අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සගාථාවග්ග-අට්ඨකථා

187. බ්රාහ්මණසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ ධනඤ්ජානීති ධනඤ්ජානිගොත්තා. උක්කට්ඨගොත්තා කිරෙසා. සෙසබ්රාහ්මණා කිර බ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතා, ධනඤ්ජානිගොත්තා මත්ථකං භින්දිත්වා නික්ඛන්තාති තෙසං ලද්ධි. උදානං උදානෙසීති කස්මා උදානෙසි? සො කිර බ්රාහ්මණො මිච්ඡාදිට්ඨිකො ‘‘බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝො’’ති වුත්තෙ කණ්ණෙ පිදහති, ථද්ධො ඛදිරඛාණුසදිසො. බ්රාහ්මණී පන සොතාපන්නා අරියසාවිකා. බ්රාහ්මණො දානං දෙන්තො පඤ්චසතානං බ්රාහ්මණානං අප්පොදකං පායාසං දෙති, බ්රාහ්මණී බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස නානාරසභොජනං. බ්රාහ්මණස්ස දානදිවසෙ බ්රාහ්මණී තස්ස වසවත්තිතාය පහීනමච්ඡෙරතාය ච සහත්ථා පරිවිසති. බ්රාහ්මණියා පන දානදිවසෙ බ්රාහ්මණො පාතොව ඝරා නික්ඛමිත්වා පලායති. අථෙකදිවසං බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණියා සද්ධිං අසම්මන්තෙත්වා පඤ්චසතෙ බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘ස්වෙ භොති අම්හාකං ඝරෙ පඤ්චසතා බ්රාහ්මණා භුඤ්ජිස්සන්තී’’ති. මයා කිං කාතබ්බං බ්රාහ්මණාති? තයා අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං නත්ථි, සබ්බං පචනපරිවෙසනං අඤ්ඤෙ කරිස්සන්ති. යං පන ත්වං ඨිතාපි නිසින්නාපි ඛිපිත්වාපි උක්කාසිත්වාපි ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස නමක්කාරං කරොසි, තං ස්වෙ එකදිවසමත්තං මා අකාසි. තං හි සුත්වා බ්රාහ්මණා අනත්තමනා හොන්ති, මා මං බ්රාහ්මණෙහි භින්දසීති. ත්වං බ්රාහ්මණෙහි ¶ වා භිජ්ජ දෙවෙහි වා, අහං පන සත්ථාරං අනුස්සරිත්වා න සක්කොමි අනමස්සමානා සණ්ඨාතුන්ති. භොති කුලසතිකෙ ගාමෙ ගාමද්වාරම්පි තාව පිදහිතුං වායමන්ති, ත්වං ද්වීහඞ්ගුලෙහි පිදහිතබ්බං මුඛං බ්රාහ්මණානං භොජනකාලමත්තං පිදහිතුං න සක්කොසීති. එවං පුනප්පුනං කථෙත්වාපි සො නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො උස්සීසකෙ ඨපිතං මණ්ඩලග්ගඛග්ගං ¶ ගහෙත්වා – ‘‘භොති සචෙ ස්වෙ බ්රාහ්මණෙසු නිසින්නෙසු තං ¶ මුණ්ඩසමණකං නමස්සසි, ඉමිනා තං ඛග්ගෙන පාදතලතො පට්ඨාය යාව කෙසමත්ථකා කළීරං විය කොට්ටෙත්වා රාසිං කරිස්සාමී’’ති ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘ඉමිනා මණ්ඩලග්ගෙන, පාදතො යාව මත්ථකා;

කළීරමිව ඡෙජ්ජාමි, යදි මිච්ඡං න කාහසි.

‘‘සචෙ බුද්ධොති භණසි, සචෙ ධම්මොති භාසසි;

සචෙ සඞ්ඝොති කිත්තෙසි, ජීවන්තී මෙ නිවෙසනෙ’’ති.

අරියසාවිකා පන පථවී විය දුප්පකම්පා, සිනෙරු විය දුප්පරිවත්තියා. සා තෙන නං එවමාහ –

‘‘සචෙ මෙ අඞ්ගමඞ්ගානි, කාමං ඡෙජ්ජසි බ්රාහ්මණ;

නෙවාහං විරමිස්සාමි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සාසනා.

‘‘නාහං ඔක්කා වරධරා, සක්කා රොධයිතුං ජිනා;

ධීතාහං බුද්ධසෙට්ඨස්ස, ඡින්ද වා මං වධස්සු වා’’ති.

එවං ධනඤ්ජානිගජ්ජිතං නාම ගජ්ජන්තී පඤ්ච ගාථාසතානි අභාසි. බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං පරාමසිතුං වා පහරිතුං වා අසක්කොන්තො ‘‘භොති යං තෙ රුච්චති, තං කරොහී’’ති වත්වා ඛග්ගං සයනෙ ඛිපි. පුනදිවසෙ ගෙහං හරිතුපලිත්තං කාරාපෙත්වා ලාජාපුණ්ණඝටමාලාගන්ධාදීහි තත්ථ තත්ථ අලඞ්කාරාපෙත්වා පඤ්චන්නං බ්රාහ්මණසතානං නවසප්පිසක්ඛරමධුයුත්තං අප්පොදකපායාසං පටියාදාපෙත්වා කාලං ආරොචාපෙසි.

බ්රාහ්මණීපි පාතොව ගන්ධොදකෙන සයං න්හායිත්වා සහස්සග්ඝනකං අහතවත්ථං නිවාසෙත්වා පඤ්චසතග්ඝනකං එකංසං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ¶ සුවණ්ණකටච්ඡුං ගහෙත්වා භත්තග්ගෙ බ්රාහ්මණෙ ¶ පරිවිසමානා තෙහි සද්ධිං එකපන්තියං නිසින්නස්ස තස්ස බ්රාහ්මණස්ස භත්තං උපසංහරන්තී දුන්නික්ඛිත්තෙ දාරුභණ්ඩෙ පක්ඛලි. පක්ඛලනඝට්ටනාය දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජි. තස්මිං සමයෙ දසබලං සරි. සතිසම්පන්නතාය පන පායාසපාතිං අඡඩ්ඩෙත්වා සණිකං ඔතාරෙත්වා භූමියං සණ්ඨපෙත්වා පඤ්චන්නං බ්රාහ්මණසතානං මජ්ඣෙ සිරසි අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා යෙන වෙළුවනං, තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි.

තස්මිඤ්ච ¶ සමයෙ තෙසු බ්රාහ්මණෙසු කෙචි භුත්තා හොන්ති, කෙචි භුඤ්ජමානා, කෙචි හත්ථෙ ඔතාරිතමත්තා, කෙසඤ්චි භොජනං පුරතො ඨපිතමත්තං හොති. තෙ තං සද්දං සුත්වාව සිනෙරුමත්තෙන මුග්ගරෙන සීසෙ පහටා විය කණ්ණෙසු සූලෙන විද්ධා විය දුක්ඛදොමනස්සං පටිසංවෙදියමානා ‘‘ඉමිනා අඤ්ඤලද්ධිකෙන මයං ඝරං පවෙසිතා’’ති කුජ්ඣිත්වා හත්ථෙ පිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා මුඛෙන ගහිතං නිට්ඨුභිත්වා ධනුං දිස්වා කාකා විය බ්රාහ්මණං අක්කොසමානා දිසාවිදිසා පක්කමිංසු. බ්රාහ්මණො එවං භිජ්ජිත්වා ගච්ඡන්තෙ බ්රාහ්මණෙ දිස්වා බ්රාහ්මණිං සීසතො පට්ඨාය ඔලොකෙත්වා, ‘‘ඉදමෙව භයං සම්පස්සමානා මයං හිය්යො පට්ඨාය භොතිං යාචන්තා න ලභිම්හා’’ති නානප්පකාරෙහි බ්රාහ්මණිං අක්කොසිත්වා, එතං ‘‘එවමෙවං පනා’’තිආදිවචනං අවොච.

උපසඞ්කමීති ‘‘සමණො ගොතමො ගාමනිගමරට්ඨපූජිතො, න සක්කා ගන්ත්වා යං වා තං වා වත්වා සන්තජ්ජෙතුං, එකමෙව නං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තොව ‘‘කිංසු ඡෙත්වා’’ති ගාථං අභිසඞ්ඛරිත්වා – ‘‘සචෙ ‘අසුකස්ස නාම වධං රොචෙමී’ති වක්ඛති, අථ නං ‘යෙ තුය්හං න රුච්චන්ති, තෙ මාරෙතුකාමොසි, ලොකවධාය උප්පන්නො, කිං තුය්හං සමණභාවෙනා’ති? නිග්ගහෙස්සාමි. සචෙ ‘න කස්සචි වධං රොචෙමී’ති වක්ඛති, අථ නං ‘ත්වං රාගාදීනම්පි වධං න ඉච්ඡසි. කස්මා සමණො හුත්වා ආහිණ්ඩසී’ති? නිග්ගහෙස්සාමී. ඉති ඉමං උභතොකොටිකං පඤ්හං සමණො ගොතමො නෙව ගිලිතුං න උග්ගිලිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි ¶ . සම්මොදීති අත්තනො පණ්ඩිතතාය කුද්ධභාවං අදස්සෙත්වා මධුරකථං කථෙන්තො සම්මොදි. පඤ්හො දෙවතාසංයුත්තෙ කථිතො. සෙසම්පි හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙවාති. පඨමං.

188. දුතියෙ ¶ අක්කොසකභාරද්වාජොති භාරද්වාජොව සො, පඤ්චමත්තෙහි පන ගාථා සතෙහි තථාගතං අක්කොසන්තො ආගතොති. ‘‘අක්කොසකභාරද්වාජො’’ති තස්ස සඞ්ගීතිකාරෙහි නාමං ගහිතං. කුපිතො අනත්තමනොති ‘‘සමණෙන ගොතමෙන මය්හං ජෙට්ඨකභාතරං පබ්බාජෙන්තෙන ¶ ජානි කතා, පක්ඛො භින්නො’’ති කොධෙන කුපිතො දොමනස්සෙන ච අනත්තමනො හුත්වාති අත්ථො. අක්කොසතීති ‘‘චොරොසි, බාලොසි, මූළ්හොසි, ථෙනොසි, ඔට්ඨොසි, මෙණ්ඩොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නෙරයිකොසී’’ති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසති. පරිභාසතීති ‘‘හොතු මුණ්ඩකසමණක, ‘අදණ්ඩො අහ’න්ති කරොසි, ඉදානි තෙ රාජකුලං ගන්ත්වා දණ්ඩං ආරොපෙස්සාමී’’තිආදීනි වදන්තො පරිභාසති නාම.

සම්භුඤ්ජතීති එකතො භුඤ්ජති. වීතිහරතීති කතස්ස පටිකාරං කරොති. භගවන්තං ඛො, ගොතමන්ති කස්මා එවමාහ? ‘‘තවෙවෙතං, බ්රාහ්මණ, තවෙවෙතං, බ්රාහ්මණා’’ති කිරස්ස සුත්වා. ‘‘ඉසයො නාම කුපිතා සපනං දෙන්ති කිසවච්ඡාදයො වියා’’ති අනුස්සවවසෙන ‘‘සපති මං මඤ්ඤෙ සමණො ගොතමො’’ති භයං උප්පජ්ජි. තස්මා එවමාහ.

දන්තස්සාති නිබ්බිසෙවනස්ස. තාදිනොති තාදිලක්ඛණං පත්තස්ස. තස්සෙව තෙන පාපියොති තස්සෙව පුග්ගලස්ස තෙන කොධෙන පාපං හොති. සතො උපසම්මතීති සතියා සමන්නාගතො හුත්වා අධිවාසෙති. උභින්නං තිකිච්ඡන්තානන්ති උභින්නං තිකිච්ඡන්තං. අයමෙව වා පාඨො. යො පුග්ගලො සතො උපසම්මති, උභින්නමත්ථං චරති තිකිච්ඡති සාධෙති, තං පුග්ගලං ජනා බාලොති මඤ්ඤන්ති. කීදිසා ජනා? යෙ ධම්මස්ස අකොවිදා. ධම්මස්සාති පඤ්චක්ඛන්ධධම්මස්ස වා චතුසච්චධම්මස්ස වා. අකොවිදාති තස්මිං ධම්මෙ අකුසලා අන්ධබාලපුථුජ්ජනා. දුතියං.

189. තතියෙ ¶ අසුරින්දකභාරද්වාජොති අක්කොසකභාරද්වාජස්ස කනිට්ඨො. කුපිතොති තෙනෙව කාරණෙන කුද්ධො. ජයඤ්චෙවස්ස තං හොතීති අස්සෙව තං ජයං හොති, සො ජයො හොතීති අත්ථො ¶ . කතමස්සාති? යා තිතික්ඛා විජානතො අධිවාසනාය ගුණං විජානන්තස්ස තිතික්ඛා අධිවාසනා, අයං තස්ස විජානතොව ජයො. බාලො ¶ පන ඵරුසං භණන්තො ‘‘මය්හං ජයො’’ති කෙවලං ජයං මඤ්ඤති. තතියං.

190. චතුත්ථෙ බිලඞ්ගිකභාරද්වාජොති භාරද්වාජොව සො, නානප්පකාරං පන සුද්ධඤ්ච සම්භාරයුත්තඤ්ච කඤ්ජිකං කාරෙත්වා වික්කිණාපෙන්තො බහුධනං සඞ්ඛරීති ‘‘බිලඞ්ගිකභාරද්වාජො’’ති තස්ස සඞ්ගීතිකාරෙහි නාමං ගහිතං. තුණ්හීභූතොති ‘‘තයො මෙ ජෙට්ඨකභාතරො ඉමිනා පබ්බාජිතා’’ති අතිවිය කුද්ධො කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තො තුණ්හීභූතො අට්ඨාසි. ගාථා පන දෙවතාසංයුත්තෙ කථිතාව. චතුත්ථං.

191. පඤ්චමෙ අහිංසකභාරද්වාජොති භාරද්වාජොවෙස, අහිංසකපඤ්හං පන පුච්ඡි, තෙනස්සෙතං සඞ්ගීතිකාරෙහි නාමං ගහිතං. නාමෙන වා එස අහිංසකො, ගොත්තෙන භාරද්වාජො. අහිංසකාහන්ති අහිංසකො අහං, ඉති මෙ භවං ගොතමො ජානාතූති ආහ. තථා චස්සාති තථා චෙ අස්ස, භවෙය්යාසීති අත්ථො. න හිංසතීති න විහෙඨෙති න දුක්ඛාපෙති. පඤ්චමං.

192. ඡට්ඨෙ ජටාභාරද්වාජොති භාරද්වාජොවෙස, ජටාපඤ්හස්ස පන පුච්ඡිතත්තා සඞ්ගීතිකාරෙහි එවං වුත්තො. සෙසං දෙවතාසංයුත්තෙ කථිතමෙව. ඡට්ඨං.

193. සත්තමෙ ¶ සුද්ධිකභාරද්වාජොති අයම්පි භාරද්වාජොව, සුද්ධිකපඤ්හස්ස පන පුච්ඡිතත්තා ¶ සඞ්ගීතිකාරෙහි එවං වුත්තො. සීලවාපි තපොකරන්ති සීලසම්පන්නොපි තපොකම්මං කරොන්තො. විජ්ජාචරණසම්පන්නොති එත්ථ විජ්ජාති තයො වෙදා. චරණන්ති ගොත්තචරණං. සො සුජ්ඣති න අඤ්ඤා ඉතරා පජාති සො තෙවිජ්ජො බ්රාහ්මණො සුජ්ඣති, අයං පන අඤ්ඤා නාමිකා ¶ පජා න සුජ්ඣතීති වදති. බහුම්පි පලපං ජප්පන්ති බහුම්පි පලපං ජප්පන්තො, ‘‘බ්රාහ්මණොව සුජ්ඣතී’’ති එවං වචනසහස්සම්පි භණන්තොති අත්ථො. අන්තොකසම්බූති අන්තො කිලෙසපූතිසභාවෙන පූතිකො. සංකිලිට්ඨොති කිලිට්ඨෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතො. සත්තමං.

