අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සගාථාවග්ග-අට්ඨකථා

137. මාරසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ උරුවෙලායං විහරතීති පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො උරුවෙලගාමං උපනිස්සාය විහරති. පඨමාභිසම්බුද්ධොති අභිසම්බුද්ධො හුත්වා පඨමං අන්තොසත්තාහස්මිංයෙව. දුක්කරකාරිකායාති ඡබ්බස්සානි කතාය දුක්කරකාරිකාය. මාරො පාපිමාති අත්තනො විසයං අතික්කමිතුං පටිපන්නෙ සත්තෙ මාරෙතීති මාරො. පාපෙ නියොජෙති, සයං වා පාපෙ නියුත්තොති පාපිමා. අඤ්ඤානිපිස්ස කණ්හො, අධිපති, වසවත්තී, අන්තකො, නමුචි, පමත්තබන්ධූතිආදීනි බහූනි නාමානි, ඉධ පන නාමද්වයමෙව ගහිතං. උපසඞ්කමීති – ‘‘අයං සමණො ගොතමො ‘මුත්තොස්මී’ති මඤ්ඤති, අමුත්තභාවමස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි.

තපොකම්මා අපක්කම්මාති තපොකම්මතො අපක්කමිත්වා. අපරද්ධොති ‘‘දූරෙ ත්වං සුද්ධිමග්ගා’’ති වදති. අමරං තපන්ති අමරතපං අමරභාවත්ථාය කතං ලූඛතපං, අත්තකිලමථානුයොගො. සබ්බානත්ථාවහං හොතීති, ‘‘සබ්බං තපං මය්හං අත්ථාවහං න භවතී’’ති ඤත්වා. ඵියාරිත්තංව ධම්මනීති අරඤ්ඤෙ ථලෙ ඵියාරිත්තං විය. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අරඤ්ඤෙ ථලෙ නාවං ඨපෙත්වා භණ්ඩස්ස පූරෙත්වා මහාජනා අභිරූහිත්වා ඵියාරිත්තං ගහෙත්වා සංකඩ්ඪෙය්යුං චෙව උප්පීලෙය්යුං ච, සො මහාජනස්ස වායාමො එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි නාවාය ගමනං අසාධෙන්තො නිරත්ථකො භවෙය්ය ¶ න අනත්ථාවහො, එවමෙව අහං ‘සබ්බං අමරං තපං අනත්ථාවහං හොතී’ති ඤත්වා විස්සජ්ජෙසින්ති.

ඉදානි ¶ තං අමරං තපං පහාය යෙන මග්ගෙන බුද්ධො ජාතො, තං දස්සෙන්තො සීලන්තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සීලන්ති වචනෙන සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා ගහිතා, සමාධිනා සම්මාවායාමසතිසමාධයො, පඤ්ඤාය සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පා. මග්ගං බොධාය භාවයන්ති ඉමං අට්ඨඞ්ගිකමෙව අරියමග්ගං බොධත්ථාය භාවයන්තො. එත්ථ ච බොධායාති මග්ගත්ථාය. යථා හි යාගුත්ථාය යාගුමෙව පචන්ති, පූවත්ථාය පූවමෙව පචන්ති, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කරොන්ති, එවං මග්ගමෙව මග්ගත්ථාය භාවෙති. තෙනාහ ‘‘මග්ගං බොධාය භාවය’’න්ති. පරමං සුද්ධින්ති අරහත්තං. නිහතොති ත්වං මයා නිහතො පරාජිතො. පඨමං.

138. දුතියෙ රත්තන්ධකාරතිමිසායන්ති රත්තිං අන්ධභාවකාරකෙ මහාතමෙ චතුරඞ්ගෙ තමසි. අබ්භොකාසෙ නිසින්නො හොතීති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමනකොටියං පාසාණඵලකෙ මහාචීවරං සීසෙ ඨපෙත්වා පධානං පරිග්ගණ්හමානො නිසින්නො හොති.

නනු ච තථාගතස්ස අභාවිතො වා මග්ගො, අප්පහීනා වා කිලෙසා, අප්පටිවිද්ධං වා අකුප්පං, අසච්ඡිකතො වා නිරොධො නත්ථි, කස්මා එවමකාසීති? අනාගතෙ කුලපුත්තානං අඞ්කුසත්ථං. ‘‘අනාගතෙ හි කුලපුත්තා මයා ගතමග්ගං ආවජ්ජිත්වා අබ්භොකාසවාසං වසිතබ්බං මඤ්ඤමානා පධානකම්මං කරිස්සන්තී’’ති සම්පස්සමානො සත්ථා එවමකාසි. මහාති මහන්තො. අරිට්ඨකොති කාළකො. මණීති පාසාණො. එවමස්ස සීසං හොතීති එවරූපං තස්ස කාළවණ්ණං කූටාගාරප්පමාණං මහාපාසාණසදිසං සීසං හොති.

සුභාසුභන්ති දීඝමද්ධානං සංසරන්තො සුන්දරාසුන්දරං වණ්ණං කත්වා ආගතොසීති වදති. අථ වා සංසරන්ති සංසරන්තො ආගච්ඡන්තො. දීඝමද්ධානන්ති වසවත්තිට්ඨානතො යාව උරුවෙලාය දීඝමග්ගං, පුරෙ බොධාය වා ඡබ්බස්සානි ¶ දුක්කරකාරිකසමයසඞ්ඛාතං දීඝකාලං. වණ්ණං කත්වා සුභාසුභන්ති සුන්දරඤ්ච අසුන්දරඤ්ච නානප්පකාරං වණ්ණං කත්වා අනෙකවාරං මම සන්තිකං ආගතොසීති අත්ථො. සො කිර වණ්ණො නාම නත්ථි, යෙන ¶ වණ්ණෙන මාරො විභිංසකත්ථාය භගවතො සන්තිකං න ආගතපුබ්බො. තෙන තං භගවා එවමාහ. අලං තෙ තෙනාති අලං තුය්හං එතෙන මාරවිභිංසාකාරදස්සනබ්යාපාරෙන. දුතියං.

139. තතියෙ ¶ සුසංවුතාති සුපිහිතා. න තෙ මාරවසානුගාති, මාර, තෙ තුය්හං වසානුගා න හොන්ති. න තෙ මාරස්ස බද්ධගූති තෙ තුය්හං මාරස්ස බද්ධචරා සිස්සා අන්තෙවාසිකා න හොන්ති. තතියං.

140. චතුත්ථෙ යොනිසො මනසිකාරාති උපායමනසිකාරෙන. යොනිසො සම්මප්පධානාති උපායවීරියෙන කාරණවීරියෙන. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. අජ්ඣභාසීති ‘‘අයං අත්තනා වීරියං කත්වා අරහත්තං පත්වාපි න තුස්සති, ඉදානි අඤ්ඤෙසම්පි ‘පාපුණාථා’ති උස්සාහං කරොති, පටිබාහෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා අභාසි.

