තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

විභාගවන්තානං ¶ ¶ සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනවසෙනෙව හොතීති පඨමං තාව සංයුත්තවග්ගසුත්තාදිවසෙන සංයුත්තාගමස්ස විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ සංයුත්තාගමො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති යං වුත්තං – ‘‘සංයුත්තාගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති, තස්මිං වචනෙ. තත්ථාති වා ‘‘එතාය අට්ඨකථාය විජානාථ සංයුත්තනිස්සිතං අත්ථ’’න්ති එත්ථ යං සංයුත්තග්ගහණං කතං, තත්ථ. පඤ්ච වග්ගා එතස්සාති පඤ්චවග්ගො. අවයවෙන විග්ගහො, සමුදායො සමාසත්ථො.

ඉදානි තං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණෙතුකාමො අත්තනො සංවණ්ණනාය තස්ස පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙනෙව පවත්තභාවං දස්සෙතුං, ‘‘තස්ස වග්ගෙසු සගාථාවග්ගො ආදී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති, මහාවිසයත්තා පූජනියත්තා ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති. පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති, තස්සා පවත්තිතකාලො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලො, තස්මිං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ.

නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං. යො ලොකෙ ගන්ථස්ස උපොග්ඝාතොති වුච්චති, ස්වායමෙත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති-ආදිකො ගන්ථො වෙදිතබ්බො, න පන ‘‘සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අත්තජ්ඣාසයාදිදෙසනුප්පත්තිහෙතු. තෙනෙවාහ – ‘‘එවං මෙ සුතන්ති-ආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදී’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ යස්සං පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා විත්ථාරතො වත්තබ්බා, සුමඞ්ගලවිලාසිනියං ¶ පන අත්තනා විත්ථාරිතත්තා තත්ථෙව ගහෙතබ්බාති ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය මහත්තං පරිහරන්තො ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිමාහ.

1. එවං බාහිරනිදානෙ වත්තබ්බං අතිදිසිත්වා ඉදානි අබ්භන්තරනිදානං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණෙතුං ‘‘යං පනෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යස්මා සංවණ්ණනං කරොන්තෙන සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ පදවිභාගං පදත්ථඤ්ච දස්සෙත්වා තතො පරං පිණ්ඩත්ථාදිදස්සනවසෙන සංවණ්ණනා කාතබ්බා, තස්මා පදානි තාව දස්සෙන්තො ¶ ‘‘එවන්ති නිපාතපද’’න්ති-ආදිමාහ. තත්ථ පදවිභාගොති පදානං විසෙසො, න පදවිග්ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො. පදවිග්ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්ගහා පදවිභාගසද්දෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පදවිග්ගහො ‘‘ජෙතස්ස වනං ජෙතවන’’න්තිආදිනා සමාසපදෙසු දට්ඨබ්බො.

අත්ථතොති පදත්ථතො. තං පන පදත්ථං අත්ථුද්ධාරක්කමෙන පඨමං එවංසද්දස්ස දස්සෙන්තො ‘‘එවංසද්දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඉදමත්ථපුච්ඡාපරිමාණාදිඅත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්පායතනානි (දී. නි. 1.163, 165), එවංවිධො එවමාකාරො’’ති ච ආදීසු ඉදං-සද්දස්ස අත්ථෙ එවං-සද්දො. ගත-සද්දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්දො ච. තථා හි ගතවිධආකාරසද්දෙ ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුත්තමාලාභරණා ඔදාතවත්ථවසනා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙන්ති, සෙය්යථාපි ත්වං එතරහි සාචරියකොති. නො හිදං, භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්ඡායං, ‘‘එවං ලහුපරිවත්තං (අ. නි. 1.48), එවමායුපරියන්තො’’ති (පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ.

නනු ච ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා, එවමායුපරියන්තො’’ති එත්ථ එවං-සද්දෙන පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්තත්තා ආකාරත්ථො එව එවං-සද්දොති? න, විසෙසසබ්භාවතො. ආකාරමත්තවාචකො හි එවං-සද්දො, ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො යථා ‘‘එවං බ්යාඛො’’තිආදීසු, න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එවඤ්ච කත්වා, ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙනා’’තිආදීනි (ධ. ප. 53) උපමාදීසු උදාහරණානි උපපන්නානි හොන්ති. තථා හි ‘‘යථාපි…පෙ… බහු’’න්ති (ධ. ප. 53)? එත්ථ පුප්ඵරාසිට්ඨානියතො මනුස්සූපපත්තිසප්පුරිසූපනිස්සය-සද්ධම්මස්සවන- යොනිසොමනසිකාර-භොගසම්පත්තිආදිදානාදිපුඤ්ඤකිරියහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුළසදිසියො පහූතා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන සත්තෙන කත්තබ්බාති ජොතිතත්තා ¶ පුප්ඵරාසිමාලාගුළාව උපමා, තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්දෙන අනියමතො වුත්තොති ‘‘එවං-සද්දො උපමාකාරනිගමනත්ථො’’ති ¶ වත්ථුං යුත්තං, සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමාව හොතීති ආහ ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා යො තත්ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්ථතො උපදෙසො එවාති වුත්තං, ‘‘එවං තෙ…පෙ… උපදෙසෙ’’ති. තථා ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’ති එත්ථ ච භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං තත්ථ සංවිජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං. යො තත්ථ සම්පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්බං.

එවමෙවං පනායන්ති එත්ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්බං, සො ච ගරහණාකාරො වසලීති-ආදිඛුංසනසද්දසන්නිධානතො ඉධ එවං-සද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති. යථා චෙත්ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතොති දට්ඨබ්බං. එවං, භන්තෙති පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ සන්නියොජිතෙහි භික්ඛූහි අත්තනො තත්ථ ඨිතභාවස්ස පටිජානනවසෙන වුත්තත්තා එත්ථ එවං-සද්දො ‘‘වචනසම්පටිච්ඡනත්ථො’’ති වුත්තො. තෙන එවං, භන්තෙති සාධු, භන්තෙ, සුට්ඨු, භන්තෙති වුත්තං හොති. එවඤ්ච වදෙහීති යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්දං වදෙහීති යො එවං වදනාකාරො ඉදානි වත්තබ්බො, සො එවං-සද්දෙන නිදස්සීයතීති ‘‘නිදස්සනත්ථො’’ති වුත්තොති. එවං නොති එත්ථාපි නෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙ සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිගහණවසෙන ‘‘සංවත්තන්ති වා නො වා, කථං වො එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවං-සද්දෙන විභාවිතන්ති විඤ්ඤායති. සො පන තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්ථො හොතීති ආහ – ‘‘එවං නො එත්ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

නානානයනිපුණන්ති එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා, නන්දියාවට්ටතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතඅඞ්කුසදිසාලොචනසඞ්ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා. නයා වා පාළිගතියො තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සකාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්තාදිවසෙන ඨපනාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකප්පට්ඨානාදිවසෙන ¶ ච නානප්පකාරාති නානානයා, තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමන්ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්ඣාසයො, තෙ ච සස්සතාදිභෙදෙන තත්ථ ච අප්පරජක්ඛතාදිභෙදෙන අනෙකෙ, අත්තජ්ඣාසයාදයො එව වා සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං ¶ . අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණං උපනෙතබ්බාභාවතො, සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවිධපාටිහාරියන්ති එත්ථ පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං (උදා. අට්ඨ. 1; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා; ධ. ස. මූලටී. 2) ‘‘පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති. භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති යෙ හරිතබ්බා, පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. පටීති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. වත්ථුගාථා 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡාහරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපත්තිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. තස්ස පන ඉද්ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්ස ¶ භගවතො දෙසනායං ලබ්භමානත්තා ආහ ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්ති.

න අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්ඤථාති අත්ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතු’’න්ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං භවති, ධාරණබලදස්සනඤ්ච න විරුජ්ඣති සුතාකාරඅවිරජ්ඣනස්ස අධිප්පෙතත්තා. න හෙත්ථ අත්ථන්තරතාපරිහාරො ද්වින්නම්පි අත්ථානං එකවිසයත්තා. ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ සමත්ථො අසමත්ථො චාති ආපජ්ජෙය්යාති.

‘‘යො ¶ පරො න හොති, සො අත්තා’’ති එවං වුත්තාය නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය සසන්තතියා වත්තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්දො කිඤ්චාපි එකස්මිං එව අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානසාමිනිද්දෙසවසෙන පන විජ්ජමානං භෙදං සන්ධායාහ, ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

කිඤ්චාපි උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුත-සද්දො එව තං තං අත්තං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුත-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣතීති දස්සෙන්තො ‘‘සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො චා’’තිආදිමාහ. අස්සාති සුත-සද්දස්ස. කම්මභාවසාධනානි ඉධ සුතසද්දෙ සම්භවන්තීති වුත්තං ‘‘උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො’’ති. මයාති අත්ථෙ සතීති යදා මෙ-සද්දස්ස කත්තුවසෙන කරණනිද්දෙසො, තදාති අත්ථො. මමාති අත්ථෙ සතීති යදා සම්බන්ධවසෙන සාමිනිද්දෙසො, තදා.

සුත-සද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන එවං-සද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං තදභිනීහටානඤ්ච මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පි වාක්යානං එවකාරත්ථසහිතත්තා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස සුතමෙවාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. එතෙන අවධාරණෙන නිරාසඞ්කතං දස්සෙති. යථා ච සුතං සුතමෙවාති නියමෙතබ්බං, තං සම්මා සුතං හොතීති ආහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන ¶ සද්දො අත්ථං වදතීති සුතන්ති අසුතං න හොතීති අයමෙතස්ස අත්ථොති වුත්තං ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. ඉමිනා දිට්ඨාදිවිනිවත්තනං කරොති.

ඉදං වුත්තං හොති – න ඉදං මයා දිට්ඨං, න සයම්භූඤාණෙන සච්ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්ච ඛො සම්මදෙවාති. තෙනෙවාහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අවධාරණත්ථෙ වා එවං-සද්දෙ අයමත්ථයොජනා කරීයතීති තදපෙක්ඛස්ස සුත-සද්දස්ස අයමත්ථො වුත්තො ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. සවනසද්දො චෙත්ථ කම්මත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘සුය්යතී’’ති.

එවං සවනහෙතුසවනවිසෙසවසෙන පදත්තයස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙහි තං දස්සෙතුං ‘‘තථා එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති යා සා භගවතො සම්මුඛා ¶ ධම්මස්සවනාකාරෙන පවත්තා මනොද්වාරවිඤ්ඤාණවීථි, තස්සා. සා හි නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තෙතුං සමත්ථා. තථා ච වුත්තං ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්පකාරෙනාති වක්ඛමානානං අනෙකවිහිතානං බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණානං නානාකාරෙන. එතෙන ඉමිස්සා යොජනාය ආකාරත්ථො එවං-සද්දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්තිභාවප්පකාසනන්ති පවත්තියා අත්ථිතාපකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනන්ති යස්මිං ආරම්මණෙ වුත්තප්පකාරා විඤ්ඤාණවීථි නානප්පකාරෙන පවත්තා, තස්ස ධම්මත්තා වුත්තං, න සුත-සද්දස්ස ධම්මත්ථත්තා. වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටීකරණං ‘‘අයං හෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤාණවීථියාති කරණත්ථෙ කරණවචනං, මයාති කත්තුඅත්ථෙ.

එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනන්ති නිදස්සනත්ථමෙවං සද්දං ගහෙත්වා වුත්තං නිදස්සෙතබ්බස්ස නිද්දිසිතබ්බත්තාභාවාභාවතො. තෙන එවං-සද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති දස්සෙති. සුත-සද්දස්ස කිරියාසද්දත්තා සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්ඤාණප්පබන්ධපටිබද්ධත්තා තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරොති වුත්තං ‘‘සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසන’’න්ති. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භතීති.

යස්ස චිත්තසන්තානස්සාතිආදිපි ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා පුරිමයොජනාය අඤ්ඤථා අත්ථයොජනං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ආකාරපඤ්ඤත්තීති උපාදාපඤ්ඤත්ති එව ධම්මානං පවත්තිආකාරුපාදානවසෙන තථා ¶ වුත්තා. සුතන්ති විසයනිද්දෙසොති සොතබ්බභූතො ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානන්ති කත්වා වුත්තං. චිත්තසන්තානවිනිමුත්තස්ස පරමත්ථතො කස්සචි කත්තු අභාවෙපි සද්දවොහාරෙන බුද්ධිපරිකප්පිතභෙදවචනිච්ඡාය චිත්තසන්තානතො අඤ්ඤං විය තංසමඞ්ගිං කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගීනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්බධම්මො සවනකිරියාවසෙන පවත්තචිත්තසන්තානස්ස ඉධ පරමත්ථතො කත්තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්තප්පවත්තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්තු ච විසයො හොතීති වුත්තං ‘‘තංසමඞ්ගීනො කත්තුවිසයෙ’’ති. සුතාකාරස්ස ච ථෙරස්ස සම්මානිච්ඡිතභාවතො ආහ ‘‘ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති. එතෙන වා අවධාරණත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා අයමත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

පුබ්බෙ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්තසඞ්ඛාතානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං උපධාරිතරූපස්ස ආකාරස්ස නිදස්සනස්ස, අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතධම්මප්පබන්ධබ්යාපාරතාය වුත්තං ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්ගලවාදිනොපි විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා නත්ථීති විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති ආහ ¶ ‘‘සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. මෙති සද්දප්පවත්තියා එකන්තෙනෙව සත්තවිසයත්තා විඤ්ඤාණකිච්චස්ස ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බතො ‘‘මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිසභාවා යථාක්කමං එවං-සද්දසුත-සද්දානං අත්ථාති තෙ තථාරූප-පඤ්ඤත්ති-උපාදානභූත-ධම්මප්පබන්ධබ්යාපාරභාවෙන දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො, සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. එත්ථ ච කරණකිරියාකත්තුකම්ම-විසෙසප්පකාසනවසෙන පුග්ගලබ්යාපාරවිසය-පුග්ගලබ්යාපාරනිදස්සනවසෙන ගහණාකාරගාහකතබ්බිසයවිසෙසනිද්දෙසවසෙන කත්තුකරණබ්යාපාර-කත්තුනිද්දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්සො අත්ථයොජනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

සබ්බස්සපි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච විජ්ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු අන්තොගධත්තා තෙසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙන්තො ආහ ‘‘එවන්ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස ආකාරාදිනො ¶ ධම්මානං අසලක්ඛණභාවතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති ආහ ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තත්ථ සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනාති භූතත්ථඋත්තමත්ථවසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති, සො රූපසද්දාදිසභාවො, රුප්පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්ථො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො චාති වුච්චති, න තථා එවං මෙති පදානං අත්ථොති. එතමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්හෙත්ථත’’න්තිආදි වුත්තං. සුතන්ති පන සද්දායතනං සන්ධායාහ ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධ’’න්ති වුත්තං. සොතද්වාරානුසාරෙන උපලද්ධන්ති පන වුත්තෙ අත්ථබ්යඤ්ජනාදි සබ්බං ලබ්භතීති. තං තං උපාදාය වත්තබ්බතොති සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්චාමසනවසෙන එවන්ති, සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ උපාදාය මෙති වත්තබ්බත්තාති අත්ථො. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වා පවත්තොති ආහ ‘‘දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො’’ති. අසුතං න හොතීති හි සුතන්ති පකාසිතොයමත්ථොති.

අත්තනා පටිවිද්ධා සුත්තස්ස පකාරවිසෙසා එවන්ති ථෙරෙන පච්චාමට්ඨාති ආහ ‘‘අසම්මොහං දීපෙතී’’ති. නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොතීති එතෙන වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස නානප්පකාරතං දුප්පටිවිජ්ඣතඤ්ච දස්සෙති. සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙතීති සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා වුත්තං. අසම්මොහෙනාති සම්මොහාභාවෙන, පඤ්ඤාය එව වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරකාලපඤ්ඤාසිද්ධි ¶ . එවං අසම්මොසෙනාති එත්ථාපි වත්තබ්බං. බ්යඤ්ජනානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමායා’’තිආදි පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමාති කත්වා. පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පධානතා ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’තිආදීසු විය. පුබ්බඞ්ගමතාය වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආවජ්ජනාදීනං විය අප්පධානත්තෙ පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා එතිස්සාති අයම්පි අත්ථො යුජ්ජති, එවං සති පුබ්බඞ්ගමායාති එත්ථාපි වුත්තවිපරියායෙන යථාසම්භවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්සාති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණස්ස ¶ , සඞ්කාසන-පකාසන-විවරණ-විභජන-උත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතස්සාති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යොනිසො මනසිකාරං දීපෙති එවං-සද්දෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තාති අධිප්පායො. අවික්ඛෙපං දීපෙතීති ‘‘ඔඝතරණසුත්තං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිපුච්ඡාවසෙන පකරණප්පවත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. වික්ඛිත්තචිත්තස්සාතිආදි තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. සබ්බසම්පත්තියාති අත්ථබ්යඤ්ජනදෙසක-පයොජනාදිසම්පත්තියා. අවිපරීතසද්ධම්මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්ස, සද්ධම්මස්සවනෙන විය ච අවික්ඛෙපස්ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතානං සිද්ධි වුත්තා තදවිනාභාවතො, එවං අවික්ඛෙපෙනෙව ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයානං සිද්ධි දස්සෙතබ්බා සියා අස්සුතවතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තදභාවතො. ‘‘න හි වික්ඛිත්තචිත්තො’’තිආදිනා සමත්ථනවචනෙන පන අවික්ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච ඵලභූතස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස සිද්ධි දස්සිතා. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියා, සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයා න එකන්තෙන අවික්ඛෙපස්ස කාරණං බාහිරඞ්ගත්තා. අවික්ඛෙපො පන සප්පුරිසූපනිස්සයො විය සද්ධම්මස්සවනස්ස එකන්තකාරණන්ති, එවම්පි අවික්ඛෙපෙන සප්පුරිසූපනිස්සයසිද්ධිජොතනා න සමත්ථිතාව, නො න සමත්ථිතා වික්ඛිත්තචිත්තානං සප්පුරිසපයිරූපාසනාභාවස්ස අත්ථසිද්ධිතො. එත්ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්ස සිද්ධිදස්සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිසබ්භාවස්ස. දුතියං කාරණෙන ඵලස්ස සිද්ධිදස්සනං දට්ඨබ්බං එකන්තවස්සිනා විය මෙඝවුට්ඨානෙන වුට්ඨිප්පවත්තියා.

භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනපභෙද-පරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්ති-ඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිත-පාරිපූරිකාරණන්ති වුත්තං ‘‘එවං භද්දකො ආකාරො’’ති. යස්මා න හොතීති සම්බන්ධො ¶ . පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති අත්තසම්මාපණිධි-පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතා-සඞ්ඛාතං ගුණද්වයං. අපරාපරවුත්තියා චෙත්ථ චක්කභාවො, චරන්ති එතෙහි සත්තා, සම්පත්තිභවෙසූති වා ¶ . යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31). පුරිමපච්ඡිමභාවො චෙත්ථ දෙසනක්කමවසෙන දට්ඨබ්බො. පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියාති පච්ඡිමචක්කද්වයස්ස ච අත්ථිතාය. සම්මාපණිහිතත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො සුද්ධාසයො හොති තදසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ ‘‘ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්තං – ‘‘සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43) ‘‘කතපුඤ්ඤොසි, ත්වං ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. තෙනෙවාහ ‘‘ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. පයොගසුද්ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමස්ස ධම්මස්සවනපයොගස්ස විසදභාවෙන. තථා චාහ ‘‘ආගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති, සබ්බස්ස වා කායවචීපයොගස්ස නිද්දොසභාවෙන. පරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොතීති.

නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා අත්ථබ්යඤ්ජනෙසු ථෙරස්ස එවං-සද්දසුත-සද්දානං අසම්මොහාසම්මොසදීපනතො චතුපටිසම්භිදාවසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙති. තත්ථ සොතබ්බභෙදපටිවෙධදීපකෙනාති එතෙන අයං සුත-සද්දො එවං-සද්දසන්නිධානතො, වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සාමඤ්ඤෙනෙව සොතබ්බධම්මවිසෙසං ආමසතීති දීපෙති. මනොදිට්ඨීහි පරියත්තිධම්මානං අනුපෙක්ඛනසුප්පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරපටිබද්ධාති තෙ වුත්තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවං සද්දෙන යොජෙත්වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්තිධම්මානං විසෙසෙන සොතාවධානපටිබද්ධාති තෙ වුත්තනයෙන අවික්ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්දෙන යොජෙත්වා දස්සෙන්තො සාසනසම්පත්තියා ධම්මස්සවනෙ උස්සාහං ජනෙති. තත්ථ ධම්මාති පරියත්තිධම්මා. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධියො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ඣානක්ඛන්ති භූතාය, ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධා.

සකලෙන වචනෙනාති පුබ්බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්තා වුත්තං. අත්තනො අදහන්තොති ‘‘මමෙද’’න්ති අත්තනි අට්ඨපෙන්තො. භුම්මත්ථෙ චෙතං ¶ සාමිවචනං. අසප්පුරිසභූමින්ති අකතඤ්ඤුතං. ‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං වුත්තං අනරියවොහාරාවත්ථං, සා එව අනරියවොහාරාවත්ථා අසද්ධම්මො ¶ . නනු ච ආනන්දත්ථෙරස්ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්ති අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච තදාසඞ්කාය අභාවතො අසප්පුරිසභූමි-සමතික්කමාදිවචනං නිරත්ථකන්ති? නයිදමෙවං. ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වදන්තෙන අයම්පි අත්ථො විභාවිතොති දස්සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්කාපෙක්ඛං තථාවචනන්ති එදිසී චොදනා අනවකාසා’’ති වදන්ති. තස්මිං කිර ඛණෙ එකච්චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘භගවා ච පරිනිබ්බුතො, අයඤ්ච ආයස්මා දෙසනාකුසලො ඉදානි ධම්මං දෙසෙති, සක්යකුලප්පසුතො තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො. කිං නු ඛො සයං සච්ඡිකතං ධම්මං දෙසෙති? උදාහු භගවතො එව වචනං යථාසුත’’න්ති, එවං තදාසඞ්කිතප්පකාරතො අසප්පුරිසභූමිසමොක්කමාදිතො අතික්කමාදි විභාවිතන්ති. අප්පෙතීති නිදස්සෙති. දිට්ඨධම්මික-සම්පරායික-පරමත්ථෙසු යථාරහං සත්තෙ නෙතීති නෙත්ති, ධම්මො එව නෙත්ති ධම්මනෙත්ති.

දළ්හතරනිවිට්ඨා විචිකිච්ඡා කඞ්ඛා, නාතිසංසප්පනා මතිභෙදමත්තා විමති. අස්සද්ධියං විනාසෙතීති භගවතා භාසිතත්තා සම්මුඛාවස්ස පටිග්ගහිතත්තා ඛලිතදුරුත්තාදිගහණදොසාභාවතො ච. එත්ථ ච පඨමාදයො තිස්සො අත්ථයොජනා ආකාරාදිඅත්ථෙසු අග්ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා දස්සිතා, තතො පරා චතස්සො ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා විභාවිතා. පච්ඡිමා පන තිස්සො යථාක්කමං ආකාරත්ථං නිදස්සනත්ථං අවධාරණත්ථඤ්ච එවං-සද්දං ගහෙත්වා යොජිතාති දට්ඨබ්බං.

එක-සද්දො අඤ්ඤසෙට්ඨඅසහායසඞ්ඛයාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති. ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.228; පාරා. 11) සෙට්ඨෙ, ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405) අසහායෙ, ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) සඞ්ඛයායං. ඉධාපි සඞ්ඛයායන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකන්ති ¶ ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති. කාලඤ්ච සමයඤ්චාති යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයස්ස පටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ච සමයො, යො ඛණොති ච සමයොති ච වුච්චති, සො එකො එවාති හි අත්ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතුපි. සමයප්පවාදකෙති දිට්ඨිප්පවාදකෙ. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො සමයං පවදන්ති. අත්ථාභිසමයාති හිතපටිලාභා. අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්ථො අභිසමයත්ථොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා ¶ වුත්තානි. අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයත්ථොති තානෙව තථා එකත්තෙන වුත්තානි. තත්ථ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං, සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං.

තත්ථ සහකාරිකාරණං සන්නිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති එත්ථ මග්ගබ්රහ්මචරියං තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ, එතෙන වා සංගච්ඡති සත්තො, සභාවධම්මො වා සහජාතාදීහි, උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං විය ච පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමිති සංගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස නිරොධස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමො අපවත්ති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්මා එතබ්බො අධිගන්තබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො ¶ . එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අභිසමයසද්දස්ස උදාහරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අස්සාති සමයසද්දස්ස. කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අත්ථානං ඉධ අසම්භවතො දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්තස්ස නිදානභාවෙන කාලස්ස අපදිසිතබ්බතො ච.

කස්මා පනෙත්ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්දිට්ඨො? න උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමිතොති ආහ ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්වා සමයසද්දස්ස වචනෙ අයම්පි ගුණො ලද්ධො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. තත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ඣානඵලසමාපත්තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්තසත්තාහානි. සුප්පකාසාති දසසහස්සිලොකධාතුපකම්පන-ඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. යථාවුත්තප්පභෙදෙසු එව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්තරෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්චසමයො, අත්තහිතපටිපත්තිසමයො ¶ ච අභිසම්බොධිසමයො, අරියතුණ්හීභාවසමයො, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො, කරුණාකිච්චපරහිතපටිපත්තිධම්මීකථාසමයා, දෙසනාසමයො එව.

කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතොති සම්බන්ධො. තත්ථාති අභිධම්මතදඤ්ඤසුත්තපදවිනයෙසු. තථාති භුම්මකරණෙහි. අධිකරණත්ථො ආධාරත්ථො. භාවො නාම කිරියා, තාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං. තත්ථ යථා කාලො සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො සයං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙ ජාතො, සායන්හෙ ගච්ඡතී’’ති ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො විසුං අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිකරණඤ්හි…පෙ… ධම්මාන’’න්ති. යස්මිං කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං එව කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයං හි තත්ථ අත්ථො. යථා ච ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවං ඉධාපි යස්මිං සමයෙ, තස්මිං සමයෙති ච වුත්තෙ ¶ ‘‘සතී’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා ඵස්සාදිභවනකිරියා ච ලක්ඛීයති. යස්මිං සමයෙති යස්මිං නවමෙ ඛණෙ, යස්මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ, හෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා ඵස්සාදයොපි හොන්තීති උභයත්ථ සමයසද්දෙ භුම්මනිද්දෙසො කතො ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛණ…පෙ… ලක්ඛීයතී’’ති.

හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති ‘‘අන්නෙන වසති, විජ්ජාය වසති, ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්කමඤ්හි සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුකං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙන්තො භගවා විහරති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු විය.

අච්චන්තමෙව ආරම්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං. පරහිතපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්ථජොතනත්ථන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථජොතනත්ථං. උපයොගනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං සජ්ඣායතී’’ති ¶ . පොරාණාති අට්ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන විසෙසො. තෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිබ්යත්තයො කතොති දස්සෙති.

සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං ‘‘සෙට්ඨ’’න්ති වුත්තං සෙට්ඨගුණසහචරණතො, තථා ‘‘උත්තම’’න්ති එත්ථාපි. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණාරහතාය වා ගාරවයුත්තො. වුත්තොයෙව, න පන ඉධ වත්තබ්බො විසුද්ධිමග්ගස්ස ඉමිස්සා අට්ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්පායො.

අපරො නයො (ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; විසුද්ධි. මහාටී. 1.144) – භාගවාති භගවා, භතවාති භගවා, භාගෙ වනීති භගවා, භගෙ වනීති භගවා, භත්තවාති භගවා, භගෙ වමීති භගවා, භාගෙ වමීති භගවා.

‘‘භාගවා ¶ භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’.

තත්ථ කථං භාගවාති භගවා? යෙ තෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා, තෙ අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා තථාගතෙ අත්ථි උපලබ්භන්ති. තථා හිස්ස සීලං සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං, හිරී ඔත්තප්පං, සද්ධා වීරියං, සති සම්පජඤ්ඤං, සීලවිසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි, සමථො විපස්සනා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි සුචරිතානි, තයො සම්මාවිතක්කා, තිස්සො අනවජ්ජසඤ්ඤා, තිස්සො ධාතුයො, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි අරියඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි, පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා සඤ්ඤා, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියා ධම්මා, සත්ත අරියධම්මා, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, සත්ත සප්පුරිසධම්මා, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත සඤ්ඤා, සත්තදක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා, සත්තඛීණාසවබලදෙසනා, අට්ඨපඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා අට්ඨ සම්මත්තානි, අට්ඨලොකධම්මාතික්කමො, අට්ඨ ¶ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨඅක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා, අට්ඨඅභිභායතනදෙසනා, අට්ඨ විමොක්ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නවසත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතපටිවිනයා, නව සඤ්ඤා, නවනානත්තා, නව අනුපුබ්බවිහාරා, දස නාථකරණා ධම්මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථා, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්ඛධම්මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්තානිසංසා, ද්වාදස ධම්මාචක්කාකාරා, තෙරස ධුතගුණා, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති, සොළස අපරන්තපනීයා ධම්මා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි, පරොපඤ්ඤාස කුසලා ධම්මා, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණං ¶ , අනන්තනයසමන්තපට්ඨාන-පවිචය-පච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි, තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදයො අනන්තාපරිමාණභෙදා අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති, තස්මා යථාවුත්තවිභාගා ගුණභාගා අස්ස අත්ථීති ‘‘භාගවා’’ති වත්තබ්බෙ ආකාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘භගවා’’ති වුත්තො. එවං තාව භාගවාති භගවා.

‘‘යස්මා සීලාදයො සබ්බෙ, ගුණභාගා අසෙසතො;

විජ්ජන්ති සුගතෙ තස්මා, භගවාති පවුච්චති’’.

