනිසංසං ලභිස්සති. අසුතසවනාදීනි පත්ථයන්තෙනපි භික්ඛුං අතිවිස්සාසෙන වෙජ්ජකම්මනවකම්මාදීසු අයොජෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨාතබ්බො, එවං තං නිස්සාය අසුතපුබ්බං බුද්ධවචනං අසුතපුබ්බං පඤ්හාවිනිච්ඡයං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං අත්ථං තිස්සො කුලසම්පත්තියො ඡ කාමසග්ගානි නව ච බ්රහ්මලොකෙ පත්වා අමතමහානිබ්බානදස්සනම්පි ලභිස්සතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය සම්මදෙව සමාචරෙති ආහ.

එතදවොචාති ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නො පසාදං ආවිකරොන්තො එතං ‘‘අභික්කන්ත’’න්තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ අභික්කන්තන්ති අභිකන්තං අතිඉට්ඨං අතිමනාපං, අතිසුන්දරන්ති අත්ථො. එත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ, යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනා’’ති. එකෙන අත්තනො ¶ පසාදං ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ, යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදො’’ති.

තතො පරං චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති ¶ හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසී අඩ්ඪරත්තඝනවනසණ්ඩ මෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානා පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගපටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතං ධාරෙන්තෙන මය්හං භගවතා එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො එසාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමි ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති ¶ භගවන්තඤ්ච ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති ඉමං රතනත්තයං සරණං ගච්ඡාමි. උපාසකං මං, භන්තෙ, භගවා ධාරෙතූති මං භගවා ‘උපාසකො අය’න්ති එවං ධාරෙතු, ජානාතූති අත්ථො. අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වා. අජ්ජදග්ගෙති වා පාඨො, ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති අත්ථො. පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං උපාසකං කප්පියකාරකං මං භගවා ධාරෙතූති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය සාමඤ්ඤඵලසුත්තෙ සබ්බාකාරෙන වුත්තොති. පඨමං.

113. දුතියෙ ¶ ¶ අභිවාදෙත්වාති පුරිමසුත්තෙ සරණගතත්තා ඉධ අභිවාදෙසි. අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තං, අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. ලොභාදීසු ලුබ්භනලක්ඛණො ලොභො, දුස්සනලක්ඛණො දොසො, මුය්හනලක්ඛණො මොහොති. හිංසන්තීති විහෙඨෙන්ති නාසෙන්ති විනාසෙන්ති. අත්තසම්භූතාති අත්තනි සම්භූතා. තචසාරංව සම්ඵලන්ති යථා තචසාරං වෙළුං වා නළං වා අත්තනො ඵලං හිංසති විනාසෙති, එවං හිංසන්ති විනාසෙන්තීති. දුතියං.

114. තතියෙ අඤ්ඤත්ර ජරාමරණාති ජරාමරණතො මුත්තො නාම අත්ථීති වුච්චති. ඛත්තියමහාසාලාති ඛත්තියමහාසාලා නාම මහාසාරප්පත්තා ඛත්තියා. යෙසං හි ඛත්තියානං හෙට්ඨිමන්තෙන කොටිසතං නිධානගතං හොති, තයො කහාපණකුම්භා වලඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතා හොන්ති, තෙ ඛත්තියමහාසාලා නාම. යෙසං බ්රාහ්මණානං අසීතිකොටිධනං නිහිතං හොති, දියඩ්ඪො කහාපණකුම්භො වලඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා නාම. යෙසං ගහපතීනං චත්තාලීසකොටිධනං නිහිතං හොති, කහාපණකුම්භො වලඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ ගහපතිමහාසාලා නාම.

අඩ්ඪාති ඉස්සරා. නිධානගතධනස්ස මහන්තතාය මහද්ධනා. සුවණ්ණරජතභාජනාදීනං උපභොගභණ්ඩානං මහන්තතාය මහාභොගා. අනිධානගතස්ස ජාතරූපරජතස්ස පහූතතාය, පහූතජාතරූපරජතා ¶ . විත්තූපකරණස්ස තුට්ඨිකරණස්ස පහූතතාය පහූතවිත්තූපකරණා. ගොධනාදීනඤ්ච සත්තවිධධඤ්ඤානඤ්ච පහූතතාය පහූතධනධඤ්ඤා. තෙසම්පි ජාතානං නත්ථි අඤ්ඤත්ර ජරාමරණාති තෙසම්පි එවං ඉස්සරානං ජාතානං නිබ්බත්තානං නත්ථි අඤ්ඤත්ර ජරාමරණා, ජාතත්තායෙව ජරාමරණතො මොක්ඛො නාම නත්ථි, අන්තොජරාමරණෙයෙව හොති.

අරහන්තොතිආදීසු ¶ ¶ ආරකා කිලෙසෙහීති අරහන්තො. ඛීණා එතෙසං චත්තාරො ආසවාති ඛීණාසවා. බ්රහ්මචරියවාසං වුට්ඨා පරිනිට්ඨිතවාසාති වුසිතවන්තො. චතූහි මග්ගෙහි කරණීයං එතෙසං කතන්ති කතකරණීයා. ඛන්ධභාරො කිලෙසභාරො අභිසඞ්ඛාරභාරො කාමගුණභාරොති, ඉමෙ ඔහිතා භාරා එතෙසන්ති ඔහිතභාරා. අනුප්පත්තො අරහත්තසඞ්ඛාතො සකො අත්ථො එතෙසන්ති අනුප්පත්තසදත්ථා. දසවිධම්පි පරික්ඛීණං භවසංයොජනං එතෙසන්ති පරික්ඛීණභවසංයොජනා. සම්මා කාරණෙහි ජානිත්වා විමුත්තාති සම්මදඤ්ඤාවිමුත්තා. මග්ගපඤ්ඤාය චතුසච්චධම්මං ඤත්වා ඵලවිමුත්තියා විමුත්තාති අත්ථො. භෙදනධම්මොති භිජ්ජනසභාවො. නික්ඛෙපනධම්මොති නික්ඛිපිතබ්බසභාවො. ඛීණාසවස්ස හි අජීරණධම්මොපි අත්ථි, ආරම්මණතො පටිවිද්ධං නිබ්බානං, තං හි න ජීරති. ඉධ පනස්ස ජීරණධම්මං දස්සෙන්තො එවමාහ. අත්ථුප්පත්තිකො කිරස්ස සුත්තස්ස නික්ඛෙපො. සිවිකසාලාය නිසීදිත්වා කථිතන්ති වදන්ති. තත්ථ භගවා චිත්රානි රථයානාදීනි දිස්වා දිට්ඨමෙව උපමං කත්වා, ‘‘ජීරන්ති වෙ රාජරථා’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ ජීරන්තීති ජරං පාපුණන්ති. රාජරථාති රඤ්ඤො අභිරූහනරථා. සුචිත්තාති සුවණ්ණරජතාදීහි සුට්ඨු චිත්තිතා. අථො සරීරම්පි ජරං උපෙතීති එවරූපෙසු අනුපාදිණ්ණකෙසු සාරදාරුමයෙසු රථෙසු ජීරන්තෙසු ඉමස්මිං අජ්ඣත්තිකෙ උපාදිණ්ණකෙ මංසලොහිතාදිමයෙ සරීරෙ කිං වත්තබ්බං? සරීරම්පි ජරං උපෙතියෙවාති අත්ථො. සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්තීති සන්තො සබ්භීහි සද්ධිං සතං ධම්මො න ජරං උපෙතීති එවං පවෙදයන්ති. ‘‘සතං ධම්මො නාම නිබ්බානං, තං න ජීරති, අජරං අමතන්ති එවං කථෙන්තී’’ති අත්ථො. යස්මා වා නිබ්බානං ආගම්ම සීදනසභාවා කිලෙසා භිජ්ජන්ති, තස්මා තං සබ්භීති වුච්චති. ඉති පුරිමපදස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්තී’’ති ආහ. ඉදං හි වුත්තං හොති – සතං ධම්මො න ජරං උපෙති, තස්මා සන්තො සබ්භි පවෙදයන්ති. අජරං නිබ්බානං සතං ධම්මොති ¶ ආචික්ඛන්තීති අත්ථො. සුන්දරාධිවචනං වා එතං සබ්භීති. යං සබ්භිධම්මභූතං නිබ්බානං සන්තො පවෙදයන්ති කථයන්ති, සො සතං ධම්මො න ජරං උපෙතීතිපි අත්ථො. තතියං.

115. චතුත්ථෙ ¶ ¶ රහොගතස්සාති රහසි ගතස්ස. පටිසල්ලීනස්සාති නිලීනස්ස එකීභූතස්ස. එවමෙතං, මහාරාජාති ඉධ භගවා ඉමං සුත්තං සබ්බඤ්ඤුභාසිතං කරොන්තො ආහ. අන්තකෙනාධිපන්නස්සාති මරණෙන අජ්ඣොත්ථටස්ස. චතුත්ථං.

116. පඤ්චමෙ හත්ථිකායොති හත්ථිඝටා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සංවරොති පිදහනං. සාධු සබ්බත්ථ සංවරොති ඉමිනා කම්මපථභෙදං අපත්තස්ස කම්මස්ස සංවරං දස්සෙති. ලජ්ජීති හිරිමා. ලජ්ජීගහණෙන චෙත්ථ ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව හොති. පඤ්චමං.

117. ඡට්ඨෙ උළාරෙ උළාරෙති පණීතෙ ච බහුකෙ ච. මජ්ජන්තීති මානමජ්ජනෙන මජ්ජන්ති. අතිසාරන්ති අතික්කමං. කූටන්ති පාසං. පච්ඡාසන්ති පච්ඡා තෙසං. ඡට්ඨං.

118. සත්තමෙ කාමහෙතූති කාමමූලකං. කාමනිදානන්ති කාමපච්චයා. කාමාධිකරණන්ති කාමකාරණා. සබ්බානි හෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. භද්රමුඛොති සුන්දරමුඛො. එකදිවසං කිර රාජා අඩ්ඩකරණෙ නිසීදි. තත්ථ පඨමතරං ලඤ්ජං ගහෙත්වා නිසින්නා අමච්චා අස්සාමිකෙපි සාමිකෙ කරිංසු. රාජා තං ඤත්වා – ‘‘මය්හං තාව පථවිස්සරස්ස සම්මුඛාපෙතෙ එවං කරොන්ති, පරම්මුඛා කිං නාම න කරිස්සන්ති? පඤ්ඤායිස්සති දානි විටටූභො සෙනාපති සකෙන ¶ රජ්ජෙන, කිං මය්හං එවරූපෙහි ලඤ්ජඛාදකෙහි මුසාවාදීහි සද්ධිං එකට්ඨානෙ නිසජ්ජායා’’ති චින්තෙසි. තස්මා එවමාහ. ඛිප්පංව ඔඩ්ඩිතන්ති කුමිනං විය ඔඩ්ඩිතං. යථා මච්ඡා ඔඩ්ඩිතං කුමිනං පවිසන්තා න ජානන්ති, එවං සත්තා කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමං වීතික්කමන්තා න ජානන්තීති අත්ථො. සත්තමං.

119. අට්ඨමෙ ¶ ¶ අත්ථි නු ඛො තෙ මල්ලිකෙති කස්මා පුච්ඡති? අයං කිර මල්ලිකා දුග්ගතමාලාකාරස්ස ධීතා, එකදිවසං ආපණතො පූවං ගහෙත්වා ‘‘මාලාරාමං ගන්ත්වාව ඛාදිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී පටිපථෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරං භගවන්තං භික්ඛාචාරං පවිසන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තා තං භගවතො අදාසි. සත්ථා නිසීදනාකාරං දස්සෙසි. ආනන්දත්ථෙරො චීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. භගවා තත්ථ නිසීදිත්වා තං පූවං පරිභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා සිතං පාත්වාකාසි. ථෙරො ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, කො විපාකො භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ආනන්ද, අජ්ජෙසා තථාගතස්ස පඨමභොජනං අදාසි, අජ්ජෙව කොසලරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී භවිස්සතීති. තංදිවසමෙව ච රාජා කාසිගාමෙ භාගිනෙය්යෙන යුද්ධෙන පරාජිතො පලායිත්වා නගරං ආගච්ඡන්තො මාලාරාමං පවිසිත්වා බලකායස්ස ආගමනං ආගමෙසි. තස්ස සා වත්තං අකාසි. සො තාය වත්තෙ පසීදිත්වා තං අන්තෙපූරං අතිහාරාපෙත්වා තං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි.

අථෙකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉමිස්සා දුග්ගතකුලස්ස ධීතුයා මහන්තං ඉස්සරියං දින්නං, යංනූනාහං ඉමං පුච්ඡෙය්යං ‘කො තෙ පියො’ති? සා ‘ත්වං මෙ, මහාරාජ, පියො’ති වත්වා පුන මං පුච්ඡිස්සති. අථස්සාහං ‘මය්හම්පි ත්වංයෙව පියා’ති වක්ඛාමී’’ති. ඉති සො අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසජනනත්ථං සම්මොදනීයං කථං කථෙන්තො පුච්ඡති. සා පන දෙවී පණ්ඩිතා බුද්ධුපට්ඨායිකා ධම්මුපට්ඨායිකා සඞ්ඝුපට්ඨායිකා මහාපඤ්ඤා ¶ , තස්මා එවං චින්තෙසි – ‘‘නායං පඤ්හො රඤ්ඤො මුඛං ඔලොකෙත්වා කථෙතබ්බො’’ති. සා සරසෙනෙව කථෙත්වා රාජානං පුච්ඡි. රාජා තාය සරසෙන කථිතත්තා නිවත්තිතුං අලභන්තො සයම්පි සරසෙනෙව කථෙත්වා ‘‘සකාරණං ඉදං, තථාගතස්ස නං ආරොචෙස්සාමී’’ති ගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙසි. නෙවජ්ඣගාති නාධිගච්ඡති. එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසන්ති යථා එකස්ස අත්තා පියො, එවං පරෙසං පුථුසත්තානම්පි අත්තා පියොති අත්ථො. අට්ඨමං.

120. නවමෙ ¶ ථූණූපනීතානීති ථූණං උපනීතානි, ථූණාය බද්ධානි හොන්ති. පරිකම්මානි කරොන්තීති එත්තාවතා තෙහි භික්ඛූහි රඤ්ඤො ආරද්ධයඤ්ඤො තථාගතස්ස ආරොචිතො. කස්මා පන රඤ්ඤා අයං යඤ්ඤො ආරද්ධො? දුස්සුපිනපටිඝාතාය. එකදිවසං කිර රාජා සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතො ¶ හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං අනුසඤ්චරන්තො වාතපානං විවරිත්වා ඔලොකයමානං එකං ඉත්ථිං දිස්වා තස්සා පටිබද්ධචිත්තො තතොව පටිනිවත්තිත්වා අන්තෙපුරං පවිසිත්වා එකස්ස පුරිසස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ගච්ඡ තස්සා සස්සාමිකභාවං වා අස්සාමිකභාවං වා ජානාහී’’ති පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා පුච්ඡි. සා ‘‘එසො මෙ සාමිකො ආපණෙ නිසින්නො’’ති දස්සෙසි. රාජපුරිසො රඤ්ඤො තමත්ථං ආචික්ඛි. රාජා තං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මං උපට්ඨහා’’ති ආහ. ‘‘නාහං, දෙව, උපට්ඨහිතුං ජානාමී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘උපට්ඨානං නාම න ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙතබ්බ’’න්ති බලක්කාරෙන ආවුධඵලකං ගාහාපෙත්වා උපට්ඨාකං අකාසි. උපට්ඨහිත්වා ගෙහං ගතමත්තමෙව ච නං පුන පක්කොසාපෙත්වා ‘‘උපට්ඨාකෙන නාම රඤ්ඤො වචනං කත්තබ්බං, ගච්ඡ ඉතො යොජනමත්තෙ අම්හාකං සීසධොවනපොක්ඛරණී අත්ථි, තතො අරුණමත්තිකඤ්ච ලොහිතුප්පලමාලඤ්ච ගණ්හිත්වා එහි. සචෙ අජ්ජෙව නාගච්ඡසි, රාජදණ්ඩං කරිස්සාමී’’ති වත්වා පෙසෙසි. සො රාජභයෙන නික්ඛමිත්වා ¶ ගතො.

රාජාපි තස්මිං ගතෙ දොවාරිකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අජ්ජ සායන්හෙයෙව ද්වාරං පිදහිත්වා ‘අහං රාජදූතො’ති වා ‘උපරාජදූතො’ති වා භණන්තානම්පි මා විවරී’’ති ආහ. සො පුරිසො මත්තිකඤ්ච උප්පලානි ච ගහෙත්වා ද්වාරෙ පිහිතමත්තෙ ආගන්ත්වා බහුං වදන්තොපි ද්වාරං අලභිත්වා පරිස්සයභයෙන ජෙතවනං ගතො. රාජාපි රාගපරිළාහෙන අභිභූතො කාලෙ නිසීදති, කාලෙ තිට්ඨති, කාලෙ නිපජ්ජති, සන්නිට්ඨානං අලභන්තො යත්ථ කත්ථචි නිසින්නකොව මක්කටනිද්දාය නිද්දායති.

පුබ්බෙ ¶ ච තස්මිංයෙව නගරෙ චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා පරදාරිකකම්මං කත්වා නන්දොපනන්දාය නාම ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තිංසු. තෙ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චමානා තිංසවස්සසහස්සානි හෙට්ඨා ගච්ඡන්තා කුම්භියා තලං පාපුණන්ති, තිංසවස්සසහස්සානි උපරි ගච්ඡන්තා මත්ථකං පාපුණන්ති. තෙ තං දිවසං ආලොකං ඔලොකෙත්වා අත්තනො දුක්කටභයෙන එකෙකං ගාථං වත්තුකාමා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරමෙව ආහංසු. එකො ස-කාරං, එකො සො-කාරං, එකො න-කාරං, එකො දු-කාරං ආහ. රාජා තෙසං නෙරයිකසත්තානං සද්දං සුතකාලතො පට්ඨාය සුඛං අවින්දමානොව තංරත්තාවසෙසං වීතිනාමෙසි.

අරුණෙ උට්ඨිතෙ පුරොහිතො ආගන්ත්වා තං සුඛසෙය්යං පුච්ඡි. සො ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛ’’න්ති ¶ ? වත්වා, ‘‘සුපිනෙ එවරූපෙ සද්දෙ අස්සොසි’’න්ති ආචික්ඛි. බ්රාහ්මණො – ‘‘ඉමස්ස රඤ්ඤො ඉමිනා සුපිනෙන වුඩ්ඪි වා හානි වා නත්ථි, අපිච ඛො පන යං ඉමස්ස ගෙහෙ අත්ථි, තං සමණස්ස ගොතමස්ස හොති, ගොතමසාවකානං හොති, බ්රාහ්මණා කිඤ්චි න ලභන්ති, බ්රාහ්මණානං භික්ඛං උප්පාදෙස්සාමී’’ති, ‘‘භාරියො අයං, මහාරාජ, සුපිනො තීසු ජානීසු එකා පඤ්ඤායති, රජ්ජන්තරායො වා භවිස්සති ජීවිතන්තරායො වා, දෙවො වා න වස්සිස්සතී’’ති ආහ. කථං සොත්ථි භවෙය්ය ආචරියාති? ‘‘මන්තෙත්වා ඤාතුං සක්කා, මහාරාජාති. ගච්ඡථ ආචරියෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා අම්හාකං සොත්ථිං කරොථා’’ති.

සො සිවිකසාලායං බ්රාහ්මණෙ සන්නිපාතෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘විසුං විසුං ගන්ත්වා එවං වදථා’’ති තයො වග්ගෙ අකාසි ¶ . බ්රාහ්මණා පවිසිත්වා රාජානං සුඛසෙය්යං පුච්ඡිංසු. රාජා පුරොහිතස්ස කථිතනියාමෙනෙව කථෙත්වා ‘‘කථං සොත්ථි භවෙය්යා’’ති පුච්ඡි. මහාබ්රාහ්මණා – ‘‘සබ්බපඤ්චසතං යඤ්ඤං යජිත්වා එතස්ස කම්මස්ස සොත්ථි භවෙය්ය, එවං, මහාරාජ, ආචරියා කථෙන්තී’’ති ආහංසු. රාජා තෙසං සුත්වා අනභිනන්දිත්වා අප්පටික්කොසිත්වා තුණ්හී අහොසි. අථ දුතියවග්ගබ්රාහ්මණාපි ආගන්ත්වා තත්ථෙව කථෙසුං. තථා තතියවග්ගබ්රාහ්මණාපි. අථ රාජා ‘‘යඤ්ඤං කරොන්තූ’’ති ආණාපෙසි. තතො පට්ඨාය බ්රාහ්මණා උසභාදයො පාණෙ ආහරාපෙසුං. නගරෙ මහාසද්දො උදපාදි ¶ . තං පවත්තිං ඤත්වා මල්ලිකා රාජානං තථාගතස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං භගවා – ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවාදිවස්සා’’ති ආහ. රාජා – ‘‘අජ්ජ මෙ, භන්තෙ, සුපිනකෙ චත්තාරො සද්දා සුතා, සොහං බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිං. බ්රාහ්මණා ‘භාරියො, මහාරාජ, සුපිනො, සබ්බපඤ්චසතං යඤ්ඤං යජිත්වා පටිකම්මං කරොමාති ආරද්ධා’’’ති ආහ. කින්ති තෙ, මහාරාජ, සද්දා සුතාති. සො යථාසුතං ආරොචෙසි. අථ නං භගවා ආහ – පුබ්බෙ, මහාරාජ, ඉමස්මිංයෙව නගරෙ චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා පරදාරිකා හුත්වා නන්දොපනන්දාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තා සට්ඨිවස්සසහස්සමත්ථකෙ උග්ගච්ඡිංසු.

‘‘සට්ඨිවස්සසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

නිරයෙ පච්චමානානං, කදා අන්තො භවිස්සතී’’ති.(පෙ. ව. 802; ජා. 1.4.54) –

ඉමං ¶ ගාථං වත්ථුකාමො අහොසි. දුතියො –

‘‘සොහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො, කාහාමි කුසලං බහු’’න්ති. (පෙ. ව. 805; ජා. 1.4.56) –

ඉමං ගාථං වත්ථුකාමො අහොසි. තතියො –

‘‘නත්ථි අන්තො කුතො අන්තො, න අන්තො පටිදිස්සති;

තදා හි පකතං පාපං, මම තුය්හඤ්ච මාරිසා’’ති. (පෙ. ව. 803; ජා. 1.4.55) –

ඉමං ගාථං වත්ථුකාමො අහොසි. චතුත්ථො –

‘‘දුජ්ජීවිතමජීවිම්හා, යෙ සන්තෙ න දදම්හසෙ;

විජ්ජමානෙසු භොගෙසු, දීපං නාකම්හ අත්තනො’’ති. (පෙ. ව. 804; ජා. 1.4.53) –

ඉමං ¶ . තෙ ඉමා ගාථා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරං වත්වා තත්ථෙව නිමුග්ගා. ඉති, මහාරාජ, තෙ නෙරයිකසත්තා යථාකම්මෙන විරවිංසු. තස්ස සද්දස්ස සුතපච්චයා තුය්හං හානි වා වුඩ්ඪි වා නත්ථි. එත්තකානං පන පසූනං ඝාතනකම්මං නාම භාරියන්ති නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා ධම්මකථං ¶ කථෙසි. රාජා දසබලෙ පසීදිත්වා, ‘‘මුඤ්චාමි, නෙසං ජීවිතං දදාමි, හරිතානි චෙව තිණානි ඛාදන්තු, සීතලානි ච පානීයානි පිවන්තු, සීතො ච නෙසං වාතො උපවායතූ’’ති වත්වා, ‘‘ගච්ඡථ හාරෙථා’’ති මනුස්සෙ ආණාපෙසි. තෙ ගන්ත්වා බ්රාහ්මණෙ පලාපෙත්වා තං පාණසඞ්ඝං බන්ධනතො මොචෙත්වා නගරෙ ධම්මභෙරිං චරාපෙසුං.