මාරපාසෙනාති කිලෙසපාසෙන. යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසාති යෙ දිබ්බා කාමගුණසඞ්ඛාතා මානුසා කාමගුණසඞ්ඛාතා ච මාරපාසා නාම අත්ථි, සබ්බෙහි තෙහි ත්වං බද්ධොති වදති. මාරබන්ධනබද්ධොති මාරබන්ධනෙන බද්ධො, මාරබන්ධනෙ වා බද්ධො. න මෙ සමණ මොක්ඛසීති සමණ ත්වං මම විසයතො න මුච්චිස්සසි. චතුත්ථං.

141. පඤ්චමෙ මුත්තාහන්ති මුත්තො අහං. පුරිමං සුත්තං අන්තොවස්සෙ වුත්තං, ඉදං පන පවාරෙත්වා වුට්ඨවස්සකාලෙ. චාරිකන්ති අනුපුබ්බගමනචාරිකං. (පවාරෙත්වා) දිවසෙ දිවසෙ යොජනපරමං ¶ ගච්ඡන්තා චරථාති වදති. මා එකෙන ද්වෙති එකමග්ගෙන ද්වෙ ජනා මා අගමිත්ථ. එවඤ්හි ගතෙසු එකස්මිං ධම්මං දෙසෙන්තෙ, එකෙන තුණ්හීභූතෙන ඨාතබ්බං හොති. තස්මා එවමාහ.

ආදිකල්යාණන්ති ආදිම්හි කල්යාණං සුන්දරං භද්දකං. තථා මජ්ඣපරියොසානෙසු. ආදිමජ්ඣපරියොසානඤ්ච නාමෙතං සාසනස්ස ච දෙසනාය ච ¶ වසෙන දුවිධං. තත්ථ සාසනස්ස සීලං ආදි, සමථවිපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සීලසමාධයො වා ආදි ¶ , විපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සීලසමාධිවිපස්සනා වා ආදි, මග්ගො මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. දෙසනාය පන චතුප්පදිකාය ගාථාය තාව පඨමපාදො ආදි, දුතියතතියා මජ්ඣං, චතුත්ථො පරියොසානං. පඤ්චපදඡප්පදානං පඨමපාදො ආදි, අවසානපාදො පරියොසානං, අවසෙසා මජ්ඣං. එකානුසන්ධිකසුත්තස්ස නිදානං ආදි, ‘‘ඉදමවොචා’’ති පරියොසානං, සෙසං මජ්ඣං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස මජ්ඣෙ බහූපි අනුසන්ධි මජ්ඣමෙව, නිදානං ආදි, ‘‘ඉදමවොචා’’ති පරියොසානං.

සාත්ථන්ති සාත්ථකං කත්වා දෙසෙථ. සබ්යඤ්ජනන්ති බ්යඤ්ජනෙහි චෙව පදෙහි ච පරිපූරං කත්වා දෙසෙථ. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති සකලපරිපුණ්ණං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. පකාසෙථාති ආවිකරොථ.

අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි අප්පකිලෙසරජසභාවා, දුකූලසාණියා පටිච්ඡන්නා විය චතුප්පදිකගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පත්තුං සමත්ථා සන්තීති අත්ථො. අස්සවනතාති අස්සවනතාය. පරිහායන්තීති අලාභපරිහානියා ධම්මතො පරිහායන්ති. සෙනානිගමොති පඨමකප්පිකානං සෙනාය නිවිට්ඨොකාසෙ පතිට්ඨිතගාමො, සුජාතාය වා පිතු සෙනානී නාම නිගමො. තෙනුපසඞ්කමිස්සාමීති නාහං තුම්හෙ උය්යොජෙත්වා පරිවෙණාදීනි කාරෙත්වා උපට්ඨාකාදීහි පරිචරියමානො ¶ විහරිස්සාමි, තිණ්ණං පන ජටිලානං අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා ධම්මමෙව දෙසෙතුං උපසඞ්කමිස්සාමීති. තෙනුපසඞ්කමීති, ‘‘අයං සමණො ගොතමො මහායුද්ධං විචාරෙන්තො විය, ‘මා එකෙන ද්වෙ අගමිත්ථ, ධම්මං දෙසෙථා’ති සට්ඨි ජනෙ උය්යොජෙති, ඉමස්මිං පන එකස්මිම්පි ධම්මං දෙසෙන්තෙ මය්හං චිත්තස්සාදං නත්ථි, එවං බහූසු දෙසෙන්තෙසු කුතො භවිස්සති, පටිබාහාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි. පඤ්චමං.

142. ඡට්ඨෙ සොණ්ඩිකාකිලඤ්ජන්ති සුරාකාරකානං පිට්ඨපත්ථරණකකිලඤ්ජං. කොසලිකා කංසපාතීති කොසලරඤ්ඤො රථචක්කප්පමාණා පරිභොගපාති ¶ . ගළගළායන්තෙති ගජ්ජන්තෙ. කම්මාරගග්ගරියාති කම්මාරුද්ධනපණාළියා. ධමමානායාති භස්තවාතෙන පූරියමානාය. ඉති විදිත්වාති – ‘‘සමණො ගොතමො පධානමනුයුත්තො සුඛෙන නිසින්නො, ඝට්ටයිස්සාමි න’’න්ති වුත්තප්පකාරං ¶ අත්තභාවං මාපෙත්වා නියාමභූමියං ඉතො චිතො ච සඤ්චරන්තං විජ්ජුලතාලොකෙන දිස්වා, ‘‘කො නු ඛො එසො සත්තො’’ති? ආවජ්ජෙන්තො, ‘‘මාරො අය’’න්ති එවං විදිත්වා.

සුඤ්ඤගෙහානීති සුඤ්ඤාගාරානි. සෙය්යාති සෙය්යත්ථාය. ඨස්සාමි චඞ්කමිස්සාමි නිසීදිස්සාමි නිපජ්ජිස්සාමීති එතදත්ථාය යො සුඤ්ඤාගාරානි සෙවතීති අත්ථො. සො මුනි අත්තසඤ්ඤතොති සො බුද්ධමුනි හත්ථපාදකුක්කුච්චාභාවෙන සංයතත්තභාවො. වොස්සජ්ජ චරෙය්ය තත්ථ සොති සො තස්මිං අත්තභාවෙ ආලයං නිකන්තිං වොස්සජ්ජිත්වා පහාය චරෙය්ය. පතිරූපං හි තථාවිධස්ස තන්ති තාදිසස්ස තංසණ්ඨිතස්ස බුද්ධමුනිනො තං අත්තභාවෙ නිකන්තිං වොස්සජ්ජිත්වා චරණං නාම පතිරූපං යුත්තං අනුච්ඡවිකං.

චරකාති සීහබ්යග්ඝාදිකා සඤ්චරණසත්තා. භෙරවාති සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකභෙරවා. තත්ථ සවිඤ්ඤාණකා සීහබ්යග්ඝාදයො, අවිඤ්ඤාණකා රත්තිභාගෙ ඛාණුවම්මිකාදයො. තෙපි හි තස්මිං කාලෙ යක්ඛා විය උපට්ඨහන්ති, රජ්ජුවල්ලියාදීනි සබ්බානි සප්පා විය උපට්ඨහන්ති. තත්ථාති තෙසු භෙරවෙසු සුඤ්ඤාගාරගතො ¶ බුද්ධමුනි ලොමචලනමත්තකම්පි න කරොති.