කථං භතවාති භගවා? යෙ තෙ සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නෙහි මනුස්සත්තාදිකෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා සම්මාසම්බොධියා කතමහාභිනීහාරෙහි මහාබොධිසත්තෙහි පරිපූරිතබ්බා දානපාරමී, සීල, නෙක්ඛම්ම, පඤ්ඤා, වීරිය, ඛන්ති, සච්ච, අධිට්ඨාන, මෙත්තා, උපෙක්ඛාපාරමීති දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො, දානාදීනි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, සච්චාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි, අඞ්ගපරිච්චාගො, ජීවිත, රජ්ජ, පුත්ත, දාරපරිච්චාගොති පඤ්ච මහාපරිච්චාගා, පුබ්බයොගො, පුබ්බචරියා, ධම්මක්ඛානං, ඤාතත්ථචරියා, ලොකත්ථචරියා, බුද්ධිචරියාති එවමාදයො, සඞ්ඛෙපතො වා සබ්බෙ පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා බුද්ධකරධම්මා, තෙ මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය කප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි යථා හානභාගියා සංකිලෙසභාගියා ඨිතිභාගියා වා න හොන්ති, අථ ඛො උත්තරුත්තරි විසෙසභාගියාව හොන්ති, එවං සක්කච්චං නිරන්තරං අනවසෙසතො භතා සම්භතා අස්ස අත්ථීති ‘‘භතවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තො නිරුත්තිනයෙන ත-කාරස්ස ග-කාරං කත්වා ¶ . අථ වා භතවාති තෙයෙව යථාවුත්තෙ බුද්ධකරධම්මෙ වුත්තනයෙනෙව භරි, සම්භරි, පරිපූරෙසීති අත්ථො. එවම්පි භතවාති භගවා.

‘‘සම්මාසම්බොධියා සබ්බෙ, දානපාරමිආදිකෙ;

සම්භාරෙ භතවා නාථො, තස්මාපි භගවා මතො’’.

කථං භාගෙ වනීති භගවා? යෙ තෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං වළඤ්ජනකසමාපත්තිභාගා, තෙ අනවසෙසතො ලොකහිතත්ථං ¶ අත්තනො ච දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං නිච්චකප්පං වනි, භජි, සෙවි, බහුලමකාසීති භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙසු කුසලාදීසු ඛන්ධාදීසු ච යෙ තෙ පරිඤ්ඤෙය්යාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො වා චතුබ්බිධා අභිසමයභාගා, විත්ථාරතො පන ‘‘චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්යං සොතං…පෙ… ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) අනෙකෙ පරිඤ්ඤෙය්යභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස සමුදයො පහාතබ්බො…පෙ… ජරාමරණස්ස සමුදයො පහාතබ්බො’’තිආදිනා පහාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධො…පෙ… ජරාමරණස්ස නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො’’තිආදිනා සච්ඡිකාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුනිරොධගාමිනීපටිපදා’’තිආදිනා, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා ච අනෙකභෙදා භාවෙතබ්බභාගා ච ධම්මා, තෙ සබ්බෙ වනි, භජි, යථාරහං ගොචරභාවනාසෙවනානං වසෙන සෙවි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා ‘‘යෙ ඉමෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා සාවකෙහි සාධාරණා ගුණකොට්ඨාසා ගුණභාගා, කින්ති නු ඛො තෙ විනෙය්යසන්තානෙසු පතිට්ඨපෙය්ය’’න්ති මහාකරුණාය වනි අභිපත්ථයි, සා චස්ස අභිපත්ථනා යථාධිප්පෙතඵලාවහා අහොසි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා.

‘‘යස්මා ඤෙය්යසමාපත්ති-ගුණභාගෙ තථාගතො;

භජි පත්ථයි සත්තානං, හිතාය භගවා තතො’’.

කථං භගෙ වනීති භගවා? සමාසතො තාව කතපුඤ්ඤෙහි පයොගසම්පන්නෙහි යථාවිභවං භජීයන්තීති භගා, ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තියො. තත්ථ ලොකියෙ තාව තථාගතො සම්මාසම්බොධිතො පුබ්බෙ බොධිසත්තභූතො පරමුක්කංසගතෙ, වනි, භජි, සෙවි, යත්ථ පතිට්ඨාය නිරවසෙසතො බුද්ධකරධම්මෙ සමන්නානෙන්තො බුද්ධධම්මෙ පරිපාචෙසි, බුද්ධභූතො පන තෙ නිරවජ්ජෙසු උපසංහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ ලොකුත්තරෙපි, වනි, භජි, සෙවි, විත්ථාරතො පන පදෙසරජ්ජ-ඉස්සරියචක්කවත්තිසම්පත්ති-දෙවරජ්ජසම්පත්තිආදිවසෙන ඣාන-විමොක්ඛ-සමාධිසමාපත්ති-ඤාණදස්සන-මග්ගභාවනා-ඵලසච්ඡි-කිරියාදි-උත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන ¶ ච අනෙකවිහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ, භගෙ, වනි, භජි, සෙවි. එවම්පි භගෙ වනීති භගවා.

‘‘යා ¶ තා සම්පත්තියො ලොකෙ, යා ච ලොකුත්තරා පුථු;

සබ්බා තා භජි සම්බුද්ධො, තස්මාපි භගවා මතො’’.

කථං සත්තවාති භගවා? භත්තා දළ්හභත්තිකා අස්ස බහූ අත්ථීති භත්තවා. තථාගතො හි මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදි-අපරිමිතනිරුපමප්පභාව-ගුණවිසෙසසමඞ්ගිභාවතො සබ්බසත්තුත්තමො, සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීති අනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාදි අනඤ්ඤසාධාරණවිසෙසපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය යථාභුච්චගුණාධිගතෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන ලොකත්තයබ්යාපිනා සුවිපුලෙන සුවිසුද්ධෙන ච ථුතිඝොසෙන සමන්නාගතත්තා උක්කංසපාරමිප්පත්තාසු අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිආදීසු සුප්පතිට්ඨිතභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදි-නිරතිසයගුණවිසෙස-සමඞ්ගීභාවතො ච රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති එවං චතුප්පමාණිකෙ ලොකසන්නිවාසෙ සබ්බථාපි පසාදාවහභාවෙන සමන්තපාසාදිකත්තා අපරිමාණානං සත්තානං සදෙවමනුස්සානං ආදරබහුමානගාරවායතනතාය පරමපෙමසම්භත්තිට්ඨානං. යෙ තස්ස ඔවාදෙ පතිට්ඨිතා අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා හොන්ති, කෙනචි අසංහාරියා තෙසං පසාදභත්ති සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා. තථා හි තෙ අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගෙපි තත්ථ පසාදං න පරිච්චජන්ති, තස්ස වා ආණං දළ්හභත්තිභාවතො.

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොතී’’ති. (ජා. 2.17.78);

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දො ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තති, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (උදා. 45; චූළව. 385) ච. –

එවං ¶ ¶ භත්තවාති භගවා නිරුත්තිනයෙන එකස්ස ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා ඉතරස්ස ග-කාරං කත්වා.

‘‘ගුණාතිසයයුත්තස්ස, යස්මා ලොකහිතෙසිනො;

සම්භත්තා බහවො සත්ථු, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

කථං භගෙ වමීති භගවා? යස්මා තථාගතො බොධිසත්තභූතොපි අපරිමාණාසු ජාතීසු පාරමියො පරිපූරෙන්තො භගසඞ්ඛාතං සිරිං ඉස්සරියං යසඤ්ච වමි උග්ගිරි, ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි, චරිමත්තභාවෙපි හත්ථගතං චක්කවත්තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්චසදිසං චතුදීපිස්සරියං චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයං සත්තරතනසමුජ්ජලං යසඤ්ච තිණායපි අමඤ්ඤමානො නිරපෙක්ඛො පහාය අභිනික්ඛමිත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තස්මා ඉමෙ සිරීආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා, සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්නිස්සයා සොභා කප්පට්ඨියභාවතො, තෙපි භගවා වමි තන්නිවාසිසත්තාවාසසමතික්කමතො තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහීති. එවම්පි භගෙ වමීති භගවා.

‘‘චක්කවත්තිසිරිං යස්මා, යසං ඉස්සරියං සුඛං;

පහාසි ලොකචිත්තඤ්ච, සුගතො භගවා තතො’’.

කථං භාගෙ වමීති භගවා? භාගා නාම සභාගධම්මකොට්ඨාසා, තෙ ඛන්ධායතනධාතාදිවසෙන, තත්ථාපි රූපවෙදනාදිවසෙන පථවියාදිවසෙන අතීතාදිවසෙන ච අනෙකවිධා, තෙ ච භගවා සබ්බං පපඤ්චං සබ්බං යොගං සබ්බං ගන්ථං සබ්බං සංයොජනං සමුච්ඡින්දිත්වා අමතධාතුං සමධිගච්ඡන්තො වමි උග්ගිරි, අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි න පච්චාවමි. තථා හෙස ‘‘සබ්බත්ථකමෙව පථවිං ආපං තෙජං වායං, චක්ඛුං සොතං ඝානං ජිව්හං කායං මනං, රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං, රූපතණ්හං…පෙ… ධම්මතණ්හං, රූපවිතක්කං…පෙ… ධම්මවිතක්කං, රූපවිචාරං…පෙ… ධම්මවිචාර’’න්තිආදිනා අනුපදධම්මවිභාගවසෙනපි සබ්බෙව ධම්මකොට්ඨාසෙ අනවසෙසතො වමි උග්ගිරි, අනපෙක්ඛපරිච්චාගෙන ඡඩ්ඩයි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං ¶ තං, ආනන්ද, චත්තං වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං, තං තථාගතො පුන පච්චාවමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (දී. නි. 2.183). එවම්පි ¶ භාගෙ වමීති භගවා. අථ වා භාගෙ වමීති සබ්බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්ජානවජ්ජෙ හීනපණීතෙ කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අරියමග්ගඤාණමුඛෙන වමි උග්ගිරි, අනපෙක්ඛො පරිච්චජි පජහි, පරෙසඤ්ච තථත්තාය ධම්මං දෙසෙසි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ධම්මාපි වො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා (ම. නි. 1.240). කුල්ලූපමං වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි නිත්ථරණත්ථාය, නො ගහණත්ථායා’’තිආදි (ම. නි. 1.240). එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා.

‘‘ඛන්ධායතනධාතාදි-ධම්මභාගා-මහෙසිනා;

කණ්හසුක්කා යතො වන්තා, තතොපි භගවා මතො’’.

‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’ති.

ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොතීති ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති වචනතො ධම්මස්ස සත්ථුභාවපරියායො විජ්ජතීති කත්වා වුත්තං. වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො පරෙහි අභෙජ්ජසරීරත්තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි සක්කා අන්තරායං කාතුන්ති. දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති වක්ඛමානස්ස සකලස්ස සුත්තස්ස ‘‘එව’’න්ති නිදස්සනතො. සාවකසම්පත්තිං නිද්දිසති පටිසම්භිදාප්පත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්ච ඛො මයාව සුතං, න අනුස්සුතං න පරංපරාභතන්ති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනතො. කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති භගවාසද්දසන්නිධානෙ පයුත්තස්ස සමයසද්දස්ස බුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතභාවදීපනතො. බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘කප්පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්ධුප්පාදො අහො මහච්ඡරියං;

හුතාවහමජ්ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්දමරවින්ද’’න්ති.

භගවාති දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමභාවදීපනතො ගරුගාරවාධිවචනභාවතො.

අවිසෙසෙනාති ¶ ¶ න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. ඉරියාපථ…පෙ… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො, දිබ්බවිහාරො, බ්රහ්මවිහාරො, අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. සමඞ්ගීපරිදීපනන්ති සමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. එතන්ති ‘‘විහරතී’’ති එතං පදං. තථා හි තං ‘‘ඉධෙකච්චො ගිහීහි සංසට්ඨො විහරති සහනන්දී සහසොකී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.241) ඉරියාපථවිහාරෙ ආගතං. ‘‘යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 160; විභ. 624) එත්ථ දිබ්බවිහාරෙ. ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230) බ්රහ්මවිහාරෙ. ‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්මිං එව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අරියවිහාරෙ.

තත්ථ ඉරියනං වත්තනං ඉරියා, කායප්පයොගො. තස්සා පවත්තනුපායභාවතො ඨානාදි ඉරියාපථො. ඨානසමඞ්ගී වා හි කායෙන කිඤ්චි කරෙය්ය ගමනාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී වා. අථ වා ඉරියති පවත්තති එතෙන අත්තභාවො කායකිච්චං වාති ඉරියා, තස්සා පවත්තිඋපායභාවතො ඉරියා ච සො පථො චාති ඉරියාපථො, ඨානාදි එව. සො ච අත්ථතො ගතිනිවත්තිආදිආකාරෙන පවත්තො චතුසන්තතිරූපපබන්ධො එව. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො, ඉරියාපථො එව විහාරො ඉරියාපථවිහාරො. දිවි භවො දිබ්බො, තත්ථ බහුලප්පවත්තියා බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිදෙවලොකෙ භවොති අත්ථො. තත්ථ යො දිබ්බානුභාවො, තදත්ථාය සංවත්තතීති වා දිබ්බො, අභිඤ්ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්තා වා දිබ්බො, දිබ්බො ච සො විහාරො චාති දිබ්බවිහාරො, චතස්සො රූපාවචරසමාපත්තියො. ආරුප්පසමාපත්තියොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානො වා විහාරා බ්රහ්මවිහාරා, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. අරියානං, අරියා වා විහාරා අරියවිහාරා, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනන්තිආදි යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්තභාවං පවත්තෙතුං සක්කොති, තථාපි උපාදින්නකසරීරස්ස නාම අයං සභාවොති දස්සෙතුං වුත්තං ¶ . යස්මා වා භගවා යත්ථ කත්ථචි වසන්තො විනෙය්යානං ධම්මං දෙසෙන්තො, නානාසමාපත්තීහි ච කාලං වීතිනාමෙන්තො වසතීති සත්තානං අත්තනො ච විවිධං හිතසුඛං හරති උපනෙති උප්පාදෙති, තස්මා විවිධං හරතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පච්චත්ථිකෙ ජිනාතීති ජෙතො. ජෙත-සද්දො හි සොත-සද්දො විය කත්තුසාධනොපි අත්ථීති. රඤ්ඤො ¶ වා පච්චත්ථිකානං ජිතකාලෙ ජාතත්තා ජෙතො. රඤ්ඤො හි අත්තනො ජයං තත්ථ ආරොපෙත්වා ජිතවාති ජෙතොති කුමාරො වුත්තො. මඞ්ගලකාමතාය වා ජෙතොතිස්ස නාමං කතං, තස්මා ‘‘ජෙය්යො’’ති එතස්මිං අත්ථෙ ‘‘ජෙතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තස්ස ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස. වනෙතිආදිතො පට්ඨායෙව තං තස්ස සන්තකන්ති දස්සෙතුං ‘‘තං හී’’තිආදි වුත්තං. සබ්බකාමසමිද්ධිතාය විගතමලමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං උපට්ඨපිතො අනාථානං පිණ්ඩො එතස්ස අත්ථීති අනාථපිණ්ඩිකො, තස්ස අනාථපිණ්ඩිකස්ස. යදි ජෙතවනං, කථං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමොති ආහ ‘‘අනාථපිණ්ඩිකෙනා’’තිආදි. පඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ආරමන්ති එත්ථ පබ්බජිතාති ආරාමො, තස්මිං ආරාමෙ. යදිපි සො භූමිභාගො කොටිසන්ථරෙන මහාසෙට්ඨිනා කීතො, රුක්ඛා පන ජෙතෙන න වික්කීතාති තං ‘‘ජෙතවන’’න්ති වත්තබ්බතං ලභතීති වදන්ති. උභින්නම්පි වා තත්ථ පරිච්චාගවිසෙසකිත්තනත්ථං උභයවචනං, ජෙතෙනපි හි භූමිභාගවික්කයෙන ලද්ධධනං තත්ථ ද්වාරකොට්ඨකකරණවසෙන විනියුත්තං. සාවත්ථිජෙතවනානං භූමිභාගවසෙන භින්නත්තා වුත්තං ‘‘න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතු’’න්ති.

අපාකටාති සක්කො සුයාමොතිආදිනා අනභිඤ්ඤාතා. අභිඤ්ඤාතානම්පි අඤ්ඤතරසද්දො දිස්සතෙව එකසදිසායත්තත්තාති දස්සෙතුං ‘‘අභිජානාති නො’’තිආදි වුත්තං. අහුනා ඉදානෙව. සාධාරණවචනං දිබ්බතං අන්තොනීතං කත්වා. දෙවො එව දෙවතා පුරිසෙපි වත්තනතො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමස්මිං පනත්ථෙ’’තිආදි. නනු ච රූපාවචරසත්තානං පුරිසින්ද්රියං නත්ථි, යෙන තෙ පුරිසාති වුච්චෙය්යුං? යදිපි පුරිසින්ද්රියං නත්ථි, පුරිසසණ්ඨානස්ස පන පුරිසවෙසස්ස ච වසෙන පුරිසපුග්ගලාත්වෙව වුච්චන්ති පුරිසපකතිභාවතො.

අභික්කන්තාති ¶ අතික්කන්තා, විගතාති අත්ථොති ආහ ‘‘ඛයෙ දිස්සතී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘නික්ඛන්තො පඨමො යාමො’’ති උපරි වුත්තං. අභික්කන්තතරොති අතිවිය කන්තතරො. තාදිසො ච සුන්දරො භද්දකො නාම හොතීති ආහ ‘‘සුන්දරෙ දිස්සතී’’ති. කොති දෙවනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීසු කො කතමො? මෙති මම. පාදානීති පාදෙ. ඉද්ධියාති ඉමාය එවරූපාය දෙවිද්ධියා. යසසාති ඉමිනා එදිසෙන පරිවාරෙන පරිච්ඡදෙන ච. ජලන්ති විජ්ජොතමානො. අභික්කන්තෙනාති අතිවිය කන්තෙන කමනියෙන අභිරූපෙන. වණ්ණෙනාති ඡවිවණ්ණෙන සරීරවණ්ණනිභාය. සබ්බා ඔභාසයං දිසාති සබ්බාපි දිසා පභාසෙන්තො චන්දො විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකාලොකං කරොන්තොති ගාථාය අත්ථො. අභිරූපෙති උළාරරූපෙ සම්පන්නරූපෙ.

කඤ්චනසන්නිභත්තචතා සුවණ්ණවණ්ණග්ගහණෙන ගහිතාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඡවිය’’න්ති. ඡවිගතා ¶ පන වණ්ණධාතු එව ‘‘සුවණ්ණවණ්ණො’’ති එත්ථ වණ්ණග්ගහණෙන ගහිතාති අපරෙ. වණ්ණනං කිත්තියා උග්ඝොසනන්ති වණ්ණො, ථුති. වණ්ණීයති අසඞ්කරතො වවත්ථපීයතීති වණ්ණො, කුලවග්ගො. වණ්ණීයති ඵලං එතෙන යථාසභාවතො විභාවීයතීති වණ්ණො, කාරණං. වණ්ණනං දීඝරස්සාදිවසෙන සණ්ඨහනන්ති වණ්ණො, සණ්ඨානං. වණ්ණීයති අණුමහන්තාදිවසෙන පමීයතීති වණ්ණො, පමාණං. වණ්ණෙති විකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති වණ්ණො, රූපායතනං. එවං තෙන තෙන පවත්තිනිමිත්තෙන වණ්ණසද්දස්ස තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඉද්ධිං මාපෙත්වාති වත්ථාලඞ්කාරකායාදීහි ඔභාසමුඤ්චනාදිවසෙන දිබ්බං ඉද්ධානුභාවං නිම්මිනිත්වා. කාමාවචරා අනභිසඞ්ඛතෙනපි ආගන්තුං සක්කොන්ති ඔළාරිකරූපත්තා. තථා හි තෙ කබළීකාරභක්ඛා. රූපාවචරා න සක්කොන්ති තතො සුඛුමතරරූපත්තා. තෙනාහ ‘‘තෙසං හී’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අතිසුඛුමො’’ති මූලපටිසන්ධිරූපං සන්ධාය වදති. න තෙන ඉරියාපථකප්පනං හොතීති එතෙන බ්රහ්මලොකෙපි බ්රහ්මානො යෙභුය්යෙන නිම්මිතරූපෙනෙව පවත්තන්තීති දස්සෙති. ඉතරඤ්හි අතිවිය සුඛුමං රූපං කෙවලං චිත්තුප්පාදස්ස නිස්සයාධිට්ඨානභූතං සණ්ඨානවන්තං හුත්වා තිට්ඨති.

අනවසෙසත්තං සකලතා. යෙභුය්යතා බහුලභාවො. අබ්යාමිස්සතා විජාතියෙන අසඞ්කරො. සුඛෙන හි අවොකිණ්ණතා තත්ථ අධිප්පෙතා ¶ . අනතිරෙකතා තංපරමතා විසෙසාභාවො. කෙවලකප්පන්ති කෙවලං දළ්හං කත්වාති අත්ථො. සඞ්ඝභෙදායාති සඞ්ඝෙ විවාදාය, විවාදුප්පාදායාති අත්ථො. කෙවලං වුච්චති නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තත්තා, එතස්ස තං අත්ථීති කෙවලී, සච්ඡිකතනිරොධො ඛීණාසවො. තෙනාහ ‘‘විසංයොගො අත්ථො’’ති.

කප්පසද්දො පනායං සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො චාති අධිප්පායෙන ඔකප්පනියපදෙ ලබ්භමානං කප්පසද්දමත්තං දස්සෙති, අඤ්ඤථා කප්පපදං අනිදස්සනමෙව සියා. සමණකප්පෙහීති විනයසිද්ධෙහි සමණවොහාරෙහි. නිච්චකප්පන්ති නිච්චකාලං. පඤ්ඤත්තීති නාමං. නාමඤ්හෙතං තස්ස ආයස්මතො, යදිදං කප්පොති. කප්පිතකෙසමස්සූති කත්තරිකාය ඡෙදිතකෙසමස්සු. ද්වඞ්ගුලකප්පොති මජ්ඣන්හිකවෙලාය වීතික්කන්තාය ද්වඞ්ගුලතාවිකප්පො. ලෙසොති අපදෙසො. අනවසෙසං ඵරිතුං සමත්ථස්සපි ඔභාසස්ස කෙනචිපි කාරණෙන එකදෙසඵරණම්පි සියා, අයං පන සබ්බසොව ඵරතීති දස්සෙතුං සමන්තත්ථො කප්ප-සද්දො ගහිතොති ආහ ‘‘අනවසෙසං සමන්තතො’’ති. ඊසං අසමත්තං, කෙවලං වා කෙවලකප්පං. භගවතො ආභාය අනොභාසිතමෙව හි පදෙසං දෙවතා අත්තනො පභාය ඔභාසෙන්ති. න හි භගවතො පභා කායචි පභාය අභිභුය්යති, සූරියාදීනම්පි පභං සා අභිභුය්ය තිට්ඨතීති.

යෙන ¶ වා කාරණෙනාති හෙතුම්හි ඉදං කරණවචනං. හෙතුඅත්ථො හි කිරියාය කාරණං, න කරණං විය කිරියත්ථො, තස්මා නානප්පකාර-ගුණවිසෙසාධිගමනත්ථා ඉධ උපසඞ්කමනකිරියාති ‘‘අන්නෙන වසති, විජ්ජාය වසතී’’තිආදීසු විය හෙතුඅත්ථමෙව තං කරණවචනං යුත්තං න කරණත්ථං තස්ස අයුජ්ජමානත්තාති වුත්තං ‘‘යෙන වා කාරණෙනා’’තිආදි. භගවතො සතතප්පවත්තනිරතිසය-සාදුවිපුලමතරස-සද්ධම්මඵලතාය සාදුඵලනිච්චඵලිතමහාරුක්ඛෙන භගවා උපමිතො. සාදුඵලූපභොගාධිප්පායග්ගහණෙනෙව හි මහාකාරුණිකස්ස සාදුඵලතා ගහිතාති. උපසඞ්කමීති උපසඞ්කන්තා. සම්පත්තකාමතාය හි කිඤ්චි ඨානං ගච්ඡන්තො ¶ තංතංපදෙසාතික්කමනෙන උපසඞ්කමි, උපසඞ්කන්තොති වත්තබ්බතං ලභති. තෙනාහ ‘‘ගතාති වුත්තං හොතී’’ති, උපගතාති අත්ථො. උපසඞ්කමිත්වාති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසොති ආහ ‘‘උපසඞ්කමනපරියොසානදීපන’’න්ති. තතොති යං ඨානං පත්තා ‘‘උපසඞ්කමී’’ති වුත්තා, තතො උපගතට්ඨානතො.

ගතිනිවත්තිඅත්ථතො සාමඤ්ඤතො ආසනම්පි ඨානග්ගහණෙන ගය්හතීති වුත්තං ‘‘ආසනකුසලතාය එකමන්තං තිට්ඨන්තී’’ති. නිසින්නාපි හි ගමනතො නිවත්තා නාම හොන්ති ඨත්වා නිසීදිතබ්බත්තා, යථාවුත්තට්ඨානාදයොපි ආසනෙනෙව සඞ්ගහිතාති. අතිදූරඅච්චාසන්නපටික්ඛෙපෙන නාතිදූරනච්චාසන්නං නාම ගහිතං. තං පන අවකංසතො උභින්නං පසාරිතහත්ථසඞ්ඝට්ටනෙන දට්ඨබ්බං. ගීවං පසාරෙත්වාති ගීවං පරිවත්තනවසෙන පසාරෙත්වා.

කාමං ‘‘කථ’’න්ති අයමාකාරපුච්ඡා, තරණාකාරො ඉධ පුච්ඡිතො. සො පන තරණාකාරො අත්ථතො කාරණමෙවාති ආහ ‘‘කථං නූති කාරණපුච්ඡා’’ති? පාකටො අභිසම්බොධියං මහාපථවීකම්පනාදිඅනෙකච්ඡරියපාතුභාවාදිනා.

මරිසනට්ඨෙන පාපානං රොගාදිඅනත්ථානං අභිභවනට්ඨෙන මාරිසො, දුක්ඛරහිතො. තෙනාහ ‘‘නිද්දුක්ඛාති වුත්තං හොතී’’ති. නිරයපක්ඛෙ පියාලපනවචනවසෙන උපචාරවචනඤ්චෙතං යථා ‘‘දෙවානං පියා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘යදි එව’’න්තිආදි. සඞ්කුනා සඞ්කූති මත්ථකතො සමකොට්ටිතෙන යාව හදයපදෙසා නිබ්බිජ්ඣිත්වා ඔතිණ්ණෙන සඞ්කුනා පාදතලතො සමකොට්ටිතො සඞ්කු නිබ්බිජ්ඣිත්වා ආරොහන්තො හදයෙ හදයස්ස පදෙසෙ සමාගච්ඡෙය්ය, අථ නෙසං සඞ්කූනං සමාගමසමකාලෙ නං යථාතික්කන්තසඞ්කුකරණකාලං ජානෙය්යාසි. කිඤ්චි නිමිත්තං උපාදාය කිස්මිඤ්චි අත්ථෙ පවත්තස්ස සද්දස්ස තන්නිමිත්තරහිතෙ පවත්ති රුළ්හී නාම ගමනකිරියාරහිතෙ සාසනාදිමති පටිපිණ්ඩෙ යථා ගොසද්දස්ස.

ඔඝමතරීති ¶ යෙසං ඔඝානං තරණං පුච්ඡිතං, තෙ ගණනපරිච්ඡෙදතො සරූපතො ච දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො’’තිආදි වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ චත්තාරො ¶ එව ඔඝා වුත්තා, තෙ ච කාමාදයො එවාති? න චොදෙතබ්බමෙතං, යස්මා ධම්මානං සභාවකිච්චවිසෙසඤ්ඤුනා භගවතා සබ්බං ඤෙය්යං යාථාවතො අභිසම්බුජ්ඣිත්වා එත්තකාව ඔඝා දෙසිතා, ඉමෙ එව ච දෙසිතාති. වට්ටස්මිං ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා, ඔහනන්ති හෙට්ඨා කත්වා හනන්ති ගාමෙන්ති, තථාභූතා සත්තෙ අධො ගාමෙන්ති නාම. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘සබ්බොපි චෙසා’’තිආදිනා පරතො අට්ඨකථායමෙව ආගමිස්සති. කාමනට්ඨෙන කාමො, කාමො ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන ඔඝො චාති, කාමෙසු ඔඝොති වා කාමොඝො. භවොඝො නාම භවරාගොති දස්සෙතුං ‘‘රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති චා’’ති වුත්තං. සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 3.312) පන ‘‘සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගො චා’’ති වුත්තං. තත්ථ පඨමො උපපත්තිභවෙසු රාගො, දුතියො කම්මභවෙ. භවදිට්ඨිවිනිමුත්තස්ස දිට්ඨිගතස්ස අභාවතො. ‘‘ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො දිට්ඨොඝො’’ති වුත්තං, චතුසච්චන්තොගධත්තා සබ්බස්ස ඤෙය්යස්ස ‘‘චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජොඝො’’ති ආහ.

ඉදානි තෙසං ඔඝසඞ්ඛාතානං පාපධම්මානං උප්පත්තිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං, පවත්තිට්ඨානං පන කාමගුණාදයො දස්සිතා එව. ‘‘පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො කාමොඝො’’ති එත්ථ භවොඝං ඨපෙත්වා සබ්බො ලොභො කාමොඝොති යුත්තං සියා. සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවදිට්ඨිසම්පයුත්තත්තා භවොඝොති අට්ඨකථාසු වුත්තො, භවොඝො පන දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු එව උප්පජ්ජතීති පාළියං වුත්තො. තෙනෙවාහ – ‘‘භවොඝො චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති. තස්මා දිට්ඨිසහගතලොභොපි කාමොඝොති යුත්තං සියා. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛානඤ්හි කාරණභූතා කාමාසවාදයොපි ද්විධා වුත්තා, ආසවා එව ච ඔඝා. කාමාසවනිද්දෙසෙ ච කාමෙසූති කාමරාගදිට්ඨිරාගාදීනං ආරම්මණභූතෙසු තෙභූමකෙසු වත්ථුකාමෙසූති අත්ථො සම්භවති. තත්ථ හි උප්පජ්ජමානා සායං තණ්හා සබ්බාපි න කාමච්ඡන්දාදිනාමං න ලභතීති.