අථ රාජා දසබලස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො ආහ – ‘‘භන්තෙ, එකරත්ති නාම තියාමා හොති, මය්හං පන අජ්ජ ද්වෙ රත්තියො එකතො ඝටිතා විය අහෙසු’’න්ති. සොපි පුරිසො තත්ථෙව නිසින්නො ¶ ආහ – ‘‘භන්තෙ, යොජනං නාම චතුගාවුතං හොති, මය්හං පන අජ්ජ ද්වෙ යොජනානි එකතො කතානි විය අහෙසු’’න්ති. අථ භගවා – ‘‘ජාගරස්ස තාව රත්තියා දීඝභාවො පාකටො, සන්තස්ස යොජනස්ස දීඝභාවො පාකටො, වට්ටපතිතස්ස පන බාලපුථුජ්ජනස්ස අනමතග්ගසංසාරවට්ටං එකන්තදීඝමෙවා’’ති රාජානඤ්ච තඤ්ච පුරිසං නෙරයිකසත්තෙ ච ආරබ්භ ධම්මපදෙ ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘දීඝා ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලානං සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානත’’න්ති. (ධ. ප. 60);

ගාථාපරියොසානෙ සො ඉත්ථිසාමිකො පුරිසො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. එතමත්ථං විදිත්වාති එතං කාරණං ජානිත්වා.

අස්සමෙධන්තිආදීසු – පොරාණරාජකාලෙ කිර සස්සමෙධං පුරිසමෙධං සම්මාපාසං වාචාපෙය්යන්ති චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි අහෙසුං, යෙහි රාජානො ලොකං සඞ්ගණ්හිංසු. තත්ථ නිප්ඵන්නසස්සතො ¶ දසමභාගග්ගහණං සස්සමෙධං නාම, සස්සසම්පාදනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො. මහායොධානං ඡමාසිකං භත්ත-වෙතනානුප්පදානං පුරිසමෙධං නාම, පුරිසසඞ්ගණ්හනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො. දලිද්දමනුස්සානං හත්ථතො ලෙඛං ගහෙත්වා තීණි වස්සානි විනාව වඩ්ඪියා සහස්සද්විසහස්සමත්තධනානුප්පදානං සම්මාපාසං නාම. තඤ්හි සම්මා මනුස්සෙ පාසෙති, හදයෙ බන්ධිත්වා විය ඨපෙති, තස්මා සම්මාපාසන්ති වුච්චති. ‘‘තාත මාතුලා’’තිආදිනා නයෙන සණ්හවාචාභණනං වාචාපෙය්යං නාම, පියවාචාති අත්ථො. එවං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගහිතං රට්ඨං ඉද්ධඤ්චෙව ¶ හොති ඵීතඤ්ච පහූතඅන්නපානං ඛෙමං නිරබ්බුදං. මනුස්සා මුදා මොදමානා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා අපාරුතඝරද්වාරා විහරන්ති. ඉදං ඝරද්වාරෙසු අග්ගළානං අභාවතො නිරග්ගළන්ති වුච්චති. අයං පොරාණිකා පවෙණී.

අපරභාගෙ පන ඔක්කාකරාජකාලෙ බ්රාහ්මණා ඉමානි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි ඉමඤ්ච රට්ඨසම්පත්තිං පරිවත්තෙත්වා උද්ධංමූලකං කත්වා අස්සමෙධං පුරිසමෙධන්ති ආදිකෙ පඤ්ච යඤ්ඤෙ නාම අකංසු. තෙසු අස්සමෙත්ථ මෙධන්ති වධන්තීති අස්සමෙධො. ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස එකවීසතියූපස්ස එකස්මිං මජ්ඣිමදිවසෙයෙව සත්තනවුතිපඤ්චපසුසතඝාතභිංසනස්ස ඨපෙත්වා භූමිඤ්ච ¶ පුරිසෙ ච අවසෙසසබ්බවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. පුරිසමෙත්ථ මෙධන්තීති පුරිසමෙධො. චතූහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. සම්මමෙත්ථ පාසෙන්තීති සම්මාපාසො. දිවසෙ දිවසෙ සම්මං ඛිපිත්වා තස්ස ¶ පතිතොකාසෙ වෙදිං කත්වා සංහාරිමෙහි යූපාදීහි සරස්සතිනදියා නිමුග්ගොකාසතො පභුති පටිලොමං ගච්ඡන්තෙන යජිතබ්බස්ස සත්රයාගස්සෙතං අධිවචනං. වාජමෙත්ථ පිවන්තීති වාජපෙය්යො. එකෙන පරියඤ්ඤෙන සත්තරසහි පසූහි යජිතබ්බස්ස බෙලුවයූපස්ස සත්තරසකදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. නත්ථි එත්ථ අග්ගළාති නිරග්ගළො. නවහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා ච පුරිසෙහි ච අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස සබ්බමෙධපරියායනාමස්ස අස්සමෙධවිකප්පස්සෙවෙතං අධිවචනං. මහාරම්භාති මහාකිච්චා මහාකරණීයා. සම්මග්ගතාති සම්මා පටිපන්නා බුද්ධාදයො. නිරාරම්භාති අප්පත්ථා අප්පකිච්චා. යජන්ති අනුකුලන්ති අනුකුලෙසු යජන්ති, යං නිච්චභත්තාදි පුබ්බපුරිසෙහි පට්ඨපිතං, තං අපරාපරං අනුපච්ඡින්නත්තා මනුස්සා දදන්තීති අත්ථො. නවමං.

121. දසමෙ ඉධ, භන්තෙ, රඤ්ඤාති ඉදං තෙ භික්ඛූ තෙසු මනුස්සෙසු ආනන්දත්ථෙරස්ස සුකතකාරණං ආරොචෙන්තා ආරොචෙසුං. රඤ්ඤො කිර සක්කෙන කුසරාජස්ස දින්නො අට්ඨවඞ්කො මණි පවෙණියා ආගතො. රාජා අලඞ්කරණකාලෙ තං මණිං ආහරථාති ආහ. මනුස්සා ‘‘ඨපිතට්ඨානෙ ¶ න පස්සාමා’’ති ආරොචෙසුං. රාජා අන්තොඝරචාරිනො ‘‘මණිං පරියෙසිත්වා දෙථා’’ති බන්ධාපෙසි. ආනන්දත්ථෙරො තෙ දිස්වා මණිපටිසාමකානං එකං උපායං ආචික්ඛි ¶ . තෙ රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘පණ්ඩිතො ථෙරො, ථෙරස්ස වචනං කරොථා’’ති. පටිසාමකමනුස්සා රාජඞ්ගණෙ උදකචාටිං ඨපෙත්වා සාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා තෙ මනුස්සෙ ආහංසු – ‘‘සාටකං පාරුපිත්වා එත්ථ ගන්ත්වා හත්ථං ඔතාරෙථා’’ති. මණිචොරො චින්තෙසි – ‘‘රාජභණ්ඩං විස්සජ්ජෙතුං වා වලඤ්ජෙතුං වා න සක්කා’’ති. සො ගෙහං ගන්ත්වා මණිං උපකච්ඡකෙ ඨපෙත්වා සාටකං පාරුපිත්වා ආගම්ම උදකචාටියං පක්ඛිපිත්වා පක්කාමි. මහාජනෙ පටික්කන්තෙ රාජමනුස්සා චාටියං හත්ථං ඔතාරෙත්වා මණිං දිස්වා ආහරිත්වා රඤ්ඤො අදංසු. ‘‘ආනන්දත්ථෙරෙන කිර දස්සිතනයෙන මණි දිට්ඨො’’ති මහාජනො කොලාහලං අකාසි. තෙ භික්ඛූ තං කාරණං තථාගතස්ස ආරොචෙන්තා ඉමං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සත්ථා – ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, යං ආනන්දො මනුස්සානං හත්ථාරුළ්හමණිං ආහරාපෙය්ය ¶ , යත්ථ පුබ්බෙ පණ්ඩිතා අත්තනො ඤාණෙ ඨත්වා අහෙතුකපටිසන්ධියං නිබ්බත්තානං තිරච්ඡානගතානම්පි හත්ථාරුළ්හං භණ්ඩං ආහරාපෙත්වා රඤ්ඤො අදංසූ’’ති වත්වා –

‘‘උක්කට්ඨෙ සූරමිච්ඡන්ති, මන්තීසු අකුතූහලං;

පියඤ්ච අන්නපානම්හි, අත්ථෙ ජාතෙ ච පණ්ඩිත’’න්ති. (ජා. 1.1.92) –

න තං දළ්හන්ති තං බන්ධනං ථිරන්ති න කථෙන්ති. යදායසන්ති යං ආයසා කතං. සාරත්තරත්තාති සුට්ඨු රත්තරත්තා, සාරත්තෙන වා රත්තා සාරත්තරත්තා, සාරං ඉදන්ති මඤ්ඤනාය රත්තාති අත්ථො. අපෙක්ඛාති ආලයො නිකන්ති. ආහූති කථෙන්ති. ඔහාරිනන්ති චතූසු අපායෙසු ආකඩ්ඪනකං. සිථිලන්ති න ආයසාදිබන්ධනං විය ඉරියාපථං නිවාරෙත්වා ඨිතං. තෙන හි බන්ධනෙන බද්ධා පරදෙසම්පි ගච්ඡන්තියෙව. දුප්පමුඤ්චන්ති අඤ්ඤත්ර ලොකුත්තරඤාණෙන මුඤ්චිතුං අසක්කුණෙය්යන්ති. දසමං.

122. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ ¶ පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙති පුබ්බාරාමසඞ්ඛාතෙ විහාරෙ මිගාරමාතුයා පාසාදෙ. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකා උපාසිකා පදුමුත්තරං භගවන්තං නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සතසහස්සදානං දත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා – ‘‘අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස අග්ගුපට්ඨායිකා හොමී’’ති පත්ථනං අකාසි. සා කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ භද්දියනගරෙ මෙණ්ඩකපුත්තස්ස ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ගෙහෙ සුමනදෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි ¶ . ජාතකාලෙ චස්සා විසාඛාති නාමං අකංසු. සා යදා භගවා භද්දියනගරං අගමාසි, තදා පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං භගවතො පච්චුග්ගමනං ගතා පඨමදස්සනම්හියෙව සොතාපන්නා අහොසි. අපරභාගෙ සාවත්ථියං මිගාරසෙට්ඨිපුත්තස්ස පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරස්ස ගෙහං ගතා. තත්ථ නං මිගාරසෙට්ඨි මාතිට්ඨානෙ ඨපෙසි, තස්මා මිගාරමාතාති වුච්චති. තාය කාරිතෙ පාසාදෙ.

බහි ද්වාරකොට්ඨකෙති පාසාදද්වාරකොට්ඨකස්ස බහි, න විහාරද්වාරකොට්ඨකස්ස. සො කිර පාසාදො ලොහපාසාදො විය සමන්තා චතුද්වාරකොට්ඨකයුත්තෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තො. තෙසු පාචීනද්වාරකොට්ඨකස්ස බහි පාසාදච්ඡායායං පාචීනලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො පඤ්ඤත්තෙ වරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො හොති.