ඉදානි අට්ඨානපරිකප්පං දස්සෙන්තො නභං ඵලෙය්යාතිආදිමාහ. තත්ථ ඵලෙය්යාති කාකපදං විය හීරහීරසො ඵලෙය්ය. චලෙය්යාති පොක්ඛරපත්තෙ වාතාහතො උදකබින්දු විය චලෙය්ය. සල්ලම්පි චෙ උරසි පකප්පයෙය්යුන්ති තිඛිණසත්තිසල්ලං චෙපි උරස්මිං චාරෙයෙය්යුං. උපධීසූති ඛන්ධූපධීසු. තාණං න කරොන්තීති තිඛිණෙ සල්ලෙ උරස්මිං චාරියමානෙ භයෙන ගුම්බන්තරකන්දරාදීනි පවිසන්තා තාණං කරොන්ති නාම. බුද්ධා පන සමුච්ඡින්නසබ්බභයා එවරූපං තාණං නාම න කරොන්ති. ඡට්ඨං.

143. සත්තමෙ ¶ පාදෙ පක්ඛාලෙත්වාති උතුගාහාපනත්ථං ධොවිත්වා. බුද්ධානං පන සරීරෙ රජොජල්ලං න උපලිම්පති, උදකම්පි පොක්ඛරපත්තෙ පක්ඛිත්තං විය විවට්ටිත්වා ගච්ඡති. අපිච ඛො ධොතපාදකෙ ගෙහෙ පාදෙ ධොවිත්වා පවිසනං පබ්බජිතානං වත්තං. තත්ථ බුද්ධානං වත්තභෙදො නාම නත්ථි, වත්තසීසෙ පන ඨත්වා ධොවන්ති. සචෙ හි තථාගතො නෙව න්හායෙය්ය, න පාදෙ ධොවෙය්ය, ‘‘නායං ¶ මනුස්සො’’ති වදෙය්යුං. තස්මා මනුස්සකිරියං අමුඤ්චන්තො ධොවති. සතො සම්පජානොති සොප්පපරිග්ගාහකෙන සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො. උපසඞ්කමීති සමණො ගොතමො සබ්බරත්තිං අබ්භොකාසෙ චඞ්කමිත්වා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා නිද්දායති, අතිවිය සුඛසයිතො භවිස්සති, ඝට්ටයිස්සාමි නන්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි.

කිං සොප්පසීති කිං සුපසි, කිං සොප්පං නාමිදං තවාති වදති. කිං නු සොප්පසීති කස්මා නු සුපසි? දුබ්භගො වියාති මතො විය, විසඤ්ඤී විය ච. සුඤ්ඤමගාරන්ති සුඤ්ඤං මෙ ඝරං ලද්ධන්ති සොප්පසීති වදති. සූරියෙ උග්ගතෙති සූරියම්හි උට්ඨිතෙ. ඉදානි හි අඤ්ඤෙ භික්ඛූ සම්මජ්ජන්ති ¶ , පානීයං උපට්ඨපෙන්ති, භික්ඛාචාරගමනසජ්ජා භවන්ති, ත්වං කස්මා සොප්පසියෙව.

ජාලිනීති තයො භවෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතෙන ‘‘අජ්ඣත්තිකස්සුපාදාය අට්ඨාරසතණ්හාවිචරිතානී’’තිආදිනා (විභ. 842) තෙන තෙන අත්තනො කොට්ඨාසභූතෙන ජාලෙන ජාලිනී. විසත්තිකාති රූපාදීසු තත්ථ තත්ථ විසත්තතාය විසමූලතාය විසපරිභොගතාය ච විසත්තිකා. කුහිඤ්චි නෙතවෙති කත්ථචි නෙතුං. සබ්බූපධි පරික්ඛයාති සබ්බෙසං ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරකාමගුණභෙදානං උපධීනං පරික්ඛයා. කිං තවෙත්ථ, මාරාති, මාර, තුය්හං කිං එත්ථ? කස්මා ත්වං උණ්හයාගුයං නිලීයිතුං අසක්කොන්තී ඛුද්දකමක්ඛිකා විය අන්තන්තෙනෙව උජ්ඣායන්තො ආහිණ්ඩසීති. සත්තමං.

144. අට්ඨමං දෙවතාසංයුත්තෙ වුත්තත්ථමෙව. අට්ඨමං.

145. නවමෙ ¶ අප්පං වා භිය්යොති භිය්යො ජීවන්තො අපරං වස්සසතං ජීවිතුං න සක්කොති, පණ්ණාසං වා සට්ඨි වා වස්සානි ජීවති. අජ්ඣභාසීති සමණො ගොතමො ‘‘මනුස්සානං අප්පමායූ’’ති කථෙති, දීඝභාවමස්ස කථෙස්සාමීති පච්චනීකසාතතාය අභිභවිත්වා අභාසි.

න ¶ නං හීළෙති තං ආයුං ‘‘අප්පකමිද’’න්ති න හීළෙය්ය. ඛීරමත්තො වාති යථා දහරො කුමාරො උත්තානසෙය්යකො ඛීරං පිවිත්වා දුකූලචුම්බටකෙ නිපන්නො අසඤ්ඤී විය නිද්දායති, කස්සචි ආයුං අප්පං වා දීඝං වාති න චින්තෙති, එවං සප්පුරිසො. චරෙය්යාදිත්තසීසො වාති ආයුං පරිත්තන්ති ඤත්වා පජ්ජලිතසීසො විය චරෙය්ය. නවමං.

146. දසමෙ නෙමීව රථකුබ්බරන්ති යථා දිවසං ගච්ඡන්තස්ස රථස්ස චක්කනෙමි කුබ්බරං අනුපරියායති න විජහති, එවං ආයු අනුපරියායතීති. දසමං.

147. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ නිසින්නොති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පධානං පරිග්ගණ්හන්තො නිසින්නො. මාරොපිස්ස සුඛනිසින්නභාවං ඤත්වා ඝට්ටයිස්සාමීති උපසඞ්කමන්තො. පදාලෙසීති පබ්බතපිට්ඨෙ ඨත්වා පවිජ්ඣි. පාසාණා නිරන්තරා අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිහනන්තා පතන්ති. කෙවලන්ති සකලං. සබ්බන්ති තස්සෙව වෙවචනං. පඨමං.

148. දුතියෙ විචක්ඛුකම්මායාති පරිසාය පඤ්ඤාචක්ඛුං විනාසෙතුකම්යතාය. බුද්ධානං පනෙස පඤ්ඤාචක්ඛුං විනාසෙතුං න සක්කොති, පරිසාය භෙරවාරම්මණං ¶ සාවෙන්තො වා දස්සෙන්තො වා සක්කොති. විජිතාවී නු මඤ්ඤසීති කිං නු ත්වං ‘‘විජිතවිජයො අහ’’න්ති මඤ්ඤසි? මා එවං මඤ්ඤි, නත්ථි තෙ ජයො. පරිසාසූති, අට්ඨසු පරිසාසු. බලප්පත්තාති දසබලප්පත්තා. දුතියං.