යදි පන පඤ්චකාමගුණිකො ච රාගො කාමොඝොති වුත්තොති කත්වා බ්රහ්මානං විමානාදීසු රාගස්ස දිට්ඨිරාගස්ස ච කාමොඝභාවො පටිසෙධිතබ්බො සියා, එවං සති කාමොඝභවොඝවිනිමුත්තෙන නාම ලොභෙන භවිතබ්බං ¶ . සො යදා දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු උප්පජ්ජති, තදා තෙන සම්පයුත්තො අවිජ්ජොඝො ඔඝවිප්පයුත්තොති දොමනස්සවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තස්ස විය තස්සපි ඔඝවිප්පයුත්තතා වත්තබ්බා සියා ‘‘චතූසුපි දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පන්නො මොහො සියා ඔඝසම්පයුත්තො සියා ඔඝවිප්පයුත්තො’’ති. ‘‘කාමොඝො අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු ¶ චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති, ‘‘කාමොඝං පටිච්ච දිට්ඨොඝො අවිජ්ජොඝො’’ති ච වචනතො දිට්ඨිසහගතො කාමොඝො න හොතීති න සක්කා වත්තුං. තථා හෙත්ථ ‘‘රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති ච භවොඝො නාමාති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො’’ති.

අධොගමනට්ඨෙනාති හෙට්ඨාපවත්තනට්ඨෙන. හෙට්ඨාපවත්තනඤ්චෙත්ථ න කෙවලං අපායගමනියභාවෙන, අථ ඛො සංසාරතරකාවරොධනෙනපීති දස්සෙතුං ‘‘උපරිභවඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. කාමං නිබ්බානං අරූපිභාවා අදෙසං, න තස්ස ඨානවසෙන උපරිගහණං, සබ්බසඞ්ඛතවිනිස්සටත්තා පන සබ්බස්සපි භවස්ස උපරීති වත්තබ්බතං අරහතීති කත්වා වුත්තං ‘‘උපරිභවං නිබ්බාන’’න්ති. ‘‘මහාඋදකොඝො’’තිආදීසු රාසට්ඨො ඔඝ-සද්දොති ‘‘මහා හෙසො කිලෙසරාසී’’ති වුත්තං සෙසෙසුපීති භවොඝාදීසුපි.

අප්පතිට්ඨහන්තොති කිලෙසාදීනං වසෙන අසන්තිට්ඨන්තො, අසංසීදන්තොති අත්ථො. අනායූහන්තොති අභිසඞ්ඛාරාදිවසෙන න ආයූහන්තො මජ්ඣිමං පටිපදං විලඞ්ඝිත්වා නිබ්බුය්හන්තො. තෙනාහ – ‘‘අවායමන්තො’’ති, මිච්ඡාවායාමවසෙන අවායමන්තොති අධිප්පායො. ගූළ්හන්ති සංවුතං. පටිච්ඡන්නන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අත්ථවසෙන වා සංවුත්තං ගූළ්හං, සද්දවසෙනපි අපාකටං පටිච්ඡන්නං අන්තරදීපාදිකෙ ඨාතබ්බට්ඨානෙ. ආයූහන්තාති හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච වායමන්තා. එතං අත්ථජාතං, එතං වා විස්සජ්ජනං.

ඉදානි යෙනාධිප්පායෙන භගවතා තථාගූළ්හං කත්වා පඤ්හො කථිතො, තං දස්සෙතුං ‘‘කිං පනාතිආදි වුත්තං. නිග්ගහමුඛෙනාති වෙනෙය්යානං විනයඋපායභූතනිග්ගහවසෙන. තෙනාහ යෙ පණ්ඩිතමානිනො’’තිආදි. පවය්හ පවය්හාති ඔඵුණිත්වා ඔඵුණිත්වා.

සොති ¶ දෙවපුත්තො නිහතමානො අහොසි යථාවිස්සජ්ජිතස්ස අත්ථස්ස අජානන්තො. යථාති අනියමවචනං නියමනිද්දිට්ඨං හොති, තංසම්බන්ධඤ්ච කථන්ති පුච්ඡාවචනන්ති තදුභයස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යථාහං ජානාමි, එවං මෙ කථෙහී’’ති ආහ.

යදාස්වාහන්ති යදා සු අහං, සු-කාරො නිපාතමත්තං ‘‘යදිදං කථං සූ’’තිආදීසු විය. සබ්බපදෙසූති ‘‘තදාස්සු සංසීදාමී’’තිආදීසු තීසුපි පදෙසු. අතරන්තොති ඔඝානං අතික්කමනත්ථං තරණප්පයොගං අකරොන්තො. තත්ථෙවාති ඔඝනියඔඝෙසු එව. ඔසීදාමීති නිමුජ්ජාමි ¶ ඔඝෙහි අජ්ඣොත්ථටො හොමි. නිබ්බුය්හාමීති ඔඝෙහි නිබ්බූළ්හො හොමි. ඨාතුං අසක්කොන්තො අසංසීදන්තො. අතිවත්තාමීති අනුපයොගං අතික්කමාමි, අපනිධානවසෙන සම්මාපටිපත්තිං විරාධෙමීති අත්ථො. ඨානෙ ච වායාමෙ චාති වක්ඛමානවිභාගෙ පතිට්ඨහනෙ වායාමෙ ච දොසං දිස්වාති පතිට්ඨානායූහනෙසු සංසීදනනිබ්බුය්හනසඞ්ඛාතං තරණස්ස විබන්ධනභූතං ආදීනවං දිස්වාන. ඉදං භගවතා බොධිමූලෙ අත්තනා පවත්තිත-පුබ්බභාග-මනසිකාරවසෙන වුත්තං. අතිට්ඨන්තො අවායමන්තොති පතිට්ඨානායූහනකරණකිලෙසාදීනං පරිවජ්ජනෙන අසංසීදන්තො අනිබ්බුය්හන්තො. දෙවතායපි පටිවිද්ධො තදත්ථො උපනිස්සයසම්පන්නතාය විමුත්තිපරිපාචනීයධම්මානං පරිපක්කත්තා. න පන පාකටො විපඤ්චිතඤ්ඤූආදීනං, උග්ඝටිතඤ්ඤූනං පන යථා තස්සා දෙවතාය, තථා පාකටො එවාති. සත්ත දුකා ඉදානි වුච්චමානරූපා දස්සිතා පොරාණට්ඨකථායං. කිලෙසවසෙන සන්තිට්ඨන්තොති ලොභාදීහි අභිභූතතාය සංසාරෙ පතිට්ඨහන්තො සම්මා අප්පටිපජ්ජනෙන තත්ථෙව සංසීදති නාම. අභිසඞ්ඛාරවසෙනාති තත්ථෙවාභිසඞ්ඛාරචෙතනාය චෙතෙන්තො සම්මාපටිපත්තියොග්යස්ස ඛණස්ස අතිවත්තනෙන නිබ්බුය්හති නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසදුකෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච වට්ටමූලකා කිලෙසාති තෙසං වසෙන සංසාරෙ අවට්ඨානං තංතංකම්මුනා තත්ථ තත්ථ භවෙ අභිනිබ්බත්ති, කිලෙසා පන තෙසං පච්චයමත්තං. තත්ථ තත්ථ භවෙ අපරාපරං නිබ්බත්තෙන්තො සංසාරෙ නිබ්බුය්හති නාමාති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනවසෙන පඨමදුකො වුත්තො. ඉමෙ සත්තා සංසාරෙ පරිබ්භමන්තා දුවිධා තණ්හාචරිතා දිට්ඨිචරිතා චාති තෙසං සංසාරනායිකභූතානං ධම්මානං වසෙන සන්තිට්ඨනං, තදඤ්ඤෙසං පවත්තිපච්චයානං වසෙන ¶ ආයූහනන්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනවසෙන දුතියදුකො වුත්තො. සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදදස්සනසභාවාය තණ්හාය වසෙන විසෙසතො පතිට්ඨානං, අමුත්තිමග්ගෙ මුත්තිමග්ගපරාමාසතො තථා ආයූහනම්පි දිට්ඨියා වසෙන හොතීති දස්සෙතුං තතියදුකො වුත්තො. චතුත්ථදුකෙ පන අධිප්පායො අට්ඨකථාය එව විභාවිතො. යස්මා ‘‘සස්සතො අත්තා’’ති අභිනිවිසන්තො අරූපරාගං, අසඤ්ඤූපගං වා අවිමොක්ඛංයෙව විමොක්ඛොති ගහෙත්වා සංසාරෙ එව ඔලීයති. තෙනාහ ‘‘ඔලීයනාභිනිවෙසා හි භවදිට්ඨී’’ති. යස්මා පන කාමභවාදීසු යං වා තං වා භවං පත්වා අත්තා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති, න හොති පරං මරණාති අභිනිවිසන්තො භවවිප්පමොක්ඛාවහාය සම්මාපටිපත්තියා අප්පටිපජ්ජනෙන තං අතිවත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘අතිධාවනාභිනිවෙසා විභවදිට්ඨී’’ති.

ලීනවසෙන සන්තිට්ඨන්තොති කොසජ්ජාදිවසෙන සංකොචාපජ්ජනෙන සම්මා අප්පටිපජ්ජන්තො. උද්ධච්චවසෙන ආයූහන්තොති සම්මාසමාධිනො අභාවෙන වික්ඛෙපවසෙන පඤ්චමො දුකො වුත්තො. යථා කාමසුඛං පවිට්ඨස්ස සමාධානං නත්ථි චිත්තස්ස උපක්කිලිට්ඨත්තා, එවං අත්තපරිතාපනමනුයුත්තස්ස කායස්ස ¶ උපක්කිලිට්ඨත්තා. ඉති චිත්තකායපරික්කිලෙසකරා ද්වෙ අන්තා තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයතාය සංසීදනනිබ්බුය්හනනිමිත්තා වුත්තා ඡට්ඨදුකෙ. පුබ්බෙ සප්පදෙසතොව සංකිලෙසධම්මා ‘‘සංසීදනනිමිත්ත’’න්ති දස්සිතාති ඉදානි නිප්පදෙසතො දස්සනවසෙන, පුබ්බෙ ච සාධාරණතො අභිසඞ්ඛාරධම්මා ‘‘නිබ්බුය්හනනිමිත්ත’’න්ති දස්සිතාති ඉදානි පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙ එව ‘‘ආයූහනනිමිත්ත’’න්ති දස්සනවසෙන සත්තමදුකො වුත්තො. එවඤ්හි දුග්ගතිසුගතූපපත්තිවසෙන සංසීදනනිබ්බුය්හනානි විභජ්ජ දස්සිතානි හොන්තීති. තෙනෙවාහ ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි. අධොභාගං දුග්ගතිං ගමෙන්තීති අධොභාගඞ්ගමනීයා අනුනාසිකලොපං අකත්වා. තථා උපරිභාගං ගමෙන්තීති උපරිභාගඞ්ගමනීයා.

එත්ථ ච ඔඝතරණං පුච්ඡිතෙන භගවතා ‘‘අප්පතිට්ඨං අනායූහ’’න්ති තස්ස පහානඞ්ගමෙව දස්සිතං, න සම්පයොගඞ්ගන්ති? න එවං දට්ඨබ්බං, යාවතා යෙන පතිට්ඨානං හොති, යෙන ච ආයූහනං, තදුභයපටික්ඛෙපමුඛෙන තප්පටිපක්ඛධම්මදස්සනමෙතන්ති. න හෙස අ-කාරො කෙවලං පටිසෙධෙ, අථ ¶ ඛො පටිපක්ඛෙ ‘‘අකුසලා ධම්මා, අහිතො, අධම්මො’’තිආදීසු විය, තස්මා අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති පතිට්ඨානායූහනානං පටිපක්ඛවසෙන පවත්තමානො තථාපවත්තිහෙතූවාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඛොති ච අවධාරණත්ථෙ නිපාතො ‘‘අස්සොසි ඛො’’තිආදීසු (පාරා. 1) විය. තෙන අප්පතිට්ඨානස්ස එකංසිකතං දස්සෙති. සොයං ඛො-සද්දො ‘‘අනායූහ’’න්ති එත්ථාපි ආනෙත්වා වත්තබ්බො. අනායූහනම්පි හි එකංසිකමෙවාති තස්ස පටිපක්ඛො සහ විපස්සනාය අරියමග්ගො. තෙන හි ඔඝතරණං හොති, න අඤ්ඤථා. එවමයං යථානුසන්ධිදෙසනා කතා, දෙවතා ච සහවිපස්සනං මග්ගං පටිවිජ්ඣීති පඨමඵලෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමං පඤ්හවිස්සජ්ජන’’න්තිආදි.

‘‘චිරස්සා’’ති ඉමිනා සමානත්ථං පදන්තරමෙතන්ති ආහ ‘‘චිරස්ස කාලස්සා’’ති යථා ‘‘මමං වා, භික්ඛවෙ’’ති (දී. නි. 1.5-6) එත්ථ ‘‘මමා’’ති ඉමිනා සමානත්ථං පදන්තරං මමන්ති. න දිට්ඨපුබ්බාති අදස්සාවී. අදස්සාවිතා ච දිස්වා කත්තබ්බකිච්චස්ස අසිද්ධතාය වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤථා කා නාම සා දෙවතා, යා භගවන්තං න දිට්ඨවතී? තෙනාහ ‘‘කිං පනිමායා’’තිආදි. දස්සනං උපාදාය එවං වත්තුං වත්තතීති යදා කදාචි කඤ්චි පියජාතිකං දිස්වා තං දස්සනං උපාදාය ‘‘චිරෙන වත මයං ආයස්මන්තං පස්සාමා’’ති අදිට්ඨපුබ්බං දිට්ඨපුබ්බං වා එවං වත්තුං යුජ්ජති, අයං ලොකෙ නිරුළ්හෙ සමුදාචාරොති දස්සෙති. බ්රහ්මං වා වුච්චති අරියමග්ගො, තස්ස අණනතො ජානනතො පටිවිජ්ඣනතො බ්රාහ්මණො. කිලෙසනිබ්බානෙනාති කිලෙසානං ¶ අච්චන්තසමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙන නිබ්බුතං සම්මදෙව වූපසන්ත-සබ්බකිලෙසදරථ-පරිළාහං. ආසත්තවිසත්තාදීහීති ආදි-සද්දෙන විසතාදිආකාරෙ සඞ්ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘විසතාති විසත්තිකා, විසටාති විසත්තිකා, විසාලාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසං හරතීති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගොති විසත්තිකා, විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ කුලෙ ගණෙ විසතා විත්ථතාති විසත්තිකා’’ති (මහානි. 3).

තත්ථ ¶ විසතාති විත්ථතා රූපාදීසු තෙභූමකධම්මෙසු අභිබ්යාපනවසෙන විසටාති පුරිමවචනමෙව ත-කාරස්ස ට-කාරං කත්වා වුත්තං. විසාලාති විපුලා. විසක්කතීති පරිසක්කති, සහති වා. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාළියමානොපි සහතීති. ඔසක්කනං විප්ඵන්දනං වා ‘‘විසක්කන’’න්තිපි වදන්ති. අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො. ගණ්හාතීති විසංවාදිකා හොති. විසං හරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං පස්සන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සංඛිපති, විසං වා දුක්ඛං, තං හරති, වහතීති අත්ථො. දුක්ඛනිබ්බත්තකකම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා. විසං වා දුක්ඛාභිභූතා වෙදනා මූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්සෙව පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති විසපරිභොගොති වුත්තා, සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යො පනෙත්ථ පධානො අත්ථො, තං දස්සෙතුං පුන ‘‘විසාලා වා පනා’’තිආදි වුත්තන්ති එවමෙත්ථ විසත්තිකාපදස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. තිණ්ණං පඨමදුතියමග්ගෙහි. නිත්තිණ්ණං තතියමග්ගෙන. උත්තිණ්ණං චතුත්ථමග්ගෙන.

සමනුඤ්ඤොති සම්මදෙව කතානුඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘එකජ්ඣාසයො අහොසී’’ති. අන්තරධායීති අදස්සනං අගමාසි. යථා පන අන්තරධායි, තං දස්සෙතුං ‘‘අභිසඞ්ඛතකාය’’න්තිආදි වුත්තං. මාලෙහීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, ‘‘මාලාහී’’ති කෙචි පඨන්ති, ‘‘මල්යෙහී’’ති වත්තබ්බෙ ය-කාරලොපං කත්වා නිද්දෙසො. අයං තාව අට්ඨකථාය ලීනත්ථවණ්ණනා.

ඉදානි පකරණනයෙන පාළියා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම. සා පන අත්ථවණ්ණනා යස්මා දෙසනාය ¶ සමුට්ඨානප්පයොජනභාජනෙසු පිණ්ඩත්ථෙසු ච නිද්ධාරිතෙසු සුකරා හොති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා සුත්තදෙසනාය සමුට්ඨානාදීනි පඨමං නිද්ධාරයිස්සාම. තත්ථ සමුට්ඨානං තාව දෙසනානිදානං, තං සාධාරණං අසාධාරණන්ති දුවිධං. තත්ථ සාධාරණම්පි අබ්භන්තරබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අබ්භන්තරසමුට්ඨානං නාම ලොකනාථස්ස මහාකරුණා. තාය හි සමුස්සාහිතස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං ධම්මදෙසනාය චිත්තං උදපාදි, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සත්තෙසු ච ¶ කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි (ම. නි. 1.283; සං. නි. 1.172; මහාව. 9). එත්ථ ච හෙතුඅවත්ථායපි මහාකරුණාය සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො යාවදෙව සංසාරමහොඝතො සද්ධම්මදෙසනාහත්ථදානෙහි සත්තසන්තාරණත්ථං තදුප්පත්තිතො. යථා ච මහාකරුණා, එවං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දසබලඤාණාදීනි ච දෙසනාය අබ්භන්තරසමුට්ඨානභාවෙන වත්තබ්බානි. සබ්බඤ්හි ඤෙය්යධම්මං තෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරං සත්තානඤ්ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානන්තො භගවා ඨානාට්ඨානාදීසු කොසල්ලෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විචිත්තනයදෙසනං පවත්තෙසීති. බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්ඨානං දසසහස්සමහාබ්රහ්මපරිවාර-සහම්පතිමහාබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං. තදජ්ඣෙසනුත්තරකාලඤ්හි ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණාජනිතං අප්පොස්සුක්කතං පටිප්පස්සම්භෙත්වා ධම්මස්සාමී ධම්මදෙසනාය උස්සාහජාතො අහොසි. අසාධාරණම්පි අබ්භන්තරබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්ථ අබ්භන්තරං යාය මහාකරුණාය යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ඉදං සුත්තං පවත්තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්බං බාහිරං පන තස්සා දෙවතාය පුච්ඡා, පුච්ඡාවසිකො හෙස සුත්තනික්ඛෙපො. තයිදං පාළියං ආගතමෙව.

පයොජනම්පි සාධාරණාසාධාරණතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අනුක්කමෙන යාව අනුපාදාපරිනිබ්බානං විමුත්තිරසත්තා භගවතො දෙසනාය. තෙනෙවාහ ‘‘එතදත්ථා කථා, එතදත්ථා මන්තනා’’තිආදි (පරි. 366). අසාධාරණං පන තස්සා දෙවතාය දස්සනමග්ගසමධිගමො, උභයම්පෙතං බාහිරමෙව. සචෙ පන වෙනෙය්යසන්තානගතම්පි දෙසනාබලසිද්ධිසඞ්ඛාතං පයොජනං අධිප්පායසමිජ්ඣනභාවතො යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධියා මහාකාරුණිකස්ස භගවතොපි පයොජනමෙවාති ගණ්හෙය්ය, ඉමිනා පරියායෙනස්ස අබ්භන්තරතාපි සියා.

අපිච තස්සා දෙවතාය ඔඝතරණාකාරස්ස යාථාවතො අනවබොධො ඉමිස්සා දෙසනාය සමුට්ඨානං, තදවබොධො පයොජනං. සො හි ඉමාය දෙසනාය භගවන්තං පයොජෙති තන්නිප්ඵාදනපරායං දෙසනාති කත්වා. යඤ්හි දෙසනාය සාධෙතබ්බං ඵලං, තං ආකඞ්ඛිතබ්බත්තා දෙසකං දෙසනාය පයොජෙතීති පයොජනන්ති වුච්චති. තථා දෙවතාය තදඤ්ඤෙසඤ්ච විනෙය්යානං පතිට්ඨානායූහනවිස්සජ්ජනඤ්චෙත්ථ පයොජනං ¶ . තථා සංසාරචක්කනිවත්ති-සද්ධම්මචක්කප්පවත්තිසස්සතාදිමිච්ඡාචාර-නිරාකරණං ¶ සම්මාවාදපුරෙක්ඛාරො අකුසලමූලසමූහනනං කුසලමූලසමාරොපනං අපායද්වාරපිදහනං සග්ගමොක්ඛද්වාරවිවරණං පරියුට්ඨානවූපසමනං අනුසයසමුග්ඝාතනං ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති පුරිමපටිඤ්ඤාඅවිසංවාදනං තප්පටිපක්ඛමාරමනොරථවිසංවාදනං තිත්ථියසමයනිම්මථනං බුද්ධධම්මපතිට්ඨාපනන්ති එවමාදීනිපි පයොජනානි ඉධ වෙදිතබ්බානි.

යථා දෙවතා ඔඝතරණෙ සංසයපක්ඛන්දා, තාදිසා අඤ්ඤෙ ච සඞ්ඛාතධම්මානං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ච පටිපත්තිං අජානන්තා අසද්ධම්මස්සවන-ධාරණ-පරිචය-මනසිකාරවිපල්ලත්ථබුද්ධිකා සද්ධම්මස්සවන-ධාරණ-පරිචයවිමුඛා ච භවවිමොක්ඛෙසිනො විනෙය්යා ඉමිස්සා දෙසනාය භාජනං.

පිණ්ඩත්ථා පන ‘‘අප්පතිට්ඨං අනායූහ’’න්ති පදද්වයෙ චතුසච්චකම්මට්ඨානානුයොගවසෙන යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො කුසලමූලසමායොගො ඔලීයනාතිධාවනාවිස්සජ්ජනං උපායවිනිබන්ධවිධමනං මිච්ඡාභිනිවෙසදූරීභාවො තණ්හාවිජ්ජාවිසොධනං වට්ටත්තයවිච්ඡෙදනුපායො ආසවොඝ-යොග-ගන්ථාගති-තණ්හුප්පාදුපාදානවියොගො චෙතොඛිලවිවෙචනං අභිනන්දනනිවාරණං සංසග්ගාතික්කමො විවාදමූලපරිච්චාගො අකුසලකම්මපථවිද්ධංසනං මිච්ඡත්තාතිවත්තනං අනුසයමූලච්ඡෙදො. සබ්බකිලෙස-දරථපරිළාහ-සාරම්භපටිප්පස්සම්භනං දස්සනසවනනිද්දෙසො විජ්ජූපමවජිරූපමධම්මාපදෙසො අපචයගාමිධම්මවිභාවනා පහානත්තයදීපනා සික්ඛත්තයානුයොගො සමථවිපස්සනානුට්ඨානං භාවනාසච්ඡිකිරියාසිද්ධි සීලක්ඛන්ධාදිපාරිසුද්ධීති එවමාදයො වෙදිතබ්බා.

තත්ථ යෙසං කිලෙසාදීනං වසෙන පතිට්ඨාති සංසීදති, යෙසඤ්ච අභිසඞ්ඛාරාදීනං වසෙන ආයූහති නිබ්බුය්හති, උභයමෙතං සමුදයසච්චං, තප්පභාවිතා තදුභයනිස්සිතා ච ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං, තදුභයමත්ථො, ‘‘අප්පතිට්ඨං අනායූහ’’න්ති අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස පටිච්ඡන්නං කත්වා දෙසනා උපායො මානනිග්ගණ්හනවසෙන තස්සා දෙවතාය සච්චාභිසමයකාරණභාවතො පතිට්ඨානායූහනපටික්ඛෙපොපදෙසෙන චතුරොඝනිරත්ථරණත්ථිකෙහි අන්තද්වයරහිතා මජ්ඣිමා පටිපත්ති පටිපජ්ජිතබ්බාති අයමෙත්ථ භගවතො ආණත්තීති අයං දෙසනාහාරො.

පරසංසයපක්ඛන්දනතාය ¶ ඤාතුකාමතාය ච කථං නූති පුච්ඡාවසෙන වුත්තං? අභිමුඛභාවතො එකපුග්ගලභාවතො ච ‘‘ත්ව’’න්ති වුත්තං. පරමුක්කංසගතස්ස ගරුභාවස්ස අනඤ්ඤයොග්යස්ස සද්ධම්මධුරස්ස පරිදීපනතො සාධූති මරිසසීලාදිගුණතාය ‘‘මාරිසා’’ති වුත්තං ¶ . අවහනනතො රාසිභාවතො ච ‘‘ඔඝ’’න්ති වුත්තං. ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස කතත්තා පරියොසාපිතත්තා ‘‘ඉතී’’ති වුත්තං. සංසීදනලක්ඛණස්ස පතිට්ඨානස්ස අකාතබ්බතො සබ්බසො ච අකතත්තා. ‘‘අප්පතිට්ඨ’’න්ති වුත්තං. තයිදං අකරණං එකංසිකන්ති ඛොති අවධාරණවසෙන වුත්තං. තස්ස ච අප්පතිට්ඨානස්ස සසන්තතිගතත්තා ‘‘ත්ව’’න්ති ච පුච්ඡිතත්තා ‘‘අහ’’න්ති වුත්තං. දෙවතාය සම්බොධනතො පියාලපනතො ච, ‘‘ආවුසො’’ති වුත්තං. නිබ්බුය්හනලක්ඛණස්ස ආයූහනස්ස අකාතබ්බතො සබ්බසො ච අකතත්තා අනායූහන්ති වුත්තං. තිණ්ණාකාරස්ස ඔඝානං අනිච්ඡිතභාවතො එව තත්ථ සංසයස්ස අනපගතත්තා ඔඝතරණස්ස ච අවිසෙසත්තා ‘‘යථා කථං පනා’’ති වුත්තං. තථා සංසීදනලක්ඛණං පතිට්ඨානං සංසාරෙ ච සණ්ඨානන්ති අනත්ථන්තරත්තා අභින්නකාලිකං. තථා නිබ්බුය්හනලක්ඛණං ආයූහනං සම්මාපටිපත්තියා අතිවත්තනන්ති අනත්ථන්තරත්තා අභින්නකාලිකන්ති වුත්තං ‘‘යදා ස්වාහං…පෙ… තදාස්සු නිබ්බුය්හාමී’’ති. තදුභයස්ස පටිපක්ඛභාවතො පටිබාහනතො ච ඔඝාතිණ්ණාති වුත්තං ‘‘එවං ඛ්වාහං…පෙ… ඔඝමතරි’’න්ති.

එකබුද්ධන්තරන්තරිකත්තා සුදූරකාලිකතාය ‘‘චිරස්ස’’න්ති වුත්තං. අන්තරා අදිට්ඨපුබ්බතාය විම්හයනීයතාය ච ‘‘වතා’’ති වුත්තං. තදා උපලබ්භමානතාය අත්තපච්චක්ඛතාය ච ‘‘පස්සාමී’’ති වුත්තං. බාහිතපාපතො බ්රහ්මස්ස ච අරියමග්ගස්ස අණනතො පටිවිජ්ඣනතො ‘‘බ්රාහ්මණ’’න්ති වුත්තං. කිලෙසසන්තාපවූපසමනතො දුක්ඛසන්තාපවූපසමනතො ච සබ්බසො නිබ්බුතත්තා ‘‘පරිනිබ්බුත’’න්ති වුත්තං. තරණපයොගස්ස නිබ්බත්තිතත්තා උපරි තරිතබ්බාභාවතො ච ‘‘තිණ්ණ’’න්ති වුත්තං. ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙතබ්බතො ලුජ්ජනතො පලුජ්ජනතො ච ‘‘ලොකෙ’’ති වුත්තං. විසයෙසු සඤ්ජනතො ජාතභාවතො ‘‘විසත්තික’’න්ති වුත්තං. ඤාණස්ස පච්චක්ඛභාවතො නිගමනතො ච ‘‘ඉද’’න්ති වුත්තං. භාසිතත්තා පරිසමත්තත්තා ච ‘‘අවොචා’’ති වුත්තං. පඨමං ගහිතත්තා පච්චාමසනතො ච ‘‘සා දෙවතා’’ති වුත්තං. පටික්ඛෙපස්ස අභාවතො අත්ථස්ස අනුමොදිතබ්බතො ‘‘සමනුඤ්ඤො’’ති වුත්තං. විනෙය්යානං ¶ සාසනතො පරමත්ථසම්පත්තිතො ච ‘‘සත්ථා’’ති වුත්තං. චක්ඛුපථාතික්කමෙන තිරොභාවූපගමනතො ‘‘අන්තරධායී’’ති වුත්තන්ති අයං අනුපදවිචයතො විචයහාරො.

අප්පතිට්ඨානානායූහනෙහි ඔඝතරණං යුජ්ජති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරවිජහනෙන පාරසම්පත්තිසමිජ්ඣනතො. සබ්බකිලෙස-තණ්හාදිට්ඨි-තණ්හායතන-සස්සතාදිවසෙන සන්තිට්ඨතො සංසාරෙ සංසීදනං හොතීති යුජ්ජති කාරණස්ස සුප්පතිට්ඨිතභාවතො. අභිසඞ්ඛරණකිච්චෙ කිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙ විජ්ජමානෙ සබ්බදිට්ඨාභිනිවෙස-අතිධාවනාභිනිවෙසාදීනං වසෙන ආයූහන්තස්ස සංසාරමහොඝෙන නිබ්බුය්හනං ¶ හොතීති යුජ්ජති සම්මාපටිපත්තියා අතිවත්තනතො. බ්රහ්මස්ස අරියමග්ගස්ස අණනතො පටිවිජ්ඣනතො බ්රාහ්මණභාවො යුජ්ජ්ජති බාහිතපාපත්තා. සම්මදෙව සන්තධම්මසමධිගමතො පරිනිබ්බුතභාවො යුජ්ජති සබ්බසො සවාසනපහීනකිලෙසත්තා. තථා ච විසත්තිකාය තිණ්ණභාවො යුජ්ජති යථා යාය ලෙසොපි න දිස්සති, එවං අග්ගමග්ගෙන තස්සා සමුච්ඡින්නත්තාති අයං යුත්තිහාරො.