194. අට්ඨමෙ අග්ගිකභාරද්වාජොති අයම්පි භාරද්වාජොව, අග්ගි පරිචරණවසෙන පනස්ස සඞ්ගීතිකාරෙහි එතං නාමං ගහිතං. සන්නිහිතො හොතීති සංයොජිතො හොති. අට්ඨාසීති කස්මා තත්ථ අට්ඨාසි? භගවා කිර පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉමං බ්රාහ්මණං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො එවරූපං අග්ගපායාසං ගහෙත්වා ‘මහාබ්රහ්මානං භොජෙමී’ති අග්ගිම්හි ඣාපෙන්තො අඵලං කරොති අපායමග්ගං ඔක්කමති, ඉමං ලද්ධිං අවිස්සජ්ජන්තො අපායපූරකොව භවිස්සති, ගච්ඡාමිස්ස ධම්මදෙසනාය, මිච්ඡාදිට්ඨිං භින්දිත්වා පබ්බාජෙත්වා චත්තාරො මග්ගෙ චෙව චත්තාරි ච ඵලානි දෙමී’’ති, තස්මා පුබ්බණ්හසමයෙ රාජගහං පවිසිත්වා තත්ථ අට්ඨාසි.

තීහි විජ්ජාහීති තීහි වෙදෙහි. ජාතිමාති යාව සත්තමා පිතාමහයුගා පරිසුද්ධාය ජාතියා සමන්නාගතො. සුතවා බහූති බහු නානප්පකාරෙ ගන්ථෙ සුතවා. සොමං භුඤ්ජෙය්යාති සො තෙවිජ්ජො බ්රාහ්මණො ඉමං පායාසං භුඤ්ජිතුං යුත්තො, තුම්හාකං පනෙස පායාසො අයුත්තොති වදති.

වෙදීති පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන ජානි පටිවිජ්ඣි. සග්ගාපායන්ති දිබ්බෙන චක්ඛුනා සග්ගම්පි අපායම්පි පස්සති. ජාතික්ඛයන්ති අරහත්තං. අභිඤ්ඤාවොසිතොති ජානිත්වා වොසිතවොසානො. බ්රාහ්මණො ¶ භවන්ති අවීචිතො යාව භවග්ගා භොතා ගොතමෙන සදිසො ජාතිසම්පන්නො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො නත්ථි, භවංයෙව බ්රාහ්මණොති.

එවඤ්ච පන වත්වා සුවණ්ණපාතිං පූරෙත්වා දසබලස්ස පායාසං උපනාමෙසි. සත්ථා උප්පත්තිං දීපෙත්වා ¶ භොජනං පටික්ඛිපන්තො ගාථාභිගීතං මෙතිආදිමාහ. තත්ථ ගාථාභිගීතන්ති ගාථාහි අභිගීතං. අභොජනෙය්යන්ති අභුඤ්ජිතබ්බං ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – ත්වං, බ්රාහ්මණ, මය්හං එත්තකං කාලං භික්ඛාචාරවත්තෙන ඨිතස්ස කටච්ඡුමත්තම්පි දාතුං නාසක්ඛි, ඉදානි පන මයා තුය්හං කිලඤ්ජම්හි තිලෙ විත්ථාරෙන්තෙන විය සබ්බෙ බුද්ධගුණා පකාසිතා, ඉති ගායනෙන ගායිත්වා ලද්ධං විය ඉදං භොජනං හොති, තස්මා ඉදං ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්යන්ති. සම්පස්සතං, බ්රාහ්මණ, නෙස ධම්මොති, බ්රාහ්මණ, අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච සම්පස්සන්තානං ‘‘එවරූපං භොජනං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති එස ධම්මො න හොති. සුධාභොජනම්පි ගාථාභිගීතං පනුදන්ති බුද්ධා, ගාථාහි ගායිත්වා ලද්ධං බුද්ධා නීහරන්තියෙව. ධම්මෙ සති, බ්රාහ්මණ, වුත්තිරෙසාති, බ්රාහ්මණ, ධම්මෙ සති ධම්මං අපෙක්ඛිත්වා ධම්මෙ පතිට්ඨාය ජීවිතං කප්පෙන්තානං එසා වුත්ති අයං ආජීවො – එවරූපං නීහරිත්වා ධම්මලද්ධමෙව භුඤ්ජිතබ්බන්ති.

අථ බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – අහං පුබ්බෙ සමණස්ස ගොතමස්ස ගුණෙ වා අගුණෙ වා න ජානාමි. ඉදානි පනස්සාහං ගුණෙ ඤත්වා මම ගෙහෙ අසීතිකොටිමත්තං ධනං සාසනෙ විප්පකිරිතුකාමො ජාතො, අයඤ්ච ‘‘මයා දින්නපච්චයා අකප්පියා’’ති වදති. අප්පටිග්ගය්හො අහං සමණෙන ගොතමෙනාති. අථ භගවා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පෙසෙත්වා තස්ස චිත්තාචාරං වීමංසන්තො, ‘‘අයං සබ්බෙපි අත්තනා දින්නපච්චයෙ ‘අකප්පියා’ති සල්ලක්ඛෙති. යං හි භොජනං ආරබ්භ කථා උප්පන්නා, එතදෙව න වට්ටති, සෙසා නිද්දොසා’’ති බ්රාහ්මණස්ස චතුන්නං පච්චයානං දානද්වාරං දස්සෙන්තො අඤ්ඤෙන චාතිආදිමාහ. තත්ථ කුක්කුච්චවූපසන්තන්ති හත්ථකුක්කුච්චාදීනං වසෙන වූපසන්තකුක්කුච්චං. අන්නෙන පානෙනාති දෙසනාමත්තමෙතං ¶ . අයං පනත්ථො – අඤ්ඤෙහි තයා ‘‘පරිච්චජිස්සාමී’’ති සල්ලක්ඛිතෙහි චීවරාදීහි පච්චයෙහි උපට්ඨහස්සු. ඛෙත්තං හි තං පුඤ්ඤපෙක්ඛස්ස හොතීති එතං තථාගතසාසනං නාම පුඤ්ඤපෙක්ඛස්ස පුඤ්ඤත්ථිකස්ස තුය්හං අප්පෙපි බීජෙ බහුසස්සඵලදායකං සුඛෙත්තං විය පටියත්තං හොති. අට්ඨමං.

195. නවමෙ සුන්දරිකභාරද්වාජොති සුන්දරිකාය නදියා තීරෙ අග්ගිජුහණෙන එවංලද්ධනාමො. සුන්දරිකායාති එවංනාමිකාය නදියා. අග්ගිං ¶ ජුහතීති ආහුතිං පක්ඛිපනෙන ජාලෙති ¶ . අග්ගිහුත්තං පරිචරතීති අග්යායතනං සම්මජ්ජනුපලෙපනබලිකම්මාදිනා පයිරුපාසති. කො නු ඛො ඉමං හබ්යසෙසං භුඤ්ජෙය්යාති සො කිර බ්රාහ්මණො අග්ගිම්හි හුතාවසෙසං පායාසං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අග්ගිම්හි තාව පක්ඛිත්තපායාසො මහාබ්රහ්මුනා භුත්තො, අයං පන අවසෙසො අත්ථි, තං යදි බ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතස්ස බ්රාහ්මණස්ස දදෙය්යං, එවං මෙ පිතරා සහ පුත්තොපි සන්තප්පිතො භවෙය්ය, සුවිසොධිතො චස්ස බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගො’’ති. සො බ්රාහ්මණස්ස දස්සනත්ථං උට්ඨායාසනා චතුද්දිසා අනුවිලොකෙසි, ‘‘කො නු ඛො ඉමං හබ්යසෙසං භුඤ්ජෙය්යා’’ති?

රුක්ඛමූලෙති තස්මිං වනසණ්ඩෙ ජෙට්ඨකරුක්ඛස්ස මූලෙ. සසීසං පාරුතං නිසින්නන්ති සහ සීසෙන පාරුතකායං නිසින්නං. කස්මා පන භගවා තත්ථ නිසීදි? භගවා කිර පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉමං බ්රාහ්මණං දිස්වා චින්තෙසි – අයං බ්රාහ්මණො එවරූපං අග්ගපායාසං ගහෙත්වා ‘‘මහාබ්රහ්මානං භොජෙමී’’ති අග්ගිම්හි ඣාපෙන්තො අඵලං කරොති…පෙ… චත්තාරො මග්ගෙ චෙව චත්තාරි ච ඵලානි දෙමීති. තස්මා කාලස්සෙව වුට්ඨාය සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පත්තචීවරං ආදාය ගන්ත්වා වුත්තනයෙන තස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. අථ කස්මා සසීසං පාරුපීති? හිමපාතස්ස ච සීතවාතස්ස ච පටිබාහණත්ථං, පටිබලොව එතං තථාගතො අධිවාසෙතුං. සචෙ පන අපාරුපිත්වා ¶ නිසීදෙය්ය, බ්රාහ්මණො දූරතොව සඤ්ජානිත්වා නිවත්තෙය්ය, එවං සති කථා නප්පවත්තෙය්ය. ඉති භගවා – ‘‘බ්රාහ්මණෙ ආගතෙ සීසං විවරිස්සාමි, අථ මං සො දිස්වා කථං පවත්තෙස්සති, තස්සාහං කථානුසාරෙන ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති කථාපවත්තනත්ථං එවමකාසි.

උපසඞ්කමීති බ්රාහ්මණො – ‘‘අයං සසීසං පාරුපිත්වා සබ්බරත්තිං පධානමනුයුත්තො. ඉමස්ස දක්ඛිණොදකං දත්වා ඉමං හබ්යසෙසං දස්සාමී’’ති, බ්රාහ්මණසඤ්ඤී හුත්වා උපසඞ්කමි. මුණ්ඩො අයං භවං, මුණ්ඩකො අයං භවන්ති සීසෙ විවරිතමත්තෙ නීචකෙසන්තං දිස්වා ‘‘මුණ්ඩො’’ති ආහ. තතො සුට්ඨුතරං ඔලොකෙන්තො පවත්තමත්තම්පි සිඛං අදිස්වා හීළෙන්තො ‘‘මුණ්ඩකො’’ති ආහ. තතොවාති යත්ථ ඨිතො අද්දස, තම්හාව පදෙසා. මුණ්ඩාපි හීති කෙනචි කාරණෙන මුණ්ඩිතසීසාපි හොන්ති.

මා ¶ ජාතිං පුච්ඡාති යදි දානස්ස මහප්ඵලතං පච්චාසීසසි, ජාතිං මා පුච්ඡ. අකාරණං හි දක්ඛිණෙය්යභාවස්ස ජාති. චරණඤ්ච පුච්ඡාති අපිච ඛො සීලාදිගුණභෙදං චරණං පුච්ඡ. එතං හි දක්ඛිණෙය්යභාවස්ස කාරණං. ඉදානිස්ස තමත්ථං විභාවෙන්තො කට්ඨා හවෙ ජායති ජාතවෙදොතිආදිමාහ ¶ . තත්රායං අධිප්පායො – ඉධ කට්ඨා අග්ගි ජායති, න ච සො සාලාදිකට්ඨා ජාතොව අග්ගිකිච්චං කරොති, සාපාන-දොණිආදිකට්ඨා ජාතො න කරොති, අත්තනො පන අච්චියාදිගුණසම්පත්තියා යතො වා තතො වා ජාතො කරොතියෙව. එවං න බ්රාහ්මණකුලාදීසු ජාතොව දක්ඛිණෙය්යො හොති, චණ්ඩාලකුලාදීසු ජාතො න හොති, අපිච ඛො නීචකුලිනොපි උච්චකුලිනොපි ඛීණාසව-මුනි ධිතිමා හිරීනිසෙධො ආජානීයො හොති. ඉමාය ධිතිහිරිපමොක්ඛාය ගුණසම්පත්තියා ජාතිමා උත්තමදක්ඛිණෙය්යො හොති. සො හි ධිතියා ගුණෙ ධාරෙති, හිරියා දොසෙ නිසෙධෙතීති. අපිචෙත්ථ මුනීති මොනධම්මෙන සමන්නාගතො. ධිතිමාති වීරියවා. ආජානීයොති කාරණාකාරණජානනකො. හිරීනිසෙධොති හිරියා පාපානි නිසෙධෙත්වා ඨිතො.

සච්චෙන දන්තොති ¶ පරමත්ථසච්චෙන දන්තො. දමසා උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන උපෙතො. වෙදන්තගූති චතුන්නං මග්ගවෙදානං අන්තං, චතූහි වා මග්ගවෙදෙහි කිලෙසානං අන්තං ගතො. වුසිතබ්රහ්මචරියොති මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං වුත්ථො. යඤ්ඤොපනීතොති උපනීතයඤ්ඤො පටියාදිතයඤ්ඤො ච. තමුපව්හයෙථාති යෙන යඤ්ඤො පටියාදිතො, සො තං පරමත්ථබ්රාහ්මණං අව්හයෙය්ය. ‘‘ඉන්දමව්හයාම, සොමමව්හයාම, වරුණමව්හයාම, ඊසානමව්හයාම, යාමමව්හයාමා’’ති ඉදං පන අව්හානං නිරත්ථකං. කාලෙනාති අව්හයන්තො ච ‘‘කාලො, භන්තෙ, නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති අන්තොමජ්ඣන්හිකකාලෙයෙව තං උපව්හයෙය්ය. සො ජුහති දක්ඛිණෙය්යෙති යො එවං කාලෙ ඛීණාසවං ආමන්තෙත්වා තත්ථ චතුපච්චයදක්ඛිණං පතිට්ඨපෙති, සො දක්ඛිණෙය්යෙ ජුහති නාම, න අචෙතනෙ අග්ගිම්හි පක්ඛිපන්තො.

ඉති බ්රාහ්මණො භගවතො කථං සුණන්තො පසීදිත්වා ඉදානි අත්තනො පසාදං ආවිකරොන්තො අද්ධා සුයිට්ඨන්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – අද්ධා මම යිදං ඉදානි සුයිට්ඨඤ්ච සුහුතඤ්ච භවිස්සති, පුබ්බෙ පන අග්ගිම්හි ඣාපිතං නිරත්ථකං අහොසීති. අඤ්ඤො ජනොති ‘‘අහං බ්රාහ්මණො, අහං බ්රාහ්මණො’’ති වදන්තො ¶ අන්ධබාලපුථුජ්ජනො. හබ්යසෙසන්ති හුතසෙසං. භුඤ්ජතු භවන්තිආදි පුරිමසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

න ඛ්වාහන්ති න ඛො අහං. කස්මා පනෙවමාහාති? තස්මිං කිර භොජනෙ උපහටමත්තෙව ‘‘සත්ථා ¶ භුඤ්ජිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය චතූසු මහාදීපෙසු ද්වීසු පරිත්තදීපසහස්සෙසු දෙවතා පුප්ඵඵලාදීනි චෙව සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතාදීනි ච ආදාය මධුපටලං පීළෙත්වා මධුං ගණ්හන්තියො විය දිබ්බානුභාවෙන නිබ්බත්තිතොජමෙව ගහෙත්වා පක්ඛිපිංසු. තෙන තං සුඛුමත්තං ගතං, මනුස්සානඤ්ච ඔළාරිකං වත්ථූති තෙසං තාව ඔළාරිකවත්ථුතාය සම්මා පරිණාමං න ගච්ඡති. ගොයූසෙ පන තිලබීජානි පක්ඛිපිත්වා පක්කත්තා ඔළාරිකමිස්සකං ජාතං, දෙවානඤ්ච සුඛුමං වත්ථූති තෙසං සුඛුමවත්ථුතාය සම්මා පරිණාමං න ගච්ඡති. සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවස්සාපි කුච්ඡියං න පරිණමති. අට්ඨසමාපත්තිලාභීඛීණාසවස්ස පන සමාපත්තිබලෙන ¶ පරිණාමෙය්ය. භගවතො පන පාකතිකෙනෙව කම්මජතෙජෙන පරිණාමෙය්ය.

