අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සගාථාවග්ග-අට්ඨකථා

172. බ්රහ්මසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ පරිවිතක්කො උදපාදීති සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො අයං චෙතසො විතක්කො උදපාදි. කදා උදපාදීති? බුද්ධභූතස්ස අට්ඨමෙ සත්තාහෙ රාජායතනමූලෙ සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ආභතං දන්තකට්ඨඤ්ච ඔසධහරීතකඤ්ච ඛාදිත්වා මුඛං ධොවිත්වා චතූහි ලොකපාලෙහි උපනීතෙ පච්චග්ඝෙ සෙලමයපත්තෙ තපුස්සභල්ලිකානං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා පුන පච්චාගන්ත්වා අජපාලනිග්රොධෙ නිසින්නමත්තස්ස.

අධිගතොති පටිවිද්ධො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො. ගම්භීරොති උත්තානපටික්ඛෙපවචනමෙතං. දුද්දසොති ගම්භීරත්තාව දුද්දසො දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බො, න සක්කා සුඛෙන දට්ඨුං. දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො, න සක්කා සුඛෙන අවබුජ්ඣිතුං. සන්තොති නිබ්බුතො. පණීතොති අතප්පකො. ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. අතක්කාවචරොති තක්කෙන අවචරිතබ්බො ඔගාහිතබ්බො න හොති, ඤාණෙනෙව අවචරිතබ්බො. නිපුණොති සණ්හො. පණ්ඩිතවෙදනීයොති සම්මාපටිපදං පටිපන්නෙහි පණ්ඩිතෙහි වෙදිතබ්බො. ආලයරාමාති සත්තා පඤ්චසු කාමගුණෙසු අල්ලීයන්ති, තස්මා තෙ ආලයාති වුච්චන්ති. අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි වා අල්ලීයන්ති, තස්මාපි ආලයාති වුච්චන්ති. තෙහි ආලයෙහි රමන්තීති ආලයරාමා. ආලයෙසු රතාති ආලයරතා. ආලයෙසු ¶ සුට්ඨු මුදිතාති ආලයසම්මුදිතා. යථෙව හි සුසජ්ජිතං පුප්ඵඵලභරිතරුක්ඛාදිසම්පන්නං උය්යානං පවිට්ඨො රාජා තාය තාය සම්පත්තියා රමති, සම්මුදිතො ආමොදිතපමොදිතො හොති, න උක්කණ්ඨති, සායම්පි නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡති, එවමිමෙහිපි කාමාලයතණ්හාලයෙහි ¶ සත්තා රමන්ති, සංසාරවට්ටෙ සම්මුදිතා අනුක්කණ්ඨිතා වසන්ති. තෙන තෙසං භගවා දුවිධං ආලයං උය්යානභූමිං විය දස්සෙන්තො ‘‘ආලයරාමා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යදිදන්ති නිපාතො, තස්ස ඨානං සන්ධාය ‘‘යං ඉද’’න්ති, පටිච්චසමුප්පාදං සන්ධාය ‘‘යො අය’’න්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදොති ඉමෙසං ¶ පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා, ඉදප්පච්චයතා ච සා පටිච්චසමුප්පාදො චාති ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදො. සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං එතං අධිවචනං. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සමන්ති, වූපසම්මන්ති, තස්මා සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. යස්මා ච තං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්ති, සබ්බා තණ්හා ඛීයන්ති, සබ්බෙ කිලෙසරාගා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධොති වුච්චති. යා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති, තතො නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං. සො මමස්ස කිලමථොති යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්ස, සා මම විහෙසා අස්සාති අත්ථො. කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච අස්සාති වුත්තං හොති. චිත්තෙ පන උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි. අපිස්සූති අනුබ්රූහනත්ථෙ නිපාතො. සො ‘‘න කෙවලං අයං පරිවිතක්කො උදපාදි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූ’’ති දීපෙති. අනච්ඡරියාති අනුඅච්ඡරියා. පටිභංසූති ¶ පටිභානසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස ගොචරා අහෙසුං, පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසු.

කිච්ඡෙනාති දුක්ඛෙන, න දුක්ඛාය පටිපදාය. බුද්ධානං හි චත්තාරොපි මග්ගා සුඛපටිපදාව හොන්ති. පාරමීපූරණකාලෙ පන සරාගසදොසසමොහස්සෙව සතො ආගතාගතානං යාචකානං අලඞ්කතපටියත්තං සීසං කන්තිත්වා ගලලොහිතං නීහරිත්වා සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා කුලවංසප්පදීපං පුත්තං මනාපචාරිනිං භරියන්ති එවමාදීනි දෙන්තස්ස අඤ්ඤානි ච ඛන්තිවාදිසදිසෙසු අත්තභාවෙසු ඡෙජ්ජභෙජ්ජාදීනි පාපුණන්තස්ස ආගමනීයපටිපදං සන්ධායෙතං වුත්තං. හලන්ති එත්ථ හ-කාරො නිපාතමත්තො, අලන්ති අත්ථො. පකාසිතුන්ති දෙසිතුං, එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස අලං දෙසිතුං පරියත්තං දෙසිතුං. කො අත්ථො දෙසිතෙනාති වුත්තං හොති? රාගදොසපරෙතෙහීති රාගදොසඵුට්ඨෙහි රාගදොසානුගතෙහි වා.

පටිසොතගාමින්ති ¶ නිච්චාදීනං පටිසොතං, ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභ’’න්ති එවං ගතං චතුසච්චධම්මං. රාගරත්තාති කාමරාගෙන භවරාගෙන දිට්ඨිරාගෙන ච රත්තා. න දක්ඛන්තීති අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති ඉමිනා සභාවෙන න පස්සිස්සන්ති ¶ , තෙ අපස්සන්තෙ කො සක්ඛිස්සති එවං ගාහාපෙතුං. තමොඛන්ධෙන ආවුටාති අවිජ්ජාරාසිනා අජ්ඣොත්ථටා.

අප්පොස්සුක්කතායාති නිරුස්සුක්කභාවෙන, අදෙසෙතුකාමතායාති අත්ථො. කස්මා පනස්ස එවං චිත්තං නමි? නනු එස මුත්තො මොචෙස්සාමි, තිණ්ණො තාරෙස්සාමි –

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරයිස්සං සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 2.56) –

පත්ථනං කත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති? සච්චමෙතං, තදෙවං පච්චවෙක්ඛණානුභාවෙන පනස්ස ¶ එවං චිත්තං නමි. තස්ස හි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්තානං කිලෙසගහනතං, ධම්මස්ස ච ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සත්තානං කිලෙසගහනතා ච ධම්මගම්භීරතා ච සබ්බාකාරෙන පාකටා ජාතා. අථස්ස – ‘‘ඉමෙ සත්තා කඤ්ජියපුණ්ණා ලාබු විය, තක්කභරිතා චාටි විය, වසාතෙලපීතපිලොතිකා විය, අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථො විය ච කිලෙසභරිතා අතිසංකිලිට්ඨා රාගරත්තා දොසදුට්ඨා මොහමූළ්හා, තෙ කිං නාම පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති? චින්තයතො කිලෙසගහනපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමි.

‘‘අයඤ්ච ධම්මො පථවීසන්ධාරකඋදකක්ඛන්ධො විය ගම්භීරො, පබ්බතෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ඨපිතො සාසපො විය දුද්දසො, සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිපටිපාදනං විය දුරනුබොධො. නනු මයා හි ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තෙන අදින්නං දානං නාම නත්ථි, අරක්ඛිතං සීලං නාම නත්ථි, අපරිපූරිතා කාචි පාරමී නාම නත්ථි, තස්ස මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්සාපි පථවී න කම්පිත්ථ, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්තස්සාපි න කම්පිත්ථ, පච්ඡිමයාමෙ පන පටිච්චසමුප්පාදං පටිවිජ්ඣන්තස්සෙව මෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. ඉති මාදිසෙනාපි තික්ඛඤාණෙන කිච්ඡෙනෙවායං ධම්මො පටිවිද්ධො. තං ලොකියමහාජනා කථං පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති? ධම්මගම්භීරපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනාපි එවං චිත්තං නමීති වෙදිතබ්බං.

අපිච ¶ බ්රහ්මුනා යාචිතෙ දෙසෙතුකාමතායපිස්ස එවං චිත්තං නමි. ජානාති හි භගවා – ‘‘මම අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තෙ නමමානෙ මං මහාබ්රහ්මා ධම්මදෙසනං ¶ යාචිස්සති, ඉමෙ ච සත්තා බ්රහ්මගරුකා. තෙ ‘සත්ථා කිර ධම්මං න දෙසෙතුකාමො අහොසි. අථ නං මහාබ්රහ්මා යාචිත්වා දෙසාපෙසි. සන්තො වත භො ධම්මො, පණීතො වත භො ධම්මො’ති මඤ්ඤමානා සුස්සූසිස්සන්තී’’ති. ඉදම්පිස්ස කාරණං පටිච්ච අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තං නමි, නො ධම්මදෙසනායාති වෙදිතබ්බං.

සහම්පතිස්සාති ¶ සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකබ්රහ්මා හුත්වා නිබ්බත්තො. තත්ර නං ‘‘සහම්පතිබ්රහ්මා’’ති පටිසඤ්ජානන්ති. තං සන්ධායාහ ‘‘බ්රහ්මුනො සහම්පතිස්සා’’ති. නස්සති වත භොති සො කිර ඉමං සද්දං තථා නිච්ඡාරෙසි, යථා දසසහස්සිලොකධාතුබ්රහ්මානො සුත්වා සබ්බෙ සන්නිපතිංසු. යත්ර හි නාමාති යස්මිං නාම ලොකෙ. පුරතො පාතුරහොසීති තෙහි දසහි බ්රහ්මසහස්සෙහි සද්ධිං පාතුරහොසි. අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසං එවංසභාවාති අප්පරජක්ඛජාතිකා. අස්සවනතාති අස්සවනතාය. භවිස්සන්තීති පුරිමබුද්ධෙසු දසපුඤ්ඤකිරියවසෙන කතාධිකාරා පරිපාකගතා පදුමානි විය සූරියරස්මිසම්ඵස්සං, ධම්මදෙසනංයෙව ආකඞ්ඛමානා චතුප්පදිකගාථාවසානෙ අරියභූමිං ඔක්කමනාරහා න එකො, න ද්වෙ, අනෙකසතසහස්සා ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො භවිස්සන්තීති දස්සෙති.