කිලෙසවට්ටවසෙන පතිට්ඨානං විසෙසතො කම්මවට්ටස්ස පදට්ඨානං. අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනඤ්ච විපාකවට්ටස්ස පදට්ඨානං. අප්පතිට්ඨානානායූහනානි ඔඝතරණස්ස පදට්ඨානං, ඔඝතරණං අනුපාදිසෙසනිබ්බානස්ස. තණ්හාවසෙන පතිට්ඨානස්ස අස්සාදානුපස්සිතා පදට්ඨානං. තෙනාහ භගවා – ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52, 56).

ඛන්ධාවිජ්ජා-ඵස්ස-සඤ්ඤා-විතක්කායොනිසොමනසිකාර-පාපමිත්තපරතොඝොසා දිට්ඨිවසෙන පතිට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. යථාහ – පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.124) ‘‘ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨාන’’න්තිආදි. තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනඅවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනස්ස පදට්ඨානං. ඉමිනා නයෙන යථාරහං තණ්හාදිට්ඨාදිවසෙන පතිට්ඨානායූහනානං පදට්ඨානභාවො වත්තබ්බො. සෙසමෙත්ථ පාළිතො එව සුනිද්ධාරියං. අයං පදට්ඨානහාරො.

අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති පතිට්ඨානායූහනපටික්ඛෙපෙන විස්සජ්ජෙන්තෙන නිය්යානාවහා සම්මාපටිපත්ති ගහිතා එකන්තතො ඔඝනිත්ථරණූපායභාවතො. තග්ගහණෙන ච සබ්බෙපි සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ගහිතා හොන්ති නිය්යානලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තාති අයං ලක්ඛණහාරො.

නිදානමස්සා ¶ දෙවතාය ඔඝතරණාකාරස්ස යාථාවතො අනවබොධොති වුත්තොවායමත්ථො. අඤ්ඤෙපි යෙ ඉමං දෙසනං නිස්සාය ඔඝතරණූපායං පටිවිජ්ඣන්ති, තෙපි ඉමිස්සා දෙසනාය නිදානන්ති දට්ඨබ්බා. ‘‘කථං නු ඛො ඉමං දෙසනං නිස්සාය සම්මදෙව පටිවිජ්ඣන්තා චතුබ්බිධම්පි ඔඝං තරන්තා සකලසංසාරමහොඝතො නිත්ථරෙය්යුං, පරෙ ච තත්ථ පතිට්ඨපෙය්යු’’න්ති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. පදනිබ්බචනං නිරුත්තං, තං ‘‘එව’’න්තිආදිනිදානපදානං ‘‘කථ’’න්තිආදිපාළිපදානඤ්ච අට්ඨකථාය තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනාය ච වුත්තනයානුසාරෙන සුකරත්තා අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ.

පද-පදත්ථ-දෙසනා-නික්ඛෙප-සුත්තසන්ධි-වසෙන පඤ්චවිධා සන්ධි. තත්ථ පදස්ස පදන්තරෙන සම්බන්ධො ¶ පදසන්ධි. තථා පදත්ථස්ස පදත්ථන්තරෙන සම්බන්ධො පදත්ථසන්ධි, යො ‘‘කිරියාකාරකසම්බන්ධො’’ති වුත්තො. නානානුසන්ධිකස්ස තංතංඅනුසන්ධීති සම්බන්ධො, එකානුසන්ධිකස්ස පන පුබ්බාපරසම්බන්ධො දෙසනාසන්ධි, යා අට්ඨකථායං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධි අජ්ඣාසයානුසන්ධි යථානුසන්ධී’’ති තිධා විභත්තා. අජ්ඣාසයො චෙත්ථ අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයොති ද්විධා වෙදිතබ්බො. නික්ඛෙපසන්ධි චතුන්නං සුත්තනික්ඛෙපානං වසෙන වෙදිතබ්බා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පපඤ්චසූදනීටීකායං වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං. සුත්තසන්ධි ඉධ පඨමනික්ඛෙපවසෙන වෙදිතබ්බා.

‘‘කස්මා පනෙත්ථ ඔඝතරණසුත්තමෙව පඨමං නික්ඛිත්ත’’න්ති නායමනුයොගො කත්ථචි න පවත්තති? අපිච ‘‘අප්පතිට්ඨං අනායූහං ඔඝමතරි’’න්ති පතිට්ඨානායූහනපටික්ඛෙපවසෙන අන්තද්වයවිවජ්ජනමුඛෙන වා මජ්ඣිමාය පටිපදාය විභාවනතො සබ්බපඨමමිදං සුත්තං ඉධ නික්ඛිත්තං. අන්තද්වයං අනුපගම්ම මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා සඞ්කාසනපරඤ්හි බුද්ධානං සාසනන්ති. යං පන එකිස්සා දෙසනාය දෙසනන්තරෙන සද්ධිං සංසන්දනං, අයම්පි දෙසනාසන්ධි. සා ඉධ එවං වෙදිතබ්බා –

‘‘අප්පතිට්ඨං…පෙ… අනායූහං ඔඝමතරි’’න්ති අයං දෙසනා –

‘‘සබ්බදා සීලසම්පන්නො, පඤ්ඤවා සුසමාහිතො;

ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, ඔඝං තරති දුත්තරං.

‘‘විරතො කාමසඤ්ඤාය, රූපසංයොජනාතිගො;

නන්දීරාගපරික්ඛීණො, සො ගම්භීරෙ න සීදති; (සං. නි. 1.96);

සද්ධාය ¶ තරති ඔඝං, අප්පමාදෙන අණ්ණවං. (සං. නි. 1.246; සු. නි. 186);

‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;

පඤ්චසඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති. (සං. නි. 1.5; ධ. ප. 370);

‘‘තස්මා ¶ ජන්තු සදා සතො, කාමානි පරිවජ්ජයෙ;

තෙ පහාය තරෙ ඔඝං, නාවං සිත්වාව පාරගූ. (සු. නි. 777; මහානි. 6; නෙත්ති. 5);

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384, 409; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107; පඨමවග්ග 121; නෙත්ති. 170) –

එවමාදීහි දෙසනාහි සංසන්දතීති අයං චතුබ්යූහො හාරො.

අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති එත්ථ සංකිලෙසවසෙන පතිට්ඨානං ආයූහනඤ්ච. තෙන අයොනිසොමනසිකාරො දීපිතො, සන්තකිලෙසවසෙන අනායූහනෙන යොනිසොමනසිකාරො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකරොතො තණ්හාවිජ්ජා පවඩ්ඪති. තෙසු තණ්හාගහණෙන ච තණ්හාමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති. අවිජ්ජාගහණෙන අවිජ්ජාමූලකං සබ්බං භවචක්කං ආවත්තති. යොනිසොමනසිකාරග්ගහණෙන ච යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති චතුබ්බිධඤ්ච සම්පත්තිචක්කං. පතිට්ඨානායූහනපටික්ඛෙපෙන පන සම්මාපටිපත්ති දීපිතා, සා ච සඞ්ඛෙපතො සීලාදිසඞ්ගහා. තත්ථ සීලග්ගහණෙන එකාදස සීලානිසංසා ආවත්තන්ති, සමාධිග්ගහණෙන පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි පඤ්චඤ්ඤාණිකො සම්මාසමාධි සමාධිපරික්ඛාරා ච ආවත්තන්ති. පඤ්ඤාගහණෙන පඤ්ඤා ච සම්මාදිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨිසුදස්සනා සබ්බෙපි අරියමග්ගධම්මා ආවත්තන්තීති අයං ආවත්තො හාරො.

පතිට්ඨානං කිලෙසාදිවසෙන සත්තවිධං. ආයූහනං අභිසඞ්ඛාරාදිවසෙන සත්තවිධං. තථා තප්පටිපක්ඛතො අප්පතිට්ඨානං අනායූහනඤ්ච. අයමෙත්ථ ධම්මවිභත්ති. පදට්ඨානභූමිවිභත්තියො පන හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා. අයං විභත්තිහාරො.

පුබ්බභාගප්පටිපදං සම්මදෙව සම්පාදෙත්වා සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං කත්වා භාවනං උස්සක්කෙන්තො කිලෙසාදීනං දූරීකරණතො තෙසං වසෙන අසංසීදන්තො ¶ අනිබ්බුය්හන්තො අප්පතිට්ඨං අනායූහං ඔඝං තරති. කිලෙසාදීනං වසෙන පන සංසීදන්තො නිබ්බුය්හන්තො සංසාරෙ පතිට්ඨානතො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා ආයූහනතො ඔඝං න තරතීති අයං පරිවත්තො හාරො.

අප්පතිට්ඨං ¶ අසන්තිට්ඨන්තො අසංසීදන්තො අනිබ්බිසං අනවිනිබ්බිසන්ති පරියායවචනං, අනායූහං අනිබ්බුය්හන්තො අචෙතෙන්තො අපකප්පෙන්තොති පරියායවචනං, ඔඝං කිලෙසසමුද්දන්ති පරියායවචනං, අතරි අතික්කමි අච්චවායීති පරියායවචනං. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි පරියායවචනං වෙදිතබ්බන්ති අයං වෙවචනො හාරො.

අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති එත්ථ පතිට්ඨං ආයූහන්ති කිලෙසානං කිච්චකරණපඤ්ඤත්ති. පරියුට්ඨානානං විභාවනපඤ්ඤත්ති. අභිසඞ්ඛාරානං විරුහනපඤ්ඤත්ති. තණ්හාය අස්සාදපඤ්ඤත්ති. දිට්ඨියා පරිනිප්ඵන්දනපඤ්ඤත්ති. භවදිට්ඨියා භවාභිනිවෙසපඤ්ඤත්ති. විභවදිට්ඨියා විපල්ලාසපඤ්ඤත්ති. කාමසුඛානුයොගස්ස කාමෙසු අනුගිජ්ඣනපඤ්ඤත්ති. අත්තකිලමථානුයොගස්ස අත්තපරිතාපනපඤ්ඤත්ති. අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති පන අභිඤ්ඤෙය්යධම්මානං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති. පරිඤ්ඤෙය්යධම්මානං පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති. ඔඝමතරින්ති පහාතබ්බධම්මානං පහානපඤ්ඤත්ති. මග්ගස්ස භාවනාපඤ්ඤත්ති. නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්තීති අයං පඤ්ඤත්තිහාරො.

අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති එත්ථ පතිට්ඨානායූහනග්ගහණෙන ඔඝග්ගහණෙන ච සමුදයසච්චං ගහිතං. අප්පතිට්ඨං අනායූහං අතරින්ති පන පදත්තයෙන මග්ගසච්චං ගහිතං, හෙතුගහණෙන ච හෙතුමතො ගහණං සිද්ධමෙවාති දුක්ඛනිරොධසච්චානි අත්ථතො ගහිතානෙවාති අයං සච්චෙහි ඔතරණා. තත්ථ යෙ ලොකියා පඤ්චක්ඛන්ධා, යෙසං වසෙන පතිට්ඨානායූහනසිද්ධි. යෙ ලොකුත්තරා චත්තාරො ඛන්ධා, යෙසං වසෙන ඔඝතරණසිද්ධි. අයං ඛන්ධමුඛෙන ඔතරණා. යෙ එව පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො, තෙ චත්තාරො ඛන්ධා ද්වායතනානි ද්වෙ ධාතුයොති අයං ආයතනමුඛෙන ධාතුමුඛෙන ච ඔතරණා. තථා අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති එත්ථ පතිට්ඨානායූහනග්ගහණෙන කිලෙසාභිසඞ්ඛාරාදීනං ගහණං. කිලෙසාභිසඞ්ඛාරාදයො ඔඝා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධා ධම්මායතනං ධම්මධාතු ච, අප්පතිට්ඨානානායූහනග්ගහණෙන ඔඝතරණවචනෙන ච සහ විපස්සනාය මග්ගො කථිතො. එවඤ්ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ධම්මායතනං ධම්මධාතු ච ¶ ගහිතාති එවම්පි ඛන්ධමුඛෙන ආයතනමුඛෙන ධාතුමුඛෙන ඔතරණා. විපස්සනා චෙ අනිච්චානුපස්සනා, අනිමිත්තමුඛෙන විමොක්ඛමුඛං, දුක්ඛානුපස්සනා චෙ, අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං, අනත්තානුපස්සනා චෙ, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛන්ති එවං විමොක්ඛමුඛෙන ඔතරණං. මග්ගෙ සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො ධම්මායතනධම්මධාතූ අනාසවා ච එවම්පි ඛො ඛන්ධාදිමුඛෙන ඔතරණාති අයං ඔතරණො හාරො.

අප්පතිට්ඨන්ති ආරම්භො. අනායූහන්ති පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි, තථා ඔඝන්ති. අතරින්ති පන පදසුද්ධි චෙව ආරම්භසුද්ධි චාති අයං සොධනො හාරො.

අප්පතිට්ඨං ¶ අනායූහන්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං තණ්හාදිට්ඨිආදිවසෙන පතිට්ඨානායූහනානං සාධාරණතො පටික්ඛෙපචොදනාති කත්වා ඔඝමතරින්ති තං විකප්පෙත්වා විසෙසවචනං. ඔඝතරණඤ්හි චත්තාරො අරියමග්ගා. තත්ථ පඨමදුතියමග්ගා අවිසෙසෙන දිට්ඨොඝතරණං, තතියමග්ගො කාමොඝතරණං, අග්ගමග්ගො සෙසොඝතරණන්ති අයං අධිට්ඨානො හාරො.

කිලෙසවසෙන පතිට්ඨානස්ස අයොනිසොමනසිකාරො හෙතු. අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනස්ස කිලෙසා හෙතූ. අප්පතිට්ඨානානායූහනානං පන යථාක්කමං යොනිසොමනසිකාරපහානානි හෙතූ. සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සනා තණ්හාවසෙන යථාරහං තස්ස හෙතූ. තෙනාහ භගවා – ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති. ඛන්ධාවිජ්ජාඵස්සසඤ්ඤාවිතක්කායොනිසොමනසිකාරපාපමිත්තපරතොඝොසා දිට්ඨිවසෙන පතිට්ඨානස්ස හෙතූ. තෙනාහ – පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨාන’’න්තිආදි. තණ්හාභිනන්දනා අවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනස්ස හෙතූ. ඉමිනා නයෙන යථාරහං තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පතිට්ඨානායූහනානං හෙතුවිභාගො නිද්ධාරෙතබ්බො, තබ්බිපරියායෙන අප්පතිට්ඨානානායූහනානං. කිලෙසුප්පාදනෙ හි සම්මදෙව ආදීනවදස්සනං අප්පතිට්ඨානස්ස හෙතූ, අභිසඞ්ඛරණෙ ආදීනවදස්සනං අනායූහනස්ස හෙතූ, විපස්සනාය උස්සුක්කාපනං ඔඝතරණස්ස හෙතූති අයං පරික්ඛාරො හාරො.

යථාවුත්තවිභාගෙහි ¶ පතිට්ඨානායූහනෙහි චතුබ්බිධස්සපි ඔඝස්ස පරිසුද්ධි. අප්පතිට්ඨානානායූහනෙහි පන සොතානං සංවරො සබ්බසො පිධානඤ්චාති චතුබ්බිධස්සපි ඔඝස්ස විසෙසතො පිධානං අප්පවත්තිකරණං. අරියමග්ගස්ස භාවනාය හි කිලෙසවසෙන පතිට්ඨානං අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනං උපච්ඡින්නං, තස්ස සබ්බෙපි ඔඝා තිණ්ණා සම්මතිණ්ණා පහීනා හොන්තීති අයං සමාරොපනො හාරො.

අප්පතිට්ඨං අනායූහන්ති එත්ථ පතිට්ඨාගහණෙන තණ්හාවිජ්ජා ගහිතා. තාසං හි වසෙන සත්තො තත්ථ තත්ථ භවෙ පතිට්ඨාති. ආයූහනග්ගහණෙන තප්පච්චයා අභිසඞ්ඛාරධම්මා ගහිතා. තත්ථ තණ්හාය විසෙසතො රූපධම්මා අධිට්ඨානං, අවිජ්ජාය අරූපධම්මා. තෙසං යථාක්කමං සමථො ච විපස්සනා ච පටිපක්ඛා, තෙ ‘‘අප්පතිට්ඨං අනායූහං ඔඝමතරි’’න්ති පදෙහි පකාසිතා හොන්ති, තෙසු සමථස්ස චෙතොවිමුත්ති ඵලං, විපස්සනාය පඤ්ඤාවිමුත්ති. තථා හි සා ‘‘රාගවිරාගා අවිජ්ජාවිරාගා’’ති විසෙසෙත්වා වුච්චති. තත්ථ තණ්හාවිජ්ජා අභිසඞ්ඛාරො ච සමුදයසච්චං, තෙසං අධිට්ඨානභූතා රූපාරූපධම්මා දුක්ඛසච්චං, තෙසං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා ඔඝතරණපරියායෙන වුත්තා මග්ගසච්චං. තණ්හාගහණෙන චෙත්ථ මායා-සාඨෙය්යමානාතිමාන-මදප්පමාද-පාපිච්ඡතා-පාපමිත්තතා-අහිරිකානොත්තප්පාදිවසෙන ¶ අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. අවිජ්ජාගහණෙන විපරීතමනසිකාර-කොධූපනාහ-මක්ඛපළාස-ඉස්සාමච්ඡරිය-සාරම්භ- දොවචස්සතා-භවදිට්ඨිආදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. වුත්තවිපරියායෙන අමායාඅසාඨෙය්යාදිඅවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන. තථා සමථපක්ඛියානං සද්ධින්ද්රියානං විපස්සනාපක්ඛියානං අනිච්චසඤ්ඤාදීනඤ්ච වසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං නන්දියාවත්තස්ස නයස්ස භූමි.

තථා වුත්තනයෙන ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු තණ්හා ලොභො, අවිජ්ජා මොහො, අවිජ්ජාය සම්පයුත්තො ලොහිතෙ සති පුබ්බො විය තණ්හාය සති සිජ්ඣමානො ආඝාතො දොසො ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි, තප්පටිපක්ඛතො ‘‘අප්පතිට්ඨ’’න්තිආදිවචනෙහි ච තීණි අකුසලමූලානි තීණි කුසලමූලානි ච සිද්ධානි එව හොන්ති. ඉධාපි ලොභො සබ්බානි සාසවකුසලමූලානි ආයූහනධම්මා ච සමුදයසච්චං, තන්නිබ්බත්තා තෙසං අධිට්ඨානගොචරභූතා ච උපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා යොජෙතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ විමොක්ඛත්තයවසෙන ¶ නිද්ධාරෙතබ්බං, තීහි අකුසලමූලෙහි තිවිධදුච්චරිත-සංකිලෙසමලවිසමඅකුසලසඤ්ඤා-විතක්කාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිත-සමකුසලසඤ්ඤා-විතක්ක-සමාධි-විමොක්ඛමුඛාදිවසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස භූමි.

තථා වුත්තනයෙන ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු විසෙසතො තණ්හාදිට්ඨීනං වසෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති, දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති ච විපල්ලාසා, අවිජ්ජාදිට්ඨීනං වසෙන ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසා වෙදිතබ්බා. තෙසං පටිපක්ඛතො ‘‘අප්පතිට්ඨ’’න්තිආදිවචනෙහි ච ලද්ධෙහි සතිවීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙහි චත්තාරි සතිපට්ඨානානි සිද්ධානෙව හොන්ති.

තත්ථ චතූහි ඉන්ද්රියෙහි චත්තාරො පුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා. කථං? දුවිධො හි තණ්හාචරිතො මුදින්ද්රියො තික්ඛින්ද්රියොති, තථා දිට්ඨිචරිතො. තෙසු පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාතෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා වුත්තෙන වීරියසංවරභූතෙන වීරියබලෙන පටිපක්ඛං විනොදෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං විද්ධංසෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. තතියො ¶ අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති අයාථාවග්ගාහී සමථබලෙන සමාහිතචිත්තො සඞ්ඛාරානං තඞ්ඛණිකභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාතෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. චතුත්ථො සන්තති-සමූහ-කිච්චාරම්මණ-ඝනවඤ්චිතතාය ඵස්සාදිධම්මපුඤ්ජමත්තෙ අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්ඡාභිනිවෙසං විද්ධංසෙත්වා සාමඤ්ඤඵලං සච්ඡිකරොති. සුභසඤ්ඤාසුඛසඤ්ඤාදීහි චතූහි වා විපල්ලාසෙහි සමුදයසච්චං, තෙසමධිට්ඨානාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, චතූහි චෙත්ථ විපල්ලාසෙහි චතුරාසවොඝයොග-කායගන්ථ-අගති-තණ්හුප්පාදුපාදාන-සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිති-අපරිඤ්ඤාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, තථා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි චතුබ්බිධඣාන-විහාරාධිට්ඨාන-සුඛභාගියධම්ම-අප්පමඤ්ඤාසම්මප්පධානිද්ධිපාදාදිවසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි.

ඉමෙසං ¶ පන තිණ්ණං අත්ථනයානං සිද්ධියා වොහාරනයද්වයං සිද්ධමෙව හොති. තථා හි අත්ථනයානං දිසාභූතධම්මාලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්කුසොති පඤ්චපි නයා ඉධ නියුත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉදඤ්ච සුත්තං සොළසවිධෙ සුත්තන්තපට්ඨානෙ නිබ්බෙධසෙක්ඛභාගියං බ්යතිරෙකමුඛෙන පතිට්ඨානායූහනානි ගහිතානීති සංකිලෙසනිබ්බෙධසෙක්ඛභාගියං චාති දට්ඨබ්බං. අට්ඨවීසතිවිධෙ පන සුත්තන්තපට්ඨානෙ ලොකියලොකුත්තරං සත්තාධිට්ඨානං ඤාණඤෙය්යං දස්සනභාවනං සකවචනං විස්සජ්ජනීයං කුසලං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං.

2. පඨමමාගතන්ති සංවණ්ණනාවසෙන පඨමසුත්තාදීසු පඨමං ආගතපදං. උත්තානත්ථන්ති පාකටත්ථං. අපුබ්බංයෙව හි දුවිඤ්ඤෙය්යත්ථඤ්ච පදං සංවණ්ණෙතබ්බං. නොති පුච්ඡායං නු-සද්දෙන සමානත්ථො නිපාතොති ආහ ‘‘ජානාසි නොති ජානාසි නූ’’ති. වට්ටතො නිමුච්චන්ති තෙන සත්තාති නිමොක්ඛො, මග්ගො. සො ච පමුච්චන්ති තෙනාති පමොක්ඛො, පමුච්චනන්තෙ පන අධිගන්තබ්බත්තාඵලං ‘‘පමොක්ඛො’’ති වුත්තං, යථා අරහත්තං ‘‘රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති වුත්තං. තෙති සත්තා. විවිච්චතීති විසුං අසම්මිස්සො හොති, විගච්ඡතීති අත්ථො. විවිච්චති දුක්ඛං එතස්මාති විවෙකො. දුතියවිකප්පෙ පන සකලවට්ටදුක්ඛතො සත්තා නිමුච්චන්ති එත්ථ පමුච්චන්ති විවිච්චන්ති චාති නිමොක්ඛො පමොක්ඛො විවෙකො, නිබ්බානන්ති අත්ථො ¶ වෙදිතබ්බො. එත්ථාති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං. අවධාරණත්ථො ඛො-කාරො ‘‘අස්සොසි ඛො’’තිආදීසු විය.

නන්දීමූලකො භවො නන්දීභවො පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන ‘‘සාකභක්ඛො පත්ථවො සාකපත්ථවො’’ති යථා. පඨමං කම්මවට්ටපධානං අත්ථං වත්වා පුන කිලෙසකම්මානං වසෙන උභයප්පධානං අත්ථං වදන්තො ‘‘නන්දියා චා’’තිආදිමාහ. පුරිමනයෙති නන්දීමූලකො කම්මභවො නන්දීභවොති එතස්මිං පක්ඛෙ. නන්දීභවෙනාති නන්දීභවපදෙන. තිවිධකම්මාභිසඞ්ඛාරවසෙනාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිවසෙන කායසඞ්ඛාරාදිවසෙන ච තිප්පකාරස්ස කම්මාභිසඞ්ඛාරස්ස ¶ වසෙන. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ගහිතො චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස. සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහීති ‘‘සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණසඞ්ඛයා’’ති එවං වුත්තසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපදෙහි. තංසම්පයුත්තා චාති තෙන යථාවුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන සමං යුත්තා එව. ද්වෙ ඛන්ධාති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා.

නනු එත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො න ගහිතොති? නො න ගහිතොති දස්සෙන්තො ‘‘තෙහි පනා’’තිආදිමාහ. තීහි ඛන්ධෙහීති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙහි. ගහිතාව අවිනාභාවතො. න හි වෙදනාරහිතො කොචි චිත්තුප්පාදො අත්ථි. අනුපාදිණ්ණකානන්ති කුසලාකුසලානං. න හෙත්ථ කිරියාඛන්ධානං අප්පවත්ති අධිප්පෙතා. අප්පවත්තිවසෙනාති අනුප්පත්තිධම්මතාපත්තිවසෙන. නිබ්බත්තනවසෙන කම්මකිලෙසෙහි උපාදීයතීති උපාදි, පඤ්චක්ඛන්ධා. උපාදිනො සෙසො උපාදිසෙසො, සහ උපාදිසෙසෙනාති සඋපාදිසෙසං. නිබ්බානං කථිතං සකලකම්මකිලෙසවූපසමත්ථස්ස ජොතිතත්තා. හෙට්ඨා ද්වීහි පදෙහි අනුපාදිණ්ණකක්ඛන්ධා ගහිතාති ‘‘වෙදනාන’’න්ති එත්ථ උපාදිණ්ණකග්ගහණං යුත්තන්ති ආහ ‘‘උපාදිණ්ණකවෙදනාන’’න්ති. නිරොධෙනාති තප්පටිබද්ධඡන්දරාගනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣනෙන. උපසමෙනාති අච්චන්තූපසමෙන අප්පවත්තනෙන. එවඤ්ච කත්වා ච-සද්දග්ගහණං සමත්ථිතං හොති. තෙසන්ති තස්සා වෙදනාය තංසම්පයුත්තානඤ්ච තිණ්ණං ඛන්ධානං. වත්ථාරම්මණවසෙනාති වත්ථුභූතානං ඡන්නං ආරම්මණභූතානඤ්ච සබ්බෙසම්පි උපාදිණ්ණකරූපධම්මානං වසෙන.

කස්මා පන හෙට්ඨා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධායෙව වුත්තා, රූපක්ඛන්ධො න ගහිතොති? විසෙසභාවතො. සඋපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියඤ්හි උපාදිණ්ණකරූපධම්මානං විය අනුපාදිණ්ණකරූපධම්මානං අප්පවත්තියෙව නත්ථි. දුතියනයෙති නන්දියා ච භවස්ස චාති එතම්හි පක්ඛෙ. නන්දිග්ගහණෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ගහිතො තංසහචරණතො. උපපත්තිභවසඞ්ඛාතො රූපක්ඛන්ධොති උපාදිණ්ණකරූපධම්මමෙව වදති. තග්ගහණෙනෙව ච තන්නිමිත්තකානි උතුආහාරජානි, විඤ්ඤාණග්ගහණෙන ¶ චිත්තජානීති චතුසන්තතිරූපස්සපෙත්ථ ගහිතතා වෙදිතබ්බා. සඤ්ඤාදීහීති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණවෙදනාගහණෙහි තයො ඛන්ධා ගහිතා, තඤ්ච ඛො උපාදිණ්ණා අනුපාදිණ්ණාති විභාගං අකත්වා අවිසෙසතො. අවිසෙසෙන හි පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අප්පවත්ති නිබ්බානං. තෙනාහ ‘‘එවං…පෙ… නිබ්බානං කථිතං හොතී’’ති. ‘‘නිබ්බාන’’න්ති හි ඉධ අමතමහානිබ්බානං අධිප්පෙතං. ඉමමෙව ච නයන්ති ඉදං යථාවුත්තං දුතියමෙව. චත්තාරො ¶ මහානිකායෙ ධාරෙතීති චතුනිකායිකො. භණ්ඩිකනාමකො ථෙරො භණ්ඩිකත්ථෙරො. ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. නිබ්බානවසෙනෙවාති පඨමනයෙ සඋපාදිසෙසනිබ්බානස්ස අනුපාදිසෙසනිබ්බානස්ස ච, දුතියෙ පන ‘‘අමතමහානිබ්බානස්සා’’ති සබ්බථාපි නිබ්බානස්සෙව වසෙන භගවා දෙසනං නිට්ඨපෙසි සමාපෙසීති.

නිමොක්ඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං උපසග්ගවසෙන අත්ථවිසෙසවාචකො හොතීති ආහ ‘‘උපනීයතීති පරික්ඛීයති නිරුජ්ඣතී’’ති. විනස්සතීති අත්ථො. උපනීයතීති වා සරසෙනෙව ජීවිතස්ස මරණූපගමනං වුත්තන්ති ආහ – ‘‘උපගච්ඡති වා, අනුපුබ්බෙන මරණං උපෙතීති අත්ථො’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘උපනීයතී’’ති පදං අපාකටකම්මවිසෙසං වුත්තං. යථා පන ‘‘සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිපරියොසානං, සබ්බං යොබ්බනං ජරාපරියොසානං, සබ්බං ජීවිතං මරණපරියොසාන’’න්ති, ‘‘උපනීයති ජීවිත’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘මරණං උපෙතී’’ති වුත්තං. කම්මකත්තුවසෙන හෙතං වුත්තං.