අප්පහරිතෙති අහරිතෙ. සචෙ හි හරිතෙසු තිණෙසු පක්ඛිපෙය්ය, සිනිද්ධපායාසෙන තිණානි පූතීනි භවෙය්යුං. බුද්ධා ච භූතගාමසික්ඛාපදං න වීතික්කමන්ති, තස්මා එවමාහ. යත්ථ පන ගලප්පමාණානි මහාතිණානි, තාදිසෙ ඨානෙ පක්ඛිපිතුං වට්ටති. අප්පාණකෙති සප්පාණකස්මිං හි පරිත්තකෙ උදකෙ පක්ඛිත්තෙ පාණකා මරන්ති, තස්මා එවමාහ. යං පන ගම්භීරං මහාඋදකං හොති, පාතිසතෙපි පාතිසහස්සෙපි පක්ඛිත්තෙ න ආලුළති, තථාරූපෙ උදකෙ වට්ටති. ඔපිලාපෙසීති සුවණ්ණපාතියා සද්ධිංයෙව නිමුජ්ජාපෙසි. චිච්චිටායති චිටිචිටායතීති එවරූපං සද්දං කරොති. කිං පනෙස පායාසස්ස ආනුභාවො, උදාහු තථාගතස්සාති? තථාගතස්ස. අයං හි බ්රාහ්මණො තං පායාසං ඔපිලාපෙත්වා උම්මග්ගං ආරුය්හ සත්ථු සන්තිකං අනාගන්ත්වාව ගච්ඡෙය්ය, අථ භගවා – ‘‘එත්තකං අච්ඡරියං දිස්වා මම සන්තිකං ආගමිස්සති. අථස්සාහං ධම්මදෙසනාය මිච්ඡාදිට්ඨිගහණං භින්දිත්වා සාසනෙ ඔතාරෙත්වා අමතපානං පායෙස්සාමී’’ති අධිට්ඨානබලෙන එවමකාසි.

දාරු ¶ සමාදහානොති දාරුං ඣාපයමානො. බහිද්ධා හි එතන්ති එතං දාරුජ්ඣාපනං නාම අරියධම්මතො බහිද්ධා. යදි එතෙන සුද්ධි භවෙය්ය, යෙ දවඩාහකාදයො බහූනි දාරූනි ඣාපෙන්ති, තෙ පඨමතරං සුජ්ඣෙය්යුං. කුසලාති ඛන්ධාදීසු කුසලා. අජ්ඣත්තමෙවුජ්ජලයාමි ජොතින්ති නියකජ්ඣත්තෙ අත්තනො සන්තානස්මිංයෙව ඤාණජොතිං ජාලෙමි. නිච්චග්ගිනීති ආවජ්ජනපටිබද්ධෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන නිච්චං පජ්ජලිතග්ගි. නිච්චසමාහිතත්තොති නිච්චං සම්මා ඨපිතචිත්තො. බ්රහ්මචරියං චරාමීති බොධිමණ්ඩෙ චරිතං බ්රහ්මචරියං ගහෙත්වා එවං වදති.

මානො ¶ හි තෙ, බ්රාහ්මණ, ඛාරිභාරොති යථා ඛාරිභාරො ඛන්ධෙන වය්හමානො උපරි ඨිතොපි අක්කන්තක්කන්තට්ඨානෙ පථවියා සද්ධිං ඵුසෙති, එවමෙව ජාතිගොත්තකුලාදීනි මානවත්ථූනි නිස්සාය උස්සාපිතො මානොපි තත්ථ තත්ථ ඉස්සං උප්පාදෙන්තො චතූසු අපායෙසු සංසීදාපෙති. තෙනාහ ‘‘මානො හි තෙ, බ්රාහ්මණ, ඛාරිභාරො’’ති ¶ . කොධො ධූමොති තව ඤාණග්ගිස්ස උපක්කිලෙසට්ඨෙන කොධො ධුමො. තෙන හි තෙ උපක්කිලිට්ඨො ඤාණග්ගි න විරොචති. භස්මනි මොසවජ්ජන්ති නිරොජට්ඨෙන මුසාවාදො ඡාරිකා නාම. යථා හි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නො අග්ගි න ජොතෙති, එවං තෙ මුසාවාදෙන පටිච්ඡන්නං ඤාණන්ති දස්සෙති. ජිව්හා සුජාති යථා තුය්හං සුවණ්ණරජතලොහකට්ඨමත්තිකාසු අඤ්ඤතරමයා යාගයජනත්ථාය සුජා හොති, එවං මය්හං ධම්මයාගං යජනත්ථාය පහූතජිව්හා සුජාති වදති. හදයං ජොතිට්ඨානන්ති යථා තුය්හං නදීතීරෙ ජොතිට්ඨානං, එවං මය්හං ධම්මයාගස්ස යජනට්ඨානත්ථෙන සත්තානං හදයං ජොතිට්ඨානං. අත්තාති චිත්තං.

ධම්මො රහදොති යථා ත්වං අග්ගිං පරිචරිත්වා ධූමඡාරිකසෙදකිලිට්ඨසරීරො සුන්දරිකං නදිං ඔතරිත්වා න්හායසි, එවං මය්හං සුන්දරිකාසදිසෙන බාහිරෙන රහදෙන අත්ථො නත්ථි, අට්ඨඞ්ගිකමග්ගධම්මො පන මය්හං රහදො, තත්රාහං පාණසතම්පි පාණසහස්සම්පි චතුරාසීතිපාණසහස්සානිපි එකප්පහාරෙන න්හාපෙමි. සීලතිත්ථොති තස්ස පන මෙ ධම්මරහදස්ස චතුපාරිසුද්ධිසීලං තිත්ථන්ති දස්සෙති. අනාවිලොති යථා තුය්හං සුන්දරිකා නදී චතූහි පඤ්චහි එකතො න්හායන්තෙහි හෙට්ඨුපරියවාලිකා ආලුළා හොති ¶ , න එවං මය්හං රහදො, අනෙකසතසහස්සෙසුපි පාණෙසු ඔතරිත්වා න්හායන්තෙසු සො අනාවිලො විප්පසන්නොව හොති. සබ්භි සතං පසත්ථොති පණ්ඩිතෙහි පණ්ඩිතානං පසට්ඨො. උත්තමත්ථෙන වා සො සබ්භීති වුච්චති, පණ්ඩිතෙහි පසත්ථත්තා සතං පසත්ථො. තරන්ති පාරන්ති නිබ්බානපාරං ගච්ඡන්ති.

ඉදානි අරියමග්ගරහදස්ස අඞ්ගානි උද්ධරිත්වා දස්සෙන්තො සච්චං ධම්මොතිආදිමාහ. තත්ථ සච්චන්ති වචීසච්චං. ධම්මොති ඉමිනා දිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසතිසමාධයො දස්සෙති. සංයමොති ඉමිනා කම්මන්තාජීවා ගහිතා. සච්චන්ති වා ඉමිනා මග්ගසච්චං ගහිතං. සා අත්ථතො සම්මාදිට්ඨි. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සම්මාදිට්ඨි මග්ගො චෙව හෙතු චා’’ති (ධ. ස. 1039). සම්මාදිට්ඨියා පන ගහිතාය තග්ගතිකත්තා සම්මාසඞ්කප්පො ගහිතොව හොති. ධම්මොති ඉමිනා වායාමසතිසමාධයො. සංයමොති ඉමිනා වාචාකම්මන්තාජීවා. එවම්පි අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දස්සිතො ¶ හොති. අථ වා සච්චන්ති පරමත්ථසච්චං ¶ , තං අත්ථතො නිබ්බානං. ධම්මොතිපදෙන දිට්ඨි සඞ්කප්පො වායාමො සති සමාධීති පඤ්චඞ්ගානි ගහිතානි. සංයමොති වාචා කම්මන්තො ආජීවොති තීණි. එවම්පි අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දස්සිතො හොති. බ්රහ්මචරියන්ති එතං බ්රහ්මචරියං නාම. මජ්ඣෙ සිතාති සස්සතුච්ඡෙදෙ වජ්ජෙත්වා මජ්ඣෙ නිස්සිතා. බ්රහ්මපත්තීති සෙට්ඨපත්ති. ස තුජ්ජුභූතෙසු නමො කරොහීති එත්ථ ත-කාරො පදසන්ධිකරො, ස ත්වං උජුභූතෙසු ඛීණාසවෙසු නමො කරොහීති අත්ථො. තමහං නරං ධම්මසාරීති බ්රූමීති යො එවං පටිපජ්ජති, තමහං පුග්ගලං ‘‘ධම්මසාරී එසො ධම්මසාරියා පටිච්ඡන්නො’’ති ච ‘‘කුසලධම්මෙහි අකුසලධම්මෙ සාරෙත්වා ඨිතො’’ති වාති වදාමීති. නවමං.

196. දසමෙ අඤ්ඤතරස්මිං වනසණ්ඩෙති පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘ගච්ඡාමිස්ස සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ විහරති. නට්ඨා හොන්තීති කසිත්වා විස්සට්ඨා අටවිමුඛා චරමානා බ්රාහ්මණෙ භුඤ්ජිතුං ගතෙ පලාතා හොන්ති. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා ¶ . උජුං කායං පණිධායාති උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා, අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා, මුඛසමීපෙ වා කත්වාති අත්ථො. තෙනෙව විභඞ්ගෙ වුත්තං – ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (විභ. 537). අථ වා ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති එවං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.164) වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො – ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වා’’ති. එවං නිසීදන්තො ච පන ඡබ්බණ්ණා ඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා නිසීදි. උපසඞ්කමීති දොමනස්සාභිභූතො ආහිණ්ඩන්තො, ‘‘සුඛෙන වතායං සමණො නිසින්නො’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි.

අජ්ජසට්ඨිං ¶ න දිස්සන්තීති අජ්ජ ඡදිවසමත්තකා පට්ඨාය න දිස්සන්ති. පාපකාති ලාමකා තිලඛාණුකා. තෙන කිර තිලඛෙත්තෙ වපිතෙ තදහෙව දෙවො වස්සිත්වා තිලෙ පංසුම්හි ඔසීදාපෙසි ¶ , පුප්ඵං වා ඵලං වා ගහෙතුං නාසක්ඛිංසු. යෙපි වඩ්ඪිංසු, තෙසං උපරි පාණකා පතිත්වා පණ්ණානි ඛාදිංසු, එකපණ්ණදුපණ්ණා ඛාණුකා අවසිස්සිංසු. බ්රාහ්මණො ඛෙත්තං ඔලොකෙතුං ගතො තෙ දිස්වා – ‘‘වඩ්ඪියා මෙ තිලා ගහිතා, තෙපි නට්ඨා’’ති දොමනස්සජාතො අහොසි, තං ගහෙත්වා ඉමං ගාථමාහ.

උස්සොළ්හිකායාති උස්සාහෙන කණ්ණනඞ්ගුට්ඨාදීනි උක්ඛිපිත්වා විචරන්තා උප්පතන්ති. තස්ස කිර අනුපුබ්බෙන භොගෙසු පරික්ඛීණෙසු පක්ඛිපිතබ්බස්ස අභාවෙන තුච්ඡකොට්ඨා අහෙසුං. තස්ස ඉතො චිතො ච සත්තහි ඝරෙහි ආගතා මූසිකා තෙ තුච්ඡකොට්ඨෙ පවිසිත්වා උය්යානකීළං කීළන්තා විය නච්චන්ති, තං ගහෙත්වා එවමාහ.

උප්පාටකෙහි සඤ්ඡන්නොති උප්පාටකපාණකෙහි සඤ්ඡන්නො. තස්ස කිර බ්රාහ්මණස්ස සයනත්ථාය සන්ථතං තිණපණ්ණසන්ථාරං කොචි අන්තරන්තරා පටිජග්ගන්තො නත්ථි. සො දිවසං අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා සායං ආගන්ත්වා තස්මිං නිපජ්ජති. අථස්ස උප්පාටකපාණකා සරීරං එකච්ඡන්නං කරොන්තා ඛාදන්ති, තං ගහෙත්වා එවමාහ.

විධවාති ¶ මතපතිකා. යාව කිර තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ විභවමත්තා අහොසි, තාව තා විධවාපි හුත්වා පතිකුලෙසු වසිතුං ලභිංසු. යදා පන සො නිද්ධනො ජාතො, තදා තා ‘‘පිතුඝරං ගච්ඡථා’’ති සස්සුසසුරාදීහි නික්කඩ්ඪිතා තතො තස්සෙව ඝරං ආගන්ත්වා වසන්තියො බ්රාහ්මණස්ස භොජනකාලෙ ‘‘ගච්ඡථ අය්යකෙන සද්ධිං භුඤ්ජථා’’ති පුත්තෙ පෙසෙන්ති, තෙහි පාතියං හත්ථෙසු ඔතාරිතෙසු බ්රාහ්මණො හත්ථස්ස ඔකාසං න ලභති. තං ගහෙත්වා ඉමං ගාථමාහ.

පිඞ්ගලාති කළාරපිඞ්ගලා. තිලකාහතාති කාළසෙතාදිවණ්ණෙහි තිලකෙහි ආහතගත්තා. සොත්තං පාදෙන බොධෙතීති නිද්දං ඔක්කන්තං පාදෙන පහරිත්වා පබොධෙති. අයං කිර බ්රාහ්මණො මූසිකසද්දෙන උබ්බාළ්හො උප්පාටකෙහි ච ඛජ්ජමානො සබ්බරත්තිං ¶ නිද්දං අලභිත්වා පච්චූසකාලෙ නිද්දායති. අථ නං අක්ඛීසු නිම්මිලිතමත්තෙස්වෙව – ‘‘කිං කරොසි, බ්රාහ්මණ, පච්ඡා ච පුබ්බෙ ච ගහිතස්ස ඉණස්ස? වඩ්ඪි මත්ථකං පත්තා, සත්ත ධීතරො පොසෙතබ්බා. ඉදානි ඉණායිකා ආගන්ත්වා ¶ ගෙහං පරිවාරෙස්සන්ති, ගච්ඡ කම්මං කරොහී’’ති පාදෙන පහරිත්වා පබොධෙති. තං ගහෙත්වා ඉමං ගාථමාහ.

ඉණායිකාති යෙසං අනෙන හත්ථතො ඉණං ගහිතං. සො කිර කස්සචි හත්ථතො එකං කහාපණං කස්සචි ද්වෙ කස්සචි දස…පෙ… කස්සචි සතන්ති එවං බහූනං හත්ථතො ඉණං අග්ගහෙසි. තෙ දිවා බ්රාහ්මණං අපස්සන්තා ‘‘ගෙහතො තං නික්ඛන්තමෙව ගණ්හිස්සාමා’’ති බලවපච්චූසෙ ගන්ත්වා චොදෙන්ති. තං ගහෙත්වා ඉමං ගාථමාහ.

භගවා තෙන බ්රාහ්මණෙන ඉමාහි සත්තහි ගාථාහි දුක්ඛෙ කථිතෙ ‘‘යං යං, බ්රාහ්මණ, තයා දුක්ඛං කථිතං, සබ්බමෙතං මය්හං නත්ථී’’ති දස්සෙන්තො පටිගාථාහි බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි. බ්රාහ්මණො තා ගාථා සුත්වා භගවති පසන්නො සරණෙසු පතිට්ඨාය පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. තං දස්සෙතුං එවං වුත්තෙ භාරද්වාජගොත්තොතිආදි වුත්තං. තත්ථ අලත්ථාති ලභි.

තඤ්ච පන බ්රාහ්මණං භගවා පබ්බාජෙත්වා ආදාය ජෙතවනං ගන්ත්වා පුනදිවසෙ තෙන ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන කොසලරඤ්ඤො ගෙහද්වාරං අගමාසි ¶ . රාජා ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා පාසාදා ඔරුය්හ වන්දිත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා තථාගතං උපරිපාසාදං ආරොපෙත්වා වරාසනෙ නිසීදාපෙත්වා ගන්ධොදකෙන පාදෙ ධොවිත්වා සතපාකතෙලෙන මක්ඛෙත්වා යාගුං ආහරාපෙත්වා රජතදණ්ඩං සුවණ්ණකටච්ඡුං ගහෙත්වා සත්ථු උපනාමෙසි. සත්ථා පත්තං පිදහි. රාජා තථාගතස්ස පාදෙසු පතිත්වා, ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, දොසො අත්ථි, ඛමථා’’ති ආහ. නත්ථි, මහාරාජාති. අථ කස්මා යාගුං න ගණ්හථාති? පලිබොධො අත්ථි, මහාරාජාති. කිං පන, භන්තෙ, යාගුං අගණ්හන්තෙහෙව ලභිතබ්බො එස පලිබොධො, පටිබලො අහං පලිබොධං දාතුං, ගණ්හථ, භන්තෙති. සත්ථා අග්ගහෙසි. මහල්ලකත්ථෙරොපි දීඝරත්තං ඡාතො යාවදත්ථං යාගුං පිවි. රාජා ඛාදනීයභොජනීයං දත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ භගවන්තං ¶ වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භගවා තුම්හෙ පවෙණියා ආගතෙ ඔක්කාකවංසෙ උප්පජ්ජිත්වා චක්කවත්තිසිරිං පහාය පබ්බජිත්වා ලොකෙ අග්ගතං පත්තො, කො නාම, භන්තෙ, තුම්හාකං පලිබොධො’’ති? මහාරාජ, එතස්ස මහල්ලකත්ථෙරස්ස පලිබොධො අම්හාකං පලිබොධසදිසොවාති.