පාතුරහොසීති පාතුභවි. සමලෙහි චින්තිතොති සමලෙහි ඡහි සත්ථාරෙහි චින්තිතො. තෙ හි පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා සකලජම්බුදීපෙ කණ්ටකෙ පත්ථරමානා විය, විසං සිඤ්චමානා විය ච සමලං මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මං දෙසයිංසු. අපාපුරෙතන්ති විවරං එතං. අමතස්ස ද්වාරන්ති අමතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරභූතං අරියමග්ගං. සුණන්තු ධම්මං විමලෙනානුබුද්ධන්ති ඉමෙ සත්තා රාගාදිමලානං අභාවතො විමලෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන අනුබුද්ධං චතුසච්චධම්මං සුණන්තු තාව භගවාති යාචති.

සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතොති සෙලමයෙ එකග්ඝනෙ පබ්බතමුද්ධනි යථාඨිතොව. න හි තස්ස ඨිතස්ස දස්සනත්ථං ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථි. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා සෙලපබ්බතමුද්ධනි ඨිතොව චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය ¶ , තථා ත්වම්පි සුමෙධ සුන්දරපඤ්ඤ සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො සොකාවතිණ්ණං ¶ ජාතිජරාභිභූතං ජනතං අවෙක්ඛස්සු ¶ උපධාරය උපපරික්ඛ. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදෙ සමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා, තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටිකායො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්යුං, චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං අස්ස, අථ තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං න කෙදාරපාළියො න කුටියො න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං. කුටිකාසු පන අග්ගිජාලාමත්තකමෙව පඤ්ඤායෙය්ය, එවං ධම්මපාසාදං ආරුය්හ සත්තනිකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණජාණුපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති, රත්තිං ඛිත්තා සරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ එවස්ස දූරෙපි ඨිතා ආපාථං ආගච්ඡන්ති සො අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304);

අජ්ඣෙසනන්ති යාචනං. බුද්ධචක්ඛුනාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසං හි ද්වින්නං ඤාණානං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ‘‘සමන්තචක්ඛූ’’ති, තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු යෙසං වුත්තනයෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි රාගාදිරජං අප්පං, තෙ අප්පරජක්ඛා. යෙසං තං මහන්තං, තෙ මහාරජක්ඛා. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං තෙයෙව සද්ධාදයො ආකාරා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. යෙ පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්ති, තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො නාම.

අයං පනෙත්ථ පාළි – ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො ¶ පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. ආරද්ධවීරියො, කුසීතො. උපට්ඨිතස්සති, මුට්ඨස්සති. සමාහිතො ¶ , අසමාහිතො. පඤ්ඤවා, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. තථා සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො…පෙ… පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ලොකොති ඛන්ධලොකො, ආයතනලොකො, ධාතුලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො, විපත්තිභවලොකො, විපත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ¶ ලොකා තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා නව සත්තාවාසා. දස ලොකා දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා අට්ඨාරස ධාතුයො. වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජා, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජා, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා, ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, සෙය්යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. ඉදං තථාගතස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.112).

උප්පලිනියන්ති උප්පලවනෙ. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති යානි අන්තො නිමුග්ගානෙව පොසියන්ති. උදකං අච්චුග්ගම්ම ඨිතානී ති උදකං අතික්කමිත්වා ඨිතානි. තත්ථ යානි අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි, තානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි ඨිතානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි පන සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකානුග්ගතානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි, තානි තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොගඋප්පලාදීනි නාම අත්ථි, යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති, තානි පාළිං නාරුළ්හානි. ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානීති දීපිතානි. යථෙව හි තානි චතුබ්බිධානි පුප්ඵානි, එවමෙවං උග්ඝටිතඤ්ඤූ ¶ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා.

තත්ථ ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස සහ උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස ¶ විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසො මනසිකරොතො කල්යාණමිත්තෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ධාරයතො බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො (පු. ප. 148-151). තත්ථ භගවා උප්පලවනාදිසදිසං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො – ‘‘අජ්ජ පුප්ඵනකානි විය උග්ඝටිතඤ්ඤූ, ස්වෙ පුප්ඵනකානි විය ¶ විපඤ්චිතඤ්ඤූ, තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි විය නෙය්යො, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානි පුප්ඵානි විය පදපරමො’’ති අද්දස්ස. පස්සන්තො ච ‘‘එත්තකා අප්පරජක්ඛා, එත්තකා මහාරජක්ඛා, තත්රාපි එත්තකා උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති එවං සබ්බාකාරතොව අද්දස.

තත්ථ තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථං සාධෙති. පදපරමානං අනාගතත්ථාය වාසනා හොති. අථ භගවා ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අත්ථාවහං ධම්මදෙසනං විදිත්වා දෙසෙතුකම්යතං උප්පාදෙත්වා පුන සබ්බෙපි තීසු භවෙසු සත්තෙ භබ්බාභබ්බවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකාසි. යෙ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමෙ සත්තා අභබ්බා? යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා දුප්පඤ්ඤා අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං, ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා. කතමෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන…පෙ… ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා’’ති (විභ. 827; පටි. ම. 1.115). තත්ථ සබ්බෙපි අභබ්බපුග්ගලෙ පහාය භබ්බපුග්ගලෙයෙව ඤාණෙන පරිග්ගහෙත්වා, ‘‘එත්තකා රාගචරිතා එත්තකා දොස-මොහචරිතා ¶ විතක්ක-සද්ධා-බුද්ධිචරිතා’’ති ඡ කොට්ඨාසෙ අකාසි. එවං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සාමීති චින්තෙසි.

පච්චභාසීති පතිඅභාසි. අපාරුතාති විවටා. අමතස්ස ද්වාරාති අරියමග්ගො. සො හි අමතසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරං, සො මයා විවරිත්වා ඨපිතොති දස්සෙති. පමුඤ්චන්තු සද්ධන්ති සබ්බෙ අත්තනො සද්ධං පමුඤ්චන්තු ¶ විස්සජ්ජෙන්තු. පච්ඡිමපදද්වයෙ අයමත්ථො – අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං උත්තමං ධම්මං කායවාචාකිලමථසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං. ඉදානි පන සබ්බො ජනො සද්ධාභාජනං උපනෙතු, පූරෙස්සාමි තෙසං සඞ්කප්පන්ති.

අන්තරධායීති සත්ථාරං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා අන්තරහිතො, සකට්ඨානමෙව ගතොති අත්ථො. ගතෙ ච පන තස්මිං භගවා ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති? ආළාරුදකානං කාලඞ්කතභාවං, පඤ්චවග්ගියානඤ්ච බහූපකාරභාවං ඤත්වා තෙසං ධම්මං දෙසෙතුකාමො බාරාණසියං ඉසිපතනං ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙසීති. පඨමං.

173. දුතියෙ ¶ උදපාදීති අයං විතක්කො පඤ්චමෙ සත්තාහෙ උදපාදි. අගාරවොති අඤ්ඤස්මිං ගාරවරහිතො, කඤ්චි ගරුට්ඨානෙ අට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. අප්පතිස්සොති පතිස්සයරහිතො, කඤ්චි ජෙට්ඨකට්ඨානෙ අට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

සදෙවකෙතිආදීසු සද්ධිං දෙවෙහි සදෙවකෙ. දෙවග්ගහණෙන චෙත්ථ මාරබ්රහ්මෙසු ගහිතෙසුපි මාරො නාම වසවත්තී සබ්බෙසං උපරි වසං වත්තෙති, බ්රහ්මා නාම මහානුභාවො එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ආලොකං ඵරති. ද්වීහි ද්වීසු…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසුපි චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, සො ඉමිනා සීලසම්පන්නතරොති වත්තුං මා ලභතූති සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙති විසුං වුත්තං. තථා සමණා නාම එකනිකායාදිවසෙන බහුස්සුතා සීලවන්තො පණ්ඩිතා, බ්රාහ්මණාපි වත්ථුවිජ්ජාදිවසෙන බහුස්සුතා පණ්ඩිතා, තෙ ඉමිනා සීලසම්පන්නතරාති වත්තුං මා ලභන්තූති සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජායාති වුත්තං. සදෙවමනුස්සායාති ¶ ඉදං පන නිප්පදෙසතො දස්සනත්ථං ගහිතමෙව ගහෙත්වා වුත්තං. අපිචෙත්ථ පුරිමානි තීණි පදානි ලොකවසෙන වුත්තානි, පච්ඡිමානි ද්වෙ පජාවසෙන. සීලසම්පන්නතරන්ති සීලෙන සම්පන්නතරං, අධිකතරන්ති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සීලාදයො චත්තාරො ධම්මා ලොකියලොකුත්තරා කථිතා, විමුත්තිඤාණදස්සනං ලොකියමෙව. පච්චවෙක්ඛණඤාණං හෙතං.

පාතුරහොසීති ¶ – ‘‘අයං සත්ථා අවීචිතො යාව භවග්ගා සීලාදීහි අත්තනා අධිකතරං අපස්සන්තො ‘මයා පටිවිද්ධං නවලොකුත්තරධම්මමෙව සක්කත්වා ගරුං කත්වා උපනිස්සාය විහරිස්සාමී’ති චින්තෙති, කාරණං භගවා චින්තෙති, අත්ථං වුඩ්ඪිවිසෙසං චින්තෙති, ගච්ඡාමිස්ස උස්සාහං ජනෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුරතො පාකටො අහොසි, අභිමුඛෙ අට්ඨාසීති අත්ථො.

විහරන්ති චාති එත්ථ යො වදෙය්ය ‘‘විහරන්තීති වචනතො පච්චුප්පන්නෙපි බහූ බුද්ධා’’ති, සො ‘‘භගවාපි, භන්තෙ, එතරහි අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති ඉමිනා වචනෙන පටිබාහිතබ්බො.

‘‘න ¶ මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති. (මහාව. 11; ම. නි. 1.285) –

ආදීහි චස්ස සුත්තෙහි අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අභාවො දීපෙතබ්බො. තස්මාති යස්මා සබ්බෙපි බුද්ධා සද්ධම්මගරුනො, තස්මා. මහත්තමභිකඞ්ඛතාති මහන්තභාවං පත්ථයමානෙන. සරං බුද්ධාන-සාසනන්ති බුද්ධානං සාසනං සරන්තෙන. දුතියං.