පරූළ්හකච්ඡනඛලොමාති පරූළ්හකච්ඡා පරූළ්හනඛා පරූළ්හලොමා, කච්ඡාදීසු දීඝලොමා දීඝනඛා චාති අත්ථො. ඛාරිවිවිධන්ති විවිධඛාරිං නානප්පකාරකං පබ්බජිතපරික්ඛාරභණ්ඩකං. අවිදූරෙ අතික්කමන්තීති අවිදූරමග්ගෙන නගරං පවිසන්ති. රාජාහං ¶ , භන්තෙති අහං, භන්තෙ, රාජා පසෙනදි කොසලො, මය්හං නාමං තුම්හෙ ජානාථාති. කස්මා පන රාජා ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො එවරූපානං නග්ගභොග්ගනිස්සිරිකානං අඤ්ජලිං පග්ගණ්හාතීති. සඞ්ගණ්හනත්ථාය. එවං හිස්ස අහොසි – ‘‘සචාහං එත්තකම්පි එතෙසං න කරිස්සාමි ¶ , ‘මයං පුත්තදාරං පහාය එතස්සත්ථාය දුබ්භොජනදුක්ඛසෙය්යාදීනි අනුභොම, අයං අම්හාකං අඤ්ජලිමත්තම්පි න කරොතී’ති අත්තනා දිට්ඨං සුතං පටිච්ඡාදෙත්වා න කථෙය්යුං. එවං කතෙ පන අනිගූහිත්වා කථෙස්සන්තී’’ති. තස්මා එවමකාසි. අපිච සත්ථු අජ්ඣාසයජානනත්ථං එවමකාසි.

කාසිකචන්දනන්ති සණ්හචන්දනං. මාලාගන්ධවිලෙපනන්ති වණ්ණගන්ධත්ථාය මාලං, සුගන්ධභාවත්ථාය ගන්ධං, වණ්ණගන්ධත්ථාය විලෙපනඤ්ච ධාරෙන්තෙන.

සංවාසෙනාති සහවාසෙන. සීලං වෙදිතබ්බන්ති අයං සුසීලො වා දුස්සීලො වාති සංවසන්තෙන උපසඞ්කමන්තෙන ජානිතබ්බො. තඤ්ච ඛො දීඝෙන අද්ධුනා න ඉත්තරන්ති තඤ්ච සීලං දීඝෙන කාලෙන වෙදිතබ්බං, න ඉත්තරෙන. ද්වීහතීහඤ්හි සංයතාකාරො ච සංවුතින්ද්රියාකාරො ච න සක්කා දස්සෙතුං. මනසිකරොතාති සීලමස්ස පරිග්ගහෙස්සාමීති මනසිකරොන්තෙන පච්චවෙක්ඛන්තෙනෙව සක්කා ¶ ජානිතුං, න ඉතරෙන. පඤ්ඤවතාති තම්පි සප්පඤ්ඤෙනෙව පණ්ඩිතෙන. බාලො හි මනසිකරොන්තොපි ජානිතුං න සක්කොති.

‘‘යො හි කොචි මනුස්සෙසු, වොහාරං උපජීවති;

එවං වාසෙට්ඨ ජානාහි, වාණිජො සො න බ්රාහ්මණො’’ති. (ම. නි. 2.457) –

එත්ථ හි බ්යවහාරො වොහාරො නාම. ‘‘චත්තාරො අරියවොහාරා චත්තාරො අනරියවොහාරා’’ති (දී. නි. 3.313) එත්ථ චෙතනා. ‘‘සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති (ධ. ස. 1313-1315) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘වොහාරමත්තෙන සො වොහරෙය්යා’’ති (සං. නි. 1.25) එත්ථ කථා වොහාරො. ඉධාපි එසොව අධිප්පෙතො. එකච්චස්ස හි සම්මුඛා කථා පරම්මුඛාය කථාය න සමෙති, පරම්මුඛා ¶ කථා ච සම්මුඛාය කථාය, තථා පුරිමකථා ච පච්ඡිමකථාය, පච්ඡිමකථා ච පුරිමකථාය. සො කථෙන්තෙනෙව සක්කා ජානිතුං ‘‘අසුචි එසො පුග්ගලො’’ති. සුචිසීලස්ස පන පුරිමං පච්ඡිමෙන, පච්ඡිමඤ්ච පුරිමෙන සමෙති, සම්මුඛාකථිතං පරම්මුඛාකථිතෙන, පරම්මුඛාකථිතඤ්ච සම්මුඛාකථිතෙන, තස්මා කථෙන්තෙන සක්කා සුචිභාවො ජානිතුන්ති පකාසෙන්තො එවමාහ.

ථාමොති ¶ ඤාණථාමො. යස්ස හි ඤාණථාමො නත්ථි, සො උප්පන්නෙසු උපද්දවෙසු ගහෙතබ්බග්ගහණං කතබ්බකිච්චං අපස්සන්තො අද්වාරඝරං පවිට්ඨො විය චරති. තෙනාහ ආපදාසු ඛො, මහාරාජ, ථාමො වෙදිතබ්බොති. සාකච්ඡායාති සංකථාය. දුප්පඤ්ඤස්ස හි කථා උදකෙ ගෙණ්ඩු විය උප්පලවති, පඤ්ඤවතො කථෙන්තස්ස පටිභානං අනන්තරං හොති. උදකවිප්ඵන්දිතෙනෙව හි මච්ඡො ඛුද්දකො වා මහන්තො වාති ඤායති. ඔචරකාති හෙට්ඨාචරකා. චරා හි පබ්බතමත්ථකෙන චරන්තාපි හෙට්ඨා – චරකාව හොන්ති. ඔචරිත්වාති අවචරිත්වා වීමංසිත්වා, තං තං පවත්තිං ඤත්වාති අත්ථො. රජොජල්ලන්ති රජඤ්ච ජල්ලඤ්ච. වණ්ණරූපෙනාති වණ්ණසණ්ඨානෙන. ඉත්තරදස්සනෙනාති ලහුකදස්සනෙන. වියඤ්ජනෙනාති පරික්ඛාරභණ්ඩකෙන. පතිරූපකො මත්තිකාකුණ්ඩලොවාති සුවණ්ණකුණ්ඩලපතිරූපකො මත්තිකාකුණ්ඩලොව. ලොහඩ්ඪමාසොති ලොහඩ්ඪමාසකො. පඨමං.

123. දුතියෙ ¶ රූපාති නීලපීතාදිභෙදං රූපාරම්මණං. කාමානං අග්ගන්ති එතං කාමානං උත්තමං සෙට්ඨන්ති රූපගරුකො ආහ. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යතොති යදා. මනාපපරියන්තන්ති ¶ මනාපනිප්ඵත්තිකං මනාපකොටිකං. තත්ථ ද්වෙ මනාපානි පුග්ගලමනාපං සම්මුතිමනාපඤ්ච. පුග්ගලමනාපං නාම යං එකස්ස පුග්ගලස්ස ඉට්ඨං කන්තං හොති, තදෙව අඤ්ඤස්ස අනිට්ඨං අකන්තං. පච්චන්තවාසීනඤ්හි ගණ්ඩුප්පාදාපි ඉට්ඨා හොන්ති කන්තා මනාපා, මජ්ඣිමදෙසවාසීනං අතිජෙගුච්ඡා. තෙසඤ්ච මොරමංසාදීනි ඉට්ඨානි හොන්ති, ඉතරෙසං තානි අතිජෙගුච්ඡානි. ඉදං පුග්ගලමනාපං. ඉතරං සම්මුතිමනාපං.

ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං නාම ලොකෙ පටිවිභත්තං නත්ථි, විභජිත්වා පන දස්සෙතබ්බං. විභජන්තෙන ච න අතිඉස්සරානං මහාසම්මතමහාසුදස්සනධම්මාසොකාදීනං වසෙන විභජිතබ්බං. තෙසඤ්හි දිප්පකප්පම්පි ආරම්මණං අමනාපං උපට්ඨාති. අතිදුග්ගතානං දුල්ලභන්නපානානං වසෙනපි න විභජිතබ්බං. තෙසඤ්හි කණාජකභත්තසිත්ථානිපි පූතිමංසස්ස රසොපි අතිමධුරො අමතසදිසො හොති. මජ්ඣිමානං පන ගණකමහාමත්තසෙට්ඨි කුටුම්බිකවාණිජාදීනං කාලෙන ¶ ඉට්ඨං කාලෙන අනිට්ඨං ලභමානානං වසෙන විභජිතබ්බං. තඤ්ච පනෙතං ආරම්මණං ජවනං පරිච්ඡින්දිතුං න සක්කොති. ජවනඤ්හි ඉට්ඨෙපි රජ්ජති අනිට්ඨෙපි, ඉට්ඨෙපි දුස්සති අනිට්ඨෙපි. එකන්තතො පන විපාකචිත්තං ඉට්ඨානිට්ඨං පරිච්ඡින්දති. කිඤ්චාපි හි මිච්ඡාදිට්ඨිකා බුද්ධං වා සඞ්ඝං වා මහාචෙතියාදීනි වා උළාරානි ආරම්මණානි දිස්වා අක්ඛීනි පිදහන්ති දොමනස්සං ආපජ්ජන්ති, ධම්මසද්දං සුත්වා කණ්ණෙ ථකෙන්ති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණානි පන තෙසං කුසලවිපාකානෙව හොන්ති. කිඤ්චාපි ගූථසූකරාදයො ගූථගන්ධං ඝායිත්වා ඛාදිතුං ලභිස්සාමාති සොමනස්සජාතා හොන්ති, ගූථදස්සනෙ පන නෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තස්ස ගන්ධඝායනෙ ඝානවිඤ්ඤාණං, රසසායනෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණඤ්ච අකුසලවිපාකමෙව හොති. භගවා පන පුග්ගලමනාපතං සන්ධාය තෙ ච, මහාරාජ, රූපාතිආදිමාහ.

චන්දනඞ්ගලිකොති ඉදං තස්ස උපාසකස්ස නාමං. පටිභාති මං භගවාති භගවා මය්හං එකං කාරණං උපට්ඨාති පඤ්ඤායති. තස්ස තෙ පඤ්ච රාජානො ආමුත්තමණිකුණ්ඩලෙ සජ්ජිතාය ¶ ආපානභූමියා නිසින්නවසෙනෙව මහතා රාජානුභාවෙන පරමෙන ඉස්සරියවිභවෙන ආගන්ත්වාපි දසබලස්ස ¶ සන්තිකෙ ඨිතකාලතො පට්ඨාය දිවා පදීපෙ විය උදකාභිසිත්තෙ අඞ්ගාරෙ විය සූරියුට්ඨානෙ ඛජ්ජොපනකෙ විය ච හතප්පභෙ හතසොභෙ තං තථාගතඤ්ච තෙහි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන විරොචමානං දිස්වා, ‘‘මහන්තා වත භො බුද්ධා නාමා’’ති පටිභානං උදපාදි. තස්මා එවමාහ.

කොකනදන්ති පදුමස්සෙවෙතං වෙවචනං. පාතොති කාලස්සෙව. සියාති භවෙය්ය. අවීතගන්ධන්ති අවිගතගන්ධං. අඞ්ගීරසන්ති සම්මාසම්බුද්ධං. භගවතො හි අඞ්ගතො රස්මියො නික්ඛමන්ති, තස්මා අඞ්ගීරසොති වුච්චති. යථා කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතොව ඵුල්ලං අවීතගන්ධං සියා, එවමෙව භගවන්තං අඞ්ගීරසං තපන්තං ආදිච්චමිව අන්තලික්ඛෙ විරොචමානං පස්සාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. භගවන්තං අච්ඡාදෙසීති භගවතො අදාසීති අත්ථො. ලොකවොහාරතො පනෙත්ථ ඊදිසං වචනං හොති. සො කිර උපාසකො – ‘‘එතෙ තථාගතස්ස ගුණෙසු පසීදිත්වා මය්හං පඤ්ච උත්තරාසඞ්ගෙ ¶ දෙන්ති, අහම්පි තෙ භගවතොව දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අදාසි. දුතියං.