149. තතියෙ ¶ මන්දියා නූති මන්දභාවෙන මොමූහභාවෙන. උදාහු කාවෙය්යමත්තොති උදාහු යථා කවි කබ්බං චින්තෙන්තො තෙන කබ්බකරණෙන මත්තො සයති, එවං සයසි. සම්පචුරාති බහවො. කිමිදං සොප්පසෙ වාති කස්මා ඉදං සොප්පං සොප්පසියෙව? අත්ථං සමෙච්චාති අත්ථං සමාගන්ත්වා පාපුණිත්වා. මය්හං හි අසඞ්ගහො නාම සඞ්ගහවිපන්නො වා අත්ථො නත්ථි. සල්ලන්ති තිඛිණං සත්තිසල්ලං. ජග්ගං න සඞ්කෙති යථා එකච්චො සීහපථාදීසු ජග්ගන්තො සඞ්කති, තථා අහං ජග්ගන්තොපි න සඞ්කාමි. නපි භෙමි සොත්තුන්ති යථා එකච්චො සීහපථාදීසුයෙව සුපිතුං භායති, එවං අහං සුපිතුම්පි න භායාමි. නානුතපන්ති මාමන්ති යථා ආචරියස්ස වා අන්තෙවාසිකස්ස වා අඵාසුකෙ ජාතෙ උද්දෙසපරිපුච්ඡාය ¶ ඨිතත්තා අන්තෙවාසිං රත්තින්දිවා අතික්කමන්තා අනුතපන්ති, එවං මං නානුතපන්ති. න හි මය්හං කිඤ්චි අපරිනිට්ඨිතකම්මං නාම අත්ථි. තෙනෙවාහ හානිං න පස්සාමි කුහිඤ්චි ලොකෙති. තතියං.

150. චතුත්ථෙ අනුරොධවිරොධෙසූති රාගපටිඝෙසු. මා සජ්ජිත්ථො තදාචරන්ති එවං ධම්මකථං ආචරන්තො මා ලග්ගි. ධම්මකථං කථෙන්තස්ස හි එකච්චෙ සාධුකාරං දදන්ති, තෙසු රාගො උප්පජ්ජති. එකච්චෙ අසක්කච්චං සුණන්ති, තෙසු පටිඝො උප්පජ්ජති. ඉති ධම්මකථිකො අනුරොධවිරොධෙසු සජ්ජති නාම. ත්වං එවං මා සජ්ජිත්ථොති වදති. යදඤ්ඤමනුසාසතීති යං අඤ්ඤං අනුසාසති, තං. සම්බුද්ධො හිතානුකම්පී හිතෙන අනුපකම්පති. යස්මා ච හිතානුකම්පී ¶ , තස්මා අනුරොධවිරොධෙහි විප්පමුත්තො තථාගතොති. චතුත්ථං.

151. පඤ්චමෙ ආකාසෙ චරන්තෙපි බන්ධතීති අන්තලික්ඛචරො. පාසොති රාගපාසො. මානසොති මනසම්පයුත්තො. පඤ්චමං.

152. ඡට්ඨෙ ¶ පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං උපාදායාති පඤ්ච උපාදානක්ඛන්ධෙ ආදියිත්වා, සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන නානප්පකාරතො විභජිත්වා දස්සෙන්තො. සන්දස්සෙතීති ඛන්ධානං සභාවලක්ඛණාදීනි දස්සෙති. සමාදපෙතීති ගණ්හාපෙති. සමුත්තෙජෙතීති සමාදානම්හි උස්සාහං ජනෙති. සම්පහංසෙතීති පටිවිද්ධගුණෙන වොදාපෙති ජොතාපෙති. අට්ඨිං කත්වාති අත්ථිකං කත්වා, ‘‘අයං නො අධිගන්තබ්බො අත්ථො’’ති එවං සල්ලක්ඛෙත්වා තාය දෙසනාය අත්ථිකා හුත්වා. මනසි කත්වාති චිත්තෙ ඨපෙත්වා. සබ්බචෙතසො සමන්නාහරිත්වාති සබ්බෙන ¶ තෙන කම්මකාරකචිත්තෙන සමන්නාහරිත්වා. ඔහිතසොතාති ඨපිතාසොතා. අබ්භොකාසෙ නික්ඛිත්තාති ඔතාපනත්ථාය ඨපිතා.

රූපං වෙදයිතං සඤ්ඤාන්ති, එතෙ රූපාදයො තයො ඛන්ධා. යඤ්ච සඞ්ඛතන්ති ඉමිනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ගහිතො. එවං තත්ථ විරජ්ජතීති ‘‘එසො අහං න හොමි, එතං මය්හං න හොතී’’ති පස්සන්තො එවං තෙසු ඛන්ධෙසු විරජ්ජති. ඛෙමත්තන්ති ඛෙමීභූතං අත්තභාවං. ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති. අන්වෙසන්ති භවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසසඞ්ඛාතෙසු සබ්බට්ඨානෙසු පරියෙසමානා. නාජ්ඣගාති න පස්සීති. ඡට්ඨං.

153. සත්තමෙ ඵස්සායතනානන්ති සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨෙන ඡද්වාරිකස්ස ඵස්සස්ස ආයතනානං. භයභෙරවං සද්දන්ති මෙඝදුන්දුභිඅසනිපාතසද්දසදිසං භයජනකං සද්දං. පථවී මඤ්ඤෙ උන්ද්රීයතීති අයං මහාපථවී පටපටසද්දං ¶ කුරුමානා විය අහොසි. එත්ථ ලොකො විමුච්ඡිතොති එතෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු ලොකො අධිමුච්ඡිතො. මාරධෙය්යන්ති මාරස්ස ඨානභූතං තෙභූමකවට්ටං. සත්තමං.

154. අට්ඨමෙ පාහුනකානි භවන්තීති තථාරූපෙ නක්ඛත්තෙ තත්ථ තත්ථ පෙසෙතබ්බානි පාහුනකානි භවන්ති, ආගන්තුකපණ්ණාකාරදානානි වා. සයංචරණදිවසෙ සමවයජාතිගොත්තා කුමාරකා ¶ තතො තතො සන්නිපතන්ති. කුමාරිකායොපි අත්තනො අත්තනො විභවානුරූපෙන අලඞ්කතා තහං තහං විචරන්ති. තත්ර කුමාරිකායොපි යථාරුචිකානං කුමාරකානං පණ්ණාකාරං පෙසෙන්ති, කුමාරකාපි කුමාරිකානං අඤ්ඤස්මිං අසති අන්තමසො මාලාගුළෙනපි පරික්ඛිපන්ති. අන්වාවිට්ඨාති අනු ආවිට්ඨා. තංදිවසං කිර පඤ්චසතා ¶ කුමාරිකායො උය්යානකීළං ගච්ඡන්තියො පටිපථෙ සත්ථාරං දිස්වා ඡණපූවං දදෙය්යුං. සත්ථා තාසං දානානුමොදනත්ථං පකිණ්ණකධම්මදෙසනං දෙසෙය්ය, දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහෙය්යුං. මාරො තාසං සම්පත්තියා අන්තරායං කරිස්සාමීති අන්වාවිසි. පාළියං පන මා සමණො ගොතමො පිණ්ඩමලත්ථාති එත්තකංයෙව වුත්තන්ති.