174. තතියෙ එකොති ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු එකකො, එකවිහාරීති අත්ථො. වූපකට්ඨොති කායෙන වූපකට්ඨො නිස්සටො. අප්පමත්තොති සතියා අවිප්පවාසෙ ඨිතො. ආතාපීති වීරියාතාපෙන සමන්නාගතො. පහිතත්තොති පෙසිතත්තො. කුලපුත්තාති ආචාරකුලපුත්තා. සම්මදෙවාති න ඉණට්ටා න භයට්ටා න ජීවිතපකතා හුත්වා, යථා වා තථා වා පබ්බජිතාපි යෙ අනුලොමපටිපදං පූරෙන්ති, තෙ සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති නාම. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ¶ පරියොසානභූතං අරියඵලං. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති සාමං ජානිත්වා පච්චක්ඛං කත්වා. උපසම්පජ්ජාති පටිලභිත්වා සම්පාදෙත්වා විහාසි. එවං විහරන්තො ච ඛීණා ජාති…පෙ… අබ්භඤ්ඤාසීති. එතෙනස්ස පච්චවෙක්ඛණභූමි දස්සිතා.

කතමා ¶ පනස්ස ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? වුච්චතෙ, න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා තත්ථ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා විජ්ජමානත්තා. මග්ගස්ස පන අභාවිතත්තා යා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති. සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා. තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා – ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතී’’ති ජානන්තො ජානාති.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං ¶ . කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය, එවං සොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා කතමග්ගභාවනා නත්ථීති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථත්තභාවතො, ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං නත්ථි, ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකො රුක්ඛො වියාති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරොති එකො. අරහතන්ති අරහන්තානං, භගවතො සාවකානං අරහතං අබ්භන්තරො අහොසි.

සපදානන්ති සපදානචාරං, සම්පත්තඝරං අනුක්කම්ම පටිපාටියා චරන්තො. උපසඞ්කමීති උපසඞ්කමන්තො. මාතා පනස්ස පුත්තං දිස්වාව ඝරා නික්ඛම්ම පත්තං ගහෙත්වා අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙසි.

ආහුතිං නිච්චං පග්ගණ්හාතීති නිච්චකාලෙ ආහුතිපිණ්ඩං පග්ගණ්හාති. තං දිවසං පන තස්මිං ඝරෙ භූතබලිකම්මං හොති. සබ්බගෙහං හරිතුපලිත්තං විප්පකිණ්ණලාජං ¶ වනමාලපරික්ඛිත්තං උස්සිතද්ධජපටාකං තත්ථ තත්ථ පුණ්ණඝරෙ ඨපෙත්වා දණ්ඩදීපිකා ජාලෙත්වා ගන්ධචුණ්ණමාලාදීහි අලඞ්කතං, සමන්තතො සඤ්ඡාදියමානා ධූමකටච්ඡු අහොසි. සාපි බ්රාහ්මණී කාලස්සෙව වුට්ඨාය සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙන අත්තභාවං අලඞ්කරි. සා තස්මිං සමයෙ මහාඛීණාසවං නිසීදාපෙත්වා, යාගුඋළුඞ්කමත්තම්පි අදත්වා, ‘‘මහාබ්රහ්මං භොජෙස්සාමී’’ති සුවණ්ණපාතියං පායාසං ¶ පූරෙත්වා සප්පිමධුසක්ඛරාදීහි යොජෙත්වා නිවෙසනස්ස පච්ඡාභාගෙ හරිතුපලිත්තභාවාදීහි අලඞ්කතා භූතපීඨිකා අත්ථි. සා තං පාතිං ආදාය, තත්ථ ගන්ත්වා, චතූසු කොණෙසු මජ්ඣෙ ච එකෙකං පායාසපිණ්ඩං ඨපෙත්වා, එකං පිණ්ඩං හත්ථෙන ගහෙත්වා, යාව කප්පරා සප්පිනා පග්ඝරන්තෙන පථවියං ජාණුමණ්ඩලං පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘භුඤ්ජතු භවං මහාබ්රහ්මා, සායතු භවං මහාබ්රහ්මා, තප්පෙතු භවං මහාබ්රහ්මා’’ති වදමානා බ්රහ්මානං භොජෙති.

එතදහොසීති මහාඛීණාසවස්ස සීලගන්ධං ඡදෙවලොකෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා බ්රහ්මලොකං උපගතං ඝායමානස්ස එතං අහොසි. සංවෙජෙය්යන්ති චොදෙය්යං, සම්මාපටිපත්තියං යොජෙය්යං. ‘අයං හි එවරූපං අග්ගදක්ඛිණෙය්යං මහාඛීණාසවං නිසීදාපෙත්වා යාගුඋළුඞ්කමත්තම්පි අදත්වා, ‘‘මහාබ්රහ්මං භොජෙස්සාමී’’ති තුලං පහාය හත්ථෙන තුලයන්තී විය, භෙරිං පහාය කුච්ඡිං වාදෙන්තී විය, අග්ගිං ¶ පහාය ඛජ්ජොපනකං ධමමානා විය භූතබලිං කුරුමානා ආහිණ්ඩති. ගච්ඡාමිස්සා මිච්ඡාදස්සනං භින්දිත්වා අපායමග්ගතො උද්ධරිත්වා යථා අසීතිකොටිධනං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරිත්වා සග්ගමග්ගං ආරොහති, තථා කරොමීති වුත්තං හොති.

දූරෙ ඉතොති ඉමම්හා ඨානා දූරෙ බ්රහ්මලොකො. තතො හි කූටාගාරමත්තා සිලා පාතිතා එකෙන අහොරත්තෙන අට්ඨචත්තාලීසයොජනසහස්සානි ඛෙපයමානා චතූහි මාසෙහි පථවියං පතිට්ඨහෙය්ය, සබ්බහෙට්ඨිමොපි බ්රහ්මලොකො එවං දූරෙ. යස්සාහුතින්ති යස්ස බ්රහ්මුනො ආහුතිං පග්ගණ්හාසි, තස්ස බ්රහ්මලොකො ¶ දූරෙති අත්ථො. බ්රහ්මපථන්ති එත්ථ බ්රහ්මපථො නාම චත්තාරි කුසලජ්ඣානානි, විපාකජ්ඣානානි පන නෙසං ජීවිතපථො නාම, තං බ්රහ්මපථං අජානන්තී ත්වං කිං ජප්පසි විප්පලපසි? බ්රහ්මානො හි සප්පීතිකජ්ඣානෙන යාපෙන්ති, න එතං තිණබීජානි පක්ඛිපිත්වා රන්ධං ගොයූසං ඛාදන්ති, මා අකාරණා කිලමසීති.

එවං වත්වා පුන සො මහාබ්රහ්මා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අවකුජ්ජො හුත්වා ථෙරං උපදිසන්තො එසො හි තෙ බ්රාහ්මණි බ්රහ්මදෙවොතිආදිමාහ. තත්ථ නිරූපධිකොති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරකාමගුණොපධීහි විරහිතො. අතිදෙවපත්තොති දෙවානං අතිදෙවභාවං බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මභාවං පත්තො. අනඤ්ඤපොසීති ¶ ඨපෙත්වා ඉමං අත්තභාවං අඤ්ඤස්ස අත්තභාවස්ස වා පුත්තදාරස්ස වා අපොසනතාය අනඤ්ඤපොසී.

ආහුනෙය්යොති ආහුනපිණ්ඩං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො. වෙදගූති චතුමග්ගසඞ්ඛාතෙහි වෙදෙහි දුක්ඛස්සන්තං ගතො. භාවිතත්තොති අත්තානං භාවෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා ඨිතො. අනූපලිත්තොති තණ්හාදීහි ලෙපෙහි ආලිත්තො. ඝාසෙසනං ඉරියතීති ආහාරපරියෙසනං චරති.

න තස්ස පච්ඡා න පුරත්ථමත්ථීති පච්ඡා වුච්චති අතීතං, පුරත්ථං වුච්චති අනාගතං, අතීතානාගතෙසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගවිරහිතස්ස පච්ඡා වා පුරත්ථං වා නත්ථීති වදති. සන්තොතිආදීසු රාගාදිසන්තතාය සන්තො. කොධධූමවිගමා විධූමො, දුක්ඛාභාවා අනීඝො, කත්තරදණ්ඩාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තොපි වධකචෙතනාය අභාවා නික්ඛිත්තදණ්ඩො. තසථාවරෙසූති එත්ථ පන පුථුජ්ජනා තසා නාම, ඛීණාසවා ථාවරා නාම. සත්ත පන සෙඛා තසාති වත්තුං න ¶ සක්කා, ථාවරා න හොන්ති, භජමානා පන ථාවරපක්ඛමෙව භජන්ති. සො ත්යාහුතින්ති සො තෙ ආහුතිං.

විසෙනිභූතොති කිලෙසසෙනාය විසෙනො ජාතො. අනෙජොති නිත්තණ්හො. සුසීලොති ඛීණාසවසීලෙන සුසීලො. සුවිමුත්තචිත්තොති ඵලවිමුත්තියා සුට්ඨු විමුත්තචිත්තො. ඔඝතිණ්ණන්ති චත්තාරො ¶ ඔඝෙ තිණ්ණං. එත්තකෙන කථාමග්ගෙන බ්රහ්මා ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙන්තො ආයතනෙ බ්රාහ්මණිං නියොජෙසි. අවසානගාථා පන සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතා. පතිට්ඨපෙසි දක්ඛිණන්ති චතුපච්චයදක්ඛිණං පතිට්ඨපෙසි. සුඛමායතිකන්ති සුඛායතිකං ආයතිං සුඛවිපාකං, සුඛාවහන්ති අත්ථො. තතියං.