රාජා ¶ ථෙරං වන්දිත්වා – ‘‘කො, භන්තෙ, තුම්හාකං පලිබොධො’’ති පුච්ඡි? ඉණපලිබොධො, මහාරාජාති. කිත්තකො, භන්තෙති? ගණෙහි, මහාරාජාති. රඤ්ඤො ‘‘එකං ද්වෙ සතං සහස්ස’’න්ති ගණෙන්තස්ස අඞ්ගුලියො නප්පහොන්ති. අථෙකං පුරිසං පක්කොසිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, නගරෙ භෙරිං චරාපෙහි ‘සබ්බෙ බහුධීතිකබ්රාහ්මණස්ස ඉණායිකා රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතන්තූ’’ති. මනුස්සා භෙරිං සුත්වා සන්නිපතිංසු. රාජා තෙසං හත්ථතො පණ්ණානි ආහරාපෙත්වා සබ්බෙසං අනූනං ධනමදාසි. තත්ථ සුවණ්ණමෙව සතසහස්සග්ඝනකං අහොසි. පුන රාජා පුච්ඡි – ‘‘අඤ්ඤොපි අත්ථි, භන්තෙ, පලිබොධො’’ති. ඉණං නාම, මහාරාජ, දත්වා මුච්චිතුං සක්කා, එතා පන සත්ත දාරිකා මහාපලිබොධා මය්හන්ති. රාජා යානානි පෙසෙත්වා තස්ස ධීතරො ආහරාපෙත්වා අත්තනො ධීතරො කත්වා තං තං කුලඝරං පෙසෙත්වා, ‘‘අඤ්ඤොපි, භන්තෙ, අත්ථි පලිබොධො’’ති පුච්ඡි? බ්රාහ්මණී, මහාරාජාති. රාජා යානං පෙසෙත්වා, තස්ස බ්රාහ්මණිං ආහරාපෙත්වා, අය්යිකට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පුන පුච්ඡි – ‘‘අඤ්ඤොපි, භන්තෙ, අත්ථි පලිබොධො’’ති? නත්ථි ¶ , මහාරාජාති වුත්තෙ රාජාපි චීවරදුස්සානි දාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මම සන්තකං තුම්හාකං භික්ඛුභාවං ජානාථා’’ති ආහ. ආම, මහාරාජාති. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘භන්තෙ, චීවරපිණ්ඩපාතාදයොපි සබ්බෙ පච්චයා අම්හාකං සන්තකා භවිස්සන්ති. තුම්හෙ තථාගතස්ස මනං ගහෙත්වා සමණධම්මං කරොථා’’ති. ථෙරො තථෙව අප්පමත්තො සමණධම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ආසවක්ඛයං පත්තොති. දසමං.

197. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ මගධෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. දක්ඛිණාගිරිස්මින්ති රාජගහං පරිවාරෙත්වා ඨිතස්ස ගිරිනො දක්ඛිණභාගෙ ජනපදො අත්ථි, තස්මිං ජනපදෙ, තත්ථ විහාරස්සාපි තදෙව නාමං. එකනාළායං බ්රාහ්මණගාමෙති එකනාළාති තස්ස ගාමස්ස නාමං. බ්රාහ්මණා ¶ පනෙත්ථ සම්බහුලා පටිවසන්ති, බ්රාහ්මණභොගො එව වා සො. තස්මා ‘‘බ්රාහ්මණගාමො’’ති වුච්චති.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති යං සමයං භගවා මගධරට්ඨෙ එකනාළං බ්රාහ්මණගාමං උපනිස්සාය දක්ඛිණගිරිමහාවිහාරෙ බ්රාහ්මණස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානො විහරති, තෙන සමයෙන. කසිභාරද්වාජස්සාති සො බ්රාහ්මණො කසිං නිස්සාය ජීවති, භාරද්වාජොති චස්ස ගොත්තං. පඤ්චමත්තානීති පඤ්ච පමාණානි, අනූනානි අනධිකානි පඤ්චනඞ්ගලසතානීති වුත්තං හොති. පයුත්තානීති යොජිතානි, බලීබද්දානං ඛන්ධෙසු ඨපෙත්වා යුගෙ යොත්තෙහි යොජිතානීති අත්ථො.

වප්පකාලෙති වප්පනකාලෙ බීජනික්ඛෙපසමයෙ. තත්ථ ද්වෙ වප්පානි කලලවප්පඤ්ච පංසුවප්පඤ්ච. පංසුවප්පං ඉධ අධිප්පෙතං, තඤ්ච ඛො පඨමදිවසෙ මඞ්ගලවප්පං. තත්ථායං උපකරණසම්පදා – තීණි බලිබද්දසහස්සානි උපට්ඨාපිතානි හොන්ති, සබ්බෙසං සුවණ්ණමයානි සිඞ්ගානි පටිමුක්කානි, රජතමයා ඛුරා, සබ්බෙ ¶ සෙතමාලාහි චෙව ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලීහි ච අලඞ්කතා පරිපුණ්ණපඤ්චඞ්ගා සබ්බලක්ඛණසම්පන්නා, එකච්චෙ කාළා අඤ්ජනවණ්ණා, එකච්චෙ සෙතා ඵලිකවණ්ණා, එකච්චෙ රත්තා පවාළවණ්ණා, එකච්චෙ කම්මාසා මසාරගල්ලවණ්ණා. එවං පඤ්චසතා කස්සකා සබ්බෙ අහතසෙතවත්ථා ගන්ධමාලාලඞ්කතා දක්ඛිණඅංසකූටෙසු පතිට්ඨිතපුප්ඵචුම්බටකා හරිතාලමනොසිලාලඤ්ජනුජ්ජලගත්තා දස දස නඞ්ගලා එකෙකගුම්බා හුත්වා ගච්ඡන්ති. නඞ්ගලානං සීසඤ්ච යුගඤ්ච පතොදා ච සුවණ්ණඛචිතා ¶ . පඨමනඞ්ගලෙ අට්ඨ බලීබද්දා යුත්තා, සෙසෙසු චත්තාරො චත්තාරො, අවසෙසා කිලන්තපරිවත්තනත්ථං ආනීතා. එකෙකගුම්බෙ එකෙකබීජසකටං එකෙකො කසති, එකෙකො වප්පති.

බ්රාහ්මණො පන පගෙව මස්සුකම්මං කාරාපෙත්වා න්හායිත්වා සුගන්ධගන්ධෙහි විලිත්තො පඤ්චසතග්ඝනකං වත්ථං නිවාසෙත්වා සහස්සග්ඝනකං එකංසං කරිත්වා එකෙකිස්සා අඞ්ගුලියා ද්වෙ ද්වෙති වීසති අඞ්ගුලිමුද්දිකායො කණ්ණෙසු සීහකුණ්ඩලානි සීසෙ බ්රහ්මවෙඨනං පටිමුඤ්චිත්වා සුවණ්ණමාලං කණ්ඨෙ කත්වා බ්රාහ්මණගණපරිවුතො කම්මන්තං වොසාසති. අථස්ස බ්රාහ්මණී අනෙකසතභාජනෙසු පායාසං පචාපෙත්වා මහාසකටෙසු ආරොපෙත්වා ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා බ්රාහ්මණීගණපරිවුතා කම්මන්තං අගමාසි. ගෙහම්පිස්ස හරිතුපලිත්තං විප්පකිණ්ණලාජං ¶ පුණ්ණඝටකදලිධජපටාකාහි අලඞ්කතං ගන්ධපුප්ඵාදීහි සුකතබලිකම්මං, ඛෙත්තඤ්ච තෙසු තෙසු ඨානෙසු සමුස්සිතද්ධජපටාකං අහොසි. පරිජනකම්මකාරෙහි සද්ධිං ඔසටපරිසා අඩ්ඪතෙය්යසහස්සා අහොසි, සබ්බෙ අහතවත්ථා, සබ්බෙසං පායාසභොජනමෙව පටියත්තං.

අථ බ්රාහ්මණො සුවණ්ණපාතිං ධොවාපෙත්වා පායාසස්ස පූරෙත්වා සප්පිමධුඵාණිතෙහි අභිසඞ්ඛරිත්වා නඞ්ගලබලිකම්මං කාරාපෙසි. බ්රාහ්මණී පඤ්චන්නං කස්සකසතානං සුවණ්ණරජතකංසතම්බලොහමයානි භාජනානි දාපෙත්වා සුවණ්ණකටච්ඡුං ගහෙත්වා පායාසෙන පරිවිසන්තී ගච්ඡති. බ්රාහ්මණො පන බලිකම්මං කාරෙත්වා රත්තබන්ධිකායො උපාහනායො ආරොහිත්වා රත්තසුවණ්ණදණ්ඩකං ගහෙත්වා, ‘‘ඉධ පායාසං දෙථ, ඉධ සප්පිං ¶ දෙථ, ඉධ සක්ඛරං දෙථා’’ති වොසාසමානො විචරති. අයං තාව කම්මන්තෙ පවත්ති.

විහාරෙ පන යත්ථ යත්ථ බුද්ධා වසන්ති, තත්ථ තත්ථ නෙසං දෙවසිකං පඤ්ච කිච්චානි භවන්ති, සෙය්යථිදං – පුරෙභත්තකිච්චං පච්ඡාභත්තකිච්චං පුරිමයාමකිච්චං මජ්ඣිමයාමකිච්චං පච්ඡිමයාමකිච්චන්ති.

තත්රිදං පුරෙභත්තකිච්චං ¶ – භගවා හි පාතොව උට්ඨාය උපට්ඨාකානුග්ගහත්ථං සරීරඵාසුකත්ථඤ්ච මුඛධොවනාදිපරිකම්මං කත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය කදාචි එකකො කදාචි භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසති කදාචි පකතියා, කදාචි අනෙකෙහි පාටිහාරියෙහි වත්තමානෙහි. සෙය්යථිදං – පිණ්ඩාය පවිසතො ලොකනාථස්ස පුරතො පුරතො ගන්ත්වා මුදුගතියො වාතා පථවිං සොධෙන්ති, වලාහකා උදකඵුසිතානි මුඤ්චන්තා මග්ගෙ රෙණුං වූපසමෙත්වා උපරි විතානං හුත්වා තිට්ඨන්ති, අපරෙ වාතා පුප්ඵානි උපහරිත්වා මග්ගෙ ඔකිරන්ති. උන්නතා භූමිප්පදෙසා ඔනමන්ති, ඔනතා උන්නමන්ති. පාදනික්ඛෙපසමයෙ සමාව භූමි හොති, සුඛසම්ඵස්සානි පදුමපුප්ඵානි වා පාදෙ සම්පටිච්ඡන්ති. ඉන්දඛීලස්ස අන්තො ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ සරීරා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණරසසිඤ්චනානි විය චිත්රපටපරික්ඛිත්තානි විය ච පාසාදකූටාගාරාදීනි කරොන්තියො ඉතො චිතො ච විධාවන්ති. හත්ථිඅස්සවිහඞ්ගාදයො සකසකට්ඨානෙසු ඨිතායෙව මධුරෙනාකාරෙන සද්දං කරොන්ති ¶ , තථා භෙරිවීණාදීනි තූරියානි මනුස්සානඤ්ච කායූපගානි ආභරණානි. තෙන සඤ්ඤාණෙන මනුස්සා ජානන්ති ‘‘අජ්ජ භගවා ඉධ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති. තෙ සුනිවත්ථා සුපාරුතා ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය ඝරා නික්ඛමිත්වා අන්තරවීථිං පටිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ගන්ධපුප්ඵාදීහි සක්කච්චං පූජෙත්වා වන්දිත්වා – ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, දස භික්ඛූ, අම්හාකං වීසති, අම්හාකං භික්ඛුසතං දෙථා’’ති යාචිත්වා භගවතොපි පත්තං ගහෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සක්කච්චං පිණ්ඩපාතෙන පටිමානෙන්ති.

භගවා ¶ කතභත්තකිච්චො තෙසං සන්තානානි ඔලොකෙත්වා තථා ධම්මං දෙසෙති, යථා කෙචි සරණගමනෙ පතිට්ඨහන්ති, කෙචි පඤ්චසු සීලෙසු, කෙචි සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලානං අඤ්ඤතරස්මිං, කෙචි පබ්බජිත්වා අග්ගඵලෙ අරහත්තෙති ¶ . එවං මහාජනං අනුග්ගහෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං ගච්ඡති. තත්ථ ගන්ධමණ්ඩලමාළෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදති භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානං ආගමයමානො. තතො භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානෙ උපට්ඨාකො භගවතො නිවෙදෙති. අථ භගවා ගන්ධකුටිං පවිසති. ඉදං තාව පුරෙභත්තකිච්චං.

අථ භගවා එවං කතපුරෙභත්තකිච්චො ගන්ධකුටියා උපට්ඨානෙ නිසීදිත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පාදපීඨෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදති – ‘‘භික්ඛවෙ, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ, දුල්ලභො බුද්ධුප්පාදො ලොකස්මිං, දුල්ලභො මනුස්සත්තපටිලාභො, දුල්ලභා සද්ධාසම්පත්ති, දුල්ලභා පබ්බජ්ජා, දුල්ලභං සද්ධම්මස්සවන’’න්ති. තත්ථ කෙචි භගවන්තං කම්මට්ඨානං පුච්ඡන්ති. භගවා තෙසං අත්තනො චරියානුරූපං කම්මට්ඨානං දෙති. තතො සබ්බෙපි භගවන්තං වන්දිත්වා අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ගච්ඡන්ති, කෙචි අරඤ්ඤං, කෙචි රුක්ඛමූලං, කෙචි පබ්බතාදීනං අඤ්ඤතරං, කෙචි චාතුමහාරාජිකභවනං…පෙ… කෙචි වසවත්තිභවනන්ති. තතො භගවා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා සචෙ ආකඞ්ඛති, දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො මුහුත්තං සීහසෙය්යං කප්පෙති. අථ සමස්සාසිතකායො උට්ඨහිත්වා දුතියභාගෙ ලොකං වොලොකෙති. තතියභාගෙ යං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරති, තත්ථ මහාජනො පුරෙභත්තං දානං දත්වා පච්ඡාභත්තං සුනිවත්ථො සුපාරුතො ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය විහාරෙ සන්නිපතති. තතො භගවා සම්පත්තපරිසාය අනුරූපෙන පාටිහාරියෙන ගන්ත්වා ධම්මසභායං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ ¶ නිසජ්ජ ධම්මං දෙසෙති කාලයුත්තං සමයයුත්තං. අථ කාලං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙති, මනුස්සා භගවන්තං වන්දිත්වා පක්කමන්ති. ඉදං පච්ඡාභත්තකිච්චං.

සො එවං නිට්ඨිතපච්ඡාභත්තකිච්චො සචෙ ගත්තානි ඔසිඤ්චිතුකාමො හොති, බුද්ධාසනා වුට්ඨාය න්හානකොට්ඨකං පවිසිත්වා උපට්ඨාකෙන පටියාදිතඋදකෙන ගත්තානි උතුං ගාහාපෙති ¶ . උපට්ඨාකොපි බුද්ධාසනං ආනෙත්වා පප්ඵොටෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤාපෙති. භගවා සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා උත්තරාසඞ්ගං කත්වා තත්ථ ආගන්ත්වා නිසීදති ¶ එකකොව මුහුත්තං පටිසල්ලීනො. අථ භික්ඛූ තතො තතො ආගම්ම භගවතො උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තත්ථ එකච්චෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, එකච්චෙ කම්මට්ඨානං, එකච්චෙ ධම්මස්සවනං යාචන්ති. භගවා තෙසං අධිප්පායං සම්පාදෙන්තො පුරිමයාමං වීතිනාමෙති. ඉදං පුරිමයාමකිච්චං.