කිං පන සත්ථා මාරාවට්ටනං අජානිත්වා පවිට්ඨොති? ආම අජානිත්වා. කස්මා? අනාවජ්ජනතාය. බුද්ධානඤ්හි – ‘‘අසුකට්ඨානෙ භත්තං ලභිස්සාම, න ලභිස්සාමා’’ති ආවජ්ජනං න අනනුච්ඡවිකං. පවිට්ඨො පන මනුස්සානං උපචාරභෙදං දිස්වා, ‘‘කිං ඉද’’න්ති? ආවජ්ජෙන්තො ඤත්වා, ‘‘ආමිසත්ථං මාරාවට්ටනං භින්දිතුං අනනුච්ඡවික’’න්ති අභින්දිත්වාව නික්ඛන්තො.

උපසඞ්කමීති අමිත්තවිජයෙන විය තුට්ඨො සකලගාමෙ කටච්ඡුමත්තම්පි භත්තං අලභිත්වා ගාමතො නික්ඛමන්තං භගවන්තං ගාමියමනුස්සවෙසෙන උපසඞ්කමි. තථාහං කරිස්සාමීති ඉදං සො මුසා භාසති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මයා එවං වුත්තෙ පුන පවිසිස්සති, අථ නං ගාමදාරකා ‘සකලගාමෙ චරිත්වා කටච්ඡුභික්ඛම්පි අලභිත්වා ගාමතො නික්ඛම්ම පුන පවිට්ඨොසී’තිආදීනි ¶ වත්වා උප්පණ්ඩෙස්සන්තී’’ති. භගවා පන – ‘‘සචායං මං එවං විහෙඨෙස්සති මුද්ධමස්සෙව සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති තස්මිං අනුකම්පාය අපවිසිත්වා ගාථාද්වයමාහ.

තත්ථ පසවීති ජනෙසි නිප්ඵාදෙසි. ආසජ්ජාති ආසාදෙත්වා ඝට්ටෙත්වා. න මෙ පාපං විපච්චතීති මම පාපං න පච්චති. නිප්ඵලං එතන්ති කිං නු ත්වං එවං මඤ්ඤසි? මා එවං මඤ්ඤි, අත්ථි තයා කතස්ස පාපස්ස ඵලන්ති දීපෙති. කිඤ්චනන්ති මද්දිතුං සමත්ථං රාගකිඤ්චනාදි කිලෙසජාතං. ආභස්සරා යථාති යථා ආභස්සරා දෙවා සප්පීතිකජ්ඣානෙන යාපෙන්තා පීතිභක්ඛා නාම හොන්ති, එවං භවිස්සාමාති. අට්ඨමං.

155. නවමෙ ¶ ¶ නිබ්බානපටිසංයුත්තායාති නිබ්බානං අපදිසිත්වා පවත්තාය. හටහටකෙසොති පුරිමකෙසෙ පච්ඡතො, පච්ඡිමකෙසෙ පුරතො වාමපස්සකෙසෙ දක්ඛිණතො, දක්ඛිණපස්සකෙසෙ වාමතො ඵරිත්වා ඵරිත්වා විප්පකිණ්ණකෙසො. මම චක්ඛුසම්ඵස්සවිඤ්ඤාණායතනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තො චක්ඛුසම්ඵස්සොපි විඤ්ඤාණායතනම්පි මමෙවාති. එත්ථ ච චක්ඛුසම්ඵස්සෙන විඤ්ඤාණසම්පයුත්තකා ධම්මා ගහිතා, විඤ්ඤාණායතනෙන සබ්බානිපි චක්ඛුද්වාරෙ උප්පන්නානි ආවජ්ජනාදිවිඤ්ඤාණානි. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයො. මනොද්වාරෙ පන මනොති සාවජ්ජනකං භවඞ්ගචිත්තං. ධම්මාති ආරම්මණධම්මා. මනොසම්ඵස්සොති සාවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙන සම්පයුත්තඵස්සො. විඤ්ඤාණායතනන්ති ජවනචිත්තං තදාරම්මණම්පි වට්ටති.

තවෙව පාපිම, චක්ඛූති යං ලොකෙ තිමිරකාචාදීහි උපද්දුතං අනෙකරොගායතනං උපක්කවිපක්කං අන්තමසො කාණචක්ඛුපි, සබ්බං තං තවෙව භවතු. රූපාදීසුපි එසෙව නයො.

යං වදන්තීති යං භණ්ඩකං ‘‘මම ඉද’’න්ති වදන්ති. යෙ වදන්ති මමන්ති චාති යෙ ච පුග්ගලා ‘‘මම’’න්ති වදන්ති. එත්ථ චෙ තෙ මනො අත්ථීති එතෙසු ච ඨානෙසු යදි චිත්තං අත්ථි. න මෙ සමණ මොක්ඛසීති සමණ මය්හං විසයතො න මුච්චිස්සසි. යං වදන්තීති යං භණ්ඩකං වදන්ති, න තං මය්හං. යෙ වදන්තීති යෙපි පුග්ගලා එවං වදන්ති, න තෙ අහං. න මෙ මග්ගම්පි දක්ඛසීති භවයොනිගතිආදීසු මය්හං ගතමග්ගම්පි න පස්සසි. නවමං.

156. දසමෙ ¶ අහනං අඝාතයන්ති අහනන්තෙන අඝාතයන්තෙන. අජිනං අජාපයන්ති පරස්ස ධනජානිං අකරොන්තෙන අකාරාපෙන්තෙන. අසොචං අසොචාපයන්ති අසොචන්තෙන අසොචාපයන්තෙන. ඉති භගවා අධම්මිකරාජූනං රජ්ජෙ විජිතෙ දණ්ඩකරපීළිතෙ මනුස්සෙ දිස්වා කාරුඤ්ඤවසෙන එවං චින්තෙසි. උපසඞ්කමීති ¶ ‘‘සමණො ගොතමො ‘සක්කා නු ඛො රජ්ජං කාරෙතු’න්ති චින්තෙසි, රජ්ජං කාරෙතුකාමො භවිස්සති, රජ්ජඤ්ච නාමෙතං පමාදට්ඨානං, රජ්ජං කාරෙන්තෙ සක්කා ඔතාරං ලභිතුං, ගච්ඡාමි උස්සාහමස්ස ජනෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි. ඉද්ධිපාදාති ඉජ්ඣනකකොට්ඨාසා ¶ . භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානං විය කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨට්ඨෙනවත්ථුකතා. අනුට්ඨිතාති අවිජහිතා නිච්චානුබද්ධා. පරිචිතාති සාතච්චකිරියාය සුපරිචිතා කතා ඉස්සාසස්ස අවිරාධිතවෙධිහත්ථො විය. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා පරිපුණ්ණභාවනා. අධිමුච්චෙය්යාති චින්තෙය්ය.