175. චතුත්ථෙ පාපකං දිට්ඨිගතන්ති ලාමිකා සස්සතදිට්ඨි. ඉදං නිච්චන්ති ඉදං සහ කායෙන බ්රහ්මට්ඨානං අනිච්චං ‘‘නිච්ච’’න්ති වදති. ධුවාදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. තත්ථ ධුවන්ති ථිරං. සස්සතන්ති සදා විජ්ජමානං. කෙවලන්ති අඛණ්ඩං සකලං. අචවනධම්මන්ති අචවනසභාවං. ඉදං හි න ජායතීතිආදීසු ඉමස්මිං ඨානෙ කොචි ජායනකො වා ජීයනකො වා මීයනකො වා චවනකො ¶ වා උපපජ්ජනකො වා නත්ථි, තං සන්ධාය වදති. ඉතො ච පනඤ්ඤන්ති ඉතො සහකායා බ්රහ්මට්ඨානා උත්තරි අඤ්ඤං නිස්සරණං නාම නත්ථීති. එවමස්ස ථාමගතා සස්සතදිට්ඨි උප්පන්නා හොති. එවංවාදී ච පන සො උපරි තිස්සො ඣානභූමියො චත්තාරො මග්ගෙ චත්තාරි ඵලානි නිබ්බානන්ති සබ්බං පටිබාහති. කදා පනස්ස සා දිට්ඨි උප්පන්නාති? පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තකාලෙ. දුතියජ්ඣානභූමියන්ති එකෙ.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – හෙට්ඨුපපත්තිකො කිරෙස බ්රහ්මා අනුප්පන්නෙ බුද්ධුප්පාදෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානභූමියං වෙහප්ඵලබ්රහ්මලොකෙ පඤ්චකප්පසතිකං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා හෙට්ඨුපපත්තිකං කත්වා තතියජ්ඣානං පණීතං භාවෙත්වා සුභකිණ්හබ්රහ්මලොකෙ චතුසට්ඨිකප්පං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ දුතියජ්ඣානං භාවෙත්වා ආභස්සරෙ අට්ඨ කප්පෙ ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ පඨමජ්ඣානං භාවෙත්වා, පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකො හුත්වා නිබ්බත්ති ¶ . සො පඨමකාලෙ අත්තනා කතකම්මඤ්ච නිබ්බත්තට්ඨානඤ්ච ¶ අඤ්ඤාසි, කාලෙ පන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ උභයං පමුස්සිත්වා සස්සතදිට්ඨිං උප්පාදෙසි.

අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය ගතො සමන්නාගතො අඤ්ඤාණී අන්ධීභූතො. යත්ර හි නාමාති යො නාම. වක්ඛතීති භණති. ‘‘යත්රා’’ති නිපාතයොගෙන පන අනාගතවචනං කතං.

එවං වුත්තෙ සො බ්රහ්මා යථා නාම මග්ගචොරො ද්වෙ තයො පහාරෙ අධිවාසෙන්තො සහායෙ අනාචික්ඛිත්වාපි උත්තරිං පහාරං පහරියමානො ‘‘අසුකො ච අසුකො ච මය්හං සහායො’’ති ආචික්ඛති, එවමෙව භගවතා සන්තජ්ජියමානො සතිං ලභිත්වා, ‘‘භගවා මය්හං පදානුපදං පෙක්ඛන්තො මං නිප්පීළිතුකාමො’’ති භීතො අත්තනො සහායෙ ආචික්ඛන්තො ද්වාසත්තතීතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – භො ගොතම, මයං ද්වාසත්තති ජනා පුඤ්ඤකම්මා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ඉධ නිබ්බත්තා. වසවත්තිනො සයං අඤ්ඤෙසං වසෙ අවත්තිත්වා පරෙ අත්තනො වසෙ වත්තෙම, ජාතිඤ්ච ජරඤ්ච අතීතා, අයං නො වෙදෙහි ගතත්තා ‘‘වෙදගූ’’ති සඞ්ඛං ගතා භගවා අන්තිමා බ්රහ්මුපපත්ති. අස්මාභිජප්පන්ති ජනා අනෙකාති අනෙකජනා අම්හෙ ¶ අභිජප්පන්ති. ‘‘අයං ඛො භවං බ්රහ්මා, මහාබ්රහ්මා, අභිභූ, අනභිභූතො, අඤ්ඤදත්ථුදසො, වසවත්තී, ඉස්සරො, කත්තා, නිම්මාතා, සෙට්ඨො, සජිතා, වසී, පිතා භූතභබ්යාන’’න්ති එවං පත්ථෙන්ති පිහෙන්තීති.

අථ නං භගවා අප්පං හි එතන්තිආදිමාහ. තත්ථ එතන්ති යං ත්වං ඉධ තව ආයුං ‘‘දීඝ’’න්ති මඤ්ඤසි, එතං අප්පං පරිත්තකං. සතං සහස්සානං නිරබ්බුදානන්ති නිරබ්බුදගණනාය සතසහස්සනිරබ්බුදානං. ආයුං පජානාමීති, ‘‘ඉදානි තව අවසිට්ඨං එත්තකං ආයූ’’ති අහං ජානාමි. අනන්තදස්සී භගවා හමස්මීති, භගවා, තුම්හෙ ‘‘අහං අනන්තදස්සී ජාතිආදීනි උපාතිවත්තො’’ති වදථ. කිං මෙ පුරාණන්ති, යදි ත්වං අනන්තදස්සී, එවං සන්තෙ ඉදං මෙ ආචික්ඛ, කිං මය්හං පුරාණං? වතසීලවත්තන්ති සීලමෙව වුච්චති. යමහං විජඤ්ඤාති යං අහං ¶ තයා කථිතං ජානෙය්යං, තං මෙ ආචික්ඛාති වදති.

ඉදානිස්ස ආචික්ඛන්තො භගවා යං ත්වං අපායෙසීතිආදිමාහ. තත්රායං අධිප්පායො – පුබ්බෙ කිරෙස කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා – ‘‘ජාතිජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛම්ම ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානස්ස ¶ ලාභී හුත්වා ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා ඣානරතියා වීතිනාමෙති. තදා ච කාලෙනකාලං සත්ථවාහා පඤ්චහි සකටසතෙහි මරුකන්තාරං පටිපජ්ජන්ති. මරුකන්තාරෙ පන දිවා න සක්කා ගන්තුං, රත්තිං ගමනං හොති. අථ පුරිමසකටස්ස අග්ගයුගෙ යුත්තබලිබද්දා ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තා නිවත්තිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛා අහෙසුං, සබ්බසකටානි තථෙව නිවත්තිත්වා අරුණෙ උග්ගතෙ නිවත්තිතභාවං ජානිංසු. තෙසඤ්ච තදා කන්තාරං අතික්කමනදිවසො අහොසි. සබ්බං දාරුදකං පරික්ඛීණං – තස්මා ‘‘නත්ථි දානි අම්හාකං ජීවිත’’න්ති චින්තෙත්වා, ගොණෙ චක්කෙසු බන්ධිත්වා, මනුස්සා සකටච්ඡායං පවිසිත්වා නිපජ්ජිංසු.

තාපසොපි කාලස්සෙව පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසින්නො ගඞ්ගං ඔලොකයමානො අද්දස ගඞ්ගං මහතා උදකොඝෙන පූරියමානං පවත්තිතමණික්ඛන්ධං විය ආගච්ඡන්තං, දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ එවරූපස්ස මධුරොදකස්ස අලාභෙන කිලිස්සමානා සත්තා’’ති? සො එවං ආවජ්ජෙන්තො මරුකන්තාරෙ තං සත්ථං දිස්වා ‘ඉමෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’ති ‘‘ඉතො චිතො ච මහාඋදකක්ඛන්ධො ඡිජ්ජිත්වා මරුකන්තාරෙ ¶ සත්ථාභිමුඛො ගච්ඡතූ’’ති අභිඤ්ඤාචිත්තෙන අධිට්ඨාසි. සහ චිත්තුප්පාදෙන මාතිකාරුළ්හං විය උදකං තත්ථ අගමාසි. මනුස්සා උදකසද්දෙන වුට්ඨාය උදකං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨා න්හායිත්වා පිවිත්වා ගොණෙපි පායෙත්වා සොත්ථිනා ඉච්ඡිතට්ඨානං අගමංසු. සත්ථා තං බ්රහ්මුනො පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො පඨමං ගාථමාහ. තත්ථ අපායෙසීති පායෙසි. අ-කාරො නිපාතමත්තං. ගම්මනීති ගිම්හෙ. සම්පරෙතෙති ගිම්හාතපෙන ඵුට්ඨෙ අනුගතෙ.

අපරස්මිම්පි සමයෙ තාපසො ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා අරඤ්ඤගාමකං නිස්සාය වසති. තෙන ච සමයෙන චොරා තං ගාමං පහරිත්වා හත්ථසාරං ගහෙත්වා ගාවියො ච කරමරෙ ¶ ච ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. ගාවොපි සුනඛාපි මනුස්සාපි මහාවිරවං විරවන්ති. තාපසො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කින්නු ඛො එත’’න්ති? ආවජ්ජෙන්තො ‘‘මනුස්සානං භයං උප්පන්න’’න්ති ඤත්වා ‘‘මයි පස්සන්තෙ ඉමෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අභිඤ්ඤාචිත්තෙන චොරානං පටිපථෙ චතුරඞ්ගිනිං සෙනං මාපෙසි. කම්මසජ්ජා ආගච්ඡන්තා චොරා දිස්වා, ‘‘රාජා මඤ්ඤෙ ආගතො’’ති විලොපං ඡඩ්ඩෙත්වා පක්කමිංසු. තාපසො ‘‘යං යස්ස සන්තකං, තං තස්සෙව හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි, තං තථෙව අහොසි. මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණි. සත්ථා ඉදම්පි ¶ තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ එණිකූලස්මින්ති ගඞ්ගාතීරෙ. ගය්හකං නීයමානන්ති ගහෙත්වා නීයමානං, කරමරං නීයමානන්තිපි අත්ථො.