ඉදානි කම්මසාධනවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යථා වා’’තිආදි වුත්තං. ගොපාලෙන ගොගණො නීයති යථිච්ඡිතං ඨානං. ජීවන්ති තෙන සත්තා, සහජාතධම්මා වාති ජීවිතං, තදෙව තෙසං අනුපාලනෙ ආධිපච්චසබ්භාවතො ඉන්ද්රියන්ති ආහ ‘‘ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති පරිත්තන්ති ඉත්තරං. තෙනාහ ‘‘ථොක’’න්ති. පබන්ධානුපච්ඡෙදස්ස පච්චයභාවො ඉධ ජීවිතස්ස මරණකිච්චන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘සරසපරිත්තතාය චා’’තිආදි. ආයූති ච පරමායු ඉධාධිප්පෙතං, තඤ්ච අජ්ජකාලවසෙන වෙදිතබ්බං.

ඉමස්මිඤ්හි බුද්ධුප්පාදෙ අයං කථාති ජීවිතස්ස අතිඉත්තරභාවදීපනපරා අයං දෙසනා. ජීවිතින්ද්රියවසෙන ජීවිතක්ඛයං නියමෙන්තො ‘‘එකචිත්තප්පවත්තිමත්තොයෙවා’’ති ආහ, එකස්ස චිත්තුප්පාදස්ස ¶ පවත්තික්ඛණමත්තො එවාති අත්ථො. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පවත්තමානන්ති නෙමිරථීසා වත්තන්තී එකෙනෙව නෙමිප්පදෙසෙන ¶ පවත්තති එකස්මිං ඛණෙති අධිප්පායො. ‘‘එකෙනෙව තිට්ඨතී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. එකචිත්තක්ඛණිකන්ති එකචිත්තක්ඛණමත්තවන්තං. තස්මිං චිත්තෙති තස්මිං යස්මිං කිස්මිඤ්චි එකස්මිං චිත්තෙ. නිරුද්ධමත්තෙති නිරුද්ධභාවප්පත්තමත්තෙ. නිරුද්ධොති වුච්චතීති මතොති වුච්චති තංසමඞ්ගී සත්තො පරමත්ථතො. අවිසෙසවිදුනො පන අවිඤ්ඤායමානන්තරෙන අනුසන්ධානස්ස නිරුද්ධනං නිරොධං සල්ලක්ඛෙන්ති. යථාවුත්තමත්ථං සුත්තෙන විභාවෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන තීසුපි කාලෙසු සත්තානං පරමත්ථතො ජීවනං මරණං චිත්තක්ඛණවසෙනෙවාති දස්සෙති.

ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රියං. අත්තභාවොති ජීවිතවෙදනාවිඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසිට්ඨධම්මා අධිප්පෙතා. සුඛදුක්ඛාති සුඛදුක්ඛා වෙදනා, උපෙක්ඛාපි ඉධ සුඛදුක්ඛාස්වෙව අන්තොගධා ඉට්ඨානිට්ඨභාවතො. කෙවලාති අත්තනා, නිච්චභාවෙන වා අවොමිස්සා. එකචිත්තසමායුත්තාති එකකෙන චිත්තෙන සහිතා. ලහුසො වත්තතෙ ඛණොති වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිඉත්තරො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති.

යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්සාති චවන්තස්ස සත්තස්ස චුතිතො උද්ධං නිරුද්ධාති වත්තබ්බා යෙ ඛන්ධා. තිට්ඨමානස්ස වා ඉධාති යෙ වා ඉධ පවත්තියං තිට්ඨමානස්ස ධරන්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා නිරුද්ධා ඛන්ධා, සබ්බෙපි සදිසා තෙ සබ්බෙපි එකසදිසා ගතා අත්ථඞ්ගතා අප්පටිසන්ධියා පුන ආගන්ත්වා පටිසන්ධානාභාවෙන විගතා. යථා හි චුතිඛන්ධා න නිබ්බත්තන්ති, එවං තතො පුබ්බෙපි ඛන්ධා. තස්මා එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතන්ති අධිප්පායො.

අනිබ්බත්තෙන න ජාතොති අනුප්පන්නෙන චිත්තෙන ජාතො න හොති ‘‘අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ න ජීවිත්ථ න ජීවති ජීවිස්සතී’’ති වත්තබ්බතො. පච්චුප්පන්නෙන වත්තමානෙන චිත්තෙන ජීවති ජීවමානො නාම හොති, න ජීවිත්ථ න ජීවිස්සති. චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකොති චුතිචිත්තස්ස විය සබ්බස්සපි තස්ස තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා අයං ලොකො පරමත්ථතො මතො නාම හොති ‘‘අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථ න ජීවති න ජීවිස්සතී’’ති වත්තබ්බතො, නිරුද්ධස්ස අප්පටිසන්ධිකත්තා. එවං සන්තෙපි පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා, යායං තං තං පවත්තං චිත්තං උපාදාය ‘‘තිස්සො ජීවති, ඵුස්සො ජීවතී’’ති වචනප්පවත්තියා ¶ විසයභූතා සන්තානපඤ්ඤත්ති, සා එත්ථ පරමත්ථියා පරමත්ථභූතා. තථා හි වුත්තං ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76).

න ¶ සන්ති තාණාති ජරං උපගතස්ස තතො තංනිමිත්තං යං වා පාපකාරිනො පාපකම්මානං උපට්ඨානවසෙන පුඤ්ඤකාරිනො පියවිප්පයොගවසෙන චිත්තදුක්ඛං උභයෙසම්පි බන්ධනච්ඡෙදනාදිවසෙන විතුජ්ජමානං අනප්පකං සරීරදුක්ඛං සම්මොහප්පත්ති ච හොති, තතො තායන්තා න සන්ති. තෙනාහ – ‘‘තාණං ලෙණං සරණං භවිතුං සමත්ථා නාම කෙචි නත්ථී’’ති. භායති එතස්මාති භයං, භයනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘භයවත්ථූ’’ති. තග්ගහණෙන ච චිත්තුත්රාසලක්ඛණං භයං ගහිතමෙව, සති නිමිත්තෙ නෙමිත්තං සන්තමෙවාති. පුබ්බචෙතනන්ති එකාවජ්ජනවීථියං නානාවජ්ජනවීථියං සම්පවත්තං උපචාරජ්ඣානචෙතනං. අපරචෙතනන්ති වසීභාවාපාදනවසෙන පරතො සමාපජ්ජනවසෙන ච පවත්තං සමාපත්තිචෙතනං. මුඤ්චචෙතනන්ති වික්ඛම්භනවසෙන පවත්තං පඨමප්පනාචෙතනං. කුසලජ්ඣානස්ස විපාකජ්ඣානෙව ලබ්භමානං සුඛං ඣානසුඛං. ඉට්ඨපරියායො චෙත්ථ සුඛ-සද්දො. ඣානෙ අපෙක්ඛා ඣානනිකන්ති. ඣානස්ස අස්සාදවසෙන පවත්තො ලොභො ඣානස්සාදො. යෙන තෙ තෙ බ්රහ්මානො ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්ති වාචං නිච්ඡාරෙසුන්ති. යථා දෙවා සුඛබහුලා තිහෙතුපටිසන්ධිකාවාති පටිපජ්ජන්තා ඣානං අධිගන්තුං භබ්බා, න ඉතරෙති ‘‘කාමාවචරදෙවෙසූ’’ති වුත්තං. කාමාවචරා ච උපරිදෙවා ච කාමාවචරදෙවාති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. තෙන මනුස්සානම්පි එකච්චානං සබ්බෙසම්පි වා සඞ්ගහො සිද්ධො හොති පත්ථනාපරිකප්පනාය විසයභාවතො. තෙනාහ ‘‘අහො වතිමෙ ච…පෙ… තිට්ඨෙය්යු’’න්ති. ථුල්ලානි ඵුසිතානි විප්ඵුරානි එත්ථාති ථුල්ලඵුසිතකො, කාලො, දෙසො වා. තස්මිං ථුල්ලඵුසිතකෙ.

‘‘පුඤ්ඤානි කයිරාථ සුඛාවහානී’’ති වුත්තත්තා ‘‘අනිය්යානිකං වට්ටකථං කථෙතී’’ති වුත්තං. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ආමිසඤ්චාති ලොකාමිසං. නිප්පරියායාමිසං පන ලොකෙ ආමිසන්තිපි ලොකාමිසං. පරියායෙති සභාවතො පරිවත්තෙත්වා ඤාපෙති එතෙනාති පරියායො, ලෙසො, කාරණං වාති ආහ ‘‘නිප්පරියායෙන චත්තාරො පච්චයා’’ති, වට්ටස්ස එකන්තතො බාලලොකෙහෙව ¶ ආමසිතබ්බභාවතො පරියායාමිසතා වුත්තා. ඉධ පරි..පෙ… අධිප්පෙතං විවට්ටපටියොගිනො ඉච්ඡිතත්තා. චතුපච්චයාපෙක්ඛඤ්හි පහානං. එකච්චස්ස සකලවට්ටාපෙක්ඛප්පහානස්සපි පච්චයො හොතීති ‘‘වට්ටතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති. වූපසමති එත්ථ සකලවට්ටදුක්ඛන්ති සන්ති, අසඞ්ඛතධාතූති ආහ ‘‘නිබ්බානසඞ්ඛාත’’න්ති.

4. කාලයන්ති ¶ ඛෙපෙන්තීති කාලා. පුරෙභත්තාදයො හි කාලා ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය පරමත්ථතො අවිජ්ජමානාපි ලොකසඞ්කෙතමත්තසිද්ධා තස්සායෙව ධම්මප්පවත්තියා ගතගතාය අනිවත්තනතො තං තං ධම්මප්පවත්තිං ඛෙපෙන්තා විනාසයන්තා විය සයඤ්ච තාහි සද්ධිං අච්චෙන්තා විය හොන්ති. තෙනාහ – ‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා’’ති (ජා. 1.2.190). ‘‘තරයන්ති රත්තියො’’ති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘එතං භයං මරණෙ පෙක්ඛමානො’’ති වුච්චමානත්තා පුග්ගලං මරණූපගමනාය තරයන්තීති අත්ථො වුත්තො. වයොගුණාති එත්ථ කොට්ඨාසා ගුණා. තිත්ථියානං හි චරිමචිත්තෙන සකලචිත්තෙ වයසමූහෙ වයසමඤ්ඤාති ආහ – ‘‘පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමවයානං ගුණා, රාසයොති අත්ථො’’ති. ආනිසංසට්ඨො ගුණට්ඨො ‘‘වාකචිරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගත’’න්තිආදීසු (බු. වං. 2.30) විය. ‘‘තන්දිගුණාහං කරිස්සාමි, දිගුණං දිගුණං වද්ධෙය්යා’’ති ච එවමාදීසු පන තබ්භාවවුත්තිඅත්ථො ගුණට්ඨො.

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාම සහස්සතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.76) –

ආදීසු පසංසට්ඨො ගුණට්ඨො දට්ඨබ්බො. ‘‘වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති එත්ථ අත්ථො ‘‘අච්චෙන්ති කාලා’’ති එත්ථ වුත්තනයො එව. පඨමමජ්ඣිමවයාති පඨමග්ගහණඤ්චෙත්ථ වයස්ස ගතස්ස අපුනරාවත්තිදස්සනත්ථං කතං. තෙනෙවාහ – ‘‘මරණක්ඛණෙ පන තයොපි වයා ජහන්තෙවා’’ති.

එත්ථ ¶ ච පාළියං ‘‘අච්චෙන්ති කාලා’’ති සාමඤ්ඤතො කාලස්ස අපගමනං දස්සිතං, පුන තං විසෙසතොපි දස්සෙතුං ඉතරද්වයං වුත්තං. අට්ඨකථායං පන මුදින්ද්රියස්ස වසෙන ‘‘වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති වුත්තං, මජ්ඣිමින්ද්රියස්ස වසෙන ‘‘තරයන්ති රත්තියො’’ති වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘කාලාති පුරෙභත්තාදයො කාලා’’ති වුත්තං. තස්මා තත්ථ ආදි-සද්දෙන පච්ඡාභත්තපඨමයාම-මුහුත්තකාලාදි-කාලකොට්ඨාසො එව අණුපභෙදො කාලවිභාගො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. සෙසන්ති ඉධ ද්වීසු ගාථාසු පච්ඡිමද්ධො. සො හි ඉධ අත්ථතො අධිගතත්තා අනන්තරසුත්තෙ ච වුත්තත්තා අතිදිසිතො.

අච්චෙන්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. ඡින්දන්තොති ¶ සමුච්ඡින්දන්තො. කති ඡින්දෙය්යාති කිත්තකෙ පාපධම්මෙ සමුච්ඡින්දෙය්ය, අනුප්පත්තිධම්මතං පාපෙය්ය. සෙසපදෙසුපීති සෙසෙසුපි ද්වීසු පදෙසු. ජහන්තො කති ජහෙය්ය, භාවෙන්තො කති උත්තරි භාවෙය්යාති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති. චතුත්ථපදස්ස පන අත්ථො සරූපෙනෙව දස්සිතො. අත්ථතො එකන්ති භාවත්ථතො එකං. යදි එවං කිමත්ථං පරියායන්තරං ගහිතන්ති ආහ ‘‘ගාථාබන්ධස්ස පනා’’තිආදි. අත්ථතො එත්ථ පුනරුත්ති අත්ථෙවාති ආහ ‘‘සද්දපුනරුත්තිං වජ්ජයන්තී’’ති. සඞ්ගං අතික්කමයතීති සඞ්ගාතිගොති ආහ ‘‘අයමෙවත්ථො’’ති.

ඔරං වුච්චති කාමධාතු, පටිසන්ධියා පච්චයභාවෙන තඤ්ච භජන්තීති ඔරම්භාගියානි. තත්ථ ච කම්මං තබ්බිපාකං සත්තෙ දුක්ඛං, කම්මුනා විපාකං, සත්තෙන දුක්ඛං සංයොජෙන්තීති සංයොජනානි, සක්කායදිට්ඨි-විචිකිච්ඡා-සීලබ්බතපරාමාස-කාමරාග-පටිඝා. උද්ධං වුච්චති චතස්සො අරූපධාතුයො, වුත්තනයෙන තං භජන්තීති උද්ධම්භාගියානි, සංයොජනානි රූපාරූපරාගමානුද්ධච්චාවිජ්ජා. ආරොපිතවචනානුරූපෙනෙව එවමාහාති ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ’’ති එවං කථෙසි තස්සා දෙවතාය සුඛග්ගහණත්ථං. න කෙවලං තාය දෙවතාය වුත්තවචනානුරූපතො එව, අථ ඛො තෙසු සංයොජනෙසු ¶ වත්තබ්බාකාරතොපීති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. තෙන ඔරම්භාගියසංයොජනානි නාම ගරූනි දුච්ඡෙදානි ගාළ්හබන්ධනභාවතො, තස්මා තානි සන්ධාය ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ’’ති වුත්තං.

උද්ධම්භාගියසංයොජනානි පන ලහූනි සුච්ඡෙදානි හෙට්ඨා පවත්තිතානුක්කමෙන භාවනානයෙන පහාතබ්බතො, තස්මා තානි සන්ධාය ‘‘පඤ්ච ජහෙ’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පාදෙසු බද්ධපාසසකුණො වියා’’තිආදි. විසෙසන්ති භාවනානං විසෙසං විපස්සනාභාවනං භාවෙන්තො උප්පාදෙන්තො විපච්චෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො ච. සංසාරපඞ්කෙ සඤ්ජනට්ඨෙන රාගො එව සඞ්ගො ‘‘රාගසඞ්ගො’’. එස නයො සෙසෙසුපි. යස්මා එත්ථ රාග-මොහ-දිට්ඨි-තබ්භාගියසක්කායදිට්ඨි-සීලබ්බතපරාමාස-කාමරාගාවිජ්ජා අත්ථතො ඔඝා එව, ඉතරෙ තදෙකට්ඨා, තස්මා භගවා සංයොජනප්පහානසඞ්ගාතික්කමෙහි ඔඝතරණං කථෙසි. ලොකියලොකුත්තරානි කථිතානි ‘‘භාවයෙ’’ති පුබ්බභාගාය මග්ගභාවනාය අධිප්පෙතත්තා.

කතිඡින්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ජාගරතන්ති ¶ අනාදරෙ සාමිවචනං. තෙනාහ ‘‘ඉන්ද්රියෙසු ජාගරන්තෙසූ’’ති. ‘‘විස්සජ්ජනගාථායං පනා’’ති ඉමස්ස පදස්ස ‘‘අයමත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. පුච්ඡාගාථාය පන අත්ථො ඉමිනාව නයෙන විඤ්ඤායතීති අධිප්පායො. පඤ්ච ජාගරතං සුත්තාති එත්ථ ‘‘සුත්තා’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා පඤ්චාති පච්චත්තවචනං ‘‘ජාගරත’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා සාමිවසෙන පරිණාමෙතබ්බං ‘‘පඤ්චන්නං ජාගරත’’න්ති. තෙනාහ – ‘‘පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු ජාගරන්තෙසූ’’ති, ජාගරන්තෙසු බද්ධාභාවෙන සකිච්චප්පසුතතාය සකිච්චසමත්ථතාය චාති අත්ථො. සොත්තංව සුත්තා පමාදනිද්දාභාවතො. තමෙව සුත්තභාවං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය දස්සෙතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං. පමජ්ජති, පමාදො වා එතස්ස අත්ථීති පමාදො, තස්ස භාවො පමාදතා, තාය, පමත්තභාවෙනාති අත්ථො.

එවං ¶ ගාථාය පඨමස්ස පාදස්ස අත්ථං වත්වා දුතියස්ස වත්තුං ‘‘එවං සුත්තෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. යස්මා අප්පහීනසුපනකිරියාවසෙන සනීවරණස්ස පුග්ගලස්ස අනුප්පන්නරාගරජාදයො උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පවඩ්ඪන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘නීවරණෙහෙව කිලෙසරජං ආදියතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘පුරිමා’’තිආදි. පුරිමානං පච්ඡිමානං අපරාපරුප්පත්තියා පච්චයභාවො හෙත්ථ ආදියනං. පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි පරිසුජ්ඣතීති මග්ගපරියාපන්නෙහි සද්ධාදීහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි සකලසංකිලෙසතො විසුජ්ඣති. පඤ්ඤින්ද්රියමෙව හි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනි, ඉතරානි ච අන්වයානීති.

7. පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුවිභාගස්ස ධම්මස්සපි චතුසච්චන්තොගධත්තා ආහ ‘‘ධම්මාති චතුසච්චධම්මා’’ති. චත්තාරිපි හි අරියසච්චානි චතුසච්චන්තොගධානි. අප්පටිවිද්ධාති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන අනභිසමිතා. දිට්ඨිගතවාදෙසූති දිට්ඨිගතසඤ්ඤිතෙසු වාදෙසු. දිට්ඨිගතෙහි තෙ පවත්තිතා. ඉතො පරෙසන්ති ඉතො සාසනිකෙහි පරෙසං අඤ්ඤෙසං. ධම්මතායාති සභාවෙන, සයමෙවාති අත්ථො. ගච්ඡන්තීති පවත්තන්ති දිට්ඨිවාදං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. පරෙනාති දිට්ඨිගතිකෙන. නීයන්තීති දිට්ඨිවාදසඞ්ගණ්හනෙ උය්යොජීයන්ති. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. පබුජ්ඣිතුන්ති ¶ පමාදනිද්දාය පටිබුජ්ඣිතුං. පටිපදා යථාදෙසිතස්ස ධම්මස්ස කථිතතාය, පටිබුජ්ඣිතුං යොනිසො පවත්තියමානත්තා භද්දිකා.

හෙතුනාති ඤායෙන. කාරණෙනාති චතුසච්චානං සම්බොධයුත්තියා. හත්ථතලෙ ආමලකං විය සබ්බං ඤෙය්යං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ, තෙනෙව සබ්බඤ්ඤුතාභිසම්බොධෙන බුද්ධොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො. පච්චෙකං පරෙහි අසාධාරණතාය විසුං සයම්භුඤාණෙන සච්චානි බුද්ධවාති පච්චෙකබුද්ධො. පරොපදෙසෙන චතුසච්චං බුජ්ඣතීති චතුසච්චබුද්ධො. තථා හි සො සයම්භුතාය අභාවතො කෙවලං චතුසච්චබුද්ධොති වුච්චති. සුතෙන සුතමයඤාණෙන ඛන්ධාදිභෙදං ඤෙය්යං බුද්ධවාති සුතබුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධෙ ¶ ඨපෙත්වා අවසෙසා අග්ගසාවකමහාසාවකාපි පකතිසාවකාපි වීතරාගා අවසෙසා ඛීණාසවා. තයොපි පුරිමා වට්ටන්ති සම්බුද්ධාතිආදිවචනතො. සන්නිවසති එතෙනාති සන්නිවාසො, චරිතං. ලොකස්ස සන්නිවාසො ලොකසන්නිවාසො, තස්මිං. කායදුච්චරිතාදිභෙදෙ විසමෙ. සතිසම්මොසෙන විසමෙ වා සත්තනිකායෙ. සො හි විසමයොගතො විසමො. රාගවිසමාදිකෙ විසමෙ වා කිලෙසජාතෙ. තං විසමං පහාය තං විසමං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සමං සදිසං යුත්තරූපං, පුරිමකෙහි වා සම්බුද්ධෙහි සමං සදිසං චරන්ති වත්තන්ති.

අප්පටිවිදිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සුසම්මුට්ඨාති සුට්ඨු අතිවිය සම්මුට්ඨා. සත්ත සෙක්ඛා හි සුසම්මුසිතා විනට්ඨා. කථං පන තෙ අනධිගතා නට්ඨා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. අධිගතස්සාති අධිගතො අස්ස. සො වදන්තොති සම්බන්ධො. සෙසන්ති ‘‘ධම්මා’’තිආදි. පුරිමසදිසමෙවාති අනන්තරගාථාය වුත්තසදිසමෙව.

සුසම්මුට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. සෙය්යාදිභෙදං මානං අප්පහාය තං පග්ගය්හ විචරන්තො කාමෙන්තො නාම හොතීති ආහ ‘‘මානං කාමෙන්තස්ස ඉච්ඡන්තස්සා’’ති. දමති චිත්තං එතෙනාති දමො, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිකො සමාධිපක්ඛිකො දමො. මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි දමෙතීති දමො, ඉන්ද්රියසංවරො. කිලෙසෙ දමෙති පජහතීති දමො, පඤ්ඤා. උපවසනවසෙන කායකම්මාදිං දමෙතීති දමො, උපොසථකම්මං. කොධූපනාහමක්ඛමානාදිකෙ ¶ දමෙති විනෙතීති දමො, අධිවාසනඛන්ති. තෙනෙවාති ‘‘දමො’’ති සමාධිපක්ඛිකධම්මානං එව අධිප්පෙතත්තා ¶ . ‘‘න මොනං අත්ථී’’ති ච පාඨො. අසමාහිතස්සාති සමාධිපටික්ඛෙපො ජොතිතො.

මච්චුධෙය්යස්ස පාරතරණස්ස වුච්චමානත්තා ‘‘මොනන්ති චතුමග්ගඤාණ’’න්ති වුත්තං. න හි තතො අඤ්ඤෙන තං සම්භවති. ජානාති අසම්මොහපටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. මච්චු ධීයති එත්ථාති මච්චුධෙය්යං, ඛන්ධපඤ්චකං මරණධම්මත්තා. තස්සෙවාති මච්චුධෙය්යස්සෙව. පාරං පරතීරභූතං නිබ්බානං. තරෙය්යාති එත්ථ තරණං නාම අරියමග්ගබ්යාපාරොති ආහ ‘‘පටිවිජ්ඣෙය්ය පාපුණෙය්යා’’ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘පටිවෙධතරණං නාම වුත්ත’’න්ති. ‘‘න තරෙය්ය න පටිවිජ්ඣෙය්ය න පාපුණෙය්ය වා’’ති අයමෙත්ථ පාඨො යුත්තො. අඤ්ඤථා ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදිවචනං විරුජ්ඣෙය්ය. එකො අරඤ්ඤෙ විහරන්තොති එකාකී හුත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තොති අත්ථො.

කාමං හෙට්ඨිමමග්ගෙහිපි එකච්චස්ස මානස්ස පහානං ලබ්භති. අග්ගමග්ගෙනෙව පන තස්ස අනවසෙසතො පහානන්ති ආහ – ‘‘අරහත්තමග්ගෙන නවවිධමානං පජහිත්වා’’ති. උපචාරසමාධිපුබ්බකො අප්පනාසමාධීති වුත්තං ‘‘උපචාරප්පනාසමාධීහී’’ති, න උපචාරසමාධිමත්තෙන සමාධිමත්තං සන්ධාය පච්චෙකං වාක්යපරිසමාපනස්ස අයුජ්ජනතො. න හි අප්පනං අප්පත්තං ලොකුත්තරජ්ඣානං අත්ථි. ‘‘සුචෙතසො’’ති චිත්තස්ස ඤාණසහිතතාය ලක්ඛණවචනන්ති ආහ ‘‘ඤාණසම්පයුත්තතායා’’තිආදි. තථා හි වක්ඛති ‘‘සුචෙතසොති එත්ථ චිත්තෙන පඤ්ඤා දස්සිතා’’ති. ‘‘සබ්බධි විප්පමුත්තො’’ති සබ්බෙසු භවාදීසු විසංසට්ඨචිත්තො සබ්බසො ඛන්ධාදීහි විසංයුත්තො හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බෙසු ඛන්ධායතනාදීසු විප්පමුත්තො හුත්වා’’ති. පරිඤ්ඤාපටිවෙධො සච්ඡිකිරියපටිවෙධෙන විනා නත්ථීති ආහ ‘‘තෙභූමක…පෙ… වුත්ත’’න්ති.

මානං නිස්සාය දුච්චරිතචරණතො මානො නාමායං සීලභෙදනො. තස්මාති මානස්ස සීලපටිපක්ඛභාවතො. ඉමිනා පටිපක්ඛප්පහානකිත්තනෙන. අධිචිත්තසික්ඛා කථිතා සරූපතො එවාති අධිප්පායො. එත්ථ චිත්තෙනාති සු-සද්දෙන විසෙසිතචිත්තෙන. තස්මාති පඤ්ඤාය දස්සිතත්තා. ඉමිනාති ‘‘සුචෙතසො’’ති ඉමිනා පදෙන. අධිසීලසික්ඛා අධිචිත්තසික්ඛා අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති සීලාදීනිපි විසෙසෙත්වා වුත්තානි. සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච විසෙසනවිසෙසිතබ්බතාති තං දස්සෙන්තො ‘‘අධිසීලඤ්ච නාම සීලෙ සති හොතී’’තිආදිං වත්වා තදුභයං ¶ විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. පඨමනයො සඞ්කරවසෙන පවත්තොති අසඞ්කරවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිනා ¶ දුතියනයො වුත්තො. ‘‘සමාපන්නා’’ති එත්ථාපි ‘‘නිබ්බානං පත්ථයන්තෙනා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. විපස්සනාය පාදකභාවං අනුපගතාපි තදත්ථං නිබ්බත්තනාදිවසෙන සමාපන්නාති අයමත්ථො පුරිමනයතො විසෙසො. අධිපඤ්ඤාය පනෙත්ථ පුරිමනයතො විසෙසො නත්ථීති සා අනුද්ධටා. සමොධානෙත්වාති පරියායතො සරූපතො ච සඞ්ගහෙත්වා. සකලසාසනන්ති තිස්සන්නං කථිතත්තා එව සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලසාසනං කථිතං හොතීති.

10. සන්තකිලෙසානන්ති වූපසන්තකිලෙසපරිළාහානං. යස්මා සීලාදිගුණසම්භවං තතො එව භයසන්තඤ්ච උපාදාය පණ්ඩිතා ‘‘සන්තො’’ති වුච්චන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘පණ්ඩිතානං වා’’ති. තෙනාහ ‘‘සන්තො හවෙ’’තිආදි. සෙට්ඨචාරීනන්ති සෙට්ඨචරියං චරන්තානං. යස්මා පුථුජ්ජනකල්යාණතො පට්ඨාය භික්ඛු මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං වසති නාම, තස්මා ආහ ‘‘මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං වසන්තාන’’න්ති. අරියානං පන මුඛවණ්ණස්ස පසීදනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. මූලකම්මට්ඨානන්ති පාරිහාරියකම්මට්ඨානං. විසභාගසන්තතීති නානාරම්මණෙසු පවත්තචිත්තසන්තති. සා හි වික්ඛෙපබ්යාකුලතාය අප්පසන්නා සමාහිතචිත්තසන්තතියා විසභාගසන්තති. ඔක්කමතීති සමාධිසභාගා චිත්තසන්තති සමථවීථිං අනුපවිසති. චිත්තං පසීදතීති කම්මට්ඨානනිරතං භාවනාචිත්තං සන්ධායාහ, තං පසන්නං හුත්වා පවත්තති. ලොහිතං පසීදතීති චිත්තකාලුස්සියස්සාභාවතො ලොහිතං අනාවිලං හොති. පරිසුද්ධානි හොන්ති කාරණස්ස පරිසුද්ධභාවතො. තාලඵලමුඛස්ස විය මුඛස්ස වණ්ණො හොතීති මුඛ-සද්දස්ස ආදිම්හි පමුත්තපදෙන යොජෙතබ්බො. එවඤ්හි චස්ස පමුත්තග්ගහණං සමත්ථිතං හොති තාලඵලමුඛස්ස වණ්ණසම්පදාසදිසත්තා. තිභූමකො එව තෙභූමකො.

අතීතං නානුසොචන්ති අතීතං පච්චයලාභං ලක්ඛණං කත්වා න සොචන්ති න අනුත්ථුනන්ති. ජප්පනතණ්හාය වසෙන න පරිකප්පන්තීති ආහ ‘‘න පත්ථෙන්තී’’ති ¶ . යෙන කෙනචීති ඉතරීතරෙන. තඞ්ඛණෙ ලද්ධෙනාති සන්නිධිකාරපරිභොගාභාවමාහ. තිවිධෙනපි කාරණෙනාති තිප්පකාරෙන හෙතුනා, තිලක්ඛණසන්තොසනිමිත්තන්ති අත්ථො.

විනාසන්ති විනාසනහෙතුං. විනස්සන්ති එතෙහීති විනාසො, ලොභදොසා තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා ¶ . අරූපකායස්ස විය රූපකායස්සපි විසෙසතො සුක්ඛභාවකාරණන්ති ආහ ‘‘එතෙන කාරණද්වයෙනා’’ති. ලුතොති ලූනො.