පුරිමයාමකිච්චපරියොසානෙ පන භික්ඛූසු භගවන්තං වන්දිත්වා පක්කමන්තෙසු සකලදසසහස්සිලොකධාතුදෙවතායො ඔකාසං ලභමානා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති යථාභිසඞ්ඛතං අන්තමසො චතුරක්ඛරම්පි. භගවා තාසං තාසං දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො මජ්ඣිමයාමං වීතිනාමෙති. ඉදං මජ්ඣිමයාමකිච්චං.

පච්ඡිමයාමං පන තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා පුරෙභත්තතො පට්ඨාය නිසජ්ජාපීළිතස්ස සරීරස්ස කිලාසුභාවමොචනත්ථං එකං කොට්ඨාසං චඞ්කමෙන වීතිනාමෙති. දුතියකොට්ඨාසෙ ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං කප්පෙති. තතියකොට්ඨාසෙ පච්චුට්ඨාය නිසීදිත්වා පුරිමබුද්ධානං සන්තිකෙ දානසීලාදිවසෙන කතාධිකාරපුග්ගලදස්සනත්ථං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙති. ඉදං පච්ඡිමයාමකිච්චං.

තදාපි එවං ඔලොකෙන්තො කසිභාරද්වාජං බ්රාහ්මණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නං දිස්වා – ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ කථා පවත්තිස්සති, කථාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා එසො බ්රාහ්මණො සපුත්තදාරො තීසු සරණෙසු පතිට්ඨාය අසීතිකොටිධනං මම සාසනෙ විප්පකිරිත්වා අපරභාගෙ නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. එතමත්ථං දස්සෙතුං අථ ඛො භගවාතිආදි වුත්තං.

තත්ථ ¶ පුබ්බණ්හසමයන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො. නිවාසෙත්වාති පරිදහිත්වා. විහාරචීවරපරිවත්තනවසෙනෙතං වුත්තං. පත්තචීවරමාදායාති පත්තං හත්ථෙහි, චීවරං කායෙන ආදියිත්වා, සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ ධාරෙත්වාති අත්ථො. භගවතො කිර පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමස්ස භමරො විය විකසිතපදුමද්වයමජ්ඣං, ඉන්දනීලමණිවණ්ණසෙලමයපත්තො හත්ථද්වයමජ්ඣං ආගච්ඡති. තං එවමාගතං පත්තං හත්ථෙහි සම්පටිච්ඡිත්වා චීවරඤ්ච පරිමණ්ඩලං පාරුතං කායෙන ධාරෙත්වාති වුත්තං හොති. තෙනුපසඞ්කමීති ¶ යෙන මග්ගෙන කම්මන්තො ගන්තබ්බො, තෙන එකකොව උපසඞ්කමි. කස්මා පන නං භික්ඛූ නානුබන්ධිංසූති? යදා හි භගවා එකකොව කත්ථචි ගන්තුකාමො හොති, යාව භික්ඛාචාරවෙලා ද්වාරං පිදහිත්වා අන්තොගන්ධකුටියං නිසීදති. භික්ඛූ තාය සඤ්ඤාය ජානන්ති ‘‘අජ්ජ භගවා එකකොව පිණ්ඩාය චරිතුකාමො, අද්ධා කඤ්චි එව විනෙතබ්බපුග්ගලං අද්දසා’’ති. තෙ අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්ති. තදා ච භගවා එවමකාසි, තස්මා භික්ඛූ නානුබන්ධිංසූති.

පරිවෙසනා වත්තතීති තෙසං සුවණ්ණභාජනාදීනි ගහෙත්වා නිසින්නානං පඤ්චසතානං කස්සකානං පරිවිසනා විප්පකතා හොති. එකමන්තං අට්ඨාසීති යත්ථ ඨිතං බ්රාහ්මණො පස්සති, තථාරූපෙ දස්සනූපචාරෙ කථාසවනඵාසුකෙ උච්චට්ඨානෙ අට්ඨාසි. ඨත්වා ච රජතසුවණ්ණරසපිඤ්ජරං චන්දිමසූරියානං පභං අතිරොචමානං සමන්තතො සරීරප්පභං මුඤ්චි, යාය අජ්ඣොත්ථටත්තා බ්රාහ්මණස්ස කම්මන්තසාලාභිත්තිරුක්ඛකසිතමත්තිකපිණ්ඩාදයො සුවණ්ණමයා විය අහෙසුං. අථ මනුස්සා භුඤ්ජන්තා ච කසන්තා ච සබ්බකිච්චානි පහාය අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපරිවාරං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං සරීරං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිභූසිතං බාහුයුගලං ජඞ්ගමං විය පදුමසරං, රස්මිජාලසමුජ්ජලිතතාරාගණමිව ගගනතලං, විජ්ජුලතාවිනද්ධමිව ච කනකසිඛරං සිරියා ජලමානං සම්මාසම්බුද්ධං එකමන්තං ඨිතං දිස්වා හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සම්පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. එවං තෙහි සම්පරිවාරිතං අද්දසා ඛො කසිභාරද්වාජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං පිණ්ඩාය ඨිතං, දිස්වාන භගවන්තං එතදවොච – අහං ඛො, සමණ, කසාමි ච වපාමි චාති.

කස්මා ¶ පනායං එවමාහ, කිං සමන්තපාසාදිකෙ පසාදනීයෙ උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තෙපි තථාගතෙ අප්පසාදෙන, උදාහු අඩ්ඪතියානං ජනසහස්සානං පායාසං පටියාදෙත්වාපි කටච්ඡුභික්ඛාය මච්ඡෙරෙනාති? උභයථාපි නො, භගවතො පනස්ස දස්සනෙන අතිත්තං නික්ඛිත්තකම්මන්තං ජනං දිස්වා ‘‘කම්මභඞ්ගං ¶ මෙ කාතුං ආගතො’’ති අනත්තමනතා අහොසි, තස්මා ¶ එවමාහ. භගවතො ච ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා – ‘‘සචායං කම්මන්තෙ අප්පයොජයිස්ස, සකලජම්බුදීපෙ මනුස්සානං සීසෙ චූළාමණි විය අභවිස්ස, කො නාමස්ස අත්ථො න සම්පජ්ජිස්සති, එවමෙවං අලසතාය කම්මන්තෙ අප්පයොජෙත්වා වප්පමඞ්ගලාදීසු පිණ්ඩාය චරතී’’තිපිස්ස අනත්තමනතා අහොසි. තෙනාහ – ‘‘අහං ඛො, සමණ, කසාමි ච වපාමි ච, කසිත්වා ච වපිත්වා ච භුඤ්ජාමී’’ති.

අයං කිරස්ස අධිප්පායො – මය්හම්පි තාව කම්මන්තා න බ්යාපජ්ජන්ති, න චම්හි යථා ත්වං එවං ලක්ඛණසම්පන්නො, ත්වම්පි කසිත්වා ච වපිත්වා ච භුඤ්ජස්සු, කො තෙ අත්ථො න සම්පජ්ජෙය්ය එවං ලක්ඛණසම්පන්නස්සාති. අපිචායං අස්සොසි – ‘‘සක්යරාජකුලෙ කිර කුමාරො උප්පන්නො, සො චක්කවත්තිරජ්ජං පහාය පබ්බජිතො’’ති. තස්මා ඉදානි ‘‘අයං සො’’ති ඤත්වා ‘‘චක්කවත්තිරජ්ජං පහාය කිලන්තොසී’’ති උපාරම්භං ආරොපෙන්තො එවමාහ. අපිච තික්ඛපඤ්ඤො එස බ්රාහ්මණො, න භගවන්තං අපසාදෙන්තො භණති, භගවතො පන රූපසම්පත්තිං දිස්වා පුඤ්ඤසම්පත්තිං සම්භාවයමානො කථාපවත්තනත්ථම්පි එවමාහ. අථ භගවා වෙනෙය්යවසෙන සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගකස්සකවප්පකභාවං අත්තනො දස්සෙන්තො අහම්පි ඛො බ්රාහ්මණොතිආදිමාහ.

අථ බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘අයං සමණො’’ ‘අහම්පි කසාමි ච වපාමි චා’ති භණති. න චස්ස ඔළාරිකානි යුගනඞ්ගලාදීනි කසිභණ්ඩානි පස්සාමි, කිං නු ඛො මුසා භණතී’’ති? භගවන්තං පාදතලතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගා ඔලොකයමානො, අඞ්ගවිජ්ජාය කතාධිකාරත්තා ද්වත්තිංසවරලක්ඛණසම්පත්තිමස්ස ඤත්වා, ‘‘අට්ඨානමෙතං යං එවරූපො මුසා භණෙය්යා’’ති සඤ්ජාතබහුමානො ¶ භගවති සමණවාදං පහාය ගොත්තෙන භගවන්තං සමුදාචරමානො න ඛො පන මයං පස්සාම භොතො ගොතමස්සාතිආදිමාහ. භගවා පන යස්මා පුබ්බධම්මසභාගතාය කථනං නාම බුද්ධානං ආනුභාවො, තස්මා බුද්ධානුභාවං දීපෙන්තො සද්ධා බීජන්තිආදිමාහ.

කා පනෙත්ථ පුබ්බධම්මසභාගතා? නනු බ්රාහ්මණෙන භගවා නඞ්ගලාදිකසිසම්භාරසමායොගං පුට්ඨො අපුච්ඡිතස්ස බීජස්ස සභාගතාය ආහ ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති, එවඤ්ච සති කථාපි අනනුසන්ධිකා හොති? න හි බුද්ධානං අනනුසන්ධිකකථා ¶ නාම අත්ථි, නපි පුබ්බධම්මස්ස අසභාගතාය ¶ කථෙන්ති. එවං පනෙත්ථ අනුසන්ධි වෙදිතබ්බා – බ්රාහ්මණෙන හි භගවා යුගනඞ්ගලාදිකසිසම්භාරවසෙන කසිං පුච්ඡිතො. සො තස්ස අනුකම්පාය ‘‘ඉදං අපුච්ඡිත’’න්ති අපරිහාපෙත්වා සමූලං සඋපකාරං සසම්භාරං සඵලං කසිං පඤ්ඤාපෙතුං මූලතො පට්ඨාය දස්සෙන්තො ‘‘සද්ධා බීජ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ බීජං කසියා මූලං, තස්මිං සති කත්තබ්බතො, අසති අකත්තබ්බතො, තප්පමාණෙන ච කත්තබ්බතො. බීජෙ හි සති කසිං කරොන්ති, න අසති. බීජප්පමාණෙන ච කුසලා කස්සකා ඛෙත්තං කසන්ති, න ඌනං ‘‘මා නො සස්සං පරිහායී’’ති, න අධිකං ‘‘මා නො මොඝො වායාමො අහොසී’’ති. යස්මා ච බීජමෙව මූලං, තස්මා භගවා මූලතො පට්ඨාය කසිසම්භාරං දස්සෙන්තො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස කසියා පුබ්බධම්මස්ස බීජස්ස සභාගතාය අත්තනො කසියා පුබ්බධම්මං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති. එවමෙත්ථ පුබ්බධම්මසභාගතාපි වෙදිතබ්බා.

පුච්ඡිතංයෙව වත්වා අපුච්ඡිතං පච්ඡා කිං න වුත්තන්ති චෙ? තස්ස උපකාරභාවතො ච ධම්මසම්බන්ධසමත්ථභාවතො ච. අයං හි බ්රාහ්මණො පඤ්ඤවා, මිච්ඡාදිට්ඨිකුලෙ පන ජාතත්තා සද්ධාරහිතො, සද්ධාරහිතො ච පඤ්ඤවා පරෙසං සද්ධාය අත්තනො අවිසයෙ අපටිපජ්ජමානො විසෙසං නාධිගච්ඡති, කිලෙසකාලුස්සියපරාමට්ඨාපි චස්ස දුබ්බලා සද්ධා බලවතියා පඤ්ඤාය සහසා වත්තමානා අත්ථසිද්ධිං න කරොති හත්ථිනා සද්ධිං එකධුරෙ යුත්තො ගොණො ¶ විය. ඉතිස්ස සද්ධා උපකාරිකාති තං බ්රාහ්මණං සද්ධාය පතිට්ඨාපෙන්තෙන පච්ඡාපි වත්තබ්බො අයමත්ථො දෙසනාකුසලතාය පුබ්බෙ වුත්තො. බීජස්ස ච උපකාරිකා වුට්ඨි, සා තදනන්තරංයෙව වුච්චමානා සමත්ථා හොති. එවං ධම්මසම්බන්ධසමත්ථභාවතො පච්ඡාපි වත්තබ්බො අයමත්ථො, අඤ්ඤො ච එවරූපො ඊසායොත්තාදි පුබ්බෙ වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සම්පසාදලක්ඛණා සද්ධා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා. බීජන්ති පඤ්චවිධං බීජං මූලබීජං ඛන්ධබීජං ඵලුබීජං අග්ගබීජං බීජබීජමෙව පඤ්චමන්ති. තං සබ්බම්පි විරුහණට්ඨෙන බීජන්තෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

තත්ථ ¶ යථා බ්රාහ්මණස්ස කසියා මූලභූතං බීජං ද්වෙ කිච්චානි කරොති, හෙට්ඨා මූලෙන පතිට්ඨාති, උපරි අඞ්කුරං උට්ඨාපෙති, එවං භගවතො කසියා මූලභූතා සද්ධා හෙට්ඨා සීලමූලෙන පතිට්ඨාති ¶ , උපරි සමථවිපස්සනඞ්කුරං උට්ඨාපෙති. යථා ච තං මූලෙන පථවිරසං ආපොරසං ගහෙත්වා නාළෙන ධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථං වඩ්ඪති, එවමයං සීලමූලෙන සමථවිපස්සනාරසං ගහෙත්වා අරියමග්ගනාළෙන අරියඵලධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථං වඩ්ඪති. යථා ච තං සුභූමියං පතිට්ඨහිත්වා මූලඞ්කුරපණ්ණනාළකණ්ඩපසවෙහි වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා ඛීරං ජනෙත්වා අනෙකසාලිඵලභරිතං සාලිසීසං නිප්ඵාදෙති, එවමෙසා චිත්තසන්තානෙ පතිට්ඨහිත්වා ඡහි විසුද්ධීහි වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා ඤාණදස්සනවිසුද්ධිඛීරං ජනෙත්වා අනෙකපටිසම්භිදාභිඤ්ඤාභරිතං අරහත්තඵලං නිප්ඵාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති.

කස්මා පන අඤ්ඤෙසු පරොපඤ්ඤාසාය කුසලධම්මෙසු එකතො උප්පජ්ජමානෙසු සද්ධාව ‘‘බීජ’’න්ති වුත්තාති චෙ? බීජකිච්චකරණතො. යථා හි තෙසු විඤ්ඤාණංයෙව විජානනකිච්චං කරොති, එවං සද්ධා බීජකිච්චං. සා ච සබ්බකුසලානං මූලභූතා. යථාහ – ‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති…පෙ… පඤ්ඤාය ච නං අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති (ම. නි. 2.183).

අකුසලධම්මෙ ¶ චෙව කායඤ්ච තපතීති තපො. ඉන්ද්රියසංවරවීරියධුතඞ්ගදුක්කරකාරිකානං එතං අධිවචනං, ඉධ පන ඉන්ද්රියසංවරො අධිප්පෙතො. වුට්ඨීති වස්සවුට්ඨි වාතවුට්ඨීතිආදි අනෙකවිධා, ඉධ වස්සවුට්ඨි අධිප්පෙතා. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස වස්සවුට්ඨිසමනුග්ගහිතං බීජං බීජමූලකඤ්ච සස්සං විරුහති න මිලායති නිප්ඵත්තිං ගච්ඡති, එවං භගවතො ඉන්ද්රියසංවරසමනුග්ගහිතා සද්ධා, සද්ධාමූලා ච සීලාදයො ධම්මා විරුහන්ති, න මිලායන්ති නිප්ඵත්තිං ගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘තපො වුට්ඨී’’ති.