පුන එකස්මිං සමයෙ උපරිගඞ්ගාවාසිකං එකං කුලං හෙට්ඨාගඞ්ගාවාසිකෙන කුලෙන සද්ධිං මිත්තසන්ථවං කත්වා, නාවාසඞ්ඝාටං බන්ධිත්වා, බහුං ඛාදනීයඤ්චෙව භොජනීයඤ්ච ගන්ධමාලාදීනි ච ආරොපෙත්වා ගඞ්ගාසොතෙන ආගච්ඡති. මනුස්සා ඛාදමානා භුඤ්ජමානා නච්චන්තා ගායන්තා දෙවවිමානෙන ගච්ඡන්තා විය බලවසොමනස්සා අහෙසුං. ගඞ්ගෙය්යකො නාගො දිස්වා කුපිතො ‘‘ඉමෙ මයි සඤ්ඤම්පි න කරොන්ති. ඉදානි නෙ සමුද්දමෙව පාපෙස්සාමී’’ති මහන්තං අත්තභාවං මාපෙත්වා උදකං ද්විධා භින්දිත්වා උට්ඨාය ඵණං කත්වා, සුසුකාරං කරොන්තො අට්ඨාසි. මහාජනො දිස්වා භීතො විස්සරමකාසි. තාපසො පණ්ණසාලායං නිසින්නො සුත්වා, ‘‘ඉමෙ ගායන්තා නච්චන්තා සොමනස්සජාතා ආගච්ඡන්ති. ඉදානි පන භයරවං රවිංසු, කින්නු ඛො’’ති? ආවජ්ජෙන්තො ¶ නාගරාජං දිස්වා, ‘‘මයි පස්සන්තෙ සත්තා මා නස්සන්තූ’’ති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා අත්තභාවං පජහිත්වා සුපණ්ණවණ්ණං මාපෙත්වා නාගරාජස්ස දස්සෙසි. නාගරාජා භීතො ඵණං සංහරිත්වා උදකං පවිට්ඨො, මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණි. සත්ථා ඉදම්පි තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො තතියං ගාථමාහ. තත්ථ ලුද්දෙනාති දාරුණෙන. මනුස්සකම්යාති මනුස්සකාමතාය, මනුස්සෙ විහෙඨෙතුකාමතායාති අත්ථො.

අපරස්මිම්පි ¶ සමයෙ එස ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කෙසවො නාම තාපසො අහොසි. තෙන සමයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො කප්පො නාම මාණවො කෙසවස්ස බද්ධචරො අන්තෙවාසිකො හුත්වා ආචරියස්ස කිංකාරපටිස්සාවී මනාපචාරී බුද්ධිසම්පන්නො අත්ථචරො අහොසි. කෙසවො තෙන විනා වසිතුං න සක්කොති, තං නිස්සායෙව ජීවිකං කප්පෙසි. සත්ථා ඉදම්පි තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ.

තත්ථ බද්ධචරොති අන්තෙවාසිකො, සො පන ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො අහොසි. සම්බුද්ධිමන්තං වතිනං අමඤ්ඤීති, ‘‘සම්මා බුද්ධිමා වතසම්පන්නො අය’’න්ති එවං මඤ්ඤමානො කප්පො තව අන්තෙවාසිකො අහොසිං අහං සො තෙන සමයෙනාති දස්සෙති. අඤ්ඤෙපි ජානාසීති න කෙවලං මය්හං ආයුමෙව, අඤ්ඤෙපි ත්වං ජානාසියෙව. තථා හි බුද්ධොති තථා හි ත්වං බුද්ධො, යස්මා බුද්ධො, තස්මා ජානාසීති අත්ථො. තථා හි ත්යායං ජලිතානුභාවොති යස්මා ච ත්වං බුද්ධො, තස්මා ¶ තෙ අයං ජලිතො ආනුභාවො. ඔභාසයං තිට්ඨතීති සබ්බං බ්රහ්මලොකං ඔභාසයන්තො තිට්ඨති. චතුත්ථං.

176. පඤ්චමෙ තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වාති තෙජොකසිණපරිකම්මං කත්වා පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය, ‘‘සරීරතො ජාලා නික්ඛමන්තූ’’ති අධිට්ඨහන්තො අධිට්ඨානචිත්තානුභාවෙන සකලසරීරතො ජාලා නික්ඛමන්ති, එවං තෙජොධාතුං සමාපන්නො නාම හොති, තථා සමාපජ්ජිත්වා. තස්මිං බ්රහ්මලොකෙති කස්මා ථෙරො තත්ථ අගමාසි? ථෙරස්ස කිර තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා තස්ස බ්රහ්මුනො උපරි නිසින්නං තථාගතං දිස්වා ‘‘අට්ඨිවෙධී ¶ අයං පුග්ගලො, මයාපෙත්ථ ගන්තබ්බ’’න්ති අහොසි, තස්මා අගමාසි. සෙසානං ගමනෙපි ¶ එසෙව නයො. සො හි බ්රහ්මා තථාගතස්ස චෙව තථාගතසාවකානඤ්ච ආනුභාවං අදිස්වා අභබ්බො විනයං උපගන්තුං, තෙන සො සන්නිපාතො අහොසි. තත්ථ තථාගතස්ස සරීරතො උග්ගතජාලා සකලබ්රහ්මලොකං අතික්කමිත්වා අජටාකාසෙ පක්ඛන්දා, තා ච පන ඡබ්බණ්ණා අහෙසුං, තථාගතස්ස සාවකානං ආභා පකතිවණ්ණාව.

පස්සසි වීතිවත්තන්තන්ති ඉමස්මිං බ්රහ්මලොකෙ අඤ්ඤබ්රහ්මසරීරවිමානාලඞ්කාරාදීනං පභා අතික්කමමානං බුද්ධස්ස භගවතො පභස්සරං පභං පස්සසීති පුච්ඡති. න මෙ, මාරිස, සා දිට්ඨීති යා මෙසා, ‘‘ඉධාගන්තුං සමත්ථො අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා නත්ථී’’ති පුරෙ දිට්ඨි, නත්ථි මෙ සා. කථං වජ්ජන්ති කෙන කාරණෙන වදෙය්යං. නිච්චොම්හි සස්සතොති ඉමස්ස කිර බ්රහ්මුනො ලද්ධිදිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි චාති ද්වෙ දිට්ඨියො. තත්රාස්ස තථාගතඤ්චෙව තථාගතසාවකෙ ච පස්සතො ලද්ධිදිට්ඨි පහීනා. භගවා පනෙත්ථ මහන්තං ධම්මදෙසනං දෙසෙසි. බ්රහ්මා දෙසනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉතිස්ස මග්ගෙන සස්සතදිට්ඨි පහීනා, තස්මා එවමාහ.

බ්රහ්මපාරිසජ්ජන්ති බ්රහ්මපාරිචාරිකං. ථෙරානඤ්හි භණ්ඩගාහකදහරා විය බ්රහ්මානම්පි පාරිසජ්ජා බ්රහ්මානො නාම හොන්ති. තෙනුපසඞ්කමාති කස්මා ථෙරස්සෙව සන්තිකං පෙසෙසි? ථෙරෙ කිරස්ස තත්තකෙනෙව කථාසල්ලාපෙන විස්සාසො උදපාදි, තස්මා තස්සෙව සන්තිකං පෙසෙසි අඤ්ඤෙපීති යථා තුම්හෙ චත්තාරො ජනා, කින්නු ඛො එවරූපා අඤ්ඤෙපි අත්ථි, උදාහු තුම්හෙ චත්තාරො එව මහිද්ධිකාති? තෙවිජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයසඞ්ඛාතාහි තීහි විජ්ජාහි ¶ සමන්නාගතා. ඉද්ධිපත්තාති ඉද්ධිවිධඤාණං පත්තා. චෙතොපරියායකොවිදාති පරෙසං චිත්තාචාරෙ කුසලා. එවමෙත්ථ පඤ්ච අභිඤ්ඤාපි සරූපෙන වුත්තා. දිබ්බසොතං පන තාසං වසෙන ආගතමෙව හොති. බහූති එවරූපා ඡළභිඤ්ඤා බුද්ධසාවකා බහූ ගණනපථං අතික්කන්තා, සකලං ජම්බුදීපං කාසාවපජ්ජොතං කත්වා විචරන්තීති. පඤ්චමං.

177. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ පච්චෙකං ද්වාරබාහන්ති එකෙකො එකෙකං ද්වාරබාහං නිස්සාය ද්වාරපාලා විය අට්ඨංසු. ඉද්ධොති ඣානසුඛෙන සමිද්ධො. ඵීතොති අභිඤ්ඤාපුප්ඵෙහි සුපුප්ඵිතො. අනධිවාසෙන්තොති අසහන්තො. එතදවොචාති එතෙසං නිම්මිතබ්රහ්මානං මජ්ඣෙ නිසින්නො එතං ‘‘පස්සසි මෙ’’තිආදිවචනං අවොච.

තයො සුපණ්ණාති ගාථාය පඤ්චසතාති සතපදං රූපවසෙන වා පන්තිවසෙන වා යොජෙතබ්බං. රූපවසෙන තාව තයො සුපණ්ණාති තීණි සුපණ්ණරූපසතානි. චතුරො ච හංසාති චත්තාරිහංසරූපසතානි. බුග්ඝීනිසා පඤ්චසතාති බ්යග්ඝසදිසා එකච්චෙ මිගා බ්යග්ඝීනිසා නාම, තෙසං බ්යග්ඝීනිසාරූපකානං පඤ්චසතානි, පන්තිවසෙන තයො සුපණ්ණාති තීණි සුපණ්ණපන්තිසතානි, චතුරො හංසාති චත්තාරි හංසපන්තිසතානි. බ්යග්ඝීනිසා පඤ්චසතාති පඤ්ච බ්යග්ඝීනිසා පන්තිසතානි. ඣායිනොති ඣායිස්ස මය්හං විමානෙ අයං විභූතීති දස්සෙති. ඔභාසයන්ති ඔභාසයමානං. උත්තරස්සං දිසායන්ති තං කිර කනකවිමානං තෙසං මහාබ්රහ්මානං ඨිතට්ඨානතො උත්තරදිසායං හොති. තස්මා එවමාහ. අයං පනස්ස අධිප්පායො – එවරූපෙ කනකවිමානෙ වසන්තො අහං කස්ස අඤ්ඤස්ස උපට්ඨානං ගමිස්සාමීති. රූපෙ රණං දිස්වාති රූපම්හි ජාතිජරාභඞ්ගසඞ්ඛාතං දොසං දිස්වා. සදා පවෙධිතන්ති සීතාදීහි ච නිච්චං පවෙධිතං චලිතං ඝට්ටිතං රූපං දිස්වා. තස්මා න රූපෙ රමති සුමෙධොති යස්මා රූපෙ රණං පස්සති, සදා පවෙධිතඤ්ච රූපං පස්සති, තස්මා සුමෙධො සුන්දරපඤ්ඤො සො සත්ථා රූපෙ න රමතීති. ඡට්ඨං.