පබ්බතස්සාති පබ්බතො භවෙය්ය. ද්විත්තාවාති තිට්ඨතු එකො පබ්බතො, ද්වික්ඛත්තුම්පි තාව මහන්තො සුවණ්ණපබ්බතො එකස්ස නාලං, න පරියත්තොති අත්ථො. ඉති විද්වා සමඤ්චරෙති එවං ජානන්තො සමං චරෙය්ය. යතොනිදානන්ති දුක්ඛං නාම පඤ්චකාමගුණනිදානං, තං යතොනිදානං හොති, එවං යො අදක්ඛි. කථං නමෙය්යාති සො ජන්තු තෙසු දුක්ඛස්ස නිදානභූතෙසු කාමෙසු කෙන කාරණෙන නමෙය්ය. උපධිං විදිත්වාති කාමගුණඋපධිං ‘‘සඞ්ගො එසො, ලග්ගනමෙත’’න්ති එවං විදිත්වා. තස්සෙව ජන්තු විනයාය සික්ඛෙති තස්සෙව උපධිස්ස විනයාය සික්ඛෙය්ය. දසමං.

157. තතියවග්ගස්ස පඨමෙ ජටණ්ඩුවෙනාති ජටාචුම්බටකෙන. අජිනක්ඛිපනිවත්ථොති සඛුරං අජිනචම්මං එකං නිවත්ථො එකං පාරුතො. උදුම්බරදණ්ඩන්ති ¶ අප්පිච්ඡභාවප්පකාසනත්ථං ඊසකං වඞ්කං උදුම්බරදණ්ඩං ගහෙත්වා. එතදවොචාති ලොකෙ බ්රාහ්මණස්ස වචනං නාම සුස්සූසන්ති, බ්රාහ්මණෙසුපි පබ්බජිතස්ස, පබ්බජිතෙසුපි මහල්ලකස්සාති මහල්ලකබ්රාහ්මණස්ස පබ්බජිතවෙසං ගහෙත්වා පධානභූමියං කම්මං කරොන්තෙ තෙ භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වා එතං ‘‘දහරා භවන්තො’’තිආදිවචනං ¶ අවොච. ඔකම්පෙත්වාති හනුකෙන උරං පහරන්තො අධොනතං කත්වා. ජිව්හං නිල්ලාලෙත්වාති කබරමහාජිව්හං නීහරිත්වා උද්ධමධො උභයපස්සෙසු ච ලාලෙත්වා. තිවිසාඛන්ති තිසාඛං. නලාටිකන්ති භකුටිං, නලාටෙ උට්ඨිතං වලිත්තයන්ති අත්ථො. පක්කාමීති තුම්හෙ ජානන්තානං ¶ වචනං අකත්වා අත්තනොව තෙලෙ පච්චිස්සථාති වත්වා එකං මග්ගං ගහෙත්වා ගතො. පඨමං.

158. දුතියෙ ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙති එවරූපස්ස සත්ථු චෙව ධම්මස්ස ච සබ්රහ්මචාරීනඤ්ච ලද්ධත්තා මය්හං ලාභා මය්හං සුලද්ධන්ති. සො කිරායස්මා පච්ඡා මූලකම්මට්ඨානං සම්මසිත්වා ‘‘අරහත්තං ගහෙස්සාමී’’ති පාසාදිකං තාව කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා චිත්තකල්ලතං උප්පාදෙත්වා චිත්තං හාසෙත්වා තොසෙත්වා නිසින්නො. තෙනස්ස එවමහොසි. උපසඞ්කමීති ‘‘අයං සමිද්ධි භික්ඛු පාසාදිකං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නසදිසො, යාව මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරහත්තං න ගණ්හාති, තාවස්ස අන්තරායං කරිස්සාමී’’ති උපසඞ්කමි. ගච්ඡ ත්වන්ති සත්ථා සකලජම්බුදීපං ඔලොකෙන්තො ‘‘තස්මිංයෙව ඨානෙ තස්ස කම්මට්ඨානං සප්පායං භවිස්සතී’’ති අද්දස, තස්මා එවමාහ. සතිපඤ්ඤා ච මෙ බුද්ධාති මයා සති ච පඤ්ඤා ච ඤාතා. කරස්සු රූපානීති බහූනිපි විභිංසකාරහානි රූපානි කරස්සු. නෙව මං බ්යාධයිස්සසීති මං නෙව වෙධයිස්සසි න කම්පස්සෙසි. දුතියං.

159. තතියෙ ¶ ඉසිගිලිපස්සෙති ඉසිගිලිස්ස නාම පබ්බතස්ස පස්සෙ. කාළසිලායන්ති කාළවණ්ණාය සිලායං. සාමයිකං චෙතොවිමුත්තින්ති ¶ අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චති, ආරම්මණෙ ච අධිමුච්චතීති ලොකියසමාපත්ති සාමයිකා චෙතොවිමුත්ති නාම. ඵුසීති පටිලභි. පරිහායීති කස්මා යාව ඡට්ඨං පරිහායි? සාබාධත්තා. ථෙරස්ස කිර වාතපිත්තසෙම්හවසෙන අනුසායිකො ආබාධො අත්ථි, තෙන සමාධිස්ස සප්පායෙ උපකාරකධම්මෙ පූරෙතුං න සක්කොති, අප්පිතප්පිතාය සමාපත්තියා පරිහායති.

යංනූනාහං සත්ථං ආහරෙය්යන්ති සො කිර චින්තෙසි, යස්මා පරිහීනජ්ඣානස්ස කාලඞ්කරොතො අනිබද්ධා ගති හොති, අපරිහීනජ්ඣානස්ස නිබද්ධා ගති හොති, බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති, තස්මා සත්ථං ආහරිතුකාමො අහොසි. උපසඞ්කමීති – ‘‘අයං සමණො සත්ථං ආහරිතුකාමො, සත්ථාහරණඤ්ච ¶ නාමෙතං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛස්ස හොති. යො එවං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛො හොති, සො මූලකම්මට්ඨානං සම්මසිත්වා අරහත්තම්පි ගහෙතුං සමත්ථො හොති, මයා පන පටිබාහිතොපි එස න ඔරමිස්සති, සත්ථාරා පටිබාහිතො ඔරමිස්සතී’’ති ථෙරස්ස අත්ථකාමො විය හුත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි.

ජලාති ජලමානා. පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා තව පාදෙ වන්දාමි. ජුතින්ධරාති ආනුභාවධරා. අප්පත්තමානසොති අප්පත්තඅරහත්තො. සෙඛොති සීලාදීනි සික්ඛමානො සකරණීයො. ජනෙ සුතාති ජනෙ විස්සුතා. සත්ථං ආහරිතං හොතීති ථෙරො කිර ‘‘කිං මය්හං ඉමිනා ජීවිතෙනා’’ති? උත්තානො නිපජ්ජිත්වා සත්ථෙන ගලනාළිං ඡින්දි, දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජිංසු. ථෙරො වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා තංයෙව වෙදනං පරිග්ගහෙත්වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා මූලකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො අරහත්තං පත්වා සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි. සමසීසී නාම තිවිධො හොති ඉරියාපථසමසීසී, රොගසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති.