11. ‘‘තත්ර භගවා’’ති වුත්තෙ න තථා බ්යඤ්ජනානං සිලිට්ඨතා, යථා ‘‘තත්ර ඛො භගවා’’ති වුත්තෙති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාවසෙනා’’ති. පරිසජෙට්ඨකෙති පරිසාය ජෙට්ඨකෙ, යෙ තස්සා දෙසනාය විසෙසතො භාජනභූතා. පරිසජෙට්ඨකෙ භික්ඛූති චතුපරිසජෙට්ඨකෙ භික්ඛූ. චතුන්නං හි පරිසානං ජෙට්ඨා භික්ඛුපරිසා පඨමුප්පන්නත්තා. ආමන්තෙසීති සම්බොධෙසි, සම්බොධනඤ්ච ජානාපනන්ති ආහ ‘‘ජානාපෙසී’’ති. භදන්තෙති ගරුගාරවසප්පතිස්සවවචනමෙතං, අත්ථතො පන භදන්තෙති භද්දං තව හොතු අත්තනො නිට්ඨානපරියොසානත්තා පරෙසඤ්ච සන්තතාවහත්තා. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති එත්ථ භගවතොති සාමිවචනං ආමන්තනමෙව සම්බන්ධිඅත්ථපදං අපෙක්ඛතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘භගවතො වචනං පතිඅස්සොසු’’න්ති. භගවතොති පන ඉදං පතිස්සවනසම්බන්ධෙන සම්පදානවචනං යථා ‘‘දෙවදත්තස්ස පටිස්සුණාතී’’ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං නිදානවග්ගස්ස ආදිසුත්තවණ්ණනායං ආගමිස්සති.

තාවතිංසකායොති තාවතිංසසඤ්ඤිතො දෙවනිකායො. දුතියදෙවලොකොති ඡසු කාමලොකෙසු දුතියො දෙවලොකො. තෙත්තිංස ජනා සහපුඤ්ඤකාරිනො තත්ථ උප්පන්නා, තංසහචරිතට්ඨානං තාවතිංසං ¶ , තන්නිවාසිනොපි තාවතිංසනාමකා සහචරණඤායෙනාති ආහ ‘‘මඝෙන මාණවෙනා’’තිආදි. අයං පන කෙචිවාදො බ්යාපන්නො හොතීති තං අරොචෙන්තෙන ‘‘වදන්තී’’ති වුත්තං. බ්යාපන්නතං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තථා හි වක්ඛති ‘‘එවං හි නිද්දොසං පදං හොතී’’ති. නාමපණ්ණත්තියෙවාති අත්ථනිරපෙක්ඛත්තා නිරුළ්හසමඤ්ඤා එව.

තං වනන්ති තං උපවනං. පවිට්ඨෙ පවිට්ඨෙ දුක්ඛප්පත්තෙපි අත්තනො සම්පත්තියා නන්දයති, පගෙව ¶ අදුක්ඛප්පත්තෙති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චසු හී’’තිආදි වුත්තං. පවෙසිතානන්ති පකොට්ඨවාරෙන පවෙසිතානම්පීති අධිප්පායො. චවනකාලෙයෙව ථොකං දිස්සමානවිකාරා හුත්වා චවන්ති, තෙ සන්ධාය ‘‘හිමපිණ්ඩො විය විලීයන්තී’’ති වුත්තං. යෙ පන අදිස්සමානවිකාරා සහසා අන්තරධායන්ති, තෙ සන්ධාය ‘‘දීපසිඛා විය විජ්ඣායන්තී’’ති වුත්තන්ති වදන්ති. නන්දයති පකතියා සොමනස්සිතං දොමනස්සිතඤ්ච. නන්දනෙති එවංඅන්වත්ථනාමකෙ උය්යානෙ. පරිවුතාති ‘‘දෙවතා’’ති වචනං උපාදාය ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. දෙවපුත්තො හි සො.

දිවි භවත්තා දිබ්බාති ආහ ‘‘දෙවලොකෙ නිබ්බත්තෙහී’’ති. කාමෙතබ්බතාය කාමබන්ධනෙහි, තථා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණසභාවතාය කාමකොට්ඨාසෙහි. උපෙතාති උපගතා සමන්නාගතා. පරිචාරයමානාති පරිරමමානා. ඉදඤ්හි පදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘කාමගුණෙහී’’ති කත්තරි කරණවචනං, පුරිමානි අපෙක්ඛිත්වා සහයොගෙ. රමමානා චරන්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘රමමානා’’ති. පරිචාරයමානාති වා පරිතො සමන්තතො චාරයමානාති අත්ථොති ආහ ‘‘ඉන්ද්රියානි සඤ්චාරයමානා’’ති. පඨමනයෙ හි අනුභවනත්ථො පරිචරණසද්දො, දුතියනයෙ පරිවත්තනත්ථො. සො පනාති ‘‘තායං වෙලාය’’න්ති වුත්තකාලො. අධුනාති සම්පති. සො විචරීති සම්බන්ධො. කාමගුණෙහීති හෙතුම්හි කරණවචනං. ඔවුතොති යථා තං න ඤායති, එවං පිහිතචිත්තො. නිවුතො පරියොනද්ධොති තස්සෙව වෙවචනං. තෙනාහ ‘‘ලොකාභිභූතො’’ති. ආසභින්ති සෙට්ඨං ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) භාසන්තො බොධිසත්තො විය.

කෙවලං ¶ දස්සනං කිමත්ථියන්ති ආහ – ‘‘යෙ…පෙ… වසෙනා’’ති, තස්මිං නන්දනවනෙ අවට්ඨිතකාමභාගානුභවනවසෙනාති අත්ථො. නරදෙවානන්ති පුරිසභූතදෙවතානං. තෙනාහ ‘‘දෙවපුරිසාන’’න්ති. අප්පකං අධිකං ඌනං වා ගණනූපගං නාම න හොතීති ‘‘තික්ඛත්තුං දසන්න’’න්ති වුත්තං. ‘‘තෙත්තිංසාන’’න්ති හි වත්තබ්බෙ අයං රුළ්හී. පරිවාරසඞ්ඛාතෙන, න කිත්තිසඞ්ඛාතෙනාති අධිප්පායො. සීලාචාරාදිගුණනෙමිත්තිකා හි කිත්ති. ‘‘තාවතිංසා දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා’’ති එවමාදිවචනෙන යසෙ ඉච්ඡිතෙ අවිසෙසෙත්වාව ‘‘යසෙන සම්පන්නාන’’න්ති සක්කා වත්තුං.

අරියසාවිකාති සොතාපන්නා. ‘‘සකදාගාමිනී’’ති කෙචි. අධිප්පායං විවට්ටෙත්වාති යථා ත්වං අන්ධබාලෙ මඤ්ඤසි, ධම්මසභාවො එවං න හොතීති තස්සා දෙවතාය අධිප්පායං විපරිවත්තෙත්වා. එකන්තතො සුඛං නාම නිබ්බානමෙව. කාමා හි දුක්ඛා විපරිණාමධම්මාති ඉමිනා ¶ අධිප්පායෙන තස්සා අධිප්පායං පටික්ඛිපිත්වා. කාමං චතුත්ථභූමකාපි සඞ්ඛාරා අනිච්චා එව, තෙ පන සම්මසනූපගා න හොන්තීති තෙභූමකග්ගහණං සම්මසනයොග්ගෙන. හුත්වාති පුබ්බෙ අවිජ්ජමානා පච්චයසමවායෙන භවිත්වා උප්පජ්ජිත්වා. එතෙන නෙසං භාවභාගො දස්සිතො. අභාවත්ථෙනාති සරසනිරොධභූතෙන විද්ධංසනභාවෙන.

අනිච්චා අද්ධුවා, තතො එව ‘‘මය්හං ඉමෙ සුඛා’’ති වා න ඉච්චාති අනිච්චා. උප්පාදවයසභාවාති ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනසභාවා. තෙනාහ ‘‘උප්ප…පෙ… වෙවචන’’න්ති. පුරිමස්ස වා පච්ඡිමං කාරණවෙවචනන්ති ආහ ‘‘යස්මා වා’’තිආදි. තදනන්තරාති තෙසං උප්පාදවයානං අන්තරෙ. වෙමජ්ඣට්ඨානන්ති ඨිතික්ඛණං වදති. යෙ පන ‘‘සඞ්ඛාරානං ඨිති නත්ථී’’ති වදන්ති, තෙසං තං මිච්ඡා. යථා හි තස්සෙව ධම්මස්ස උප්පාදාවත්ථාය භින්නා භඞ්ගාවත්ථා ඉච්ඡිතා, අඤ්ඤථා අඤ්ඤං උප්පජ්ජති, අඤ්ඤං නිරුජ්ඣතීති ආපජ්ජති, එවං උප්පන්නස්ස භඞ්ගාභිමුඛාවත්ථා ඉච්ඡිතබ්බා, සාව ඨිතික්ඛණො. න හි උප්පජ්ජමානො භිජ්ජතීති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. වූපසමසඞ්ඛාතන්ති අච්චන්තං වූපසමසඞ්ඛාතං නිබ්බානමෙව සුඛං, න තයා අධිප්පෙතා කාමාති අධිප්පායො.

12. නන්දතීති ¶ එත්ථ නන්දනං සප්පීතිකකාමතණ්හාකිච්චන්ති ආහ – ‘‘තුස්සතී’’ති, තස්මා කාමපරිතොසෙන හට්ඨතුට්ඨො හොතීති අත්ථො. පුත්තිමාති පුත්තවා. පහූතෙ චායං මා-සද්දොති ආහ ‘‘බහුපුත්තො’’ති. බහුපුත්තතාගහණෙන ඉදං පයොජනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තස්ස හී’’තිආදිමාහ. පූරෙන්තීති පදං අපෙක්ඛිත්වා ධඤ්ඤස්සාති සාමිවචනං. ඉති ආහාති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ, එවංඅධිප්පායො හුත්වාති අත්ථො. ගොසාමිකොති ගොමා. ඉධාපි පහූතෙ මා-සද්දො. ගොරසසම්පත්තින්ති ගොරසෙහි නිප්ඵජ්ජනසම්පත්තිං. උපධීති පච්චත්තබහුවචනං. හීති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. නන්දයන්ති පීතිසොමනස්සං ජනයන්තීති නන්දනා. කාමං දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො නිප්පරියායතො කාමා ‘‘උපධී’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති, තස්සා පන දෙවතාය අධිප්පායවසෙනාහ ‘‘සුඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො’’ති. කිලෙසවත්ථුහෙතුකත්තා සෙසපදද්වයස්ස කිඤ්චාපි සබ්බං සංසාරදුක්ඛං කිලෙසහෙතුකං, විසෙසතො පන පාපධම්මා අපායූපපත්තිං නිබ්බත්තෙන්තීති ආහ – ‘‘කිලෙසාපි අපායදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො’’ති. උපසංහරමානාති උපනෙන්තා උප්පාදෙන්තා. මනුස්සජාතිකොපි දුල්ලභඝාසච්ඡාදනතාය ¶ දුක්ඛබහුලො පෙතො වියාති මනුස්සපෙතො. මනුස්සජාතිකොපි වුත්තරූපො අනත්ථපාතිතො පරෙහි හිංසිතො සමානො නෙරයිකො වියාති මනුස්සනෙරයිකො.

ඵලෙන රුක්ඛතො ඵලං පාතෙන්තො විය. තථෙව නවහාකාරෙහීති යථා තීසු කාලෙසු නාසමරණභෙදනවසෙන පුත්තිමා පුත්තනිමිත්තං, තථෙව ගොමා ගොනිමිත්තං සොචති නවප්පකාරෙහි. පඤ්ච කාමගුණොපධීපි නරං සොචෙන්තීති යොජනා. තස්සාති යො උත්තරි අනුගිජ්ඣති තස්ස. කාමයානස්සාති ජාතකාමච්ඡන්දස්ස. ජන්තුනොති සත්තස්ස. පරිහායන්ති චෙ විනස්සන්ති චෙ. සල්ලවිද්ධොවාති සල්ලෙන විද්ධො විය. රුප්පතීති විකාරං ආපජ්ජති, සොචතීති අත්ථො. නරස්ස සොචනා සොකඝට්ටනපච්චයො. උපධයො නත්ථීති කාමං කිලෙසාභිසඞ්ඛාරූපධයො තාව ඛීණාසවස්ස නත්ථෙව මග්ගාධිගමෙන නිරොධිතත්තා, ඛන්ධූපධයො පන කථන්ති? තෙපි තස්ස සඋපාදිසෙසකාලෙපි අට්ඨුප්පත්තිහෙතුභූතා න සන්තෙව, අයඤ්ච අනුපාදිසෙසකාලෙ. තෙනාහ ‘‘සො නිරුපධි මහාඛීණාසවො’’ති.

13. පුත්තපෙමං ¶ පුත්තග්ගහණෙන ගහිතං උත්තරපදලොපෙනාති ආහ ‘‘පුත්තපෙමසම’’න්ති. ගොසමිතන්ති ගොහි සමං කතං. තෙනාහ ‘‘ගොහි සම’’න්ති. සූරියස්ස සමාති සූරියසමා. අවයවසම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං. අවයවො චෙත්ථ ආභා එවාති විඤ්ඤායති ‘‘අනන්තරං ආභා’’ති වුච්චමානත්තාති ආහ ‘‘සූරියාභාය සමා’’තිආදි. මහොඝභාවෙන සරන්ති සවන්තීති සරා, මහන්තා ජලාසයා. සබ්බෙ තෙ සමුද්දපරමා ඔරිමජනෙහි අදිට්ඨපරතීරත්තා තස්ස.

නත්ථි අත්තසමං පෙමන්ති ගාථාය පඨමගාථායං වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තපෙමෙන සමං පෙමං නාම නත්ථීති අයමත්ථො. අනුදකකන්තාරෙ ඝම්මසන්තාපං අසහන්තියා අඞ්කෙ ඨපිතපුත්තකං කන්දන්තං භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා තස්ස උපරි ඨත්වා මතඉත්ථිවත්ථුනා දීපෙතබ්බං. තෙනාහ – ‘‘මාතාපිතාදයො හි ඡඩ්ඩෙත්වාපි පුත්තධීතාදයො’’ති. තථා චාහ –

‘‘සබ්බා දිසා අනුපරිගම්ම චෙතසා,

තස්මා න හිංසෙ පරමත්තකාමො’’ති. (සං. නි. 1.119; උදා. 41; නෙත්ති. 113);

ධඤ්ඤෙන සමං ධනං නාම නත්ථි, යස්මා තප්පටිබද්ධා ආහාරූපජීවීනං සත්තානං ජීවිතවුත්ති. තථාරූපෙ කාලෙති දුබ්භික්ඛකාලෙ. එකදෙසංයෙව ඔභාසන්තීති එකස්මිං ඛණෙ චතූසු මහාදීපෙසු ඔභාසං ඵරිතුං අසමත්ථත්තා සූරියස්සපි, පගෙව ඉතරෙසං. බොධිසත්තස්ස උදයබ්බයස්ස ඤාණානුභාවෙන සකලජාතිඛෙත්තං එකාලොකං අහොසීති ආහ ‘‘පඤ්ඤා…පෙ… සක්කොතී’’ති. තමං විධමතීති පුබ්බෙනිවාසඤාණාදයො පඤ්ඤා යත්ථ පවත්තන්ති, තමනවසෙසං බ්යාපෙත්වා එකප්පහාරෙන පවත්තනතො. ‘‘වුට්ඨියා පන පවත්තමානාය යාව ආභස්සරභවනා’’ති පචුරවසෙන වුත්තං.

නත්ථිපුත්තසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. ඛෙත්තතො ¶ විවාදා සත්තෙ තායතීති ඛත්තියො. වදති දෙවතා අත්තනො අජ්ඣාසයවසෙන. ද්විපදාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන චතුප්පදභරියපුත්තා ගහිතා. බුද්ධාදයොති ආදි-සද්දෙන ආජානීයසුස්සූසභරියස්සවපුත්තා. ද්විපදානං සෙට්ඨොති එත්ථ ද්විපදානං එව සෙට්ඨොති නායං නියමො ඉච්ඡිතො, සෙට්ඨො එවාති පන ඉච්ඡිතො, තස්මා සම්බුද්ධො ද්විපදෙසු අඤ්ඤෙසු තත්ථ ච උප්පජ්ජනතො සෙට්ඨො එව සබ්බෙසම්පි උත්තරිතරස්ස අභාවතොති අයමෙත්ථ අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජමානො පනෙසා’’තිආදි. කාරණාකාරණං ආජානාතීති ආජානීයො. ගණ්හාපෙථාති යථා උදකො න තෙමිස්සති, එවං වාළං ගණ්හාපෙථ. ‘‘අසුස්සූසා’’ති කෙචි පඨන්ති. ආසුණමානොති සප්පටිස්සවො හුත්වා වචනසම්පටිච්ඡකො.

15. ඨිතෙ මජ්ඣන්හිකෙති පුබ්බද්ධං නික්ඛමිත්වා අපරද්ධං අප්පත්වා ඨිතමජ්ඣන්හෙ. සන්නිසීවෙසූති පරිස්සමවිනොදනත්ථං සබ්බසො සන්නිසීදන්තෙසු. ද-කාරස්ස හි ව-කාරං කත්වා නිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘සන්නිසින්නෙසු විස්සමමානෙසූ’’ති. සබ්බසත්තානන්ති සබ්බෙසඤ්ච ආහාරූපජීවිතසත්තානං ¶ ඝම්මතාපනෙ සන්තත්තකායානං ඉරියාපථදුබ්බල්යකාලොති ඨානාදිඉරියාපථස්ස අසමත්ථකාලො. සණති වියාති සද්දං කරොති විය, යථා තං අඤ්ඤම්පි මහාවනං වක්ඛමානනයෙන. තෙනාහ ‘‘තප්පටිභාගං නාමෙත’’න්ති ඡිද්දවෙණුපබ්බානන්ති රන්ධජාතකීචකමහාවෙළුපබ්බානං. දුතියකං සහායං අලභන්තී අනභිරතිපරිතස්සනාය එවමාහ. අනප්පකං සුඛන්ති විපුලං උළාරං විවෙකසුඛං.

එකවිහාරතාය සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස. තෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදිප්පහානෙන සන්තචිත්තස්ස. තෙන චිත්තවිවෙකං දස්සෙති. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනතො භික්ඛුනො උභයවිවෙකසම්පන්නස්ස, තතො ¶ එව උත්තරිං මනුස්සධම්මතො රතිං ලාභිනො. අමානුසී රතීති භාවනාරති. පුරතොති පුරිමභාගෙ. පච්ඡතොති පච්ඡිමභාගෙ. අපරොති අඤ්ඤො. පුරතොති වා අනාගතෙ, අනාගතං ආරබ්භාති අත්ථො. පච්ඡතොති අතීතෙ අතීතං ආරබ්භ පටිපත්තියා විබාධනතො. පරොති කොධො චිත්තපටිදුස්සනතාය. න පරොති අපරො, ලොභො, සො චෙ න විජ්ජති. එතෙන අනාගතප්පජප්පනාය අතීතානුසොචනාය ච අභාවං දස්සෙති. අතීව ඵාසු භවතීති නීවරණජෙට්ඨකස්ස කාමච්ඡන්දස්ස විගමෙන වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස ඣානස්ස වසෙන අතිවිය ඵාසුවිහාරො හොති. එකස්ස වසතො වනෙති තණ්හාදුතියිකාභාවෙන එකස්ස අරඤ්ඤෙ විවෙකවාසං වසතො. සෙසං තාදිසමෙවාති සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පඨමගාථායං වුත්තසදිසමෙව.

16. පච්ඡිමෙ මාසෙ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානොති එත්තකං පාඨං සඞ්ඛිපිත්වා ‘‘නිද්දං ඔක්කමිතා’’ති වුත්තං. කිරියාමයචිත්තෙහි අවොමිස්සො භවඞ්ගසොතො අබ්යාකතනිද්දා. සා හි ඛීණාසවානං උප්පජ්ජනාරහා, තස්සා පුබ්බභාගාපරභාගෙසු…පෙ… උප්පන්නං ථිනමිද්ධං ඉධාධිප්පෙතා නිද්දා, සා අඛීණාසවානං යෙභුය්යෙන අනියතකාලා, තබ්බිධුරනියතසබ්භාවං දස්සෙන්තො ‘‘අතිච්ඡාත…පෙ… ආගන්තුකං ආලසිය’’න්ති ආහ. කායාලසියපච්චයා වීරියස්ස පටිපක්ඛභූතා චත්තාරො අකුසලක්ඛන්ධා තන්දී නාම. තන්දීති සභාවනිද්දෙසො. තන්දියනාති ආකාරනිංද්දෙසො. තන්දීමනතාති තන්දීභූතචිත්තතා. ආලස්යන්ති අලසභාවාහරණං. ආලස්යායිතත්තන්ති අලසභාවප්පත්ති. කායවිජම්භනාති කායස්ස විනාමනා. අකුසලපක්ඛා උක්කණ්ඨිතතාති අකුසලපක්ඛියා ¶ අනභිරති. භත්තකිලමථොති යථාවුත්තස්ස භත්තවත්ථුකස්ස ආහාරස්ස වසෙන සරීරෙ උප්පජ්ජනකඛෙදො. උපක්කිලිට්ඨොති පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙන උපක්කිලිට්ඨචිත්තො. චිත්තස්ස අසමාහිතත්තා නිවාරිතපාතුභාවො. අරියමග්ගස්ස ජොතනං නාම උප්පජ්ජනමෙවාති ආහ ‘‘න ජොතති ¶ , න පාතුභවතීති අත්ථො’’ති. න හි අරියමග්ගො ජොතිඅජොතිනාමො පවත්තති.

මග්ගසහජාතවීරියෙනාති ලොකියලොකුත්තරමග්ගසහජාතවීරියෙන. මිස්සකමග්ගො හි ඉධ අධිප්පෙතො. නීහරිත්වාති නීහරණහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි අයං ත්වා-සද්දො ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.271) විය. තෙන ‘‘මග්ගො විසුජ්ඣතී’’ති වචනං සමත්ථිතං හොති. ‘‘අරියමග්ගං විසුජ්ඣතී’’ති කෙචි පඨන්ති.

නිද්දාතන්දීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

17. දුක්ඛං තිතික්ඛන්ති දුත්තිතික්ඛං. තඤ්ච දුක්ඛමං දුස්සහනං ආරම්භවසෙන දුක්කරං, අනුයුඤ්ජනවසෙන දුත්තිතික්ඛන්ති. අබ්යත්තෙනාති සාමඤ්ඤස්ස උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානනසමත්ථාය වෙය්යත්තියසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය අභාවතො න බ්යත්තෙන. තෙනාහ ‘‘බාලෙනා’’ති. යස්මිං ධම්මෙ සති සමණොති වුච්චති, තං සාමඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘සමණධම්මො’’ති. ඉමිනාති ‘‘දුක්කරං දුත්තිතික්ඛඤ්ච, අබ්යත්තෙන ච සාමඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා ගාථද්ධෙන ඉදං දස්සෙතීති ඉදං ඉදානි වුච්චමානං අත්ථජාතං දස්සෙති. අභිදන්තන්ති අභිභවනදන්තං, උපරිදන්තන්ති අත්ථො. සො හි ඉතරං මුසලං විය උදුක්ඛලං විසෙසතො කස්සචි ඛාදනකාලෙ අභිභුය්ය වත්තති. ආධායාති නිප්පීළනවසෙනෙව ඨපෙත්වා. තාලුං ආහච්චාති තාලුපදෙසමාහනිත්වා විය. චෙතසාති කුසලචිත්තෙන. චිත්තන්ති අකුසලචිත්තං. අභිනිග්ගණ්හිත්වාති යථා අතිසමුදාචාරො න හොති, එවං විබාධනවසෙන නිග්ගහෙත්වා. ආපාණකොටිකන්ති පාණකොටිපරියොසානං, පරිජීවන්ති අත්ථො. සම්බාධෙතීති සම්බාධො, අන්තරායිකො. බහූ පරිස්සයාති අයොනිසො කාමවිතක්කාදිවසෙන.

පජ්ජති චිත්තමෙත්ථාති පදං, ආරම්මණං. ඉරියාපථං එව පදං ඉරියාපථපදං.

ගීවා ¶ චත්තාරො පාදාති ගීවපඤ්චමානි. සමොදහන්ති වා සමොධානහෙතූති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ – ‘‘සමොදහිත්වා වා’’ති, සම්මා ඔධාය අන්තො පවෙසෙත්වාති අත්ථො. සකෙ ආරම්මණකපාලෙති ගොචරජ්ඣත්තං වදති. සමොදහන්ති සමොදහන්තො. අනිස්සිතොති තෙභූමකධම්මෙසු කඤ්චිපි ¶ ධම්මං තණ්හාදිට්ඨාභිනිවෙසවසෙන අනිස්සිතො. අවිහිංසමානො විහිංසානිමිත්තානං පජහනෙන. උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙනාති සීලබ්යසනතො උද්ධරණරූපෙ සණ්ඨිතෙන, කරුණායුත්තෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කාරුඤ්ඤතං පටිච්චා’’ති.

18. නිසෙධෙතීති නිවාරෙති පවත්තිතුං න දෙති. පුච්ඡති දෙවතා. අපහරන්තොති අපනෙන්තො, යථා සබ්බෙන සබ්බං අක්කොසවත්ථු න හොති, එවං පරිහරන්තොති අත්ථො. බුජ්ඣති සාරථිවිධං. අත්තනි නිපාතං න දෙති, ආජානීයො හි යුත්තං පජානාති. අභූතෙන අභූතක්කොසෙන පරිමුත්තො නාම නත්ථි බාලානඤ්ච ජනානං පරාපවාදෙ යුත්තපයුත්තභාවතො. තෙනාහ භගවා –

‘‘නින්දන්ති තුණ්හිමාසීනං, නින්දන්ති බහුභාණිනං;

මිතභාණිම්පි නින්දන්ති, නත්ථි ලොකෙ අනින්දිතො’’ති. (ධ. ප. 227);

තනුයාති වා කතිපයා. තෙනාහ ‘‘අප්පකා’’ති. සදා සතාති හිරිනිසෙධභාවෙ කාරණවචනං. පප්පුය්යාති පත්වා අධිගන්ත්වා. වානතො නික්ඛන්තත්තා නිබ්බානං, අසඞ්ඛතධාතු.

19. අන්තොති කුච්ඡිඅබ්භන්තරෙ. වසනට්ඨානට්ඨෙනාති වසනභාවෙන. කුලපවෙණින්ති කුලාචාරං කුලතන්තිං. සන්තානකට්ඨෙනාති කුලසන්තතියා බන්ධනභාවෙන ¶ . එවං සබ්බපදෙහි පුච්ඡිතත්ථස්ස අනුජානනවසෙන ‘‘එකංසවචනෙ නිපාතො’’ති වුත්තං. ආපාදිකා පොසිකා මාතුච්ඡා මහාපජාපති මාතා එවාති කත්වා ‘‘පහාය පබ්බජිතත්තා’’ති අවිසෙසතො වුත්තං. පහාය පබ්බජිතත්තා නත්ථීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. පුන මාතුකුච්ඡිවාසාදීනං අභාවවචනෙනෙව වට්ටම්හි බන්ධනස්ස අභාවො දීපිතො හොතීති න ගහිතො. අයං කිර දෙවතා යථා පුථුජ්ජනා බුද්ධානං ගුණෙ න ජානන්ති, එවං න ජානාති, තස්මා ‘‘මයා සන්නාහං බන්ධිත්වා’’තිආදිමාහ.

20. තපනභාවෙන ¶ තපනොදකත්තා තපොදාති තස්ස රහදස්ස නාමං. තෙනාහ ‘‘තත්තොදකස්ස රහදස්සා’’ති. තතොති නාගභවනෙ උදකරහදතො තපොදා නාම නදී සන්දති. සා හි නදී භූමිතලං ආරොහති. ‘‘එදිසා ජාතා’’ති වචනසෙසො. පෙතලොකොති ලොහකුම්භිනිරයා ඉධාධිප්පෙතාති වදන්ති. රහදස්ස පන ආදිතො පබ්බතපාදවනන්තරෙසු බහූ පෙතා විහරන්ති, ස්වායමත්ථො පෙතවත්ථුපාළියාලක්ඛණසංයුත්තෙන ච දීපෙතබ්බො. යතායන්ති යතො රහදතො අයං. සාතොදකොති මධුරොදකො. සෙතොදකොති පරිසුද්ධොදකො, අනාවිලොදකොති අත්ථො. තතොති තපොදානදිතො.

සමිද්ධොති අවයවානං සම්පුණ්ණතාය සංසිද්ධියාව සම්මා ඉද්ධො. තෙනාහ ‘‘අභිරූපො’’තිආදි. පධානෙ සම්මසනධම්මෙ නියුත්තො, තං වා එත්ථ අත්ථීති පධානිකො. සෙනාසනං සුට්ඨපිතද්වාරවාතපානං, තෙසං පිදහනෙන උතුං ගාහාපෙත්වා.

පුබ්බාපයමානොති න්හානතො පුබ්බභාගෙ විය වොදකභාවං ආපජ්ජමානො ගමෙන්තො. අවත්තං පටික්ඛිපිත්වා වත්තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ…පෙ… න ඔතරිතබ්බ’’න්ති පඨමං වුත්තං. සබ්බදිසාපලොකනං යථා න්හායනට්ඨානස්ස මනුස්සෙහි විවිත්තභාවජානනත්ථං. ඛාණුආදිවවත්ථාපනං චීවරාදීනං ඨපනත්ථං උදකසමීපෙති ¶ අධිප්පායො. උක්කාසනං අමනුස්සානං අපගමනත්ථං. අවකුජ්ජට්ඨානං තඞ්ඛණෙපි උපරිමකායස්ස උජුකං අවිවටකරණත්ථං. චීවරපිට්ඨෙයෙව ඨපෙතබ්බං යත්ථ වා තත්ථ වා අට්ඨපෙත්වා. උදකන්තෙති උදකසමීපෙ. සින්නට්ඨානන්ති සෙදගතපදෙසො. පසාරෙතබ්බං තස්ස සුක්ඛාපනත්ථං. සංහරිත්වා ඨපනං පුන සුඛෙන ගහෙත්වා නිවාසනත්ථං. නාභිප්පමාණමත්තංඔතරණං තාවතා උදකපටිච්ඡාදිලක්ඛණප්පත්තතො. වීචිං අනුට්ඨාපෙන්තෙනාතිආදි සංයතකාරිතාදස්සනං. නිවාසනං පරික්ඛිපිත්වාති අන්තරවාසකං කටිප්පදෙසස්ස යථා පරිතො හොති, එවං ඛිපිත්වා පරිවසිත්වා.