178. සත්තමෙ අප්පමෙය්යං පමිනන්තොති අප්පමෙය්යං ඛීණාසවපුග්ගලං ‘‘එත්තකං සීලං, එත්තකො ¶ සමාධි, එත්තකා පඤ්ඤා’’ති එවං මිනන්තො. කොධවිද්වා විකප්පයෙති කො ඉධ විද්වා ¶ මෙධාවී විකප්පෙය්ය, ඛීණාසවොව ඛීණාසවං මිනන්තො කප්පෙය්යාති දීපෙති. නිවුතං තං මඤ්ඤෙති යො පන පුථුජ්ජනො තං පමෙතුං ආරභති, තං නිවුතං අවකුජ්ජපඤ්ඤං මඤ්ඤාමීති. සත්තමං.

179. අට්ඨමෙ ¶ අකිස්සවන්ති කිස්සවා වුච්චති පඤ්ඤා, නිප්පඤ්ඤොති අත්ථො. අට්ඨමං.

180. නවමෙ ආබාධිකොති ‘‘සාසපමත්තීහි පීළකාහී’’තිආදිනා නයෙන අනන්තරසුත්තෙ ආගතෙන ආබාධෙන ආබාධිකො. බාළ්හගිලානොති අධිමත්තගිලානො. තුරූති කොකාලිකස්ස උපජ්ඣායො තුරුත්ථෙරො නාම අනාගාමිඵලං පත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. සො භූමට්ඨකදෙවතා ආදිං කත්වා, ‘‘අයුත්තං කොකාලිකෙන කතං අග්ගසාවකෙ අන්තිමවත්ථුනා අබ්භාචික්ඛන්තෙනා’’ති පරම්පරාය බ්රහ්මලොකසම්පත්තං කොකාලිකස්ස පාපකම්මං සුත්වා – ‘‘මා මය්හං පස්සන්තස්සෙව වරාකො නස්සි, ඔවදිස්සාමි නං ථෙරෙසු චිත්තපසාදත්ථායා’’ති ආගන්ත්වා තස්ස පුරතො අට්ඨාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තුරූ පච්චෙකබ්රහ්මා’’ති. පෙසලාති පියසීලා. කොසි ත්වං, ආවුසොති නිපන්නකොව කබරක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා එවමාහ. පස්ස යාවඤ්ච තෙති පස්ස යත්තකං තයා අපරද්ධං, අත්තනො නලාටෙ මහාගණ්ඩං අපස්සන්තො සාසපමත්තාය පීළකාය මං චොදෙතබ්බං මඤ්ඤසීති ආහ.

අථ නං ‘‘අදිට්ඨිප්පත්තො අයං වරාකො, ගිලවිසො විය කස්සචි වචනං න කරිස්සතී’’ති ඤත්වා පුරිසස්ස හීතිආදිමාහ. තත්ථ කුඨාරීති කුඨාරිසදිසා ඵරුසා වාචා. ඡින්දතීති කුසලමූලසඞ්ඛාතෙ මූලෙයෙව නිකන්තති. නින්දියන්ති නින්දිතබ්බං දුස්සීලපුග්ගලං. පසංසතීති උත්තමත්ථෙ සම්භාවෙත්වා ඛීණාසවොති වදති. තං වා නින්දති යො පසංසියොති ¶ , යො වා පසංසිතබ්බො ඛීණාසවො, තං අන්තිමවත්ථුනා චොදෙන්තො ‘‘දුස්සීලො අය’’න්ති වදති. වචිනාති මුඛෙන සො කලින්ති, සො තං අපරාධං මුඛෙන විචිනාති නාම. කලිනා තෙනාති තෙන අපරාධෙන සුඛං න වින්දති. නින්දියපසංසාය හි පසංසියනින්දාය ච සමකොව විපාකො.

සබ්බස්සාපි ¶ සහාපි අත්තනාති සබ්බෙන සකෙනපි අත්තනාපි සද්ධිං යො අක්ඛෙසු ධනපරාජයො නාම, අයං අප්පමත්තකො අපරාධො. යො ¶ සුගතෙසූති යො පන සම්මග්ගතෙසු පුග්ගලෙසු චිත්තං පදුස්සෙය්ය, අයං චිත්තපදොසොව තතො කලිතො මහන්තතරො කලි.

ඉදානි තස්ස මහන්තතරභාවං දස්සෙන්තො සතං සහස්සානන්තිආදිමාහ. තත්ථ සතං සහස්සානන්ති නිරබ්බුදගණනාය සතසහස්සං. ඡත්තිංසතීති අපරානි ඡත්තිංසති නිරබ්බුදානි. පඤ්ච චාති අබ්බුදගණනාය පඤ්ච අබ්බුදානි. යමරියගරහීති යං අරියෙ ගරහන්තො නිරයං උපපජ්ජති, තත්ථ එත්තකං ආයුප්පමාණන්ති. නවමං.

181. දසමෙ කොකාලිකො භික්ඛු යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති, කො අයං කොකාලිකො, කස්මා ච උපසඞ්කමි? අයං කිර කොකාලිකරට්ඨෙ කොකාලිකනගරෙ කොකාලිකසෙට්ඨිස්ස පුත්තො පබ්බජිත්වා පිතරා කාරාපිතෙ විහාරෙ පටිවසති චූළකොකාලිකොති නාමෙන, න දෙවදත්තස්ස සිස්සො. සො හි බ්රාහ්මණපුත්තො මහාකොකාලිකො නාම. භගවති පන සාවත්ථියං විහරන්තෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ජනපදචාරිකං චරමානා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය විවෙකාවාසං වසිතුකාමා තෙ භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය තස්මිං ජනපදෙ තං නගරං පත්වා තං විහාරං අගමංසු. තත්ථ නෙසං කොකාලිකො වත්තං දස්සෙසි. තෙ තෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා, ‘‘ආවුසො, මයං ඉධ තෙමාසං වසිස්සාම, මා කස්සචි ආරොචෙහී’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා වසිංසු. වසිත්වා පවාරණාදිවසෙ පවාරෙත්වා, ‘‘ගච්ඡාම මයං, ආවුසො’’ති කොකාලිකං ආපුච්ඡිංසු. කොකාලිකො ‘‘අජ්ජෙකදිවසං, ආවුසො, වසිත්වා ස්වෙ ගමිස්සථා’’ති වත්වා දුතියදිවසෙ නගරං පවිසිත්වා මනුස්සෙ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ අග්ගසාවකෙ ඉධාගන්ත්වා ¶ වසමානෙපි න ජානාථ, න නෙ කොචි පච්චයෙනාපි නිමන්තෙතී’’ති. නගරවාසිනො, ‘‘කහං, භන්තෙ, ථෙරා, කස්මා නො න ආරොචයිත්ථා’’ති? කිං ආවුසො ආරොචිතෙන, කිං න පස්සථ ද්වෙ භික්ඛූ ථෙරාසනෙ නිසීදන්තෙ, එතෙ අග්ගසාවකාති. තෙ ඛිප්පං සන්නිපතිත්වා සප්පිඵාණිතාදීනි චෙව චීවරදුස්සානි ච සංහරිංසු.

කොකාලිකො ¶ චින්තෙසි – ‘‘පරමප්පිච්ඡා අග්ගසාවකා පයුත්තවාචාය උප්පන්නං ලාභං න සාදියිස්සන්ති ¶ , අසාදියන්තා ‘ආවාසිකස්ස දෙථා’ති වක්ඛන්තී’’ති. තං තං ලාභං ගාහාපෙත්වා ථෙරානං සන්තිකං අගමාසි. ථෙරා දිස්වාව ‘‘ඉමෙ පච්චයා නෙව අම්හාකං, න කොකාලිකස්ස කප්පන්තී’’ති පටික්ඛිපිත්වා පක්කමිංසු. කොකාලිකො ‘‘කථං හි නාම අත්තනා අගණ්හන්තා මය්හම්පි අදාපෙත්වා පක්කමිස්සන්තී’’ති? ආඝාතං උප්පාදෙසි. තෙපි භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා පුන අත්තනො පරිසං ආදාය ජනපදචාරිකං චරන්තා අනුපුබ්බෙන තස්මිං රට්ඨෙ තමෙව නගරං පච්චාගමිංසු. නාගරා ථෙරෙ සඤ්ජානිත්වා සහ පරික්ඛාරෙහි දානං සජ්ජිත්වා නගරමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කත්වා දානං අදංසු, ථෙරානඤ්ච පරික්ඛාරෙ උපනාමෙසුං. ථෙරා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදයිංසු. තං දිස්වා කොකාලිකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පුබ්බෙ අප්පිච්ඡා අහෙසුං, ඉදානි පාපිච්ඡා ජාතා, පුබ්බෙපි අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨපවිවිත්තසදිසා මඤ්ඤෙ’’ති ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුබ්බෙ අප්පිච්ඡා විය, ඉදානි පන පාපභික්ඛූ ජාතා’’ති වත්වා ‘‘මූලට්ඨානෙයෙව නෙසං පතිට්ඨං භින්දිස්සාමී’’ති තරමානරූපො නික්ඛමිත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. අයමෙව කොකාලිකො ඉමිනා ච කාරණෙන උපසඞ්කමීති වෙදිතබ්බො.

භගවා තං තුරිතතුරිතං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව ආවජ්ජෙන්තො අඤ්ඤාසි – ‘‘අයං අග්ගසාවකෙ අක්කොසිතුකාමො ආගතො’’ති. ‘‘සක්කා නු ඛො පටිසෙධෙතු’’න්ති ච ආවජ්ජෙන්තො, ‘‘න සක්කා පටිසෙධෙතුං, ථෙරෙසු අපරජ්ඣිත්වා කාලඞ්කතො එකංසෙන පදුමනිරයෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති දිස්වා, ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙපි නාම ගරහන්තං සුත්වා න නිසෙධෙතී’’ති වාදමොචනත්ථං අරියූපවාදස්ස ච මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං මා හෙවන්ති තික්ඛත්තුං පටිසෙධෙසි. තත්ථ මා හෙවන්ති මා එවං අභණි. සද්ධායිකොති සද්ධාය ආකරො පසාදාවහො සද්ධාතබ්බවචනො වා. පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බවචනො.