පඤ්ඤා මෙති එත්ථ වුත්තො මෙ-සද්දො පුරිමපදෙසුපි යොජෙතබ්බො ‘‘සද්ධා මෙ බීජං, තපො මෙ වුට්ඨී’’ති තෙන කිං දීපෙති? යථා, බ්රාහ්මණ, තයා වපිතෙ ඛෙත්තෙ සචෙ වුට්ඨි අත්ථි, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ අත්ථි, උදකම්පි තාව දාතබ්බං හොති. තථා මයා හිරිඊසෙ පඤ්ඤායුගනඞ්ගලෙ මනොයොත්තෙන එකාබද්ධෙ කතෙ වීරියබලීබද්දෙ යොජෙත්වා සතිපාචනෙන විජ්ඣිත්වා අත්තනො චිත්තසන්තානඛෙත්තම්හි සද්ධාබීජෙ වපිතෙ ¶ වුට්ඨියා අභාවො නාම නත්ථි, අයං පන මෙ නිච්චකාලං ඉන්ද්රියසංවරතපො වුට්ඨීති.

පඤ්ඤාති ¶ කාමාවචරාදිභෙදතො අනෙකවිධා. ඉධ පන සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤා අධිප්පෙතා. යුගනඞ්ගලන්ති යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච යුගනඞ්ගලං. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස යුගනඞ්ගලං, එවං භගවතො දුවිධාපි විපස්සනා පඤ්ඤා ච. තත්ථ යථා යුගං ඊසාය උපනිස්සයං හොති, පුරතො ච ඊසාබද්ධං හොති, යොත්තානං නිස්සයං හොති, බලීබද්දානං එකතො ගමනං ධාරෙති, එවං පඤ්ඤා හිරිප්පමුඛානං ධම්මානං උපනිස්සයා හොති. යථාහ – ‘‘පඤ්ඤුත්තරා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා’’ති (අ. නි. 8.83; 10.58) ච, ‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකාන’’න්ති (ජා. 2.17.81) ච. කුසලානං ධම්මානං පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පුරතො ච හොති. යථාහ – ‘‘සීලං සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මො, අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්තී’’ති හිරිවිප්පයොගෙන අනුප්පත්තිතො පන ඊසාබද්ධො හොති. මනොසඞ්ඛාතස්ස සමාධියොත්තස්ස නිස්සයපච්චයතො යොත්තානං ¶ නිස්සයො හොති. අච්චාරද්ධාතිලීනභාවපටිසෙධනතො වීරියබලීබද්දානං එකතො ගමනං ධාරෙති, යථා ච නඞ්ගලං ඵාලයුත්තං කසනකාලෙ පථවිඝනං භින්දති, මූලසන්තානකානි පදාලෙති, එවං සතියුත්තා පඤ්ඤා විපස්සනාකාලෙ ධම්මානං සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනං භින්දති, සබ්බකිලෙසමූලසන්තානකානි පදාලෙති. සා ච ඛො ලොකුත්තරාව, ඉතරා පන ලොකිකාපි සියා. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤා මෙ යුගනඞ්ගල’’න්ති.

හිරීයති පාපකෙහි ධම්මෙහීති හිරී. තග්ගහණෙන තාය අවිප්පයුත්තං ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව හොති. ඊසාති යුගනඞ්ගලසන්ධාරිකා රුක්ඛලට්ඨි. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ඊසා යුගනඞ්ගලං ධාරෙති, එවං භගවතොපි හිරී ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං යුගනඞ්ගලං ධාරෙති හිරිඅභාවෙ පඤ්ඤාය අභාවතො. යථා ච ඊසාපටිබද්ධයුගනඞ්ගලං කිච්චකරං හොති අචලං අසිථිලං, එවං හිරිපටිබද්ධා ච පඤ්ඤා කිච්චකාරී හොති අචලා අසිථිලා අබ්බොකිණ්ණා අහිරිකෙන. තෙනාහ ‘‘හිරී ඊසා’’ති. මුනාතීති මනො, චිත්තස්සෙතං නාමං. ඉධ පන මනොසීසෙන තංසම්පයුත්තො සමාධි අධිප්පෙතො. යොත්තන්ති රජ්ජුබන්ධනං. තං තිවිධං ඊසාය සහ යුගස්ස ¶ බන්ධනං, යුගෙන සහ බලීබද්දානං බන්ධනං, සාරථිනා සහ බලීබද්දානං එකාබන්ධනන්ති. තත්ථ යථා බ්රාහ්මණස්ස යොත්තං ඊසායුගබලීබද්දෙ එකාබද්ධෙ කත්වා සකකිච්චෙ පටිපාදෙති, එවං භගවතො සමාධි සබ්බෙව තෙ හිරිපඤ්ඤාවීරියධම්මෙ එකාරම්මණෙ අවික්ඛෙපසභාවෙන බන්ධිත්වා සකකිච්චෙ පටිපාදෙති. තෙනාහ ‘‘මනො යොත්ත’’න්ති.

චිරකතාදිමත්ථං ¶ සරතීති සති. ඵාලෙතීති ඵාලො. පාජෙන්ති එතෙනාති පාජනං. තං ඉධ ‘‘පාචන’’න්ති වුත්තං. පතොදස්සෙතං නාමං. ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ඵාලපාචනං, එවං භගවතො විපස්සනාසම්පයුත්තා මග්ගසම්පයුත්තා ච සති. තත්ථ යථා ඵාලො නඞ්ගලං ¶ අනුරක්ඛති, පුරතො චස්ස ගච්ඡති, එවං සති කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසමානා ආරම්මණෙ වා උපට්ඨාපයමානා පඤ්ඤානඞ්ගලං රක්ඛති. තෙනෙවෙසා ‘‘සතාරක්ඛෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු (අ. නි. 10.20) විය ආරක්ඛාති වුත්තා. අප්පමුස්සනවසෙන චස්සා පුරතො හොති. සතිපරිචිතෙ හි ධම්මෙ පඤ්ඤා පජානාති, නො පමුට්ඨෙ. යථා ච පාචනං බලීබද්දානං විජ්ඣනභයං දස්සෙන්තං සංසීදිතුං න දෙති, උප්පථගමනං වාරෙති, එවං සති වීරියබලීබද්දානං අපායභයං දස්සෙන්තී කොසජ්ජසංසීදනං න දෙති, කාමගුණසඞ්ඛාතෙ අගොචරෙ චාරං නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙන්තී උප්පථගමනං වාරෙති. තෙනාහ ‘‘සති මෙ ඵාලපාචන’’න්ති.

කායගුත්තොති තිවිධෙන කායසුචරිතෙන ගුත්තො. වචීගුත්තොති චතුබ්බිධෙන වචීසුචරිතෙන ගුත්තො. එත්තාවතා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තං. ආහාරෙ උදරෙ යතොති එත්ථ ආහාරමුඛෙන සබ්බපච්චයානං ගහිතත්තා චතුබ්බිධෙපි පච්චයෙ යතො සංයතො නිරුපක්කිලෙසොති අත්ථො. ඉමිනා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං වුත්තං. උදරෙ යතොති උදරෙ යතො සංයතො මිතභොජී, ආහාරෙ මත්තඤ්ඤූති වුත්තං හොති. ඉමිනා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාමුඛෙන පච්චයපටිසෙවනසීලං වුත්තං. තෙන කිං දීපෙති? යථා ත්වං, බ්රාහ්මණ, බීජං වපිත්වා සස්සපරිපාලනත්ථං කණ්ටකවතිං වා රුක්ඛවතිං වා පාකාරපරික්ඛෙපං වා කරොසි, තෙන තෙ ගොමහිංසමිගගණා පවෙසං අලභන්තා සස්සං න විලුම්පන්ති, එවමහම්පි තං සද්ධාබීජං වපිත්වා නානප්පකාරකුසලසස්සපරිපාලනත්ථං කායවචීආහාරගුත්තිමයං තිවිධං පරික්ඛෙපං කරොමි ¶ , තෙන මෙ රාගාදිඅකුසලධම්මගොමහිංසමිගගණා පවෙසං අලභන්තා නානප්පකාරකං කුසලසස්සං න විලුම්පන්තීති.

සච්චං කරොමි නිද්දානන්ති එත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අවිසංවාදනං සච්චං. නිද්දානන්ති ඡෙදනං ලුනනං උප්පාටනං ¶ . කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං. අයං හෙත්ථ අත්ථො ‘‘සච්චෙන කරොමි නිද්දාන’’න්ති. කිං වුත්තං හොති – ‘‘යථා ත්වං බාහිරං කසිං කත්වා සස්සදූසකානං තිණානං හත්ථෙන වා අසිතෙන වා නිද්දානං කරොසි, එවං අහම්පි අජ්ඣත්තිකං කසිං කත්වා කුසලසස්සදූසකානං ¶ විසංවාදනතිණානං සච්චෙන නිද්දානං කරොමී’’ති. යථාභූතඤාණං වා එත්ථ සච්චන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන අත්තසඤ්ඤාදීනං තිණානං නිද්දානං කරොමීති දස්සෙති. අථ වා නිද්දානන්ති ඡෙදකං ලාවකං උප්පාටකන්ති අත්ථො. යථා ත්වං දාසං වා කම්මකරං වා නිද්දානං කරොසි, ‘‘නිද්දෙහි තිණානී’’ති තිණානං ඡෙදකං ලාවකං උප්පාටකං කරොසි, එවමහං සච්චං කරොමීති දස්සෙති, අථ වා සච්චන්ති දිට්ඨිසච්චං. තමහං නිද්දානං කරොමි, ඡින්දිතබ්බං ලුනිතබ්බං උප්පාටෙතබ්බං කරොමීති. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු විකප්පෙසු උපයොගෙනෙවත්ථො යුජ්ජති.

සොරච්චං මෙ පමොචනන්ති එත්ථ යං තං ‘‘කායිකො අවීතික්කමො වාචසිකො අවීතික්කමො’’ති සීලමෙව ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුත්තං, න තං අධිප්පෙතං. ‘‘කායගුත්තො’’තිආදිනා හි තං වුත්තමෙව. අරහත්තඵලං පන අධිප්පෙතං. තං හි සුන්දරෙ නිබ්බානෙ රතත්තා ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුච්චති. පමොචනන්ති යොගවිස්සජ්ජනං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා තව පමොචනං පුනපි සායන්හෙ වා දුතියදිවසෙ වා අනාගතසංවච්ඡරෙ වා යොජෙතබ්බතො අප්පමොචනමෙව හොති, න මම එවං. න හි මම අන්තරා මොචනං නාම අත්ථි. අහං හි දීපඞ්කරදසබලකාලතො පට්ඨාය පඤ්ඤානඞ්ගලෙ වීරියබලීබද්දෙ යොජෙත්වා කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි මහාකසිං කසන්තො තාව න මුඤ්චිං, යාව න සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිං. යදා ච මෙ සබ්බං තං කාලං ඛෙපෙත්වා බොධිමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස සබ්බගුණපරිවාරං අරහත්තඵලං උදපාදි, තදා මයා තං ¶ සබ්බුස්සුක්කපටිප්පස්සද්ධියා පමුත්තං, න දානි පුන යොජෙතබ්බං භවිස්සතීති. එතමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘සොරච්චං මෙ පමොචන’’න්ති.

වීරියං ¶ මෙ ධුරධොරය්හන්ති එත්ථ වීරියන්ති කායිකචෙතසිකො වීරියාරම්භො. ධුරධොරය්හන්ති ධුරායං ධොරය්හං, ධුරාවහන්ති අත්ථො. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ධුරායං ධොරය්හාකඩ්ඪිතං නඞ්ගලං භූමිඝනං භින්දති, මූලසන්තානකානි ච පදාලෙති, එවං භගවතො වීරියාකඩ්ඪිතං පඤ්ඤානඞ්ගලං යථා වුත්තං ඝනං භින්දති, කිලෙසසන්තානකානි ච පදාලෙති. තෙනාහ ‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හ’’න්ති. අථ වා පුරිමධුරාවහත්තා ධුරා, මූලධුරාවහත්තා ධොරය්හා, ධුරා ච ධොරය්හා ච ධුරධොරය්හා. ඉති යථා බ්රාහ්මණස්ස එකෙකස්මිං නඞ්ගලෙ චතුබලීබද්දපභෙදං ධුරධොරය්හං වහන්තං උප්පන්නුප්පන්නං තිණමූලඝාතඤ්චෙව සස්සසම්පත්තිඤ්ච සාධෙති, එවං භගවතො චතුසම්මප්පධානවීරියභෙදං ධුරධොරය්හං වහන්තං උප්පන්නුප්පන්නං අකුසලඝාතඤ්චෙව කුසලසම්පත්තිඤ්ච සාධෙති. තෙනාහ ‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හ’’න්ති.

යොගක්ඛෙමාධිවාහනන්ති ¶ එත්ථ යොගෙහි ඛෙමත්තා නිබ්බානං යොගක්ඛෙමං නාම, තං අධිකිච්ච වාහීයති, අභිමුඛං වා වාහීයතීති අධිවාහනං, යොගක්ඛෙමස්ස අධිවාහනං යොගක්ඛෙමාධිවාහනන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා තව ධුරධොරය්හං පුරත්ථිමාදීසු අඤ්ඤතරදිසාභිමුඛං වාහීයති, තථා මම ධුරධොරය්හං නිබ්බානාභිමුඛං වාහීයතීති. එවං වාහීයමානංව ගච්ඡති අනිවත්තන්තං. යථා තව නඞ්ගලං වහන්තං ධුරධොරය්හං ඛෙත්තකොටිං පත්වා පුන නිවත්තති, එවං අනිවත්තන්තං දීපඞ්කරකාලතො පට්ඨාය ගච්ඡතෙව. යස්මා වා තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනා කිලෙසා න පුනප්පුනං පහාතබ්බා හොන්ති, යථා තව නඞ්ගලෙන ඡින්නානි තිණානි පුන අපරස්මිං සමයෙ ඡින්දිතබ්බානි හොන්ති, තස්මාපි එවං පඨමමග්ගවසෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ ¶ කිලෙසෙ, දුතියවසෙන ඔළාරිකෙ, තතියවසෙන අණුසහගතෙ, චතුත්ථවසෙන සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තං ගච්ඡති අනිවත්තන්තං. අථ වා ගච්ඡති අනිවත්තන්ති නිවත්තනරහිතං හුත්වා ගච්ඡතීති අත්ථො. තන්ති තං ධුරධොරය්හං. එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං ගච්ඡන්තඤ්ච යථා තව ධුරධොරය්හං න තං ඨානං ගච්ඡති, යත්ථ ගන්ත්වා කස්සකො අසොකො විරජො හුත්වා න සොචති. එතං පන තං ඨානං ගච්ඡති යත්ථ ගන්ත්වා න සොචති. යත්ථ සතිපාචනෙන එතං වීරියධුරධොරය්හං චොදෙන්තො ගන්ත්වා මාදිසො කස්සකො අසොකො විරජො හුත්වා න සොචති, තං සබ්බසොකසල්ලසමුග්ඝාතභූතං නිබ්බානං නාම අසඞ්ඛතං ඨානං ගච්ඡතීති.

ඉදානි ¶ නිගමනං කරොන්තො එවමෙසා කසීති ගාථමාහ. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්ස, බ්රාහ්මණ, එසා සද්ධාබීජා තපොවුට්ඨියා අනුග්ගහිතා කසී පඤ්ඤාමයං යුගනඞ්ගලං හිරිමයඤ්ච ඊසං මනොමයෙන යොත්තෙන එකාබද්ධං කත්වා පඤ්ඤානඞ්ගලෙන සතිඵාලං ආකොටෙත්වා සතිපාචනං ගහෙත්වා කායවචීආහාරගුත්තියා ගොපෙත්වා සච්චං නිද්දානං කත්වා සොරච්චපමොචනං වීරියධුරධොරය්හං යොගක්ඛෙමාභිමුඛං අනිවත්තන්තං වාහන්තෙන කට්ඨා කසී කම්මපරියොසානං චතුබ්බිධං සාමඤ්ඤඵලං පාපිතා, සා හොති අමතප්ඵලා, සා එසා කසී අමතප්ඵලා හොති. අමතං වුච්චති නිබ්බානං, නිබ්බානානිසංසා හොතීති අත්ථො. සා ඛො පනෙසා කසී න මමෙවෙකස්ස අමතප්ඵලා හොති, අථ ඛො යො කොචි ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා එතං කසිං කසති, සො සබ්බොපි එතං කසිත්වාන සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතීති.