124. තතියෙ දොණපාකකුරන්ති දොණපාකං කුරං, දොණස්ස තණ්ඩුලානං පක්කභත්තං තදූපියඤ්ච සූපබ්යඤ්ජනං භුඤ්ජතීති අත්ථො. භුත්තාවීති පුබ්බෙ භත්තසම්මදං විනොදෙත්වා මුහුත්තං විස්සමිත්වා බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡති, තංදිවසං පන භුඤ්ජන්තොව දසබලං සරිත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා අගමාසි. මහස්සාසීති තස්ස ගච්ඡතො බලවා භත්තපරීළාහො උදපාදි, තස්මා මහන්තෙහි අස්සාසෙහි අස්සසති, ගත්තතොපිස්ස සෙදබින්දූනි මුච්චන්ති, තමෙනං උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා යමකතාලවණ්ටෙහි බීජන්ති, බුද්ධගාරවෙන පන නිපජ්ජිතුං න උස්සහතීති ඉදං සන්ධාය ‘‘මහස්සාසී’’ති වුත්තං. ඉමං ගාථං අභාසීති, රාජා භොජනෙ ¶ අමත්තඤ්ඤුතාය කිලමති, ඵාසු විහාරං දානිස්ස කරිස්සාමීති චින්තෙත්වා අභාසි. මනුජස්සාති සත්තස්ස. කහාපණසතන්ති පාතරාසෙ පණ්ණාසං සායමාසෙ පණ්ණාසන්ති එවං කහාපණසතං. පරියාපුණිත්වාති රඤ්ඤා සද්ධිං ථොකං ගන්ත්වා ‘‘ඉමං මඞ්ගලඅසිං කස්ස දම්මි, මහාරාජා’’ති? අසුකස්ස නාම දෙහීති සො තං අසිං දත්වා දසබලස්ස සන්තිකං ආගම්ම වන්දිත්වා ඨිතකොව ‘‘ගාථං වදථ, භො ගොතමා’’ති වත්වා භගවතා වුත්තං පරියාපුණිත්වාති අත්ථො.

භත්තාභිහාරෙ ¶ සුදං භාසතීති කථං භාසති? භගවතා අනුසිට්ඨිනියාමෙන. භගවා හි නං එවං අනුසාසි – ‘‘මාණව, ඉමං ගාථං නටො විය පත්තපත්තට්ඨානෙ මා අවච, රඤ්ඤො භුඤ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා පඨමපිණ්ඩාදීසුපි අවත්වා වොසානපිණ්ඩෙ ගහිතෙ වදෙය්යාසි, රාජා සුත්වාව භත්තපිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙස්සති. අථ රඤ්ඤො හත්ථෙසු ධොතෙසු පාතිං අපනෙත්වා සිත්ථානි ගණෙත්වා තදුපියං බ්යඤ්ජනං ඤත්වා පුනදිවසෙ තාවතකෙ තණ්ඩුලෙ හාරෙය්යාසි, පාතරාසෙ ච වත්වා සායමාසෙ මා වදෙය්යාසී’’ති. සො සාධූති පටිස්සුණිත්වා තංදිවසං රඤ්ඤො පාතරාසං භුත්වා ගතත්තා සායමාසෙ භගවතො අනුසිට්ඨිනියාමෙන ගාථං අභාසි ¶ . රාජා දසබලස්ස වචනං සරිත්වා භත්තපිණ්ඩං පාතියංයෙව ඡඩ්ඩෙසි. රඤ්ඤො හත්ථෙසු ධොතෙසු පාතිං අපනෙත්වා සිත්ථානි ගණෙත්වා තදුපියං බ්යඤ්ජනං ඤත්වා පුනදිවසෙ තත්තකෙ තණ්ඩුලෙ හරිංසු.

නාළිකොදනපරමතාය සණ්ඨාසීති සො කිර මාණවො දිවසෙ දිවසෙ තථාගතස්ස සන්තිකං ගච්ඡති, දසබලස්ස විස්සාසිකො අහොසි. අථ නං එකදිවසං පුච්ඡි ‘‘රාජා කිත්තකං භුඤ්ජතී’’ති? සො ‘‘නාළිකොදන’’න්ති ආහ. වට්ටිස්සති එත්තාවතා පුරිසභාගො එස, ඉතො පට්ඨාය ගාථං මා වදීති. ඉති රාජා තත්ථෙව සණ්ඨාසි. දිට්ඨධම්මිකෙන චෙව අත්ථෙන සම්පරායිකෙන චාති එත්ථ සල්ලිඛිතසරීරතා දිට්ඨධම්මිකත්ථො නාම, සීලං සම්පරායිකත්ථො. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා හි සීලඞ්ගං නාම හොතීති. තතියං.

125. චතුත්ථෙ ¶ වෙදෙහිපුත්තොති වෙදෙහීති පණ්ඩිතාධිවචනමෙතං, පණ්ඩිතිත්ථියා පුත්තොති අත්ථො. චතුරඞ්ගිනින්ති හත්ථිඅස්සරථපත්තිසඞ්ඛාතෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. සන්නය්හිත්වාති චම්මපටිමුඤ්චනාදීහි සන්නාහං කාරෙත්වා. සඞ්ගාමෙසුන්ති යුජ්ඣිංසු. කෙන කාරණෙන? මහාකොසලරඤ්ඤා කිර බිම්බිසාරස්ස ධීතරං දෙන්තෙන ද්වින්නං රජ්ජානං අන්තරෙ සතසහස්සුට්ඨානො කාසිගාමො නාම ධීතු දින්නො. අජාතසත්තුනා ච පිතරි මාරිතෙ මාතාපිස්ස රඤ්ඤො වියොගසොකෙන නචිරස්සෙව මතා. තතො රාජා පසෙනදි කොසලො – ‘‘අජාතසත්තුනා මාතාපිතරො මාරිතා, මය්හං පිතු සන්තකො ගාමො’’ති තස්සත්ථාය අඩ්ඩං කරොති. අජාතසත්තුපි ‘‘මය්හං මාතු සන්තකො’’ති තස්ස ගාමස්සත්ථාය ද්වෙපි මාතුලභාගිනෙය්යා යුජ්ඣිංසු.

පාපා ¶ දෙවදත්තාදයො මිත්තා අස්සාති පාපමිත්තො. තෙයෙවස්ස සහායාති පාපසහායො. තෙස්වෙවස්ස චිත්තං නින්නං සම්පවඞ්කන්ති පාපසම්පවඞ්කො. පසෙනදිස්ස සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං වසෙන කල්යාණමිත්තාදිතා වෙදිතබ්බා. දුක්ඛං සෙතීති ජිතානි හත්ථිආදීනි අනුසොචන්තො දුක්ඛං සයිස්සති. ඉදං භගවා පුන තස්ස ජයකාරණං දිස්වා ආහ. ජයං වෙරං පසවතීති ජිනන්තො වෙරං පසවති, වෙරිපුග්ගලං ලභති. චතුත්ථං.

126. පඤ්චමෙ ¶ අබ්භුය්යාසීති පරාජයෙ ගරහප්පත්තො ‘‘ආරාමං ගන්ත්වා භික්ඛූනං කථාසල්ලාපං සුණාථා’’ති රත්තිභාගෙ බුද්ධරක්ඛිතෙන නාම වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන ධම්මරක්ඛිතස්ස වුඩ්ඪපබ්බජිතස්ස ‘‘සචෙ රාජා ඉමඤ්ච උපායං කත්වා ගච්ඡෙය්ය, පුන ජිනෙය්යා’’ති වුත්තජයකාරණං සුත්වා අභිඋය්යාසි.

යාවස්ස උපකප්පතීති යාව තස්ස උපකප්පති සය්හං හොති. යදා චඤ්ඤෙති යදා අඤ්ඤෙ. විලුම්පන්තීති තං විලුම්පිත්වා ¶ ඨිතපුග්ගලං විලුම්පන්ති. විලුම්පතීති විලුම්පියති. ඨානං හි මඤ්ඤතීති ‘‘කාරණ’’න්ති හි මඤ්ඤති. යදාති යස්මිං කාලෙ. ජෙතාරං ලභතෙ ජයන්ති ජයන්තො පුග්ගලො පච්ඡා ජෙතාරම්පි ලභති. රොසෙතාරන්ති ඝට්ටෙතාරං. රොසකොති ඝට්ටකො. කම්මවිවට්ටෙනාති කම්මපරිණාමෙන, තස්ස විලුම්පනකම්මස්ස විපාකදානෙන. සො විලුත්තො විලුප්පතීති සො විලුම්පකො විලුම්පියති. පඤ්චමං.

127. ඡට්ඨෙ උපසඞ්කමීති මල්ලිකාය දෙවියා ගබ්භවුට්ඨානකාලෙ සූතිඝරං පටිජග්ගාපෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා උපසඞ්කමි. අනත්තමනො අහොසීති, ‘‘දුග්ගතකුලස්ස මෙ ධීතු මහන්තං ඉස්සරියං දින්නං, සචෙ පුත්තං අලභිස්ස, මහන්තං සක්කාරං අධිගමිස්ස, තතො දානි පරිහීනා’’ති අනත්තමනො අහොසි. සෙය්යාති දන්ධපඤ්ඤස්මා එලමූගපුත්තතො එකච්චා ඉත්ථීයෙව සෙය්යා. පොසාති පොසෙහි. ජනාධිපාති ජනාධිභුං රාජානං ආලපති. සස්සුදෙවාති සස්සුසසුරදෙවතා. දිසම්පතීති දිසාජෙට්ඨකා. තාදිසා සුභගියාති තාදිසාය සුභරියාය. ඡට්ඨං.

128. සත්තමෙ ¶ සමධිග්ගය්හාති සමධිග්ගණ්හිත්වා, ආදියිත්වාති අත්ථො. අප්පමාදොති කාරාපකඅප්පමාදො. සමොධානන්ති සමවධානං උපක්ඛෙපං. එවමෙව ඛොති හත්ථිපදං විය හි කාරාපකඅප්පමාදො, සෙසපදජාතානි විය අවසෙසා චතුභූමකා කුසලධම්මා. තෙ හත්ථිපදෙ සෙසපදානි විය ¶ ¶ අප්පමාදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, අප්පමාදස්ස අන්තො පරිවත්තන්ති. යථා ච හත්ථිපදං සෙසපදානං අග්ගං සෙට්ඨං, එවං අප්පමාදො සෙසධම්මානන්ති දස්සෙති. මහග්ගතලොකුත්තරධම්මානම්පි හෙස පටිලාභකට්ඨෙන ලොකියොපි සමානො අග්ගොව හොති.

අප්පමාදං පසංසන්තීති ‘‘එතානි ආයුආදීනි පත්ථයන්තෙන අප්පමාදොව කාතබ්බො’’ති අප්පමාදමෙව පසංසන්ති. යස්මා වා පුඤ්ඤකිරියාසු පණ්ඩිතා අප්පමාදං පසංසන්ති, තස්මා ආයුආදීනි පත්ථයන්තෙන අප්පමාදොව කාතබ්බොති අත්ථො. අත්ථාභිසමයාති අත්ථපටිලාභා. සත්තමං.

129. අට්ඨමෙ සො ච ඛො කල්යාණමිත්තස්සාති සො චායං ධම්මො කල්යාණමිත්තස්සෙව ස්වාක්ඛාතො නාම හොති, න පාපමිත්තස්සාති. කිඤ්චාපි හි ධම්මො සබ්බෙසම්පි ස්වාක්ඛාතොව, කල්යාණමිත්තස්ස පන සුස්සූසන්තස්ස සද්දහන්තස්ස අත්ථං පූරෙති භෙසජ්ජං විය වළඤ්ජන්තස්ස න ඉතරස්සාති. තෙනෙතං වුත්තං. ධම්මොති චෙත්ථ දෙසනාධම්මො වෙදිතබ්බො.