පක්කාමීති කම්මානුභාවෙන චොදියමානො පක්කාමි. ඔකාසකතං හි කම්මං න සක්කා පටිබාහිතුං, තං තස්ස තත්ථ ඨාතුං න අදාසි. අචිරපක්කන්තස්සාති පක්කන්තස්ස ¶ සතො න චිරෙනෙව. සබ්බො කායො ඵුටො ¶ අහොසීති කෙසග්ගමත්තම්පි ඔකාසං ආවජ්ජෙත්වා සකලසරීරං අට්ඨීනි භින්දිත්වා උග්ගතාහි පීළකාහි අජ්ඣොත්ථටං අහොසි. යස්මා පන බුද්ධානුභාවෙන තථාරූපං කම්මං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ විපාකං න දෙති, දස්සනූපචාරෙ විජහිතමත්තෙ දෙති, තස්මා තස්ස අචිරපක්කන්තස්ස පීළකා උට්ඨහිංසු. කලායමත්තියොති චණකමත්තියො. බෙලුවසලාටුකමත්තියොති ¶ තරුණබෙලුවමත්තියො. (බිල්ලමත්තියොති මහාබෙලුවමත්තියො.) පභිජ්ජිංසූති භිජ්ජිංසු. තාසු භින්නාසු සකලසරීරං පනසපක්කං විය අහොසි. සො පක්කෙන ගත්තෙන ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ විසගිලිතො මච්ඡො විය කදලිපත්තෙසු සයි. අථ ධම්මසවනත්ථං ආගතාගතා මනුස්සා – ‘‘ධි කොකාලික, ධි කොකාලික, අයුත්තමකාසි, අත්තනොයෙව මුඛං නිස්සාය අනයබ්යසනං පත්තො’’ති ආහංසු. තෙසං සුත්වා ආරක්ඛදෙවතා ධි-කාරං අකංසු. ආරක්ඛකදෙවතානං ආකාසදෙවතාති ඉමිනා උපායෙන යාව අකනිට්ඨභවනා එකධිකාරො උදපාදි. අථස්ස උපජ්ඣායො ආගන්ත්වා ඔවාදං අගණ්හන්තං ඤත්වා ගරහිත්වා පක්කාමි.

කාලමකාසීති උපජ්ඣායෙ පක්කන්තෙ කාලමකාසි. පදුමං නිරයන්ති පාටියෙක්කො පදුමනිරයො නාම නත්ථි, අවීචිමහානිරයම්හියෙව පන පදුමගණනාය පච්චිතබ්බෙ එකස්මිං ඨානෙ නිබ්බත්ති.

වීසතිඛාරිකොති මාගධකෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා කොසලරට්ඨෙ එකපත්ථො හොති, තෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා ආළ්හකං, චත්තාරි ආළ්හකානි දොණං, චතුදොණා මානිකා, චතුමානිකා ඛාරී, තාය ඛාරියා වීසතිඛාරිකො. තිලවාහොති මාගධකානං සුඛුමතිලානං තිලසකටං. අබ්බුදො නිරයොති අබ්බුදො නාම පාටියෙක්කො නිරයො නත්ථි. අවීචිම්හියෙව පන අබ්බුදගණනාය පච්චිතබ්බට්ඨානස්සෙතං නාමං. නිරබ්බුදාදීසුපි ¶ එසෙව නයො.

වස්සගණනාපි පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා – යථෙව හි සතං සතසහස්සානි කොටි හොති, එවං සතං සතසහස්සකොටියො පකොටි නාම හොති, සතං සතසහස්සපකොටියො කොටිපකොටි නාම, සතං සතසහස්සකොටිපකොටියො ¶ නහුතං, සතං සතසහස්සනහුතානි නින්නහුතං, සතං සතසහස්සනින්නහුතානි එකං අබ්බුදං, තතො වීසතිගුණං නිරබ්බුදං. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති. දසමං.

182. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ සප්පිනීතීරෙති සප්පිනීනාමිකාය නදියා තීරෙ. සනඞ්කුමාරොති සො කිර පඤ්චසිඛකුමාරකකාලෙ ඣානං භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො කුමාරකවණ්ණෙනෙව විචරති. තෙන නං ‘‘කුමාරො’’ති සඤ්ජානන්ති, පොරාණකත්තා පන ‘‘සනඞ්කුමාරො’’ති වුච්චති. ජනෙතස්මින්ති ජනිතස්මිං, පජායාති අත්ථො. යෙ ගොත්තපටිසාරිනොති යෙ ජනෙතස්මිං ගොත්තං පටිසරන්ති තෙසු ලොකෙ ගොත්තපටිසාරීසු ඛත්තියො සෙට්ඨො. විජ්ජාචරණසම්පන්නොති භයභෙරවසුත්තපරියායෙන (ම. නි. 1.34 ආදයො) පුබ්බෙනිවාසාදීහි වා තීහි, අම්බට්ඨසුත්තපරියායෙන (දී. නි. 1.278 ආදයො) විපස්සනාඤාණං මනොමයිද්ධි ඡ අභිඤ්ඤායොති ඉමාහි වා අට්ඨහි විජ්ජාහි, සීලෙසු පරිපූරකාරිතා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සත්ත සද්ධම්මා චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති එවං පන්නරසධම්මභෙදෙන චරණෙන ච සමන්නාගතො. සො සෙට්ඨො දෙවමානුසෙති සො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සෙට්ඨො උත්තමොති. පඨමං.

183. දුතියෙ ¶ අචිරපක්කන්තෙති සඞ්ඝං භින්දිත්වා නචිරස්සෙව වෙළුවනතො ගයාසීසං ගතෙ. අස්සතරින්ති ගද්රභස්ස වළවාය ජාතං. දුතියං.

184. තතියෙ ¶ අන්ධකවින්දන්ති එවංනාමකං ගාමං. උපසඞ්කමීති ‘‘සත්ථා ඉදානිපි වීරියං කරොති පධානමනුයුඤ්ජති, ගච්ඡාමිස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සාසනානුච්ඡවිකං වීරියපටිසංයුත්තං ගාථං වක්ඛාමී’’ති උපසඞ්කමි.

පන්තානීති ¶ ජනතං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරෙ ඨිතානි. සංයොජනවිප්පමොක්ඛාති තානි ච සෙනාසනානි සෙවමානො න චීවරාදීනං අත්ථාය සෙවෙය්ය, අථ ඛො දසසංයොජනවිප්පමොක්ඛත්ථාය චරෙය්ය. සඞ්ඝෙ වසෙති තෙසු සෙනාසනෙසු රතිං අලභන්තො උපට්ඨාකාදීනං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං ගද්රභපිට්ඨෙ රජං විය උප්පතන්තො අරඤ්ඤෙ අචරිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ වසෙය්ය. රක්ඛිතත්තො සතීමාති තත්ථ ච වසන්තො සගවචණ්ඩො ගොණො විය සබ්රහ්මචාරිනො අවිජ්ඣන්තො අඝට්ටෙන්තො රක්ඛිතත්තො සතිපට්ඨානපරායණො හුත්වා වසෙය්ය.

ඉදානි සඞ්ඝෙ වසමානස්ස භික්ඛුනො භික්ඛාචාරවත්තං ආචික්ඛන්තො කුලාකුලන්තිආදිමාහ. තත්ථ පිණ්ඩිකාය චරන්තොති පිණ්ඩත්ථාය චරමානො. සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානීති සඞ්ඝමජ්ඣං ඔතරිත්වා වසමානොපි ධුරපරිවෙණෙ තාලනාළිකෙරආදීනි රොපෙත්වා උපට්ඨාකාදිසංසට්ඨො න වසෙය්ය, චිත්තකල්ලතං පන ජනෙත්වා චිත්තං හාසෙත්වා තොසෙත්වා පුන පන්තසෙනාසනෙ වසෙය්යාති අරඤ්ඤස්සෙව වණ්ණං කථෙති. භයාති වට්ටභයතො. අභයෙති නිබ්බානෙ. විමුත්තොති අධිමුත්තො හුත්වා වසෙය්ය.

යත්ථ භෙරවාති යස්මිං ඨානෙ භයජනකා සවිඤ්ඤාණකා සීහබ්යග්ඝාදයො, අවිඤ්ඤාණකා රත්තිභාගෙ ඛාණුවල්ලිආදයො බහූ අත්ථි. සරීසපාති දීඝජාතිකාදිසරීසපා. නිසීදි තත්ථ භික්ඛූති ¶ තාදිසෙ ඨානෙ භික්ඛු නිසින්නො. ඉමිනා ඉදං දීපෙති – භගවා යථා තුම්හෙ එතරහි තත්රට්ඨකභෙරවාරම්මණානි චෙව සරීසපෙ ච විජ්ජුනිච්ඡාරණාදීනි ච අමනසිකත්වා නිසින්නා, එවමෙවං පධානමනුයුත්තා භික්ඛූ නිසීදන්තීති.

ජාතු මෙ දිට්ඨන්ති එකංසෙන මයා දිට්ඨං. න යිදං ඉතිහීතිහන්ති ඉදං ඉතිහ ඉතිහාති න තක්කහෙතු වා නයහෙතු වා පිටකසම්පදානෙන වා ¶ අහං වදාමි. එකස්මිං බ්රහ්මචරියස්මින්ති එකාය ධම්මදෙසනාය. ධම්මදෙසනා හි ඉධ බ්රහ්මචරියන්ති අධිප්පෙතා. මච්චුහායිනන්ති මරණපරිච්චාගිනං ඛීණාසවානං.

දසා ච දසධා දසාති එත්ථ දසාති දසෙව, දසධා දසාති සතං, අඤ්ඤෙ ච දසුත්තරං සෙඛසතං පස්සාමීති වදති. සොතසමාපන්නාති මග්ගසොතං සමාපන්නා. අතිරච්ඡානගාමිනොති දෙසනාමත්තමෙතං, අවිනිපාතධම්මාති අත්ථො. සඞ්ඛාතුං නොපි සක්කොමීති මුසාවාදභයෙන එත්තකා නාම ¶ පුඤ්ඤභාගිනො සත්තාති ගණෙතුං න සක්කොමීති බහුං බ්රහ්මධම්මදෙසනං සන්ධාය එවමාහ. තතියං.