තත්ථ ¶ යො ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරං අධිට්ඨාය – ‘‘ඉමං අකොපෙත්වාව අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙති, අථස්ස අරහත්තප්පත්ති ච ඉරියාපථකොපනඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව හොති. අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යො පන චක්ඛුරොගාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ¶ සති – ‘‘ඉතො අනුට්ඨිතොව අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙති, අථස්ස අරහත්තප්පත්ති ච රොගතො වුට්ඨානඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව හොති. අයං රොගසමසීසී නාම. කෙචි පන තස්මිංයෙව ඉරියාපථෙ තස්මිඤ්ච රොගෙ පරිනිබ්බානවසෙනෙත්ථ සමසීසිතං පඤ්ඤාපෙන්ති. යස්ස පන ආසවක්ඛයො ච ජීවිතක්ඛයො ච එකප්පහාරෙනෙව හොති. අයං ජීවිතසමසීසී නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්ච, අයං වුච්චති පුග්ගලො සමසීසී’’ති (පු. ප. 16).

එත්ථ ච පවත්තිසීසං කිලෙසසීසන්ති ද්වෙ සීසානි. තත්ථ පවත්තිසීසං නාම ජීවිතින්ද්රියං, කිලෙසසීසං නාම අවිජ්ජා. තෙසු ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං ඛෙපෙති, අවිජ්ජා මග්ගචිත්තං. ද්වින්නං චිත්තානං එකතො උප්පාදො නත්ථි. මග්ගානන්තරං පන ඵලං, ඵලානන්තරං භවඞ්ගං, භවඞ්ගතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛණං, තං පරිපුණ්ණං වා හොති අපරිපුණ්ණං වා. තිඛිණෙන අසිනා සීසෙ ඡිජ්ජන්තෙපි ¶ හි එකො වා ද්වෙ වා පච්චවෙක්ඛණවාරා අවස්සං උප්පජ්ජන්තියෙව, චිත්තානං පන ලහුපරිවත්තිතාය ආසවක්ඛයො ච ජීවිතපරියාදානඤ්ච එකක්ඛණෙ විය පඤ්ඤායති.

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හාති අවිජ්ජාමූලෙන සමූලකං තණ්හං අරහත්තමග්ගෙන උප්පාටෙත්වා. පරිනිබ්බුතොති අනුපාදිසෙසනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො.

විවත්තක්ඛන්ධන්ති පරිවත්තක්ඛන්ධං. සෙමානන්ති උත්තානං හුත්වා සයිතං හොති. ථෙරො පන කිඤ්චාපි උත්තානකො සයිතො, තථාපිස්ස දක්ඛිණෙන පස්සෙන පරිචිතසයනත්තා සීසං දක්ඛිණතොව පරිවත්තිත්වා ඨිතං. ධූමායිතත්තන්ති ධූමායිතභාවං. තස්මිං හි ඛණෙ ධූමවලාහකා විය තිමිරවලාහකා විය ච උට්ඨහිංසු. විඤ්ඤාණං සමන්වෙසතීති පටිසන්ධිචිත්තං පරියෙසති. අප්පතිට්ඨිතෙනාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන අප්පතිට්ඨිතෙන, අප්පතිට්ඨිතකාරණාති අත්ථො. බෙලුවපණ්ඩුවීණන්ති බෙලුවපක්කං විය පණ්ඩුවණ්ණං සුවණ්ණමහාවීණං. ආදායාති කච්ඡෙ ඨපෙත්වා. උපසඞ්කමීති ¶ ‘‘ගොධිකත්ථෙරස්ස නිබ්බත්තට්ඨානං න ¶ ජානාමි, සමණං ගොතමං පුච්ඡිත්වා නික්කඞ්ඛො භවිස්සාමී’’ති ඛුද්දකදාරකවණ්ණී හුත්වා උපසඞ්කමි. නාධිගච්ඡාමීති න පස්සාමි. සොකපරෙතස්සාති සොකෙන ඵුට්ඨස්ස. අභස්සථාති පාදපිට්ඨියං පතිතා. තතියං.

4. සත්තවස්සානුබන්ධසුත්තවණ්ණනා

160. චතුත්ථෙ සත්ත වස්සානීති පුරෙ බොධියා ඡබ්බස්සානි, බොධිතො පච්ඡා එකං වස්සං. ඔතාරාපෙක්ඛොති ‘‘සචෙ සමණස්ස ගොතමස්ස කායද්වාරාදීසු කිඤ්චිදෙව අනනුච්ඡවිකං පස්සාමි, චොදෙස්සාමි න’’න්ති එවං විවරං අපෙක්ඛමානො. අලභමානොති රථරෙණුමත්තම්පි අවක්ඛලිතං අපස්සන්තො. තෙනාහ –

‘‘සත්ත වස්සානි භගවන්තං, අනුබන්ධිං පදාපදං;

ඔතාරං නාධිගච්ඡිස්සං, සම්බුද්ධස්ස සතීමතො’’ති. (සු. නි. 448);

උපසඞ්කමීති ‘‘අජ්ජ සමණං ගොතමං අතිගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති උපසඞ්කමි.

ඣායසීති ¶ ඣායන්තො අවජ්ඣායන්තො නිසින්නොසීති වදති. විත්තං නු ජීනොති සතං වා සහස්සං වා ජිතොසි නු. ආගුං නු ගාමස්මින්ති, කිං නු අන්තොගාමෙ පමාණාතික්කන්තං පාපකම්මං අකාසි, යෙන අඤ්ඤෙසං මුඛං ඔලොකෙතුං අවිසහන්තො අරඤ්ඤෙ විචරසි? සක්ඛින්ති මිත්තභාවං.

පලිඛායාති ඛණිත්වා. භවලොභජප්පන්ති භවලොභසඞ්ඛාතං තණ්හං. අනාසවො ඣායාමීති නිත්තණ්හො හුත්වා ද්වීහි ඣානෙහි ඣායාමි. පමත්තබන්ධූති මාරං ආලපති. සො හි යෙකෙචි ලොකෙ පමත්තා, තෙසං බන්ධු.

සචෙ මග්ගං අනුබුද්ධන්ති යදි තයා මග්ගො අනුබුද්ධො. අපෙහීති අපයාහි. අමච්චුධෙය්යන්ති ¶ මච්චුනො අනොකාසභූතං නිබ්බානං. පාරගාමිනොති යෙපි පාරං ගතා, තෙපි පාරගාමිනො. යෙපි පාරං ගච්ඡිස්සන්ති, යෙපි පාරං ගන්තුකාමා, තෙපි පාරගාමිනො.

විසූකායිකානීති ¶ මාරවිසූකානි. විසෙවිතානීති විරුද්ධසෙවිතානි, ‘‘අප්පමායු මනුස්සානං, අච්චයන්ති අහොරත්තා’’ති වුත්තෙ. ‘‘දීඝමායු මනුස්සානං, නාච්චයන්ති අහොරත්තා’’තිආදීනි පටිලොමකාරණානි. විප්ඵන්දිතානීති, තම්හි තම්හි කාලෙ හත්ථිරාජවණ්ණසප්පවණ්ණාදිදස්සනානි. නිබ්බෙජනීයාති උක්කණ්ඨනීයා.