උපඩ්ඪමිදන්ති ථෙරො කිර රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘අයං සමණධම්මො නාම ඔවාදකෙ අනුසාසකෙ කල්යාණමිත්තෙ සති පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨිතස්ස සම්පජ්ජති, උපඩ්ඪං කල්යාණමිත්තතො හොති, උපඩ්ඪං පච්චත්තපුරිසකාරතො’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අහං පදෙසඤාණෙ ඨිතො නිප්පදෙසං චින්තෙතුං න සක්කොමි, සත්ථාරං පුච්ඡිත්වා නික්කඞ්ඛො භවිස්සාමී’’ති. තස්මා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ. බ්රහ්මචරියස්සාති අරියමග්ගස්ස. යදිදං කල්යාණමිත්තතාති යා එසා කල්යාණමිත්තතා නාම, සා උපඩ්ඪං, තතො උපඩ්ඪං ආගච්ඡතීති අත්ථො. ඉති ථෙරෙන ‘‘උපඩ්ඪුපඩ්ඪා සම්මාදිට්ඨිආදයො කල්යාණමිත්තතො ආගච්ඡන්ති, උපඩ්ඪුපඩ්ඪා පච්චත්තපුරිසකාරතො’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි ¶ ථෙරස්ස අයං මනොරථො, යථා පන බහූහි සිලාථම්භෙ උස්සාපිතෙ, ‘‘එත්තකං ඨානං අසුකෙන උස්සාපිතං, එත්තකං අසුකෙනා’’ති විනිබ්භොගො නත්ථි, යථා ච මාතාපිතරො නිස්සාය උප්පන්නෙසු පුත්තෙසු ‘‘එත්තකං මාතිතො ¶ නිබ්බත්තං, එත්තකං පිතිතො’’ති විනිබ්භොගො නත්ථි, එවං ඉධාපි අවිනිබ්භොගධම්මො හෙස, ‘‘එත්තකං සම්මාදිට්ඨිආදීනං ¶ කල්යාණමිත්තතො නිබ්බත්තං, එත්තකං පච්චත්තපුරිසකාරතො’’ති න සක්කා ලද්ධුං, කල්යාණමිත්තතාය පන උපඩ්ඪගුණො ලබ්භතීති ථෙරස්ස අජ්ඣාසයෙන උපඩ්ඪං නාම ජාතං, සකලගුණො පටිලබ්භතීති භගවතො අජ්ඣාසයෙන සකලං නාම ජාතං. කල්යාණමිත්තතාති චෙතං පුබ්බභාගපටිලාභඞ්ගං නාමාති ගහිතං. අත්ථතො කල්යාණමිත්තං නිස්සාය ලද්ධා සීලසමාධිවිපස්සනාවසෙන චත්තාරො ඛන්ධා. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොතිපි වදන්තියෙව.

මා හෙවං, ආනන්දාති, ආනන්ද, මා එවං අභණි, බහුස්සුතො ත්වං සෙඛපටිසම්භිදප්පත්තො අට්ඨ වරෙ ගහෙත්වා මං උපට්ඨහසි, චතූහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතො, තාදිසස්ස එවං කථෙතුං න වට්ටති. සකලමෙව හිදං, ආනන්ද, බ්රහ්මචරියං, යදිදං කල්යාණමිත්තතාති ඉදං භගවා – ‘‘චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා සබ්බං කල්යාණමිත්තමූලකමෙව හොතී’’ති සන්ධායාහ. ඉදානි වචීභෙදෙනෙව කාරණං දස්සෙන්තො කල්යාණමිත්තස්සෙතන්තිආදිමාහ. තත්ථ පාටිකඞ්ඛන්ති පාටිකඞ්ඛිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බං, අවස්සංභාවීති අත්ථො.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. සම්මාදිට්ඨිං භාවෙතීතිආදීසු අට්ඨන්නං ආදිපදානංයෙව තාව අයං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා පරිග්ගහණලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මා සමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මා වොදාපනලක්ඛණා සම්මාආජීවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මා සමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි.

තෙසු එකෙකස්ස තීණි කිච්චානි හොන්ති. සෙය්යාථිදං – සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිරොධං ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්මොහතො. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි තථෙව මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ච පජහන්ති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාදිට්ඨි සහජාතධම්මෙ සම්මා දස්සෙති ¶ . සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා සම්මා පරිග්ගණ්හාති, සම්මාකම්මන්තො සම්මා ¶ සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො සම්මා වොදාපෙති ¶ , සම්මාවායාමො සම්මා පග්ගණ්හාති, සම්මාසති සම්මා උපට්ඨාපෙති, සම්මාසමාධි සම්මා දහති.

අපිචෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. කිච්චතො පන සම්මාදිට්ඨි දුක්ඛෙ ඤාණන්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානාඛණා නානාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොතිආදීනි තීණි නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව. සම්මාවායාමො සම්මාසතීති ඉදම්පි ද්වයං කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙව.

එවං තාව ‘‘සම්මාදිට්ඨි’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තානං අට්ඨන්නං ආදිපදානංයෙව අත්ථවණ්ණනං ඤත්වා ඉදානි භාවෙති විවෙකනිස්සිතන්තිආදීසු එවං ඤාතබ්බො. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති, අත්තනො චිත්තසන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙති, අභිනිබ්බත්තෙතීති අත්ථො. විවෙකනිස්සිතන්ති විවෙකං නිස්සිතං, විවෙකෙ වා නිස්සිතන්ති විවෙකනිස්සිතං. විවෙකොති විවිත්තතා. විවිත්තතා චායං තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භන-සමුච්ඡෙද-පටිප්පස්සද්ධි-නිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො. එවමෙතස්මිං පඤ්චවිධෙ විවෙකෙ. විවෙකනිස්සිතන්ති තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතඤ්ච සම්මාදිට්ඨිං භාවෙතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. තථා හි අයං අරියමග්ගභාවනානුයුත්තො යොගී විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති. එස නයො විරාගනිස්සිතාදීසු. විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො ¶ .

කෙවලඤ්චෙත්ථ වොස්සග්ගො දුවිධො පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො චාති. තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ ච තදඞ්ගවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානං. පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනං, තදුභයම්පි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ ¶ අත්ථවණ්ණනානයෙ ¶ වට්ටති. තථා හි අයං සම්මාදිට්ඨි යථාවුත්තෙන පකාරෙන කිලෙසෙ ච පරිච්චජති, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දති.

වොස්සග්ගපරිණාමින්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන වොස්සග්ගත්ථං පරිණමන්තං පරිණතඤ්ච, පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චාති ඉදං වුත්තං හොති. අයඤ්හි අරියමග්ගභාවනානුයුත්තො භික්ඛු යථා සම්මාදිට්ඨි කිලෙසපරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථං නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථඤ්ච පරිපච්චති, යථා ච පරිපක්කා හොති, තථා නං භාවෙතීති. එස නයො සෙසමග්ගඞ්ගෙසු.

ආගම්මාති ආරබ්භ සන්ධාය පටිච්ච. ජාතිධම්මාති ජාතිසභාවා ජාතිපකතිකා. තස්මාති යස්මා සකලො අරියමග්ගොපි කල්යාණමිත්තං නිස්සාය ලබ්භති, තස්මා. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. අප්පමාදං පසංසන්තීති අප්පමාදං වණ්ණයන්ති, තස්මා අප්පමාදො කාතබ්බො. අත්ථාභිසමයාති අත්ථපටිලාභා. අට්ඨමං.

130. නවමෙ දිවා දිවස්සාති දිවසස්ස දිවා, මජ්ඣන්හිකසමයෙති අත්ථො. සාපතෙය්යන්ති ධනං. කො පන වාදො රූපියස්සාති සුවණ්ණරජතතම්බලොහකාළලොහඵාලකච්ඡපකාදිභෙදස්ස ඝනකතස්ස චෙව පරිභොගභාජනාදිභෙදස්ස ච රූපියභණ්ඩස්ස පන කො වාදො? ‘‘එත්තකං නාමා’’ති කා පරිච්ඡෙදකථාති අත්ථො. කණාජකන්ති සකුණ්ඩකභත්තං. බිලඞ්ගදුතියන්ති කඤ්ජිකදුතියං. සාණන්ති සාණවාකමයං ¶ . තිපක්ඛවසනන්ති තීණි ඛණ්ඩානි ද්වීසු ඨානෙසු සිබ්බිත්වා කතනිවාසනං.

අසප්පුරිසොති ලාමකපුරිසො. උද්ධග්ගිකන්තිආදීසු උපරූපරිභූමීසු ඵලදානවසෙන උද්ධං අග්ගමස්සාති උද්ධග්ගිකා. සග්ගස්ස හිතා තත්රුපපත්තිජනනතොති සොවග්ගිකා. නිබ්බත්තට්ඨානෙසු සුඛො විපාකො අස්සාති සුඛවිපාකා. සුට්ඨු අග්ගානං දිබ්බවණ්ණාදීනං විසෙසානං නිබ්බත්තනතො සග්ගසංවත්තනිකා. එවරූපං දක්ඛිණදානං න පතිට්ඨාපෙතීති.

සාතොදකාති මධුරොදකා. සෙත්තොදකාති වීචීනං භින්නට්ඨානෙ උදකස්ස සෙතතාය සෙතොදකා. සුපතිත්ථාති ¶ සුන්දරතිත්ථා. තං ජනොති ¶ යෙන උදකෙන සාතොදකා, තං උදකං ජනො භාජනානි පූරෙත්වා නෙව හරෙය්ය. න යථාපච්චයං වා කරෙය්යාති, යං යං උදකෙන උදකකිච්චං කාතබ්බං, තං තං න කරෙය්ය. තදපෙය්යමානන්ති තං අපෙය්යමානං. කිච්චකරො ච හොතීති අත්තනා කත්තබ්බකිච්චකරො චෙව කුසලකිච්චකරො ච, භුඤ්ජති ච, කම්මන්තෙ ච පයොජෙති, දානඤ්ච දෙතීති අත්ථො. නවමං.

131. දසමෙ පිණ්ඩපාතෙන පටිපාදෙසීති පිණ්ඩපාතෙන සද්ධිං සංයොජෙසි, පිණ්ඩපාතං අදාසීති අත්ථො. පක්කාමීති කෙනචිදෙව රාජුපට්ඨානාදිනා කිච්චෙන ගතො. පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසීති සො කිර අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු තං පච්චෙකසම්බුද්ධං පස්සති, දාතුං පනස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති. තස්මිං පන දිවසෙ අයං පදුමවතිදෙවියා තතියපුත්තො තග්ගරසිඛී පච්චෙකබුද්ධො ගන්ධමාදනපබ්බතෙ ඵලසමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ වුට්ඨාය අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා මනොසිලාතලෙ නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා පත්තචීවරමාදාය අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඉද්ධියා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා නගරද්වාරෙ ඔරුය්හ චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය නගරවාසීනං ඝරද්වාරෙසු සහස්සභණ්ඩිකං ඨපෙන්තො විය පාසාදිකෙහි අභික්කන්තාදීහි අනුපුබ්බෙන සෙට්ඨිනො ඝරද්වාරං සම්පත්තො. තංදිවසඤ්ච ¶ සෙට්ඨි පාතොව උට්ඨාය පණීතභොජනං භුඤ්ජිත්වා, ඝරද්වාරකොට්ඨකෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, දන්තන්තරානි සොධෙන්තො නිසින්නො හොති. සො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා, තංදිවසං පාතො භුත්වා නිසින්නත්තා දානචිත්තං උප්පාදෙත්වා, භරියං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ඉමස්ස සමණස්ස පිණ්ඩපාතං දෙහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සෙට්ඨිභරියා චින්තෙසි – ‘‘මයා එත්තකෙන කාලෙන ඉමස්ස ‘දෙථා’ති වචනං න සුතපුබ්බං, දාපෙන්තොපි ච අජ්ජ න යස්ස වා තස්ස වා දාපෙති, වීතරාගදොසමොහස්ස වන්තකිලෙසස්ස ඔහිතභාරස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස දාපෙති, යං වා තං වා අදත්වා පණීතං පිණ්ඩපාතං දස්සාමී’’ති, ඝරා නික්ඛම්ම පච්චෙකබුද්ධං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ආදාය අන්තොනිවෙසනෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සුපරිසුද්ධෙහි සාලිතණ්ඩුලෙහි භත්තං සම්පාදෙත්වා තදනුරූපං ඛාදනීයං බ්යඤ්ජනං සුපෙය්යඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා පත්තං පූරෙත්වා බහි ගන්ධෙහි සමලඞ්කරිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙසු ¶ පතිට්ඨපෙත්වා වන්දි. පච්චෙකබුද්ධො – ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි පච්චෙකබුද්ධානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති ¶ අපරිභුඤ්ජිත්වාව අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සොපි ඛො සෙට්ඨි බාහිරතො ආගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා මයං ‘‘තුම්හාකං පිණ්ඩපාතං දෙථා’’ති වත්වා පක්කන්තා, අපි වො ලද්ධොති? ආම, සෙට්ඨි ලද්ධොති. ‘‘පස්සාමී’’ති ගීවං උක්ඛිපිත්වා ඔලොකෙසි. අථස්ස පිණ්ඩපාතගන්ධො උට්ඨහිත්වා නාසාපුටං පහරි. සො චිත්තං සංයමෙතුං අසක්කොන්තො පච්ඡා විප්පටිසාරී ආහොසීති.