185. චතුත්ථෙ අභිභූසම්භවන්ති අභිභූ ච සම්භවො ච. තෙසු අභිභූථෙරො සාරිපුත්තත්ථෙරො විය පඤ්ඤාය අග්ගො, සම්භවත්ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානො විය සමාධිනා අග්ගො. උජ්ඣායන්තීති අවජ්ඣායන්ති, ලාමකතො වා චින්තෙන්ති. ඛිය්යන්තීති, කින්නාමෙතං කින්නාමෙතන්ති? අඤ්ඤමඤ්ඤං කථෙන්ති. විපාචෙන්තීති විත්ථාරයන්තා පුනප්පුනං කථෙන්ති. හෙට්ඨිමෙන උපඩ්ඪකායෙනාති නාභිතො පට්ඨාය හෙට්ඨිමකායෙන. පාළියං එත්තකමෙව ආගතං. ථෙරො පන ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා නාගවණ්ණං ගහෙත්වා දස්සෙති, සුපණ්ණවණ්ණං ගහෙත්වා වා දස්සෙතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.13) නයෙන ආගතං අනෙකප්පකාරං ඉද්ධිවිකුබ්බනං දස්සෙසි. ඉමා ගාථායො අභාසීති ථෙරො කිර චින්තෙසි – ‘‘කථං දෙසිතා නු ඛො ධම්මදෙසනා සබ්බෙසං පියා අස්ස මනාපා’’ති. තතො ආවජ්ජෙන්තො – ‘‘සබ්බෙපි පාසණ්ඩා සබ්බෙ දෙවමනුස්සා අත්තනො අත්තනො සමයෙ පුරිසකාරං ¶ වණ්ණයන්ති, වීරියස්ස අවණ්ණවාදී නාම නත්ථි, වීරියපටිසංයුත්තං කත්වා දෙසෙස්සාමි, එවං අයං ධම්මදෙසනා සබ්බෙසං පියා භවිස්සති මනාපා’’ති ඤත්වා තීසු පිටකෙසු විචිනිත්වා ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ආරම්භථාති ආරම්භවීරියං කරොථ. නික්කමථාති නික්කමවීරියං කරොථ. යුඤ්ජථාති පයොගං කරොථ පරක්කමථ. මච්චුනො සෙනන්ති මච්චුනො සෙනා නාම කිලෙසසෙනා, තං ධුනාථ. ජාතිසංසාරන්ති ජාතිඤ්ච ¶ සංසාරඤ්ච, ජාතිසඞ්ඛාතං වා සංසාරං. දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතීති වට්ටදුක්ඛස්ස පරිච්ඡෙදං කරිස්සති. කිං පන කත්වා ථෙරො සහස්සිලොකධාතුං විඤ්ඤාපෙසීති? නීලකසිණං තාව සමාපජ්ජිත්වා සබ්බත්ථ ආලොකට්ඨානෙ අන්ධකාරං ඵරි, ඔදාතකසිණං සමාපජ්ජිත්වා අන්ධකාරට්ඨානෙ ඔභාසං. තතො ‘‘කිමිදං අන්ධකාර’’න්ති? සත්තානං ආභොගෙ උප්පන්නෙ ආලොකං දස්සෙසි. ආලොකට්ඨානෙ ආලොකකිච්චං නත්ථි, ‘‘කිං ආලොකො අය’’න්ති? විචිනන්තානං අත්තානං දස්සෙසි. අථ තෙසං ථෙරොති වදන්තානං ඉමා ගාථායො අභාසි, සබ්බෙ ඔසටාය පරිසාය මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තස්ස විය සද්දං සුණිංසු. අත්ථොපි නෙසං පාකටො අහොසි. චතුත්ථං.

186. පඤ්චමෙ ¶ උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙති යථෙව හි කදම්බනදීතීරතො රාජමාතුවිහාරද්වාරෙන ථූපාරාමං ගන්තබ්බං හොති, එවං හිරඤ්ඤවතිකාය නාම නදියා පාරිමතීරතො සාලවනං උය්යානං. යථා අනුරාධපුරස්ස ථූපාරාමො, එවං තං කුසිනාරාය හොති. යථා ථූපාරාමතො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසනමග්ගො පාචීනමුඛො ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තති, එවං උය්යානතො සාලපන්ති පාචීනමුඛා ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තා. තස්මා තං ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති. තස්මිං උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙ. අන්තරෙන ¶ යමකසාලානන්ති මූලක්ඛන්ධවිටපපත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බිත්වා ඨිතසාලානං අන්තරිකාය. අප්පමාදෙන සම්පාදෙථාති සතිඅවිප්පවාසෙන කත්තබ්බකිච්චානි සම්පාදයථ. ඉති භගවා යථා නාම මරණමඤ්චෙ නිපන්නො මහද්ධනො කුටුම්බිකො පුත්තානං ධනසාරං ආචික්ඛෙය්ය, එවමෙවං පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි දින්නං ඔවාදං සබ්බං එකස්මිං අප්පමාදපදෙයෙව පක්ඛිපිත්වා අභාසි. අයං තථාගතස්ස පච්ඡිමා වාචාති ඉදං පන සඞ්ගීතිකාරානං වචනං.

ඉතො පරං යං පරිනිබ්බානපරිකම්මං කත්වා භගවා පරිනිබ්බුතො, තං දස්සෙතුං, අථ ඛො භගවා පඨමං ඣානන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නෙ භගවති අස්සාසපස්සාසානං අප්පවත්තිං දිස්වා, ‘‘පරිනිබ්බුතො සත්ථා’’ති සඤ්ඤාය දෙවමනුස්සා එකප්පහාරෙන විරවිංසු, ආනන්දත්ථෙරොපි – ‘‘පරිනිබ්බුතො නු ඛො, භන්තෙ, අනුරුද්ධ භගවා’’ති ථෙරං ¶ පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘න ඛො, ආවුසො ආනන්ද, තථාගතො පරිනිබ්බුතො, අපිච සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නො’’ති ආහ. කථං පන සො අඤ්ඤාසි? ථෙරො කිර සත්ථාරා සද්ධිංයෙව තං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තො යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවුට්ඨානං, තාව ගන්ත්වා, ‘‘ඉදානි භගවා නිරොධං සමාපන්නො, අන්තොනිරොධෙ ච කාලංකිරියා නාම නත්ථී’’ති අඤ්ඤාසි.

අථ ඛො භගවා සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජි…පෙ… තතියජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජීති එත්ථ පන භගවා චතුවීසතියා ඨානෙසු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි, තෙරසසු ඨානෙසු දුතියං ඣානං… තථා තතියං… පන්නරසසු ඨානෙසු චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජි. කථං? දසසු අසුභෙසු ද්වත්තිංසාකාරෙ අට්ඨසු ¶ කසිණෙසු මෙත්තාකරුණාමුදිතෙසු ආනාපානෙ පරිච්ඡෙදාකාසෙති ඉමෙසු තාව චතුවීසතියා ඨානෙසු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි. ඨපෙත්වා පන ද්වත්තිංසාකාරඤ්ච දස ච අසුභානි සෙසෙසු තෙරසසු දුතියං ඣානං… තෙසුයෙව තතියං ඣානං සමාපජ්ජි. අට්ඨසු පන කසිණෙසු උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙ ආනාපානෙ පරිච්ඡෙදාකාසෙ චතූසු අරූපෙසූති ඉමෙසු ¶ පන්නරසසු ඨානෙසු චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජි. අයම්පි ච සඞ්ඛෙපකථාව. නිබ්බානපුරං පවිසන්තො පන භගවා ධම්මස්සාමි සබ්බාපි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො පවිසිත්වා විදෙසං ගච්ඡන්තො ඤාතිජනං ආලිඞ්ගෙත්වා විය සබ්බසමාපත්තිසුඛං අනුභවිත්වා පවිට්ඨො.

චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා සමනන්තරා භගවා පරිනිබ්බායීති එත්ථ ච ඣානසමනන්තරං පච්චවෙක්ඛණසමනන්තරන්ති, ද්වෙ සමනන්තරානි. චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතිණ්ණස්ස තත්ථෙව පරිනිබ්බානං ඣානසමනන්තරං නාම, චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා පුන ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණස්ස තත්ථෙව පරිනිබ්බානං පච්චවෙක්ඛණසමනන්තරං නාම. ඉමානි ද්වෙපි සමනන්තරානෙව. භගවා පන ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඣානා වුට්ඨාය ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛිත්වා භවඞ්ගචිත්තෙන අබ්යාකතෙන දුක්ඛසච්චෙන පරිනිබ්බායි. යෙ හි කෙචි බුද්ධා වා පච්චෙකබුද්ධා වා අරියසාවකා වා අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය සබ්බෙ භවඞ්ගචිත්තෙනෙව අබ්යාකතෙන දුක්ඛසච්චෙන කාලං කරොන්ති.

භූතාති ¶ සත්තා. අප්පටිපුග්ගලොති පටිභාගපුග්ගලවිරහිතො. බලප්පත්තොති දසවිධං ඤාණබලං පත්තො. උප්පාදවයධම්මිනොති උප්පාදවයසභාවා. තෙසං වූපසමොති තෙසං සඞ්ඛාරානං වූපසමො. සුඛොති අසඞ්ඛතං නිබ්බානමෙව සුඛන්ති අත්ථො. තදාසීති ‘‘සහ පරිනිබ්බානා මහාභූමිචාලො අහොසී’’ති එවං මහාපරිනිබ්බානෙ (දී. නි. 2.220) වුත්තං භූමිචාලං සන්ධායාහ. සො හි ලොමහංසනකො ච භිංසනකො ච ආසි. සබ්බාකාරවරූපෙතෙති සබ්බාකාරවරගුණූපෙතෙ. නාහු අස්සාසපස්සාසොති න ජාතො අස්සාසපස්සාසො. අනෙජොති තණ්හාසඞ්ඛාතාය එජාය අභාවෙන අනෙජො. සන්තිමාරබ්භාති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරබ්භ පටිච්ච සන්ධාය. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. පරිනිබ්බුතොති ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. අසල්ලීනෙනාති අනල්ලීනෙන අසඞ්කුටිතෙන සුවිකසිතෙනෙව චිත්තෙන. වෙදනං අජ්ඣවාසයීති ¶ වෙදනං අධිවාසෙසි, න වෙදනානුවත්තී හුත්වා ඉතො චිතො සම්පරිවත්ති. විමොක්ඛොති ¶ කෙනචි ධම්මෙන අනාවරණවිමොක්ඛො සබ්බසො අපඤ්ඤත්තිභාවූපගමො පජ්ජොතනිබ්බානසදිසො ජාතොති. පඤ්චමං.

බ්රහ්මසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.