එවං භගවා බ්රාහ්මණස්ස අරහත්තනිකූටෙන නිබ්බානපරියොසානං කත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තතො ¶ බ්රාහ්මණො ගම්භීරත්ථං දෙසනං සුත්වා – ‘‘මම කසිඵලං භුඤ්ජිත්වා පුනපි දිවසෙයෙව ඡාතො හොති, ඉමස්ස පන කසී අමතප්ඵලා, තස්ස ඵලං භුඤ්ජිත්වා සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති ඤත්වා පසන්නො පසන්නාකාරං කරොන්තො භුඤ්ජතු භවං ගොතමොතිආදිමාහ. තං සබ්බං තතො පරඤ්ච වුත්තත්ථමෙවාති. පඨමං.

198. දුතියෙ ¶ ඔදනෙන පූරෙසීති අත්තනො අත්ථාය සම්පාදිතෙන සූපබ්යඤ්ජනෙන ඔදනෙන පූරෙත්වා අදාසි. භගවා කිර පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තොව තං බ්රාහ්මණං දිස්වා, පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා, ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා, ද්වාරං පිධාය, නිසින්නො තස්ස භොජනං උපසංහරියමානං දිස්වා, එකකොව පත්තං අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා, ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම, නගරද්වාරෙ පත්තං නීහරිත්වා, අන්තොනගරං පවිසිත්වා, පටිපාටියා ගච්ඡන්තො බ්රාහ්මණස්ස ද්වාරකොට්ඨකෙ අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො භගවන්තං දිස්වා, අත්තනො සජ්ජිතං භොජනං අදාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. දුතියම්පීති දුතියදිවසෙපි. තතියම්පීති තතියදිවසෙපි. තානි කිර තීණි දිවසානි නිරන්තරං ¶ බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරං ගච්ඡන්තස්ස භගවතො අන්තරා අඤ්ඤො කොචි උට්ඨාය පත්තං ගහෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි, මහාජනො ඔලොකෙන්තොව අට්ඨාසි.

එතදවොචාති බ්රාහ්මණො තීණි දිවසානි පත්තං පූරෙත්වා දෙන්තොපි න සද්ධාය අදාසි, ‘‘ඝරද්වාරං ආගන්ත්වා ඨිතස්ස පබ්බජිතස්ස භික්ඛාමත්තම්පි අදත්වා භුඤ්ජතී’’ති උපාරම්භභයෙන අදාසි. දදන්තො ච ද්වෙ දිවසානි දත්වා කිඤ්චි අවත්වාව නිවත්තො. භගවාපි කිඤ්චි අවත්වාව පක්කන්තො. තතියදිවසෙ පන අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො එතං ‘‘පකට්ඨකො’’තිආදිවචනං අවොච. භගවාපි එතං වචනං නිච්ඡාරාපනත්ථමෙව යාව තතියමගමාසි. තත්ථ පකට්ඨකොති රසගිද්ධො.

පුනප්පුනං චෙව වපන්ති බීජන්ති සත්ථා බ්රාහ්මණස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, ත්වං තීණි දිවසානි පිණ්ඩපාතං දත්වා ඔසක්කසි, පුනප්පුනං කාතබ්බා නාම ලොකස්මිං සොළස ධම්මා’’ති වත්වා තෙ ධම්මෙ දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ පුනප්පුනං චෙව වපන්තීති එකස්මිං සස්සවාරෙ වුත්තං ¶ ‘‘අලමෙත්තාවතා’’ති අනොසක්කිත්වා අපරාපරෙසුපි සස්සවාරෙසු ච වපන්තියෙව. පුනප්පුනං වස්සතීති න එකදිවසං වස්සිත්වා තිට්ඨති, පුනප්පුනදිවසෙසුපි පුනප්පුනසංවච්ඡරෙසුපි වස්සතියෙව, එවං ජනපදා ඉද්ධා හොන්ති. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ නයො වෙදිතබ්බො.

යාචකාති ¶ ඉමස්මිං පදෙ සත්ථා දෙසනාකුසලතාය අත්තානම්පි පක්ඛිපිත්වා දස්සෙති. ඛීරනිකාති ඛීරකාරකා ගොදොහකා. න හි තෙ එකවාරමෙව ථනං අඤ්ඡන්ති, පුනප්පුනං අඤ්ඡන්තා ධෙනුං දුහන්තීති අත්ථො. කිලමති ඵන්දති චාති අයං සත්තො තෙන ඉරියාපථෙන කිලමති චෙව ඵන්දති ච. ගබ්භන්ති සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි තිරච්ඡානගතානං කුච්ඡිං. සිවථිකන්ති සුසානං, මතං මතං සත්තං තත්ථ පුනප්පුනං හරන්තීති අත්ථො. මග්ගඤ්ච ලද්ධා අපුනබ්භවායාති අපුනබ්භවාය මග්ගො නාම නිබ්බානං, තං ලභිත්වාති අත්ථො.

එවං වුත්තෙති එවං භගවතා අන්තරවීථියං ඨත්වාව සොළස පුනප්පුනධම්මෙ දෙසෙන්තෙන වුත්තෙ. එතදවොචාති දෙසනාපරියොසානෙ පසන්නො සද්ධිං ¶ පුත්තදාරමිත්තඤාතිවග්ගෙන භගවතො පාදෙ වන්දිත්වා එතං ‘‘අභික්කන්තං භො’’තිආදිවචනං අවොච. දුතියං.

199. තතියෙ වාතෙහීති උදරවාතෙහි. භගවතො කිර ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස පසතමුග්ගයූසාදීනි ආහාරයතො දුබ්භොජනෙන චෙව දුක්ඛසෙය්යාය ච උදරවාතො කුප්පි. අපරභාගෙ සම්බොධිං පත්වා පණීතභොජනං භුඤ්ජන්තස්සාපි අන්තරන්තරා සො ආබාධො අත්තානං දස්සෙතියෙව. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. උපට්ඨාකො හොතීති පඨමබොධියං අනිබද්ධුපට්ඨාකකාලෙ උපට්ඨාකො හොති. තස්මිං කිර කාලෙ සත්ථුඅසීතිමහාථෙරෙසු උපට්ඨාකො අභූතපුබ්බො නාම නත්ථි. නාගසමාලො උපවානො සුනක්ඛත්තො චුන්දො සමණුද්දෙසො සාගතො බොධි මෙඝියොති ඉමෙ පන පාළියං ආගතුපට්ඨාකා. ඉමස්මිං පන කාලෙ උපවානත්ථෙරො පාතොව උට්ඨාය පරිවෙණසම්මජ්ජනං දන්තකට්ඨදානං න්හානොදකපරියාදනං පත්තචීවරං ගහෙත්වා අනුගමනන්ති සබ්බං භගවතො උපට්ඨානමකාසි. උපසඞ්කමීති පඨමබොධියං කිර වීසති වස්සානි නිද්ධූමං ¶ අරඤ්ඤමෙව හොති, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උදකතාපනම්පි න භගවතා අනුඤ්ඤාතං. සො ච බ්රාහ්මණො උද්ධනපාළිං බන්ධාපෙත්වා ¶ මහාචාටියො උද්ධනමාරොපෙත්වා උණ්හොදකං කාරෙත්වා, න්හානීයචුණ්ණාදීහි සද්ධිං තං වික්කිණන්තො ජීවිකං කප්පෙති. න්හායිතුකාමා තත්ථ ගන්ත්වා මූලං දත්වා න්හායිත්වා ගන්ධෙ විලිම්පිත්වා මාලං පිළන්ධිත්වා පක්කමන්ති. තස්මා ථෙරො තත්ථ උපසඞ්කමි.

කිං පත්ථයානොති කිං ඉච්ඡන්තො. කිං එසන්ති කිං ගවෙසන්තො. පූජිතො පූජනෙය්යානන්ති ඉදං ථෙරො දසබලස්ස වණ්ණං කථෙතුමාරභි. ගිලානභෙසජ්ජත්ථං ගතෙන කිර ගිලානස්ස වණ්ණො කථෙතබ්බොති වත්තමෙතං. වණ්ණං හි සුත්වා මනුස්සා සක්කච්චං භෙසජ්ජං දාතබ්බං මඤ්ඤන්ති. සප්පායභෙසජ්ජං ලද්ධා ගිලානො ඛිප්පමෙව වුට්ඨාති. කථෙන්තෙන ච ඣානවිමොක්ඛසමාපත්තිමග්ගඵලානි ආරබ්භ කථෙතුං න වට්ටති. ‘‘සීලවා ලජ්ජී කුක්කුච්චකො බහුස්සුතො ආගමධරො වංසානුරක්ඛකො’’ති එවං පන ආගමනීයපටිපදංයෙව කථෙතුං වට්ටති. පූජනෙය්යානන්ති අසීතිමහාථෙරා සදෙවකෙන ලොකෙන ¶ පූජෙතබ්බාති පූජනෙය්යා. තෙයෙව සක්කාතබ්බාති සක්කරෙය්යා. තෙසංයෙව අපචිති කත්තබ්බාති අපචෙය්යා. භගවා තෙසං පූජිතො සක්කතො අපචිතො ච, ඉච්චස්ස තං ගුණං පකාසෙන්තො ථෙරො එවමාහ. හාතවෙති හරිතුං.

ඵාණිතස්ස ච පුටන්ති මහන්තං නිච්ඡාරිකං ගුළපිණ්ඩං. සො කිර ‘‘කිං සමණස්ස ගොතමස්ස අඵාසුක’’න්ති? පුච්ඡිත්වා, ‘‘උදරවාතො’’ති සුත්වා, ‘‘තෙන හි මයමෙත්ථ භෙසජ්ජං ජානාම, ඉතො ථොකෙන උදකෙන ඉදං ඵාණිතං ආලොළෙත්වා න්හානපරියොසානෙ පාතුං දෙථ, ඉති උණ්හොදකෙන බහි පරිසෙදො භවිස්සති, ඉමිනා අන්තොති එවං සමණස්ස ගොතමස්ස ඵාසුකං භවිස්සතී’’ති වත්වා ථෙරස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා අදාසි.

උපසඞ්කමීති තස්මිං කිර ආබාධෙ පටිප්පස්සද්ධෙ ‘‘දෙවහිතෙන තථාගතස්ස භෙසජ්ජං දින්නං, තෙනෙව රොගො වූපසන්තො, අහො දානං පරමදානං බ්රාහ්මණස්සා’’ති කථා විත්ථාරිතා ජාතා. තං සුත්වා කිත්තිකාමො බ්රාහ්මණො ‘‘එත්තකෙනපි ¶ තාව මෙ අයං කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො’’ති සොමනස්සජාතො අත්තනා කතභාවං ජානාපෙතුකාමො තාවතකෙනෙව දසබලෙ විස්සාසං ආපජ්ජිත්වා උපසඞ්කමි.

දජ්ජාති දදෙය්ය. කථං හි යජමානස්සාති කෙන කාරණෙන යජන්තස්ස. ඉජ්ඣතීති සමිජ්ඣති මහප්ඵලො හොති. යොවෙදීති යො අවෙදි අඤ්ඤාසි, විදිතං පාකටමකාසි ‘‘යොවෙතී’’තිපි ¶ පාඨො, යො අවෙති ජානාතීති අත්ථො. පස්සතීති දිබ්බචක්ඛුනා පස්සති. ජාතික්ඛයන්ති අරහත්තං. අභිඤ්ඤාවොසිතොති ජානිත්වා වොසිතො වොසානං කතකිච්චතං පත්තො. එවං හි යජමානස්සාති ඉමිනා ඛීණාසවෙ යජනාකාරෙන යජන්තස්ස. තතියං.

200. චතුත්ථෙ ලූඛො ලූඛපාවුරණොති ජිණ්ණො ජිණ්ණපාවුරණො. උපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? තස්ස කිර ඝරෙ අට්ඨසතසහස්සධනං අහොසි. සො චතුන්නං පුත්තානං ආවාහං කත්වා චත්තාරි සතසහස්සානි අදාසි ¶ . අථස්ස බ්රාහ්මණියා කාලඞ්කතාය පුත්තා සම්මන්තයිංසු – ‘‘සචෙ අඤ්ඤං බ්රාහ්මණිං ආනෙස්සති, තස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්තවසෙන කුලං භිජ්ජිස්සති. හන්ද නං මයං සඞ්ගණ්හාමා’’ති. තෙ චත්තාරොපි පණීතෙහි ඝාසච්ඡාදනාදීහි උපට්ඨහන්තා හත්ථපාදසම්බාහනාදීනි කරොන්තා සඞ්ගණ්හිත්වා එකදිවසං දිවා නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතස්ස හත්ථපාදෙ සම්බාහමානා පාටියෙක්කං ඝරාවාසෙ ආදීනවං වත්වා – ‘‘මයං තුම්හෙ ඉමිනා නීහාරෙන යාවජීවං උපට්ඨහිස්සාම, සෙසධනම්පි නො දෙථා’’ති යාචිංසු. බ්රාහ්මණො පුන එකෙකස්ස සතසහස්සං සතසහස්සං දත්වා අත්තනො නිවත්ථපාරුපනමත්තං ඨපෙත්වා සබ්බං උපභොගපරිභොගං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා නිය්යාදෙසි. තං ජෙට්ඨපුත්තො කතිපාහං උපට්ඨහි.

අථ නං එකදිවසං න්හත්වා ආගච්ඡන්තං ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා සුණ්හා එවමාහ – ‘‘කිං තයා ජෙට්ඨපුත්තස්ස සතං වා සහස්සං වා අතිරෙකං දින්නමත්ථි? නනු සබ්බෙසං ද්වෙ ද්වෙ සතසහස්සානි දින්නානි, කිං සෙසපුත්තානං ඝරස්ස මග්ගං න ජානාසී’’ති? සො ‘‘නස්ස වසලී’’ති ¶ කුජ්ඣිත්වා අඤ්ඤස්ස ඝරං අගමාසි, තතොපි කතිපාහච්චයෙන ඉමිනාව උපායෙන පලාපිතො අඤ්ඤස්සාති එවං එකඝරෙපි පවෙසනං අලභමානො පණ්ඩරඞ්ගපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා භික්ඛාය චරන්තො කාලානමච්චයෙන ජරාජිණ්ණො දුබ්භොජනදුක්ඛසෙය්යාහි මිලාතසරීරො භික්ඛාචාරතො ආගම්ම, පීඨකාය නිපන්නො නිද්දං ඔක්කමිත්වා වුට්ඨාය නිසින්නො අත්තානං ඔලොකෙත්වා පුත්තෙසු පතිට්ඨං අපස්සන්තො චින්තෙසි – ‘‘සමණො කිර ගොතමො අබ්භාකුටිකො උත්තානමුඛො සුඛසම්භාසො පටිසන්ථාරකුසලො, සක්කා සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිත්වා පටිසන්ථාරං ලභිතු’’න්ති නිවාසනපාවුරණං සණ්ඨපෙත්වා භික්ඛාභාජනමාදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි.

දාරෙහි ¶ සංපුච්ඡ ඝරා නික්ඛාමෙන්තීති සබ්බං මම සන්තකං ගහෙත්වා මය්හං නිද්ධනභාවං ඤත්වා අත්තනො භරියාහි සද්ධිං මන්තයිත්වා මං ඝරා නික්කඩ්ඪාපෙන්ති.

නන්දිස්සන්ති නන්දිජාතො තුට්ඨො පමුදිතො අහොසිං. භවමිච්ඡිසන්ති වුඩ්ඪිං පත්ථයිං. සාව වාරෙන්ති සූකරන්ති යථා සුනඛා වග්ගවග්ගා හුත්වා භුස්සන්තා ¶ භුස්සන්තා සූකරං වාරෙන්ති, පුනප්පුනං මහාරවං රවාපෙන්ති, එවං දාරෙහි සද්ධිං මං බහුං වත්වා විරවන්තං පලාපෙන්තීති අත්ථො.

අසන්තාති අසප්පුරිසා. ජම්මාති ලාමකා. භාසරෙති භාසන්ති. පුත්තරූපෙනාති පුත්තවෙසෙන. වයොගතන්ති තයො වයෙ ගතං අතික්කන්තං පච්ඡිමවයෙ ඨිතං මං. ජහන්තීති පරිච්චජන්ති.

නිබ්භොගොති නිප්පරිභොගො. ඛාදනා අපනීයතීති අස්සො හි යාවදෙව තරුණො හොති ජවසම්පන්නො, තාවස්ස නානාරසං ඛාදනං දදන්ති, ජිණ්ණං නිබ්භොගං තතො අපනෙන්ති, අන්තිමවයෙ තං වත්තං න ලභති, ගාවීහි සද්ධිං අටවියං සුක්ඛතිණානි ඛාදන්තො චරති. යථා සො අස්සො, එවං ජිණ්ණකාලෙ විලුත්තසබ්බධනත්තා නිබ්භොගො මාදිසොපි බාලකානං පිතා ථෙරො පරඝරෙසු භික්ඛති.