වරමෙතන්තිආදි විප්පටිසාරස්ස උප්පන්නාකාරදස්සනං. භාතු ච පන එකපුත්තකං සාපතෙය්යස්ස කාරණා ජීවිතා වොරොපෙසීති තදා කිරස්ස අවිභත්තෙයෙව කුටුම්බෙ මාතාපිතරො ච ජෙට්ඨභාතා ච කාලමකංසු. සො භාතුජායාය සද්ධිංයෙව සංවාසං කප්පෙසි. භාතු පනස්ස එකො පුත්තො හොති, තං වීථියා කීළන්තං මනුස්සා වදන්ති – ‘‘අයං දාසො අයං දාසී ඉදං යානං ඉදං ධනං තව සන්තක’’න්ති. සො තෙසං කථං ගහෙත්වා – ‘‘අයං දාසො මය්හං සන්තක’’න්තිආදීනි කථෙති.

අථස්ස චූළපිතා චින්තෙසි – ‘‘අයං දාරකො ඉදානෙව එවං කථෙසි, මහල්ලකකාලෙ කුටුම්බං මජ්ඣෙ භින්දාපෙය්ය, ඉදානෙවස්ස කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං වාසිං ආදාය – ‘‘එහි පුත්ත, අරඤ්ඤං ගච්ඡාමා’’ති තං අරඤ්ඤං නෙත්වා විරවන්තං විරවන්තං මාරෙත්වා ආවාටෙ ¶ පක්ඛිපිත්වා පංසුනා පටිච්ඡාදෙසි. ඉදං සන්ධායෙතං වුත්තං. සත්තක්ඛත්තුන්ති සත්තවාරෙ. පුබ්බපච්ඡිමචෙතනාවසෙන චෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකපිණ්ඩපාතදානස්මිඤ්හි එකාව චෙතනා ද්වෙ පටිසන්ධියො න දෙති, පුබ්බපච්ඡිමචෙතනාහි පනෙස සත්තක්ඛත්තුං සග්ගෙ, සත්තක්ඛත්තුං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තො. පුරාණන්ති පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස දින්නපිණ්ඩපාතචෙතනාකම්මං.

පරිග්ගහන්ති පරිග්ගහිතවත්ථු. අනුජීවිනොති එකං මහාකුලං නිස්සාය පණ්ණාසම්පි සට්ඨිපි කුලානි ජීවන්ති, තෙ මනුස්සෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. සබ්බං නාදාය ගන්තබ්බන්ති සබ්බමෙතං න ආදියිත්වා ගන්තබ්බං. සබ්බං නික්ඛිප්පගාමිනන්ති සබ්බමෙතං නික්ඛිප්පසභාවං, පරිච්චජිතබ්බසභාවමෙවාති අත්ථො. දසමං.

132. තතියවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ ‘‘නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිකෙන තමෙන යුත්තොති තමො. කායදුච්චරිතාදීහි පුන නිරයතමූපගමනතො තමපරායණො. ඉති උභයෙනපි ඛන්ධතමොව කථිතො හොති. ‘‘උච්චෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිකෙන ජොතිනා යුත්තතො ජොති, ආලොකීභූතොති වුත්තං හොති. කායසුචරිතාදීහි පුන සග්ගූපපත්තිජොතිභාවූපගමනතො ජොතිපරායණො. ඉමිනා නයෙන ඉතරෙපි ද්වෙ වෙදිතබ්බා.

වෙනකුලෙති විලීවකාරකුලෙ. නෙසාදකුලෙති මිගලුද්දකාදීනං කුලෙ. රථකාරකුලෙති චම්මකාරකුලෙ. පුක්කුසකුලෙති පුප්ඵඡඩ්ඩකකුලෙ. කසිරවුත්තිකෙති දුක්ඛවුත්තිකෙ. දුබ්බණ්ණොති පංසුපිසාචකො විය ඣාමඛාණුවණ්ණො. දුද්දසිකොති විජාතමාතුයාපි අමනාපදස්සනො ¶ . ඔකොටිමකොති ලකුණ්ඩකො. කාණොති එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා. කුණීති එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා. ඛඤ්ජොති එකපාදඛඤ්ජො වා උභයපාදඛඤ්ජො වා. පක්ඛහතොති හතපක්ඛො පීඨසප්පී. පදීපෙය්යස්සාති තෙලකපල්ලකාදිනො පදීපඋපකරණස්ස. එවං ඛො, මහාරාජාති එත්ථ එකො පුග්ගලො බහිද්ධා ආලොකං අදිස්වා මාතුකුච්ඡිස්මිංයෙව කාලං කත්වා අපායෙසු නිබ්බත්තන්තො සකලං කප්පම්පි සංසරති, සොපි තමොතමපරායණොව. සො පන කුහකපුග්ගලො භවෙය්ය. කුහකස්ස හි එවරූපා නිබ්බත්ති හොතීති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො හොති චණ්ඩාලකුලෙ වා’’තිආදීහි ආගමනවිපත්ති චෙව පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්ති ච දස්සිතා. දලිද්දෙතිආදීහි පවත්තපච්චයවිපත්ති. කසිරවුත්තිකෙතිආදීහි ආජීවුපායවිපත්ති. දුබ්බණ්ණොතිආදීහි ¶ අත්තභාවවිපත්ති. බව්හාබාධොතිආදීහි දුක්ඛකාරණසමායොගො. න ලාභීතිආදීහි සුඛකාරණවිපත්ති චෙව උපභොගවිපත්ති ච. කායෙන දුච්චරිතන්තිආදීහි තමපරායණභාවස්ස කාරණසමායොගො. කායස්ස භෙදාතිආදීහි සම්පරායිකතමූපගමො. සුක්කපක්ඛො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

අක්කොසතීති ¶ දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසති. පරිභාසතීති, ‘‘කස්මා තිට්ඨථ? කිං තුම්හෙහි අම්හාකං කසිකම්මාදීනි කතානී’’තිආදීහි? පරිභවවචනෙහි පරිභාසති. රොසකොති ඝට්ටකො. අබ්යග්ගමනසොති එකග්ගචිත්තො. පඨමං.

133. දුතියෙ ජිණ්ණාති ජරාජිණ්ණා. වුඩ්ඪාති වයොවුඩ්ඪා. මහල්ලිකාති ජාතිමහල්ලිකා. අද්ධගතාති අද්ධං චිරකාලං අතික්කන්තා. වයොඅනුප්පත්තාති පච්ඡිමවයං සම්පත්තා. පියා මනාපාති රඤ්ඤො කිර මාතරි මතාය අය්යිකා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා පටිජග්ගි, තෙනස්ස අය්යිකාය බලවපෙමං උප්පජ්ජි. තස්මා එවමාහ. හත්ථිරතනෙනාති ¶ සතසහස්සග්ඝනකො හත්ථී සතසහස්සග්ඝනකෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කතො හත්ථිරතනං නාම. අස්සරතනෙපි එසෙව නයො. ගාමවරොපි සතසහස්සුට්ඨානකගාමොව. සබ්බානි තානි භෙදනධම්මානීති තෙසු හි කිඤ්චි කරියමානමෙව භිජ්ජති, කිඤ්චි කතපරියොසිතං චක්කතො අනපනීතමෙව, කිඤ්චි අපනෙත්වා භූමියං ඨපිතමත්තං, කිඤ්චි තතො පරං, එවමෙව සත්තෙසුපි කොචි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මරති, කොචි මූළ්හගබ්භාය මාතරි මාතුකුච්ඡිතො අනික්ඛන්තොව, කොචි නික්ඛන්තමත්තො, කොචි තතො පරන්ති. තස්මා එවමාහ. දුතියං.

134. තතියෙ සබ්බං උත්තානමෙව. තතියං.

135. චතුත්ථස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. භගවතො කිර පඨමබොධියං මහාලාභසක්කාරො උදපාදි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච. තිත්ථියා හතලාභසක්කාරා හුත්වා කුලෙසු එවං කන්ථෙන්තා විචරන්ති – ‘‘සමණො ගොතමො ¶ එවමාහ, ‘මය්හමෙව දානං දාතබ්බං, න අඤ්ඤෙසං දානං දාතබ්බං. මය්හමෙව සාවකානං දානං දාතබ්බං, න අඤ්ඤෙසං සාවකානං දානං දාතබ්බං. මය්හමෙව දින්නං මහප්ඵලං, න අඤ්ඤෙසං දින්නං මහප්ඵලං. මය්හමෙව සාවකානං දින්නං මහප්ඵලං, න අඤ්ඤෙසං සාවකානං දින්නං මහප්ඵල’න්ති. යුත්තං නු ඛො සයම්පි භික්ඛාචාරනිස්සිතෙන පරෙසං භික්ඛාචාරනිස්සිතානං චතුන්නං පච්චයානං අන්තරායං කාතුං, අයුත්තං කරොති අනනුච්ඡවික’’න්ති. සා ¶ කථා පත්ථරමානා රාජකුලං සම්පත්තා. රාජා සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අට්ඨානමෙතං යං තථාගතො පරෙසං ලාභන්තරායං කරෙය්ය. එතෙ තථාගතස්ස අලාභාය අයසාය පරිසක්කන්ති. සචාහං ඉධෙව ඨත්වා ‘මා එවං අවොචුත්ථ, න සත්ථා එවං කථෙතී’ති වදෙය්යං, එවං සා කථා නිජ්ඣත්තිං න ගච්ඡෙය්ය, ඉමස්ස මහාජනස්ස සන්නිපතිතකාලෙයෙව නං නිජ්ඣාපෙස්සාමී’’ති එකං ඡණදිවසං ආගමෙන්තො තුණ්හී අහොසි.