සරීරවණ්ණොපි විප්පසීදි සම්මදෙව භාවනානුස්සතිම්පි වින්දන්තස්සාති අධිප්පායො. සමනං නිග්ගහෙතුන්ති කිලෙසවසං ගතං අත්තනො චිත්තං නිග්ගණ්හිතුං. කාමූපනීතාති කාමං උපගතචිත්තා. අථ වා කිලෙසකාමෙන ථෙරෙ උපනීතචිත්තා.

අපරිභුඤ්ජිත්වාති අනනුභොත්වා. අනුභවිතබ්බන්ති අත්ථතො ආපන්නමෙවාති ආහ ‘‘පඤ්චකාමගුණෙ’’ති ¶ . භික්ඛසීති යාචසි. තඤ්ච භික්ඛාචරියවසෙනාති ආහ ‘‘පිණ්ඩාය චරසී’’ති. කාමපරිභොගගරුගමනකාලො නාම විසෙසතො පඨමයොබ්බනාවත්ථාති ආහ ‘‘දහරයොබ්බනකාලො’’ති. ඔභග්ගෙනාති මජ්ඣෙ සංභග්ගකායෙන. ජිණ්ණකාලෙ හි සත්තානං කටියං කායො ඔභග්ගො හොති.

වොති නිපාතමත්තං ‘‘යෙ හි වො අරියා’’තිආදීසු විය. සත්තානන්ති සාමඤ්ඤවචනං, න මනුස්සානං එව. දෙහනික්ඛෙපනන්ති කළෙවරට්ඨපිතට්ඨානං. නත්ථි එතෙසං නිමිත්තන්ති අනිමිත්තා, ‘‘එත්තකං අයං ජීවතී’’තිආදිනා සඤ්ජානනනිමිත්තරහිතාති අත්ථො. න නායරෙති න ඤායන්ති. ඉතො පරන්ති එත්ථ පරන්ති අඤ්ඤං කාලං. තෙන ඔරකාලස්සපි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. පරමායුනො ඔරකාලෙ එව චෙත්ථ පරන්ති අධිප්පෙතං තතො පරං සත්තානං ජීවිතස්ස අභාවතො. වවත්ථානාභාවතොති කාලවසෙන වවත්ථානාභාවතො. වවත්ථානන්ති චෙත්ථ පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො, න අසඞ්කරතො වවත්ථානං, නිච්ඡයො වා. අබ්බුදපෙසීතිආදීසු අබ්බුදකාලො පෙසිකාලොතිආදිනා කාල-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. කාලොති ඉධ පුබ්බණ්හාදිවෙලා අධිප්පෙතා. තෙනාහ පුබ්බණ්හෙපි හීතිආදි ¶ . ඉධෙව දෙහෙන පතිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අනෙකප්පකාරතොති නගරෙ ජාතානං ගාමෙ, ගාමෙ ජාතානං නගරෙ, වනෙ ජාතානං ජනපදෙ, ජනපදෙ ජාතානං වනෙතිආදිනා අනෙකප්පකාරතො. ඉතො චුතෙනාති ඉතො ගතිතො චුතෙන. ඉධ ඉමිස්සං ගතියං. යන්තෙ යුත්තගොණො වියාති යථා යන්තෙ යුත්තගොණො යන්තං නාතිවත්තති, එවං කාලො ගතිපඤ්චකන්ති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

අයං කාලොති අයං මරණකාලො. පච්ඡිමෙ කාලෙති පච්ඡිමෙ වයෙ. තිස්සො වයොසීමාති. පඨමාදිකා තිස්සො වයස්ස සීමා අතික්කන්තෙන. පුරිමානං හි ද්වින්නං වයානං සබ්බසො සීමා අතික්කමිත්වා පච්ඡිමස්ස ආදිසීමං අතික්කන්තො තථා වුත්තො. ‘‘අයඤ්හි සමණධම්මො…පෙ… න සක්කා කාතු’’න්ති වත්වා තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තදා හී’’තිආදි වුත්තං. ගණ්හිතුන්ති පාළිතො අත්ථතො ච හදයෙ ඨපනවසෙන ගණ්හිතුං. පරිභුඤ්ජිතුන්ති වුත්තධම්මපරිහරණසුඛං අනුභවිතුං. එකස්ස කථනතො පඨමං ගාථං සුත්තං වා උස්සාරෙති, තස්මිං නිට්ඨිතෙ ඉතරො ධම්මකථිකො තංයෙව විත්ථාරෙන්තො ධම්මං කථෙති, අයං සරභාණධම්මකථා. සුත්තගෙය්යානුසාරෙන යාව පරියොසානා උස්සාරණං සරභඤ්ඤධම්මකථා. ‘‘මා මං කාලො උපච්චගා’’ති වදන්තො ‘‘සමණධම්මස්ස කරණස්ස අයං මෙ කාලො’’ති කථෙති, තතො පරො ‘‘පච්ඡිමවයො අඤ්ඤො කාලො’’ති කථෙති. ‘‘කාලං වොහං…පෙ… තස්මා අභුත්වා භික්ඛාමී’’ති වදන්තො අත්තනා කතං පටිපත්තිඤ්ච සහෙතුකං සානිසංසං කථෙති.

තං ¶ ගාරවකාරණං සන්ධාය. එතන්ති ‘‘අථ ඛො සා දෙවතා පථවියං පතිට්ඨහිත්වා’’ති එතං වුත්තං. දහරො ත්වන්තිආදිමාහ ලොභාභිභූතතාය අධිගතත්තා. සබ්බසම්පත්තියුත්තොති භොගසම්පදා පරිවාරසම්පදාති සබ්බසම්පත්තීහි යුත්තො. අලඞ්කාරපරිහාරන්ති අලඞ්කාරකරණං. අනික්කීළිතාවීති අකීළිතපුබ්බො. කීළනඤ්චෙත්ථ කාමානං පරිභොගොති ආහ ‘‘අභුත්තාවී’’ති. අකතකාමකීළොති අකතකාමානුභවනප්පයොගො. සයං අත්තනා එව දිස්සන්තීති සන්දිට්ඨා, සන්දිට්ඨා එව සන්දිට්ඨිකා, අත්තපච්චක්ඛතො සන්දිට්ඨිකා. පකට්ඨො කාලො පත්තො එතෙසන්ති කාලිකා, තෙ කාලිකෙ.

චිත්තානන්තරන්ති ¶ ඉච්ඡිතචිත්තානන්තරං, ඉච්ඡිතිච්ඡිතාරම්මණාකාරෙති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘චිත්තානන්තරං ඉච්ඡිතිච්ඡිතාරම්මණානුභවනං න සම්පජ්ජතී’’තිආදි. චිත්තානන්තරං ලද්ධබ්බතායාති අනන්තරිතසමාධිචිත්තානන්තරං ලද්ධබ්බඵලතාය. සමොහිතෙසුපීති සම්භතෙසුපි. සම්පන්නකාමස්සාති සමිද්ධකාමස්ස. චිත්තකාරා රූපලාභෙන, පොත්ථකාරා පටිමාකාරකා, රූපකාරා දන්තරූපකට්ඨරූප-ලොහරූපාදිකාරකා. ආදිසද්දෙන නානාරූපවෙසධාරීනං නටාදීනං සඞ්ගහො. සෙසද්වාරෙසූති එත්ථ ගන්ධබ්බමාලාකාරසූපකාරාදයො වත්තබ්බා.

සොති සමිද්ධිත්ථෙරො. සමොහිතසම්පත්තිනාති සඞ්ගාහභොගූපකරණසම්පත්තිනා. පත්තබ්බදුක්ඛස්සාති කාමානං ආපජ්ජනරක්ඛණවසෙන ලද්ධබ්බස්ස කායිකචෙතසිකදුක්ඛස්ස. උපායාසස්සාති දළ්හපරිස්සමස්ස විරතස්ස. ‘‘විස්සාතස්සා’’ති කෙචි. ‘‘පච්චවෙක්ඛණඤාණෙනා’’ති කෙචි පඨන්ති. අසුකස්මිං නාම කාලෙ ඵලං හොතීති එවං උදික්ඛිතබ්බො නස්ස කාලොති අකාලො. එත්ථාති එතෙසු නවසු ලොකුත්තරධම්මෙසු. එහිපස්සවිධින්ති ‘‘එහි පස්සා’’ති එවං පවත්තවිධිවචනං. උපනෙතබ්බොති වා උපනෙය්යො, සො එව ඔපනෙය්යිකො. විඤ්ඤූහීති විදූහි පටිවිද්ධසච්චෙහි. තෙ එකංසතො උග්ඝටිතඤ්ඤූආදයො හොන්තීති ආහ ‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීහී’’ති. ‘‘පච්චත්ත’’න්ති එතස්ස පතිඅත්තනීති භුම්මවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘අත්තනි අත්තනී’’ති.

සබ්බපදෙහි සම්බන්ධොති ‘‘කථං ආදීනවො එත්ථ භිය්යො, කථං අකාලිකො’’තිආදිනා සබ්බෙහි පච්චෙකං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

නවොති තරුණො න චිරවස්සො. යෙ භික්ඛුනොවාදකලක්ඛණප්පත්තා, තෙ සන්ධාය ‘‘වීසතිවස්සතො පට්ඨාය ථෙරො’’ති වුත්තං. ඉධ සාසනං නාම සික්ඛත්තයසඞ්ගහං පිටකත්තයන්ති ආහ ‘‘ධම්මෙන ¶ හී’’තිආදි. තත්ථ ධම්මෙන විනයො එත්ථ විනා දණ්ඩසත්ථෙහීති ධම්මවිනයො. ධම්මාය විනයො එත්ථ න ආමිසත්ථන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මතො විනයො න අධම්මතොති ධම්මවිනයො. ධම්මො වා භගවා ධම්මස්සාමී ධම්මකායත්තා, තස්ස ධම්මසඤ්ඤිතස්ස සත්ථු විනයො, න තක්කිකානන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මෙ විනයො න අධම්මෙ විනයො. ධම්මො ච සො යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ සත්තෙ අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති, සබ්බෙ සංකිලෙසතො විනෙතීති විනයො චාති ධම්මවිනයො. තෙනාහ ‘‘උභයම්පෙතං සාසනස්සෙව නාම’’න්ති.

ධම්මවිනයොති ¶ ධම්මෙන යුත්තො විනයොති ධම්මවිනයො ආජඤ්ඤරථො විය. ධම්මො ච විනයො චාති වා ධම්මවිනයො, තං ධම්මවිනයං. ධම්මවිනයානඤ්හි සත්ථුභාවවචනතො ධම්මවිනයත්තසංසිද්ධි ධම්මවිනයානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසනතො. අභිධම්මෙපි විනයවචනන්ති ධම්මවිනයද්වයසිද්ධි, දෙසිතපඤ්ඤත්තවචනතො ධම්මවිනයසිද්ධි. ධම්මො චතුධා දෙසිතො සන්දස්සන-සමාදාපන-සමුත්තෙජන-සම්පහංසනවසෙන, විනයො චතුධා පඤ්ඤත්තො සීලාචාරතො පරාජිතවසෙන. ධම්මචරියා සකවිසයො, විනයපඤ්ඤත්ති බුද්ධවිසයො. පරියායෙන දෙසිතො ධම්මො, නිප්පරියායෙන පඤ්ඤත්තො විනයො. ධම්මදෙසනා අධිප්පායත්ථප්පධානා, විනයපඤ්ඤත්ති වචනත්ථප්පධානා. පරමත්ථසච්චප්පධානො ධම්මො, සම්මුතිසච්චප්පධානො විනයො. ආසයසුද්ධිපධානො ධම්මො, පයොගසුද්ධිපධානො විනයො.

කිරියද්වයසිද්ධියා ධම්මවිනයසිද්ධි. ධම්මෙන හි අනුසාසනසිද්ධි, විනයෙන ඔවාදසිද්ධි. ධම්මෙන ධම්මකථාසිද්ධි, විනයෙන අරියතුණ්හීභාවසිද්ධි. සාවජ්ජද්වයපරිවජ්ජනතො ධම්මවිනයසිද්ධි. ධම්මෙන හි විසෙසතො පකතිසාවජ්ජපරිච්චාගසිද්ධි, විනයෙන පඤ්ඤත්තිසාවජ්ජපරිච්චාගසිද්ධි. ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණාසාධාරණගුණද්වයසිද්ධි. බහුස්සුතසුතපසන්නද්වයතො පරියත්ති-පරියාපුණන-ධම්මවිහාර-විභාගතො ධම්මධරවිනයධරවිභාගතො ච ධම්මවිනයද්වයසිද්ධි, සරණද්වයසිද්ධියා ධම්මවිනයද්වයසිද්ධි. ඉධ සත්තානං දුවිධං සරණං ධම්මො අත්තා ච. තත්ථ ධම්මො සුචිණ්ණො සරණං. ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්ති (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102; 1.15.385) හි වුත්තං. සුදන්තො අත්තාපි සරණං ‘‘අත්තා හි අත්තනො නාථො’’ති (ධ. ප. 160, 380) වචනතො. තෙන වුත්තං ‘‘සරණද්වයසිද්ධියා ධම්මවිනයසිද්ධී’’ති. තත්ථ යතස්ස ධම්මසිද්ධි, යතො ච විනයසිද්ධි, තදුභයං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ධම්මෙන හෙත්ථ ද්වෙ පිටකානි වුත්තානි, විනයෙන විනයපිටක’’න්ති. අධුනා ආගතො ඉදානෙව න චිරස්සෙව උපගතො.

මහන්තෙ ¶ ඨානෙ ඨපෙත්වාති මහෙසක්ඛතාදස්සනත්ථං අත්තනො පරිවාරෙන මහන්තට්ඨානෙ ඨපිතභාවං පවෙදෙත්වා. මහතියාති උපසඞ්කමනවන්දනාදිවචනාපජ්ජනවසෙන සමාචිණ්ණාය. සබ්බෙපි කිර නිසීදන්තා තං ඨානං ඨපෙත්වාව නිසීදන්ති. ථිරකරණවසෙනාති දළ්හීකරණවසෙන. අයං කිර දෙවතා ඤාණසම්පන්නා මානජාතිකා, තස්මා නායං මානං අප්පහාය ¶ මම දෙසනං පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොතීති මානනිග්ගණ්හනත්ථං ආදිතො දුවිඤ්ඤෙය්යං කථෙන්තො භගවා ‘‘අක්ඛෙය්යසඤ්ඤිනො’’තිආදිනා තාය ඤාතුමිච්ඡිතකාමානං කාලිකාදිභාවං, ධම්මස්ස ච සන්දිට්ඨිකාදිභාවං විභාවෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි.

අක්ඛෙය්යතොති ගිහිලිඞ්ගපරියායනාමවිසෙසාදිවසෙන තථා තථා අක්ඛාතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘කථානං වත්ථුභූතතො’’ති. එතෙසන්ති සත්තානං. පතිට්ඨිතාති පවත්තිතා ආසත්තා. පඤ්චන්නං කාමසඞ්ගාදීනං වසෙන ආසත්තා හොන්තු, ඉතරෙසං පන කථන්ති? අනිට්ඨඞ්ගතොපි හි ‘‘ඉදං නු ඛො’’තිආදිනා කඞ්ඛතො තත්ථ ආසත්තො එව නාම අවිජහනතො, තථා වික්ඛෙපගතො වික්ඛෙපවත්ථුස්මිං, අනුසයානං පන ආසත්තභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. මච්චුනො යොගන්ති, මච්චුබන්ධනං, මරණධම්මතන්ති අත්ථො. යස්මා අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකා අනතීතමරණත්තා මච්චුනා යථාරුචි පයොජෙතබ්බා, තත්ථ තත්ථ උපරූපරි ච ඛිපිතාය ආණාය අබ්භන්තරෙ එව හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘පයොගං…පෙ… ආගච්ඡන්තී’’ති. යස්මා තෙභූමකා ධම්මා කමනීයට්ඨෙන කාමා, නෙසම්පි කාලස්ස ලද්ධබ්බතාය කාලිකතා ඉධ අක්ඛෙය්යවචනෙන පවෙදිතා. තෙනාහ – ‘‘එවමිමාය ගාථාය කාලිකා කාමා කථිතා’’ති. සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා කමනීයා, යස්මා ච කාලිකානං කාමානං තථාසභාවතා කථිතා. අයම්පි ගාථා තදත්ථමෙව දීපෙතීති ඉමාය තෙ කථිතා එව හොන්ති. යෙ ච සත්තා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු දිට්ඨිතණ්හාදිවසෙන පතිට්ඨිතා ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො, අහං, මමා’’ති ච අභිනිවිසිය කාමෙ පරිභුඤ්ජන්ති, තෙ මරණං නාතිවත්තන්ති. එවම්පෙත්ථ කාමානං කාලිකත්ථො කථිතොති ආහ ‘‘කාලිකා කාමා කථිතා’’ති.

අයං ඤාතපරිඤ්ඤාති රූපාරූපධම්මෙ ලක්ඛණාදිතො ඤාතෙ කත්වා පරිච්ඡින්දනපඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘එවං ඤාතං කත්වා’’තිආදි. පදට්ඨානග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ තෙසං රූපාරූපධම්මානං පච්චයො ගහිතොති පච්චයපරිග්ගහස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තීරෙති තුලෙති වීමංසති. ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහීති ඉමිනා මත්ථකප්පත්තං මහාවිපස්සනං දස්සෙති. තෙ පන ආකාරා විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාය වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදිනා විපස්සනාක්ඛණෙපි එකදෙසෙන පහානං ලබ්භතෙව, අනවසෙසතො පන පහානවසෙන පහානපරිඤ්ඤං දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘අග්ගමග්ගෙන ¶ …පෙ… අයං පහානපරිඤ්ඤා’’ති. තථා ච ආහ ‘‘එවං තීහි පරිඤ්ඤාහී’’තිආදි.

අක්ඛාතාරන්ති අක්ඛාතබ්බං, න අක්ඛෙය්යකං. තෙනාහ ‘‘කම්මවසෙන කාරක’’න්තිආදි. කාරකන්ති ච සාධනමාහ. න මඤ්ඤතීති වා මඤ්ඤනං නප්පවත්තෙති අක්ඛාතාරන්ති ඛීණාසවං. අථ වා තඤ්හි තස්ස න හොතීති තං කාරණං තස්ස ඛීණාසවස්ස න හොති න විජ්ජති, යෙන දිට්ඨිතණ්හාදිකාරණෙන අක්ඛෙය්යං ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘තිස්සො’’ති වා ‘‘ඵුස්සො’’ති වා ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා අභිනිවිස්ස වදෙය්යාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. මනුස්සනාගාදීහි පූජනීයත්තා ‘‘යක්ඛො’’ති සබ්බදෙවානං සාධාරණවචනන්ති දෙවධීතාපි ‘‘යක්ඛී’’ති වුත්තා. අක්ඛෙය්යන්ති පහානපරිඤ්ඤාය පහානමග්ගො, තස්ස ආරම්මණභූතං නිබ්බානම්පි ගහිතං. න මඤ්ඤතීති ඛීණාසවස්ස අස්ස ඵලප්පත්තීති ආහ ‘‘නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො කථිතො’’ති.

විසෙසීති විසෙසජාතිආදිවසෙන සෙය්යොති අත්ථො. තෙසු ගහිතෙසූති තෙසු සෙය්යමානාදීසු තීසු මානෙසු ගහිතෙසු. තයො සෙය්යමානා, තයො සදිසමානා, තයො හීනමානා ගහිතාව හොන්ති. සො පුග්ගලොති සො අප්පහීනමඤ්ඤනපුග්ගලො. තෙනෙව මානෙන හෙතුභූතෙන. උපඩ්ඪගාථායාති පුරිමද්ධෙන පන වත්ථුකාමා වුත්තාති ආහ ‘‘කාලිකා කාමා කථිතා’’ති.

විධීයති විසදිසාකාරෙන ඨපීයතීති විධා, කොට්ඨාසො. කථංවිධන්ති කථං පතිට්ඨිතං, කෙන පකාරෙන පවත්තිතන්ති අත්ථො. විදහනතො හීනාදිවසෙන විවිධෙනාකාරෙන දහනතො උපධාරණතො විධා, මානො. මානෙසූති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, මානහෙතූති අත්ථො. න චලතීති න වෙධති අත්තනො පරිසුද්ධපකතිං අවිජහනතො.

පඤ්ඤා ‘‘සඞ්ඛා’’ති ආගතා, පඤ්ඤාති යොනිසො පටිසඞ්ඛානං. සඞ්ඛායකොති සඞ්කලනපදුප්පාදනාදි-පිණ්ඩගණනාවසෙන ගණකො පපඤ්චසඞ්ඛාති මානාදිපපඤ්චභාගා. තෙ තෙ ධම්මා සම්මා යාථාවතො සඞ්ඛායන්ති උපතිට්ඨන්ති එතායාති සඞ්ඛා, පඤ්ඤා. එකං ද්වෙතිආදිනා සඞ්ඛානං ගණනං පරිච්ඡින්දනන්ති සඞ්ඛා, ගණනා. සඞ්ඛායති භාගසො කථීයතීති සඞ්ඛා ¶ , කොට්ඨාසො. සඞ්ඛානං සත්තො පුග්ගලොතිආදිනා සඤ්ඤාපනන්ති සඞ්ඛා, රත්තොතිආදි පණ්ණත්ති. ඛීණාසවො ජහි පජහි රාගාදීනං සුප්පහීනත්තා. නවභෙදං පභෙදතො, සඞ්ඛෙපතො තිවිධමානන්ති අත්ථො. නවවිධන්ති වා පාඨෙ නවභෙදත්තා අන්තරභෙදවසෙන නවවිධන්ති අත්ථො. පච්චයවිසෙසෙහි ඉත්ථිභාවාදිවිසෙසෙහි විසෙසෙන ¶ මානීයති ගබ්භො එත්ථාති විමානං, ගබ්භාසයො. න උපගච්ඡීති න උපගමිස්සති. තෙනාහ ‘‘අනාගතත්ථෙ අතීතවචන’’න්ති. ‘‘නාජ්ඣගා’’ති හි අතීතං ‘‘න ගමිස්සතී’’ති එතස්මිං අත්ථෙ. ඡින්දි අරියමග්ගසත්ථෙන. ඔලොකයමානා උපපත්තීසු. සත්තනිවෙසනෙසූති සත්තානං උපපජ්ජට්ඨානෙසු. ලොකුත්තරධම්මමෙව කථෙසි අරහත්තස්ස පවෙදිතත්තා.

‘‘ගාථාය අත්ථං කථෙතුං වට්ටතී’’ති අත්ථ-සද්දො ආහරිත්වා වත්තබ්බො. අට්ඨඞ්ගිකමග්ගවසෙනපීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සතිසම්පජඤ්ඤං නාම කුසලධම්මානුයොගෙ කාරණන්ති ආහ ‘‘දසකුසලකම්මපථකාරණ’’න්ති.

අට්ඨඞ්ගිකමග්ගවසෙන ච ගාථාඅත්ථවචනෙ අයං ඉදානි වුච්චමානො විත්ථාර-නයො. තස්මිං කිර ඨානෙති තස්මිං කිර දෙවතාය පුච්ඡිතං පඤ්හං විස්සජ්ජනට්ඨානෙ. දෙවතාය ඤාණපරිපාකං ඔලොකෙත්වා අනුපුබ්බියා කථාය සද්ධිං සාමුක්කංසිකදෙසනා මහතී ධම්මදෙසනා අහොසි. ඤාණං පෙසෙත්වාති සත්ථුදෙසනාය අනුස්සරණවසෙන පත්තවිසුද්ධිපටිපාටිපවත්තං භාවනාඤාණං බන්ධිත්වා. සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨායාති සත්ථුදෙසනාවිලාසෙන අත්තනො ච පරිපක්කඤාණත්තා පඨමං ඵලං පත්වා. එවමාහාති එවං ‘‘පාපං න කයිරා’’තිආදිප්පකාරෙන ගාථමාහ. අඞ්ගං න හොති, ආජීවො යථා කුප්පමානො වාචාකම්මන්තවසෙන කුප්පති, තථා සම්පජ්ජමානොපීති. සො වාචාකම්මන්තපක්ඛිකො, තස්මා තග්ගහණෙන ගහිතොව හොති. වායාමසතිසමාධයො ගහිතා සමාධික්ඛන්ධසඞ්ගහතො. සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පා ගහිතා පඤ්ඤාක්ඛන්ධසඞ්ගහතො. අන්තද්වයවිවජ්ජනං ගහිතං සරූපෙනෙවාති අධිප්පායො. ඉතීතිආදි නිගමනං.

සමිද්ධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. දෙසනාසීසන්ති ¶ දෙසනාපදෙසලක්ඛණවචනන්ති අධිප්පායො. ඔමට්ඨොති අධොමුඛං කත්වා දින්නප්පහාරො. ඉමිනා එව පසඞ්ගෙන පහාරෙ විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො හී’’තිආදි වුත්තං ¶ . උපරි ඨත්වාති හත්ථිආදීනං උපරි ඨත්වා. අධොමුඛං දින්නප්පහාරොති ඛග්ගකරවාලාදීනං අධොමුඛං කත්වා පහතපහාරො. උම්මට්ඨො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. විවිධප්පහාරො විමට්ඨො. ‘‘ඔමට්ඨො ගහිතො’’ති වත්වා තස්සෙව ගහණෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘සො හී’’තිආදි වුත්තං. දුග්ගන්ධකිමිආදීනං වසෙන අන්තොදොසො. මඤ්චෙන සද්ධිං බන්ධිත්වාති යස්මිං මඤ්චෙ වණිකපුග්ගලො නිපන්නො, තත්ථ තං සුබන්ධං කත්වා පාදට්ඨානං උද්ධං කරොන්තෙහි සීසට්ඨානං අධො කාතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අධොසිරො කාතබ්බො’’ති. පරිබ්බජෙති පවත්තෙය්ය. සා පන පවත්ති භාවනාවිහාරෙන යුත්තාති ආහ ‘‘විහරෙය්යා’’ති.

සල්ලස්ස උබ්බහනං සල්ලුබ්බහනං. අත්ථං පරිත්තකං ගහෙත්වා ඨිතා උපමාකාරස්ස වික්ඛම්භනප්පහානස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදි. අනුබන්ධොව හොති සති පච්චයෙ උප්පජ්ජනාරහතො දෙවතාය කාමරාගප්පහානස්ස ජොතිතත්තා. නනු භගවතා අනාගාමිමග්ගෙන දෙසනා නිට්ඨාපෙතබ්බාති? න, ඉතරිස්සා ඤාණබලානුරූපදෙසනාය පවත්තෙතබ්බතො. වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුකුලඤ්හි ධම්මං ධම්මස්සාමී දෙසෙතීති.

22. කම්මං අඵුසන්තන්ති කම්මඵස්සං අඵුසන්තං, කම්මං අකරොන්තන්ති අත්ථො. විපාකො න ඵුසතීති විපාකඵස්සො න ඵුසති, විපාකො න උප්පජ්ජතෙව කාරණස්ස අභාවතො. එවං බ්යතිරෙකමුඛෙන කම්මවට්ටෙන විපාකවට්ටං සම්බන්ධං කත්වා අත්ථං වත්වා ඉදානි කෙවලං කම්මවට්ටවසෙන අත්ථං වදන්තො ‘‘කම්මමෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නාකරොතො කරියතීති කම්මං අකුබ්බතො න කයිරති, අනභිසන්ධිකතකම්මං නාම නත්ථීති අත්ථො. ඉදානි ¶ තමෙවත්ථං අන්වයතො දස්සෙතුං ‘‘ඵුසන්තඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තතොති ඵුසනහෙතු. සෙසං වුත්තනයමෙව. වුත්තමෙවත්ථං සකාරණං කත්වා පරිවෙඨිතවසෙන විභූතං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘තස්මා ඵුසන්ත’’න්තිආදි වුත්තං. ධම්මතාති කාරකස්සෙව කම්මවිපාකානුබන්ධො, නාකාරකස්සාති අයං කම්මවිපාකානං සභාවො.

පච්චෙති උපගච්ඡති අනුබන්ධති. පාපන්ති පාපකං කම්මං ඵලඤ්ච. අයඤ්ච අත්ථො අරඤ්ඤෙ ලුද්දකස්ස උය්යොජනාය සුනඛෙහි පරිවාරියමානස්ස භික්ඛුනො භයෙන රුක්ඛං ආරුළ්හස්ස ¶ චීවරෙ ලුද්දස්ස උපරි පතිතෙ තස්ස සුනඛෙහි ඛාදිත්වා මාරිතවත්ථුනා දීපෙතබ්බොති.

23. යෙන අත්ථෙන තණ්හා ‘‘ජටා’’ති වුත්තා, තමෙවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ජාලිනියා’’ති වුත්තං. සා හි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතපභෙදා අත්තනො අවයවභූතා එව ජාලා එතිස්සා අත්ථීති ජාලිනීති වුච්චති. ඉදානිස්සා ජටාකාරෙන පවත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපාදීසු ආරම්මණෙසූති තස්සා පවත්තිට්ඨානමාහ රූපාදිඡළාරම්මණවිනිමුත්තස්ස තණ්හාවිසයස්ස අභාවතො. හෙට්ඨුපරියවසෙනාති කදාචි රූපාරම්මණෙ කදාචි යාව ධම්මාරම්මණා, කදාචි ධම්මාරම්මණෙ කදාචි යාව රූපාරම්මණාති එවං හෙට්ඨා ච උපරි ච පවත්තිවසෙන. දෙසනාක්කමෙන චෙත්ථ හෙට්ඨුපරියතා වෙදිතබ්බා, කාමරාගාදිවසෙනපි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛාරානං ඛණිකභාවතො අපරාපරුප්පත්ති එත්ථ සංසිබ්බනන්ති ආහ ‘‘පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සංසිබ්බනට්ඨෙනා’’ති. ඉදං යෙන සම්බන්ධෙන ජටා වියාති ජටාති ජටාතණ්හානං උපමූපමෙය්යතා, තංදස්සනං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා ජාලිනී වෙළුගුම්බස්ස සාඛා, තාසං සඤ්චයාදයො ච අත්තනො අවයවෙහි සංසිබ්බිතා විනද්ධා ‘‘ජටා’’ති වුච්චන්ති, එවං තණ්හාපි සංසිබ්බනසභාවෙනාති.