යඤ්චෙති නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ මම පුත්තා අනස්සවා අප්පතිස්සා අවසවත්තිනො, තෙහි දණ්ඩොව කිර සෙය්යො සුන්දරතරොති. ඉදානිස්ස සෙය්යභාවං දස්සෙතුං චණ්ඩම්පි ගොණන්තිආදි වුත්තං.

පුරෙ හොතීති අග්ගතො හොති, තං පුරතො කත්වා ගන්තුං සුඛං හොතීති අත්ථො ¶ . ගාධමෙධතීති උදකං ඔතරණකාලෙ ගම්භීරෙ උදකෙ පතිට්ඨං ලභති.

පරියාපුණිත්වාති උග්ගණ්හිත්වා වා වාචුග්ගතා කත්වා. සන්නිසින්නෙසූති තථාරූපෙ බ්රාහ්මණානං සමාගමදිවසෙ සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙසු පුත්තෙසු තං සභං ඔගාහෙත්වා බ්රාහ්මණානං මජ්ඣෙ මහාරහෙ ආසනෙ නිසින්නෙසු. අභාසීති ‘අයං මෙ කාලො’ති සභාය මජ්ඣෙ පවිසිත්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වා ¶ , ‘‘භො අහං තුම්හාකං ගාථා භාසිතුකාමො, භාසිතෙ සුණිස්සථා’’ති වත්වා – ‘‘භාස, බ්රාහ්මණ, සුණොමා’’ති වුත්තො ඨිතකොව අභාසි. ‘‘තෙන ච සමයෙන මනුස්සානං වත්තං හොති යො මාතාපිතූනං සන්තකං ඛාදන්තො මාතාපිතරො න පොසෙති, සො මාරෙතබ්බො’’ති. තස්මා තෙ බ්රාහ්මණපුත්තා පිතුපාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘ජීවිතං නො තාත, දෙහී’’ති යාචිංසු. සො පිතුහදයස්ස පුත්තානං මුදුත්තා ‘‘මා මෙ, භො, බාලකෙ විනාසයිත්ථ, පොසිස්සන්ති ම’’න්ති ආහ.

අථස්ස ¶ පුත්තෙ මනුස්සා ආහංසු – ‘‘සචෙ, භො, අජ්ජ පට්ඨාය පිතරං න සම්මා පටිජග්ගිස්සථ, ඝාතෙස්සාම වො’’ති. තෙ භීතා ඝරං නෙත්වා පටිජග්ගිංසු. තං දස්සෙතුං අථ ඛො නං බ්රාහ්මණමහාසාලන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ නෙත්වාති පීඨෙ නිසීදාපෙත්වා සයං උක්ඛිපිත්වා නයිංසු. න්හාපෙත්වාති සරීරං තෙලෙන අබ්භඤ්ජිත්වා උබ්බට්ටෙත්වා ගන්ධචුණ්ණාදීහි න්හාපෙසුං. බ්රාහ්මණියොපි පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය අම්හාකං පිතරං සම්මා පටිජග්ගථ. සචෙ පමාදං ආපජ්ජිස්සථ, ඝරතො වො නික්කඩ්ඪිස්සාමා’’ති වත්වා, පණීතභොජනං භොජෙසුං.

බ්රාහ්මණො සුභොජනඤ්ච සුඛසෙය්යඤ්ච ආගම්ම කතිපාහච්චයෙන සඤ්ජාතබලො පීණිතින්ද්රියො අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අයං මෙ සම්පත්ති සමණං ගොතමං නිස්සාය ලද්ධා’’ති පණ්ණාකාරං ආදාය භගවතො සන්තිකං අගමාසි. තං දස්සෙතුං අථ ඛො සොතිආදි වුත්තං. තත්ථ එතදවොචාති දුස්සයුගං පාදමූලෙ ඨපෙත්වා එතං අවොච. සරණගමනාවසානෙ චාපි භගවන්තං එවමාහ – ‘‘භො ගොතම, මය්හං පුත්තෙහි චත්තාරි ධුරභත්තානි දින්නානි ¶ , තතො අහං ද්වෙ තුම්හාකං දම්මි, ද්වෙ සයං පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති. කල්යාණං, බ්රාහ්මණ, පාටියෙක්කං පන මා නිය්යාදෙහි, අම්හාකං රුච්චනට්ඨානමෙව ගමිස්සාමාති. ‘‘එවං, භො’’ති ඛො බ්රාහ්මණො භගවන්තං වන්දිත්වා ඝරං ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තෙසි ‘‘තාතා, සමණො ගොතමො මය්හං සහායො, තස්ස ද්වෙ ධුරභත්තානි දින්නානි, තුම්හෙ තස්මිං සම්පත්තෙ මා පමජ්ජථා’’ති. සාධු, තාතාති. පුනදිවසෙ භගවා පුබ්බණ්හසමයෙ පත්තචීවරං ආදාය ජෙට්ඨපුත්තස්ස නිවෙසනද්වාරං ගතො. සො සත්ථාරං දිස්වාව හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ඝරං පවෙසෙත්වා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතභොජනමදාසි. සත්ථා පුනදිවසෙ ඉතරස්ස, පුනදිවසෙ ඉතරස්සාති පටිපාටියා සබ්බෙසං ඝරානි අගමාසි. සබ්බෙ තථෙව සක්කාරං අකංසු.

අථෙකදිවසං ¶ ජෙට්ඨපුත්තස්ස ඝරෙ මඞ්ගලං පච්චුපට්ඨිතං. සො පිතරං ආහ – ‘‘තාත, කස්ස මඞ්ගලං දෙමා’’ති. අම්හෙ අඤ්ඤං න ජානාම? නනු සමණො ගොතමො මය්හං සහායොති? තෙන හි තුම්හෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ස්වාතනාය සමණං ගොතමං නිමන්තෙථාති. බ්රාහ්මණො තථා අකාසි ¶ . භගවා අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සො හරිතුපලිත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං ගෙහං සත්ථාරං පවෙසෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදාපෙත්වා අප්පොදකපායාසඤ්චෙව ඛජ්ජකවිකතිඤ්ච අදාසි. අන්තරභත්තස්මිංයෙව බ්රාහ්මණස්ස චත්තාරොපි පුත්තා සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ආහංසු – ‘‘භො ගොතම, මයං අම්හාකං පිතරං පටිජග්ගාම නප්පමජ්ජාම, පස්සථස්ස අත්තභාව’’න්ති. සත්ථා ‘‘කල්යාණං වො කතං, මාතාපිතුපොසකං නාම පොරාණකපණ්ඩිතානං ආචිණ්ණමෙවා’’ති වත්වා මහානාගජාතකං (ජා. 1.11.1 ආදයො; චරියා. 2.1 ආදයො) නාම කථෙත්වා, චත්තාරි සච්චානි දීපෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො සද්ධිං චතූහි පුත්තෙහි චතූහි ච සුණ්හාහි දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. තතො පට්ඨාය සත්ථා න සබ්බකාලං තෙසං ගෙහං අගමාසීති. චතුත්ථං.

201. පඤ්චමෙ ¶ මානත්ථද්ධොති වාතභරිතභස්තා විය මානෙන ථද්ධො. ආචරියන්ති සිප්පුග්ගහණකාලෙ ආචරියො අනභිවාදෙන්තස්ස සිප්පං න දෙති, අඤ්ඤස්මිං පන කාලෙ තං න අභිවාදෙති, අත්ථිභාවම්පිස්ස න ජානාති. නායං සමණොති එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘යස්මා අයං සමණො මාදිසෙ ජාතිසම්පන්නබ්රාහ්මණෙ සම්පත්තෙ පටිසන්ථාරමත්තම්පි න කරොති, තස්මා න කිඤ්චි ජානාතී’’ති.

අබ්භුතවිත්තජාතාති අභූතපුබ්බාය තුට්ඨියා සමන්නාගතා. කෙසු චස්සාති කෙසු භවෙය්ය. ක්යස්සාති කෙ අස්ස පුග්ගලස්ස. අපචිතා අස්සූති අපචිතිං දස්සෙතුං යුත්තා භවෙය්යුං. අරහන්තෙති ඉමාය ගාථාය දෙසනාකුසලත්තා අත්තානං අන්තොකත්වා පූජනෙය්යං දස්සෙති. පඤ්චමං.

202. ඡට්ඨෙ ¶ ‘‘සබ්බං සෙත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘සබ්බං කණ්හ’’න්තිආදිනා නයෙන පච්චනීකං කරොන්තස්සෙවස්ස සාතං සුඛං හොතීති පච්චනීකසාතො. යො ¶ ච විනෙය්ය සාරම්භන්ති යො කරණුත්තරියලක්ඛණං සාරම්භං විනෙත්වා සුණාතීති අත්ථො. ඡට්ඨං.

203. සත්තමෙ නවකම්මිකභාරද්වාජොති සො කිර අරඤ්ඤෙ රුක්ඛං ඡින්දාපෙත්වා තත්ථෙව පාසාදකූටාගාරාදීනි යොජෙත්වා නගරං ආහරිත්වා වික්කිණාති, ඉති නවකම්මං නිස්සාය ජීවතීති නවකම්මිකො, ගොත්තෙන භාරද්වාජොති නවකම්මිකභාරද්වාජො. දිස්වානස්ස එතදහොසීති ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා නිසින්නං භගවන්තං දිස්වාන අස්ස එතං අහොසි. වනස්මින්ති ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ. උච්ඡින්නමූලං මෙ වනන්ති මය්හං කිලෙසවනං උච්ඡින්නමූලං. නිබ්බනථොති නික්කිලෙසවනො. එකො රමෙති එකකො අභිරමාමි. අරතිං විප්පහායාති පන්තසෙනාසනෙසු චෙව භාවනාය ච උක්කණ්ඨිතං ජහිත්වා. සත්තමං.

204. අට්ඨමෙ ¶ අන්තෙවාසිකාති වෙය්යාවච්චං කත්වා සිප්පුග්ගණ්හනකා ධම්මන්තෙවාසිකා. නිසින්නන්ති ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා නිසින්නං. ගම්භීරරූපෙති ගම්භීරසභාවෙ.

බහුභෙරවෙති තත්රට්ඨකසවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකභෙරවෙහි බහුභෙරවෙ. විගාහියාති අනුපවිසිත්වා. අනිඤ්ජමානෙනාතිආදීනි කායවිසෙසනානි, එවරූපෙන කායෙනාති අත්ථො. සුචාරුරූපං වතාති අතිසුන්දරං වත ඣානං ඣායසීති වදති.

වනවස්සිතො මුනීති වනං අවස්සිතො බුද්ධමුනි. ඉදන්ති ඉදං තුම්හාකං එවං වනෙ නිසින්නකාරණං මය්හං අච්ඡෙරරූපං පටිභාති. පීතිමනොති තුට්ඨචිත්තො. වනෙ වසෙති වනම්හි වසි.

මඤ්ඤාමහන්ති ¶ මඤ්ඤාමි අහං. ලොකාධිපතිසහබ්යතන්ති ලොකාධිපතිමහාබ්රහ්මුනා සහභාවං. ආකඞ්ඛමානොති ඉච්ඡමානො. තිදිවං අනුත්තරන්ති ඉදං බ්රහ්මලොකමෙව සන්ධායාහ. කස්මා භවං විජනමරඤ්ඤමස්සිතොති අහං තාව බ්රහ්මලොකං ආකඞ්ඛමානොති මඤ්ඤාමි. යදි එවං න හොති, අථ මෙ ආචික්ඛ, කස්මා භවන්ති? පුච්ඡති. බ්රහ්මපත්තියාති සෙට්ඨපත්තියා ¶ . ඉධ ඉදං තපො කස්මා කරොසීති අපරෙනපි ආකාරෙන පුච්ඡති.

කඞ්ඛාති තණ්හා. අභිනන්දනාති අභිනන්දනවසෙන තණ්හාව වුත්තා. අනෙකධාතූසූති අනෙකසභාවෙසු ආරම්මණෙසු. පුථූති නානප්පකාරා තණ්හා සෙසකිලෙසා වා. සදාසිතාති නිච්චකාලං අවස්සිතා. අඤ්ඤාණමූලප්පභවාති අවිජ්ජාමූලා හුත්වා ජාතා. පජප්පිතාති තණ්හාව ‘‘ඉදම්පි මය්හං, ඉදම්පි මය්හ’’න්ති පජප්පාපනවසෙන පජප්පිතා නාමාති වුත්තා. සබ්බා මයා බ්යන්තිකතාති සබ්බා තණ්හා මයා අග්ගමග්ගෙන විගතන්තා නිරන්තා කතා. සමූලිකාති සද්ධිං අඤ්ඤාණමූලෙන.

අනූපයොති අනුපගමනො. සබ්බෙසු ධම්මෙසු විසුද්ධදස්සනොති ඉමිනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දීපෙති. සම්බොධිමනුත්තරන්ති අරහත්තං සන්ධායාහ. සිවන්ති සෙට්ඨං ¶ . ඣායාමීති ද්වීහි ඣානෙහි ඣායාමි. විසාරදොති විගතසාරජ්ජො. අට්ඨමං.

205. නවමෙ පෙච්චාති ඉතො පටිගන්ත්වා. නවමං.

206. දසමෙ ඉධාති ඉමස්මිං භික්ඛුභාවෙ. විස්සං ධම්මන්ති දුග්ගන්ධං අකුසලධම්මං. බාහිත්වාති අග්ගමග්ගෙන ජහිත්වා. සඞ්ඛායාති ඤාණෙන. ස වෙ භික්ඛූති වුච්චතීති සො වෙ භින්නකිලෙසත්තා භික්ඛු නාම වුච්චති. දසමං.

207. එකාදසමෙ ¶ පච්චෙතීති ඉච්ඡති පත්ථෙති. සාධු, භන්තෙති ආයාචමානො ආහ. ථෙරස්ස කිරෙස ගිහිසහායො, තස්මා ථෙරො ‘‘අයං වරාකො මං සහායං ලභිත්වාපි මිච්ඡාදිට්ඨිං ගහෙත්වා මා අපායපූරකො අහොසී’’ති ආයාචති. අපිචෙස මහාපරිවාරො, තස්මිං ¶ පසන්නෙ පඤ්චකුලසතානි අනුවත්තිස්සන්තීති මඤ්ඤමානොපි ආයාචති. අත්ථවසන්ති අත්ථානිසංසං අත්ථකාරණං. පාපන්ති පාණාතිපාතාදිඅකුසලං. පවාහෙමීති ගලප්පමාණං උදකං ඔතරිත්වා පවාහෙමි පලාපෙමි. ධම්මොති ගාථා වුත්තත්ථාව. එකාදසමං.

208. ද්වාදසමෙ ඛොමදුස්සං නාමාති ඛොමදුස්සානං උස්සන්නත්තා එවංලද්ධනාමං. සභායන්ති සාලායං. ඵුසායතීති ඵුසිතානි මුඤ්චති වස්සති. සත්ථා කිර තං සභං උපසඞ්කමිතුකාමො – ‘‘මයි එවමෙවං උපසඞ්කමන්තෙ අඵාසුකධාතුකං හොති, එකං කාරණං පටිච්ච උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති අධිට්ඨානවසෙන වුට්ඨිං උප්පාදෙසි. සභාධම්මන්ති සුඛනිසින්නෙ කිර අසඤ්චාලෙත්වා එකපස්සෙන පවිසනං තෙසං සභාධම්මො ¶ නාම, න මහාජනං චාලෙත්වා උජුකමෙව පවිසනං. භගවා ච උජුකමෙව ආගච්ඡති, තෙන තෙ කුපිතා භගවන්තං හීළෙන්තා ‘‘කෙ ච මුණ්ඩකා සමණකා, කෙ ච සභාධම්මං ජානිස්සන්තී’’ති ආහංසු. සන්තොති පණ්ඩිතා සප්පුරිසා. පහායාති එතෙ රාගාදයො ජහිත්වා රාගාදිවිනයාය ධම්මං භණන්ති, තස්මා තෙ සන්තො නාමාති. ද්වාදසමං.

බ්රාහ්මණසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.