අපරෙන ¶ සමයෙන මහාඡණෙ සම්පත්තෙ ‘‘අයං ඉමස්ස කාලො’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘සද්ධා වා අස්සද්ධා වා සම්මාදිට්ඨිකා වා මිච්ඡාදිට්ඨිකා වා ගෙහරක්ඛකෙ දාරකෙ වා මාතුගාමෙ වා ඨපෙත්වා අවසෙසා යෙ විහාරං නාගච්ඡන්ති, පඤ්ඤාසං දණ්ඩො’’ති. සයම්පි පාතොව න්හත්වා කතපාතරාසො සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො මහතා බලකායෙන සද්ධිං විහාරං අගමාසි. ගච්ඡන්තො ච චින්තෙසි – ‘‘භගවා තුම්හෙ කිර එවං වදථ ‘මය්හමෙව දානං දාතබ්බං…පෙ… න අඤ්ඤෙසං සාවකානං දින්නං මහප්ඵල’න්ති එවං පුච්ඡිතුං අයුත්තං, පඤ්හමෙව පුච්ඡිස්සාමි, පඤ්හං කථෙන්තො ච මෙ භගවා අවසානෙ තිත්ථියානං වාදං භඤ්ජිස්සතී’’ති. සො පඤ්හං පුච්ඡන්තො කත්ථ නු ඛො, භන්තෙ, දානං දාතබ්බන්ති ආහ. යත්ථාති යස්මිං පුග්ගලෙ චිත්තං පසීදති, තස්මිං දාතබ්බං, තස්ස වා දාතබ්බන්ති අත්ථො.

එවං වුත්තෙ රාජා යෙහි මනුස්සෙහි තිත්ථියානං වචනං ආරොචිතං, තෙ ඔලොකෙසි. තෙ රඤ්ඤා ඔලොකිතමත්තාව මඞ්කුභූතා අධොමුඛා පාදඞ්ගුට්ඨකෙන භූමිං ලෙඛමානා අට්ඨංසු. රාජා – ‘‘එකපදෙනෙව, භන්තෙ, හතා තිත්ථියා’’ති මහාජනං සාවෙන්තො මහාසද්දෙන අභාසි. එවඤ්ච පන භාසිත්වා – ‘‘භගවා චිත්තං නාම නිගණ්ඨාචෙලකපරිබ්බාජකාදීසු යත්ථ කත්ථචි පසීදති ¶ , කත්ථ පන, භන්තෙ, දින්නං මහප්ඵල’’න්ති පුච්ඡි. අඤ්ඤං ඛො එතන්ති, ‘‘මහාරාජ, අඤ්ඤං තයා පඨමං පුච්ඡිතං, අඤ්ඤං පච්ඡා, සල්ලක්ඛෙහි එතං, පඤ්හාකථනං පන මය්හං භාරො’’ති වත්වා සීලවතො ඛොතිආදිමාහ. තත්ථ ඉධ ත්යස්සාති ඉධ තෙ අස්ස. සමුපබ්යූළ්හොති රාසිභූතො. අසික්ඛිතොති ධනුසිප්පෙ අසික්ඛිතො. අකතහත්ථොති මුට්ඨිබන්ධාදිවසෙන අසම්පාදිතහත්ථො. අකතයොග්ගොති තිණපුඤ්ජමත්තිකාපුඤ්ජාදීසු අකතපරිචයො. අකතූපාසනොති රාජරාජමහාමත්තානං අදස්සිතසරක්ඛෙපො. ඡම්භීති පවෙධිතකායො.

කාමච්ඡන්දො පහීනොතිආදීසු අරහත්තමග්ගෙන කාමච්ඡන්දො පහීනො හොති, අනාගාමිමග්ගෙන බ්යාපාදො ¶ , අරහත්තමග්ගෙනෙව ථිනමිද්ධං, තථා උද්ධච්චං, තතියෙනෙව කුක්කුච්චං, පඨමමග්ගෙන විචිකිච්ඡා පහීනා හොති. අසෙක්ඛෙන ¶ සීලක්ඛන්ධෙනාති අසෙක්ඛස්ස සීලක්ඛන්ධො අසෙක්ඛො සීලක්ඛන්ධො නාම. එස නයො සබ්බත්ථ. එත්ථ ච පුරිමෙහි චතූහි පදෙහි ලොකියලොකුත්තරසීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තියො කථිතා. විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චවෙක්ඛණඤාණං හොති, තං ලොකියමෙව.

ඉස්සත්තන්ති උසුසිප්පං. බලවීරියන්ති එත්ථ බලං නාම වායොධාතු, වීරියං කායිකචෙතසිකවීරියමෙව. භරෙති භරෙය්ය. නාසූරං ජාතිපච්චයාති, ‘‘අයං ජාතිසම්පන්නො’’ති එවං ජාතිකාරණා අසූරං න භරෙය්ය.

ඛන්තිසොරච්චන්ති එත්ථ ඛන්තීති අධිවාසනඛන්ති, සොරච්චන්ති අරහත්තං. ධම්මාති එතෙ ද්වෙ ධම්මා. අස්සමෙති ආවසථෙ. විවනෙති අරඤ්ඤට්ඨානෙ, නිරුදකෙ අරඤ්ඤෙ චතුරස්සපොක්ඛරණිආදීනි කාරයෙති අත්ථො. දුග්ගෙති විසමට්ඨානෙ. සඞ්කමනානීති පණ්ණාසහත්ථසට්ඨිහත්ථානි සමොකිණ්ණපරිසුද්ධවාලිකානි සඞ්කමනානි කරෙය්ය.

ඉදානි එතෙසු අරඤ්ඤසෙනාසනෙසු වසන්තානං භික්ඛූනං භික්ඛාචාරවත්තං ආචික්ඛන්තො අන්නං පානන්තිආදිමාහ. තත්ථ සෙනාසනානීති මඤ්චපීඨාදීනි. විප්පසන්නෙනාති ඛීණාසවස්ස දෙන්තොපි සකඞ්ඛෙන කිලෙසමලිනෙන චිත්තෙන අදත්වා විප්පසන්නෙනෙව චිත්තෙන දදෙය්ය. ථනයන්ති ගජ්ජන්තො. සතක්කකූති සතසිඛරො, අනෙකකූටොති අත්ථො. අභිසඞ්ඛච්චාති අභිසඞ්ඛරිත්වා සමොධානෙත්වා රාසිං කත්වා.

ආමොදමානොති ¶ තුට්ඨමානසො හුත්වා. පකිරෙතීති දානග්ගෙ විචිරති, පකිරන්තො විය වා දානං දෙති. පුඤ්ඤධාරාති අනෙකදානචෙතනාමයා පුඤ්ඤධාරා. දාතාරං අභිවස්සතීති යථා ආකාසෙ සමුට්ඨිතමෙඝතො නික්ඛන්තා උදකධාරා පථවිං සිනෙහයන්තී තෙමෙන්තී කිලෙදයන්තී අභිවස්සති, එවමෙව අයම්පි දායකස්ස අබ්භන්තරෙ උප්පන්නා පුඤ්ඤධාරා තමෙව දාතාරං අන්තො සිනෙහෙති පූරෙති අභිසන්දෙති. තෙන වුත්තං ‘‘දාතාරං අභිවස්සතී’’ති. චතුත්ථං.

136. පඤ්චමෙ ¶ මුද්ධාවසිත්තානන්ති ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අවසිත්තානං කතාභිසෙකානං. කාමගෙධපරියුට්ඨිතානන්ති කාමෙසු ගෙධෙන පරියුට්ඨිතානං අභිභූතානං. ජනපදත්ථාවරියප්පත්තානන්ති ¶ ජනපදෙ ථිරභාවප්පත්තානං. රාජකරණීයානීති රාජකම්මානි රාජූහි කත්තබ්බකිච්චානි. තෙසු ඛ්වාහන්ති තෙසු අහං. උසුක්කමාපන්නොති බ්යාපාරං ආපන්නො. එස කිර රාජා දිවසස්ස තික්ඛත්තුං භගවතො උපට්ඨානං ගච්ඡති, අන්තරාගමනානි බහූනිපි හොන්ති. තස්ස නිබද්ධං ගච්ඡතො බලකායො මහාපි හොති අප්පොපි. අථෙකදිවසං පඤ්චසතා චොරා චින්තයිංසු – ‘‘අයං රාජා අවෙලාය අප්පෙන බලෙන සමණස්ස ගොතමස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති, අන්තරාමග්ගෙ නං ගහෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සාමා’’ති. තෙ අන්ධවනෙ නිලීයිංසු. රාජානො ච නාම මහාපුඤ්ඤා හොන්ති. අථ තෙසංයෙව අබ්භන්තරතො එකො පුරිසො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා මහන්තං බලකායං ආදාය අන්ධවනං පරිවාරෙත්වා තෙ සබ්බෙ ගහෙත්වා අන්ධවනතො යාව නගරද්වාරා මග්ගස්ස උභොසු පස්සෙසු යථා අඤ්ඤමඤ්ඤං චක්ඛුනා චක්ඛුං උපනිබන්ධිත්වා ඔලොකෙන්ති, එවං ආසන්නානි සූලානි රොපාපෙත්වා සූලෙසු උත්තාසෙසි. ඉදං සන්ධාය එවමාහ.

අථ සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං වක්ඛාමි, ‘මහාරාජ, මාදිසෙ නාම සම්මාසම්බුද්ධෙ ධුරවිහාරෙ වසන්තෙ තයා එවරූපං දාරුණං කම්මං කතං, අයුත්තං තෙ කත’න්ති, අථායං රාජා මඞ්කු හුත්වා සන්ථම්භිතුං න සක්කුණෙය්ය, පරියායෙන ධම්මං කථෙන්තස්සෙව මෙ සල්ලක්ඛෙස්සතී’’ති ධම්මදෙසනං ආරභන්තො ¶ තං කිං මඤ්ඤසීතිආදිමාහ. තත්ථ සද්ධායිකොති සද්ධාතබ්බො, යස්ස ත්වං වචනං සද්දහසීති අත්ථො. පච්චයිකොති තස්සෙව වෙවචනං, යස්ස වචනං පත්තියායසීති අත්ථො. අබ්භසමන්ති ආකාසසමං. නිප්පොථෙන්තො ආගච්ඡතීති පථවිතලතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා සබ්බෙ සත්තෙ සණ්හකරණීයං තිණචුණ්ණං විය කරොන්තො පිසන්තො ආගච්ඡති.

අඤ්ඤත්ර ධම්මචරියායාති ඨපෙත්වා ධම්මචරියං අඤ්ඤං කාතබ්බං නත්ථි, දසකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතා ධම්මචරියාව කත්තබ්බා, භන්තෙති – සමචරියාදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. ආරොචෙමීති ආචික්ඛාමි. පටිවෙදයාමීති ජානාපෙමි. අධිවත්තතීති ¶ අජ්ඣොත්ථරති. හත්ථියුද්ධානීති නාළාගිරිසදිසෙ හෙමකප්පනෙ නාගෙ අභිරුය්හ යුජ්ඣිතබ්බයුද්ධානි. ගතීති නිප්ඵත්ති. විසයොති ඔකාසො, සමත්ථභාවො වා. න හි සක්කා තෙහි ජරාමරණං පටිබාහිතුං ¶ . මන්තිනො මහාමත්තාති මන්තසම්පන්නා මහොසධවිධුරපණ්ඩිතාදිසදිසා මහාඅමච්චා. භූමිගතන්ති මහාලොහකුම්භියො පූරෙත්වා භූමියං ඨපිතං. වෙහාසට්ඨන්ති චම්මපසිබ්බකෙ පූරෙත්වා තුලාසඞ්ඝාටාදීසු ලග්ගෙත්වා චෙව නිය්යුහාදීසු ච පූරෙත්වා ඨපිතං. උපලාපෙතුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිතුං. යථා ද්වෙ ජනා එකෙන මග්ගෙන න ගච්ඡන්ති එවං කාතුං.

නභං ආහච්චාති ආකාසං පූරෙත්වා. එවං ජරා ච මච්චු චාති ඉධ ද්වෙයෙව පබ්බතා ගහිතා, රාජොවාදෙ පන ‘‘ජරා ආගච්ඡති සබ්බයොබ්බනං විලුම්පමානා’’ති එවං ජරා මරණං බ්යාධි විපත්තීති චත්තාරොපෙතෙ ආගතාව. තස්මාති යස්මා හත්ථියුද්ධාදීහි ජරාමරණං ජිනිතුං න සක්කා, තස්මා. සද්ධං නිවෙසයෙති සද්ධං නිවෙසෙය්ය, පතිට්ඨාපෙය්යාති. පඤ්චමං.