අනුපරියගාතිආදීසු කිඤ්චාපි අතීතවචනං කතං, අත්ථො පන විකප්පවසෙන වෙදිතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා මෙදවණ්ණං පාසාණං වායසො දිස්වා – ‘‘අපි නාමෙත්ථ මුදුං වින්දෙය්යාම, අපි අස්සාදො සියා’’ති අනුපරිගච්ඡෙය්ය, අථ සො තත්ථ අස්සාදං අලභිත්වාව වායසො එත්තො අපක්කමෙය්ය, තතො පාසාණා අපගච්ඡෙය්ය, එවං මයම්පි සො කාකො විය සෙලං ගොතමං ආසජ්ජ අස්සාදං වා සන්ථවං වා අලභන්තා ගොතමා නිබ්බින්දිත්වා අපගච්ඡාම. චතුත්ථං.

161. පඤ්චමෙ අභාසිත්වාති එත්ථ අ-කාරො නිපාතමත්තං, භාසිත්වාති අත්ථො. අභාසයිත්වාතිපි ¶ පාඨො. උපසඞ්කමිංසූති ‘‘ගොපාලකදාරකං විය දණ්ඩකෙන භූමිං ලෙඛං දත්වා අතිවිය දුම්මනො හුත්වා නිසින්නො. ‘කින්නු ඛො කාරණ’න්ති? පුච්ඡිත්වා, ජානිස්සාමා’’ති උපසඞ්කමිංසු.

සොචසීති චින්තෙසි. ආරඤ්ඤමිව කුඤ්ජරන්ති යථා අරඤ්ඤතො පෙසිතගණිකාරහත්ථිනියො ආරඤ්ඤකං කුඤ්ජරං ඉත්ථිකුත්තදස්සනෙන පලොභෙත්වා බන්ධිත්වා ආනයන්ති, එවං ආනයිස්සාම. මාරධෙය්යන්ති තෙභූමකවට්ටං.

උපසඞ්කමිංසූති – ‘‘තුම්හෙ ථොකං අධිවාසෙථ, මයං තං ¶ ආනෙස්සාමා’’ති පිතරං සමස්සාසෙත්වා උපසඞ්කමිංසු. උච්චාවචාති නානාවිධා. එකසතං එකසතන්ති එකෙකං සතං සතං කත්වා. කුමාරිවණ්ණසතන්ති ඉමිනා නයෙන කුමාරිඅත්තභාවානං සතං.

අත්ථස්ස ¶ පත්තිං හදයස්ස සන්තින්ති, ද්වීහිපි පදෙහි අරහත්තමෙව කථෙසි. සෙනන්ති කිලෙසසෙනං. සා හි පියරූපසාතරූපා නාම. එකාහං ඣායන්ති එකො අහං ඣායන්තො. සුඛමනුබොධින්ති අරහත්තසුඛං අනුබුජ්ඣිං. ඉදං වුත්තං හොති – පියරූපං සාතරූපං සෙනං ජිනිත්වා අහං එකො ඣායන්තො ‘‘අත්ථස්ස පත්තිං හදයස්ස සන්ති’’න්ති සඞ්ඛං ගතං අරහත්තසුඛං අනුබුජ්ඣිං. තස්මා ජනෙන මිත්තසන්ථවං න කරොමි, තෙනෙව ච මෙ කාරණෙන කෙනචි සද්ධිං සක්ඛී න සම්පජ්ජතීති.

කථංවිහාරීබහුලොති කතමෙන විහාරෙන බහුලං විහරන්තො. අලද්ධාති අලභිත්වා. යොති නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – කතමෙන ඣානෙන බහුලං ඣායන්තං තං පුග්ගලං කාමසඤ්ඤා අලභිත්වාව පරිබාහිරා හොන්තීති.

පස්සද්ධකායොති චතුත්ථජ්ඣානෙන අස්සාසපස්සාසකායස්ස පස්සද්ධත්තා පස්සද්ධකායො. සුවිමුත්තචිත්තොති අරහත්තඵලවිමුත්තියා සුට්ඨු විමුත්තචිත්තො. අසඞ්ඛරානොති තයො කම්මාභිසඞ්ඛාරෙ අනභිසඞ්ඛරොන්තො. අනොකොති අනාලයො. අඤ්ඤාය ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං ජානිත්වා. අවිතක්කඣායීති අවිතක්කෙන චතුත්ථජ්ඣානෙන ඣායන්තො. න කුප්පතීතිආදීසු දොසෙන න කුප්පති, රාගෙන න සරති, මොහෙන න ථීනො. ඉමෙසු තීසු මූලකිලෙසෙසු ගහිතෙසු දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ¶ ගහිතමෙව හොති. පඨමපදෙන වා බ්යාපාදනීවරණං ගහිතං, දුතියෙන කාමච්ඡන්දනීවරණං, තතියෙන ථිනං ආදිං කත්වා සෙසනීවරණානි. ඉති ඉමිනා නීවරණප්පහානෙන ඛීණාසවං දස්සෙති.

පඤ්චොඝතිණ්ණොති පඤ්චද්වාරිකං කිලෙසොඝං තිණ්ණො. ඡට්ඨන්ති මනොද්වාරිකම්පි ඡට්ඨං කිලෙසොඝං අතරි. පඤ්චොඝග්ගහණෙන වා පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි ¶ , ඡට්ඨග්ගහණෙන පඤ්චුද්ධම්භාගියානි වෙදිතබ්බානි. ගණසඞ්ඝචාරීති ගණෙ ච සඞ්ඝෙ ච චරතීති සත්ථා ගණසඞ්ඝචාරී නාම. අද්ධා චරිස්සන්තීති අඤ්ඤෙපි සද්ධා බහුජනා එකංසෙන චරිස්සන්ති. අයන්ති අයං සත්ථා. අනොකොති අනාලයො.

අච්ඡෙජ්ජ ¶ නෙස්සතීති අච්ඡින්දිත්වා නයිස්සති, මච්චුරාජස්ස හත්ථතො අච්ඡින්දිත්වා නිබ්බානපාරං නයිස්සතීති වුත්තං හොති. නයමානානන්ති නයමානෙසු.

සෙලංව සිරසූහච්ච, පාතාලෙ ගාධමෙසථාති මහන්තං කූටාගාරප්පමාණං සිලං සීසෙ ඨපෙත්වා පාතාලෙ පතිට්ඨගවෙසනං විය. ඛාණුංව උරසාසජ්ජාති උරසි ඛාණුං පහරිත්වා විය. අපෙථාති අපගච්ඡථ. ඉමස්මිං ඨානෙ සඞ්ගීතිකාරා ‘‘ඉදමවොචා’’ති දෙසනං නිට්ඨපෙත්වා දද්දල්ලමානාති ගාථං ආහංසු. තත්ථ දද්දල්ලමානාති අතිවිය ජලමානා සොභමානා. ආගඤ්ඡුන්ති ආගතා. පනුදීති නීහරි. තූලං භට්ඨංව මාලුතොති යථා ඵලතො භට්ඨං සිම්බලිතූලං වා පොටකිතූලං වා වාතො පනුදති නීහරති, එවං පනුදීති. පඤ්චමං.