ඉමෙ ¶ සත්තා ‘‘මම ඉද’’න්ති පරිග්ගහිතං අත්තනිබ්බිසෙසං මඤ්ඤමානා අබ්භන්තරිමං කරොන්ති. අබ්භන්තරට්ඨො ච අන්තො-සද්දොති සකපරික්ඛාරෙසු උප්පජ්ජනමානාපි තණ්හා ‘‘අන්තොජටා’’ති වුත්තා. පබ්බජිතස්ස පත්තාදි, ගහට්ඨස්ස හත්ථිආදි සකපරික්ඛාරො. අත්තාති භවති එත්ථ අභිමානොති අත්තභාවො, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. සරීරන්ති කෙචි. ‘‘මම අත්තභාවො සුන්දරො, අසුකස්ස විය මම අත්තභාවො භවෙය්යා’’තිආදිනා සකඅත්තභාවාදීසු තණ්හාය උප්පජ්ජනාකාරො වෙදිතබ්බො. අත්තනො චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි, අත්තනො ච පරෙසඤ්ච රූපාදීනි බාහිරායතනානි, පරෙසං සබ්බානි වා. සපරසන්තතිපරියාපන්නානි වා චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි, තථා රූපාදීනි බාහිරායතනානි. පරිත්තමහග්ගතභවෙසු පවත්තියාපි තණ්හාය අන්තොජටාබහිජටාභාවො වෙදිතබ්බො. කාමභවො හි කස්සචිපි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කත්ථචිපි අවිමුත්තො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයොති ‘‘අජ්ඣත්තං අන්තො’’ති ¶ ච වුච්චති, තබ්බිපරියායතො රූපාරූපභවො ‘‘බහිද්ධා බහී’’ති ච. තෙනාහ භගවා – ‘‘අජ්ඣත්තසංයොජනො පුග්ගලො, බහිද්ධාසංයොජනො පුග්ගලො’’ති (අ. නි. 2.37).

විසයභෙදෙන පවත්තිආකාරභෙදෙන අනෙකභෙදභින්නම්පි තණ්හං ජටාභාවසාමඤ්ඤෙන එකන්ති ගහෙත්වා ‘‘තාය එවං උප්පජ්ජමානාය ජටායා’’ති වුත්තං. සා පන පජාති වුත්තසත්තසන්තානපරියාපන්නා එව හුත්වා පුනප්පුනං තං ජටෙන්තී විනන්ධන්තී පවත්තතීති ආහ ‘‘ජටාය ජටිතා පජා’’ති. තථා හි පරමත්ථතො යදිපි අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායො නත්ථි, එකදෙසො පන සමුදායො නාම න හොතීති අවයවතො සමුදායං භින්නං කත්වා උපමූපමෙය්යං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාම වෙළුජටාදීහි…පෙ… සංසිබ්බිතා’’ති ආහ. ඉමං ජටන්ති සම්බන්ධො. තීසු ධාතූසු එකම්පි අසෙසෙත්වා සංසිබ්බනෙන තෙධාතුකං ජටෙත්වා ඨිතං. තෙනස්සා මහාවිසයතං විජටනස්ස ච සුදුක්කරභාවමාහ. විජටෙතුං කො සමත්ථොති ඉමිනා ‘‘විජටයෙ’’ති පදං සත්තිඅත්ථං, න විධිඅත්ථන්ති දස්සෙති.

එවං ‘‘අන්තොජටා’’තිආදිනා පුට්ඨො අථස්ස භගවා තමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදිමාහ. එත්ථ සීලෙති කුසලසීලෙ. තං පන පාතිමොක්ඛසංවරාදිභෙදෙසු පරිසුද්ධමෙව ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ’’ති.

නරති ¶ නෙතීති නරො, පුරිසො. කාමං ඉත්ථීපි තණ්හාජටාවිජටනෙ සමත්ථා අත්ථි, පධානමෙව පන සත්තං දස්සෙන්තො ‘‘නරො’’ති ආහ යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති, අට්ඨකථායං පන අවිභාගෙන පුග්ගලපරියායො අයන්ති දස්සෙතුං ‘‘නරොති සත්තො’’ති වුත්තං. විපාකභූතාය සහ පඤ්ඤාය භවතීති සපඤ්ඤො. තාය හි ආදිතො පට්ඨාය සන්තානවසෙන බහුලං පවත්තමානාය අයං සත්තො සවිසෙසං සපඤ්ඤොති වත්තබ්බතං අරහති. විපාකපඤ්ඤාපි හි සන්තානවිසෙසෙන භාවනාපඤ්ඤුප්පත්තියා උපනිස්සයපච්චයො හොති අහෙතුකද්විහෙතුකානං තදභාවතො. කම්මජතිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤායාති කම්මජාය තිහෙතුකපටිසන්ධියං පඤ්ඤායාති එවං තිහෙතුකසද්දො පටිසන්ධිසද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බො, න පඤ්ඤාසද්දෙන. න හි පඤ්ඤා තිහෙතුකා අත්ථි. පටිසන්ධිතො පභුති පවත්තමානා පඤ්ඤා ‘‘පටිසන්ධියං පඤ්ඤා’’ති වුත්තා තංමූලකත්තා, න පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තා එව.

චින්තෙති ආරම්මණං උපනිජ්ඣායතීති චිත්තං, සමාධි. සො හි සාතිසයං උපනිජ්ඣානකිච්චො. න හි විතක්කාදයො විනා සමාධිනා තමත්ථං සාධෙන්ති, සමාධි පන තෙහි විනාපි ¶ සාධෙතීති. පගුණබලවභාවාපාදනෙන පච්චයෙහි චිත්තං, අත්තසන්තානං චිනොතීතිපි චිත්තං, සමාධි. පඨමජ්ඣානාදිවසෙන චිත්තවිචිත්තතාය ඉද්ධිවිධාදිචිත්තකරණෙන ච සමාධි චිත්තන්ති විනාපි පරොපදෙසෙනස්ස චිත්තපරියායො ලබ්භතෙව. අට්ඨකථායං පන චිත්ත-සද්දො විඤ්ඤාණෙ නිරුළ්හොති කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසීසෙන හෙත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො කථිතා’’ති. යථාසභාවං පකාරෙහි ජානාතීති පඤ්ඤා. සා යදිපි කුසලාදිභෙදතො බහුවිධා, ‘‘භාවය’’න්ති පන වචනතො භාවෙතබ්බා ඉධාධිප්පෙතාති තං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ඤානාමෙන විපස්සනා කථිතා’’ති. යදිපි කිලෙසානං පහානං ආතාපනං, තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව, ආතප්පසද්දො විය පන ආතාප-සද්දො වීරියෙ එව නිරුළ්හොති ආහ ‘‘ආතාපීති වීරියවා’’ති. යථා කම්මට්ඨානං තාය පඤ්ඤාය පරිතො හරීයති පවත්තීයති, එවං සාපි තදත්ථං යොගිනාති ආහ ‘‘පාරිහාරියපඤ්ඤා’’ති. අභික්කමාදීනි සබ්බකිච්චානි සාත්ථකසම්පජඤ්ඤාදිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ නෙතීති සබ්බකිච්චපරිණායිකා.

යස්මා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ගාථා භාසිතා, තස්මා පුග්ගලාධිට්ඨානමෙව උපමං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාම පුරිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුනිසිතන්ති සුට්ඨු ¶ නිසිතං, අතිවිය තිඛිණන්ති අත්ථො. සත්ථස්ස නිසිතතරභාවකරණං නිසානසිලායං, බාහුබලෙන චස්ස උක්ඛිපනන්ති උභයම්පෙතං අත්ථාපන්නං කත්වා උපමා වුත්තාති තදුභයං උපමෙය්යං දස්සෙන්තො ‘‘සමාධිසිලායං සුනිසිතං…පෙ… පඤ්ඤාහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා’’ති ආහ. සමාධිගුණෙන හි පඤ්ඤාය තික්ඛභාවො. යථාහ ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071). වීරියඤ්චස්සා උපත්ථම්භකං පග්ගණ්හනතො. විජටෙය්යාති විජටෙතුං සක්කුණෙය්ය. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය හි වත්තමානාය යොගාවචරො තණ්හාජටං විජටෙතුං සමත්ථො නාම. විජටනඤ්චෙත්ථ සමුච්ඡෙදවසෙන පහානන්ති ආහ – ‘‘සඤ්ඡින්දෙය්ය සම්පදාලෙය්යා’’ති.

මග්ගක්ඛණෙ පනෙස විජටෙති නාම, අග්ගඵලක්ඛණෙ සබ්බසො විජටිතජටො නාම. තෙනාහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. යස්මා ජටාය විජටනං අරියමග්ගෙන, තඤ්ච ඛො නිබ්බානං ආගම්ම, තස්මා තං සන්ධායාහ ‘‘ජටාය විජටනොකාස’’න්ති. යත්ථ පන සා විජටීයති, තං දස්සෙතුං ‘‘යත්ථ නාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පටිඝං රූපසඤ්ඤා චා’’ති ගාථාසුඛත්ථං සානුනාසිකං කත්වා නිද්දෙසො, ‘‘පටිඝරූපසඤ්ඤා’’ති වුත්තං හොති. පටිඝසඤ්ඤාවසෙන කාමභවො ගහිතො කාමභවපරියාපන්නත්තා තාය. පථවීකසිණාදිරූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. උභයත්ථාපි සඤ්ඤාසීසෙන චිත්තුප්පාදස්සෙව ගහණං. භවසඞ්ඛෙපෙනාති භවභාවෙන සඞ්ඛිපිතබ්බතාය, භවලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තාති අත්ථො. රූපෙ වා විරජ්ජනවසෙන ච වත්තුං සක්කුණෙය්යා ඉධ රූපසඤ්ඤාති වුත්තා ¶ , එවම්පෙත්ථ අරූපභවස්ස ච ගහිතතා වෙදිතබ්බා. ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති අනවසෙසතො නාමරූපං ගහිතන්ති අරූපභව-අසඤ්ඤභවානම්පෙත්ථ ගහණං සිද්ධන්ති අපරෙ. පරියාදියනට්ඨානෙති පරියාදියනකාරණෙ සබ්බසො ඛෙපනනිමිත්තෙ නිබ්බානෙ. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානං…පෙ… දස්සිතො හොතී’’ති.

24. එවංලද්ධිකාති සබ්බථාපි චිත්තුප්පත්ති සදුක්ඛා, සබ්බථාපි අචිත්තකභාවො සෙය්යො, තස්මා යතො කුතොචි චිත්තං නිවාරෙතබ්බන්ති එවංදිට්ඨිකා ¶ . සොති සත්තො. අනිය්යානිකකථං කථෙති අයොනිසො චිත්තනිවාරණං වදන්තී. සංයතභාවං ආගතන්ති රාගවිසෙවනාදිතො සම්මදෙව සංයතභාවං ඔතරභාවං. ධම්මචරියාවසෙන හි පවත්තමානෙ චිත්තෙ නත්ථි ඊසකම්පි රාගාදිවිසෙවනං, න තස්ස සම්පති ආයතිඤ්ච කොචි අනත්ථො සියා, තස්මා තං මනො සබ්බතො අනවජ්ජවුත්තිතො න නිවාරෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘දානං දස්සාමී’’තිආදි. යතො යතොති යතො යතො සාවජ්ජවුත්තිතො අයොනිසොමනසිකාරතො. තන්ති මනො නිවාරෙතබ්බං අනත්ථාවහත්තා.

මනොනිවාරණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. කතාවීති කතවා, පරිඤ්ඤාදිකිච්චං කත්වා නිට්ඨපෙත්වා ඨිතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘චතූහි මග්ගෙහි කතකිච්චො’’ති. ස්වායමත්ථො අරහන්තිආදිසද්දසන්නිධානතො විඤ්ඤායති. එවං ‘‘අහං වදාමී’’තිආදිආකාරෙන පුච්ඡති.

ඛන්ධාදීසු කුසලොති ඛන්ධායතනාදීසු සලක්ඛණාදීසු ච සමූහාදිවසෙන පවත්තියඤ්ච ඡෙකො යථාභූතවෙදී. උපලද්ධිනිස්සිතකථන්ති අත්තුපලද්ධිනිස්සිතකථං හිත්වා. වොහාරභෙදං අකරොන්තොති ‘‘අහං පරමත්ථං ජානාමී’’ති ලොකවොහාරං භින්දන්තො අවිනාසෙන්තො ලොකෙ ලොකසමඤ්ඤමෙව නිස්සාය ‘‘අහං, මමා’’ති වදෙය්ය. ඛන්ධා භුඤ්ජන්තීතිආදිනා වොහාරභෙදං, තත්ථ ච ආදීනවං දස්සෙති.

මානො නාම දිට්ඨියා සමධුරො. තථා හි දුතියමග්ගාදීසු සම්මාදිට්ඨියා පහානාභිසමයස්ස ¶ පටිවිපච්චනීකෙ පටිපත්තිසිද්ධි. තෙනාහ ‘‘යදි දිට්ඨියා වසෙන න වදති, මානවසෙන නු ඛො වදතීති චින්තෙත්වා’’ති. විධූපිතාති සන්තාපිතා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා. තෙ පන විද්ධංසිතා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘විධමිතා’’ති. මමඞ්කාරාදයො මයන්ති සත්තසන්තානෙ සති පවත්තන්ති එතෙනාති මයො, මඤ්ඤනා. මයො එව මයතාති ආහ ‘‘මයතන්ති මඤ්ඤන’’න්ති.

26. දිවාරත්තින්ති ¶ න ආදිච්චො විය දිවා එව, න චන්දිමා විය රත්තිං එව, අථ ඛො දිවා ච රත්තිඤ්ච. තත්ථ තත්ථාති යත්ථ යත්ථ සම්පජ්ජලිතො, තත්ථ තත්ථෙව පදෙසෙ, න ආදිච්චො විය චන්දිමා විය සකලං මහාදිසං දිසන්තරාළඤ්ච. ඤාණානුභාවෙන උප්පන්නාලොකො ඤාණාලොකොති වදන්ති. ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙ, අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදි පඤ්ඤා උදපාදි විජ්ජා උදපාදි ආලොකො උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15; පටි. ම. 2.30) පන වචනතො මග්ගො ඤාණාලොකො. ‘‘තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො’’ති (ම. නි. 1.386; පාරා. 12) වා වචනතො විජ්ජත්තයාලොකො ඤාණාලොකො. පඨමාභිසම්බොධියං විය සඤ්ජාතපීතිවිප්ඵාරො, විසෙසතො රතනඝරෙ සමන්තපට්ඨානවිචිනනෙ සඤ්ජාතපීතිවසෙන උප්පන්නසරීරොභාසො වා පීතිආලොකො. තත්ථෙව උප්පන්නපසාදවසෙන සඤ්ජාතආලොකොව පසාදාලොකො. ධම්මචක්කපවත්තනෙ ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති උප්පන්නපසාදාලොකොති ච වදන්ති. සබ්බත්ථෙව සත්ථු ධම්මදෙසනා සත්තානං හදයතමං විධමන්තී ධම්මකථාආලොකො. සබ්බොපි බුද්ධානං පාතුභාවා උප්පන්නො ආලොකොති ඉමිනා සාවකානං දෙසනාය සඤ්ජාතධම්මාලොකොපි බුද්ධානුභාවොති දස්සෙති.

27. සරණතො අවිච්ඡෙදවසෙන පවත්තනතො ඛන්ධාදීනං පටිපාටි සරා. තෙනාහ ‘‘ඉමෙ සංසාරසරා’’ති. කුතොති කෙන කාරණෙන, කිම්හි වා? තෙනාහ ‘‘කිං ආගම්මා’’ති? න පතිට්ඨාති පච්චයාභාවතො. ආපොතිආදිනා පාළියං චතුන්නං මහාභූතානං අප්පතිට්ඨානාපදෙසෙන තත්ථ කාමරූපභවානං අභාවො දස්සිතො. තදුභයාභාවදස්සනෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අරූපභවස්සපි ¶ අභාවො දස්සිතොව හොති, යථාරුතවසෙන වා එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පුරිමා ද්වෙ ගහිතා, ගහිතඤ්ච අත්ථං පරිග්ගහෙත්වාව පච්ඡිමත්ථො පවත්තොති.

28. නිධීයතීති ¶ නිධානං. නිධාතබ්බතං ගතං නිහිතන්ති අත්ථො. මුත්තසාරාදීති මුත්තාමණිවෙළුරියපවාළරජතජාතරූපාදි. සුවණ්ණරජතභාජනාදීති ආදි-සද්දෙන කහාපණ-ධඤ්ඤකොට්ඨභණ්ඩාදිං සඞ්ගණ්හාති. තම්පි හි නිච්චපරිබ්බයවසෙන භුඤ්ජීයතීති ‘‘භොගො’’ති වුච්චති. අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිගිජ්ඣන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සන්තකං අභිගිජ්ඣන්ති. තෙනාහ ‘‘පත්ථෙන්තී’’ති. අනලඞ්කතාති න අලං පරියත්තන්ති එවං කතචිත්තා, අත්රිච්ඡතාමහිච්ඡතාහි අභිභූතා. තෙනාහ ‘‘අතිත්තා අපරියත්තජාතා’’ති. උස්සුක්කජාතෙසූති තංතංකිච්චෙ සඤ්ජාතඋස්සුක්කෙසු. නානාකිච්චජාතෙසූති නානාවිධකිච්චෙසු, සඤ්ජාතනානාකිච්චෙසු වා. වට්ටගාමිකපසුතෙන වට්ටසොතං අනුසරන්තෙසු. තණ්හානිවාසතාය ගෙහන්තිපි අගාරන්තිපි වුච්චතීති ආහ ‘‘මාතුගාමෙන සද්ධිං ගෙහ’’න්ති. විරාජියාති හෙතුඅත්ථදීපකං පදන්ති ආහ ‘‘විරාජෙත්වා’’ති, ත්වා-සද්දොපි චායං හෙතුඅත්ථොති.

29. ඉරියා වුච්චති කායෙන කත්තබ්බකිරියා, තස්සා පවත්තිට්ඨානභාවතො ඉරියාපථො, ගමනාදි. තං අපරාපරප්පවත්තියා චක්කං. තෙනාහ ‘‘චතුචක්කන්ති චතුඉරියාපථ’’න්ති. නවද්වාරන්ති කරජකායො අධිප්පෙතො. සො ච කෙසාදිඅසුචිපරිපූරොති ආහ ‘‘පුණ්ණන්ති අසුචිපූර’’න්ති. තණ්හාය සංයුත්තන්ති තණ්හාසහිතං. තෙන න කෙවලං සභාවතො එව, අථ ඛො නිස්සිතධම්මො ච අසුචිං දස්සෙති. මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතෙ අසුචිපඞ්කෙ ජාතත්තා පඞ්කජාතං, කෙසාදිඅසුචිපඞ්කජාතත්තා ච පඞ්කජාතං. යාත්රාති අපගමො. තෙන සභාවතො නිස්සිතධම්මතො ච අසුචිසභාවතො කායතො කථං අපගමො සියාති පුච්ඡති. තෙනාහ ‘‘එතස්සා’’තිආදි.

නහනට්ඨෙන බන්ධනට්ඨෙන නද්ධීති උපනාහො ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘නද්ධින්ති උපනාහ’’න්ති. සො පන ඉතො පුබ්බකාලෙ කොධොති ආහ ‘‘පුබ්බකාලෙ’’තිආදි ¶ . පාළිනිද්දිට්ඨෙති උපනාහඉච්චාදිකෙ ¶ ඉධ පාළියං නිද්දිට්ඨෙ කිලෙසෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදයො සත්ත කිලෙසා දුම්මොචයතාය වරත්තා වියාති වරත්තාති වෙදිතබ්බා. ආරම්මණග්ගහණසභාවතො එකො එවෙස ධම්මො, පවත්ති-ආකාරභෙදෙන පන ඉච්ඡනට්ඨෙන පත්ථනට්ඨෙන ඉච්ඡා, ලුබ්භනට්ඨෙන ගිජ්ඣනට්ඨෙන ලොභොති වුත්තො. පඨමුප්පත්තිකාති එකස්මිං ආරම්මණෙ, වාරෙ වා පඨමං උප්පන්නා. අපරාපරුප්පත්තිකොති පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානකො. අලද්ධපත්ථනා අප්පටිලද්ධවත්ථුම්හි ආසත්ති ලොභො. උප්පාටෙත්වාති සසන්තානතො උද්ධරිත්වා.

චතුචක්කසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

30. එණිමිගස්ස වියාති එණිමිගස්ස ජඞ්ඝා විය. අවයවීසම්බන්ධෙ හි ඉදං සාමිවචනං. පිණ්ඩිමංසස්ස පරිතො සමසණ්ඨිතත්තා සුවට්ටීතජඞ්ඝො. කිසන්ති ථූලභාවපටික්ඛෙපපරාජොතනා, න සුට්ඨු කිසභාවදීපනපරාති ආහ ‘‘අථූලං සමසරීර’’න්ති. ආතපෙන මිලාතන්ති තපසා මිලාතකායං ඉන්ද්රියසන්තාපනභාවතො. තෙනෙවාහ – ‘‘තපො මිලාත’’න්තිආදි, තථා චාහ පාළියං ‘‘අප්පාහාරං අලොලුප’’න්ති. යථා ‘‘වීරස්ස භාවො වීරිය’’න්ති වීරභාවෙන වීරියං ලක්ඛීයති, එවං වීරියසම්භවෙන වීරභාවොති ආහ ‘‘වීරන්ති වීරියවන්ත’’න්ති. ‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ’’ති (ථෙරගා. 983; මි. ප. 6.5.10) ධම්මසෙනාපතිවුත්තනියාමෙන පරිමිතභොජිතාය අප්පාහාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා. ‘‘මිතාහාර’’න්ති වත්වා පුන පරිච්ඡින්නකාලභොජිතායපි අප්පාහාරතං දස්සෙන්තො ‘‘විකාල…පෙ… පරිත්තාහාර’’න්ති ආහ. චතූසු පච්චයෙසු ලොලුප්පවිරහිතං බොධිමූලෙ එව සබ්බසො ලොලුප්පස්ස පහීනත්තා. ‘‘චතූසු පච්චයෙසූ’’ති හි ඉමිනාව සබ්බත්ථ ලොලුප්පවිගමො දීපිතොවාති. රසතණ්හාපටික්ඛෙපො වා එස ‘‘අප්පාහාර’’න්ති වත්වා ‘‘අලොලුප’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘සීහං වා’’ති එත්ථ එකචරසද්දො විය ඉව-සද්දො අත්ථතො ‘‘නාග’’න්ති එත්ථාපි ආනෙත්වා, සම්බන්ධිතබ්බොති ¶ ආහ – ‘‘එකචරං සීහං විය, එකචරං නාගං වියා’’ති. එකචරා අප්පමත්තා එකීකතාය.

පඤ්චකාමගුණවසෙන රූපං ගහිතං තෙසං රූපසභාවත්තා. මනෙන නාමං ගහිතං මනස්ස නාමසභාවත්තා. අවිනිභුත්තධම්මෙති අවිනාභාවධම්මෙ ගහෙත්වා. ආදි-සද්දෙන ආයතනධාතුආදයො ගහිතා. කාමගුණග්ගහණෙන හෙත්ථ රූපභාවසාමඤ්ඤෙන පඤ්ච වත්ථූනි ගහිතානෙව හොන්ති, මනොගහණෙන ධම්මායතනං, එවං ද්වාදසායතනානි ගහිතානි හොන්ති. ඉමිනා නයෙන ධාතුආදීනම්පි ¶ ගහිතතා යොජෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධාදිවසෙනපෙත්ථ භුම්මං යොජෙතබ්බ’’න්ති. එත්ථාති පාළියං. කාමවත්ථු භුම්මං.

එණිජඞ්ඝසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

31. සතං සාධූනං සරණගමනසීලාදිභෙදස්ස ධම්මස්ස උල්ලපනතො, අත්තනො වා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියා තස්ස ධම්මස්ස උල්ලපනතො කථනතො සතුල්ලපා, දෙවතා, තාසං කායො සමූහො, තත්ථ භවාති සතුල්ලපකායිකා. තෙනාහ ‘‘සතං ධම්ම’’න්තිආදි. සමාදානවසෙන උල්ලපෙත්වා, න වණ්ණනාකථනමත්තෙන තත්රාති තස්මිං තාසං දෙවතානං සතුල්ලපකායිකභාවෙ. ඉදං වත්ථූති ඉදං කාරණං. සමුද්දවාණිජාති සංයත්තිකා. ඛිත්තසරවෙගෙනාති ජියාමුත්තසරසදිසවෙගෙන, සීඝඔඝෙනාති අත්ථො. උප්පතතීති උප්පාතො. උප්පාතෙ භවං බ්යසනං උප්පාතිකං. පතිට්ඨාති හිතපතිට්ඨා. පරලොකෙ හිතසුඛාවහං අභයකාරණං. ජඞ්ඝසතන්ති මනුස්සසතං. ජඞ්ඝාසීසෙන හි මනුස්සෙ වදති සහචාරිභාවතො. අග්ගහෙසි පඤ්චසීලානි. ආසන්නානාසන්නෙසු ආසන්නස්සෙව පඨමං විපච්චනතො ‘‘ආසන්නකාලෙ ගහිතසීලං නිස්සායා’’ති වුත්තං. ඝටාවසෙනාති සමූහවසෙන.

සබ්භීති ¶ සාධූහි. තෙ හි සපරහිතසාධනතො පාසංසතාය සන්තගුණතාය ච සන්තොති වුච්චති. තෙ පන යස්මා පණ්ඩිතලක්ඛණෙහි සමන්නාගතා හොන්ති, තස්මා ‘‘පණ්ඩිතෙහී’’ති ආහ. සමාසෙථාති සංවසෙථාති අයමෙත්ථ අධිප්පායොති ආහ ‘‘සබ්බඉරියාපථෙ’’තිආදි. මිත්තසන්ථවන්ති මෙත්තිසන්ධානං. සත්තානං හිතෙසිතාලක්ඛණා හි මෙත්ති, සා ච ඤාණසහිතා ඤාණපුබ්බඞ්ගමාවාති මිත්තසන්ථවො අසංකිලිට්ඨො, ඉතරො සංකිලිට්ඨොති ආහ ‘‘න කෙනචි සද්ධිං කාතබ්බො’’ති. සද්ධම්මන්ති දිට්ඨධම්මිකාදිහිතාවහං සුන්දරධම්මං. සෙය්යොති හිතවඩ්ඪනතාදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘වඩ්ඪී’’ති.

සතං සාධූනං, පණ්ඩිතානන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. තප්පටියොගවිසයත්තා අඤ්ඤ-සද්දස්ස වුත්තං ‘‘අඤ්ඤතො ¶ අන්ධබාලතො’’ති. සොකනිමිත්තං සොකකාරණං උත්තරපදලොපෙන ඉධ සොකසද්දෙන ගහිතන්ති ආහ ‘‘සොකවත්ථූන’’න්තිආදි. සොකවත්ථූනි නාම චොරාදයො අච්ඡින්දනාදිවසෙන පරෙසං සොකකරණතො. සොකානුගතා සොකප්පත්තා.

ථෙරස්සාති සංකිච්චත්ථෙරස්ස. අත්තනො භගිනියා ජෙට්ඨත්තා ‘‘තුම්හෙ’’ති ආහ. අයං ‘‘ඉධ චොරා පටිපජ්ජිංසූ’’ති අම්හෙ තිණායපි න මඤ්ඤතීති චින්තෙත්වා එකච්චෙ ‘‘මාරෙම න’’න්ති ආහංසු. කරුණාය එකච්චෙ ‘‘විස්සජ්ජෙමා’’ති ආහංසු. මන්තෙත්වාති භාසෙත්වා.

අහු අහොසි, භූතපුබ්බන්ති අත්ථො. අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙති තාදිසෙ බ්රහාවනෙ, මහාරඤ්ඤෙ නිවාසීති අත්ථො චෙතොති බ්යාධො. කූටානීති වාකුරාදයො. ඔඩ්ඩෙත්වාති සජ්ජෙත්වා. සසකන්ති පෙලකං උබ්බිග්ගාති භීතතසිතා. එකරත්තින්ති එකරත්තෙනෙව. ධනජානීති පරිබ්බයවසෙන අද්ධිකෙහි ලද්ධබ්බධනතො හානි, ‘‘සමණම්පි නාම හන්ති, කිං අම්හෙසු ලජ්ජිස්සතී’’ති අද්ධිකානං අනාගමනතො එකදිවසං ලද්ධබ්බපරිබ්බයම්පි න ලභිස්සන්තීති අධිප්පායො.

ඤාතයොපි මාතාපිතුභාතුභගිනිආදිකෙ ඤාතකෙ. තෙ කිර අධිමුත්තස්ස භගිනියා සන්තිකං උපගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ තෙන සමාගතා, අධිමුත්තො ¶ සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො චොරභයං තෙසං නාරොචෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘තෙසම්පී’’තිආදි. තං නිස්සාය පබ්බජිතත්තා ‘‘අධිමුත්තසාමණෙරස්ස සන්තිකෙ’’ති වුත්තං, න උපසම්පදාචරියො හුත්වා. තෙනාහ ‘‘අත්තනො අන්තෙවාසිකෙ කත්වා’’ති. සච්චානුරක්ඛණෙන අනුත්තරගුණාධිගමෙන ච ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචති.

සාතතන්ති සතතං. ස-සද්දස්ස හි ඉධ සාභාවො යථා ‘‘සාරාගො’’තිආදීසු. සාතභාවො වා සාතතන්ති ආහ ‘‘සුඛං වා’’ති. කාරණෙනාති තෙන තෙන කාරණෙන. සබ්බාසං තාසං වචනං සුභාසිතං, භගවතො පන උක්කංසගතං සුභාසිතමෙව. ස්වායමත්ථො තංතංගාථාපදෙනෙව විඤ්ඤායතීති තං නීහරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. තෙන සප්පුරිසූපසංසෙවසද්ධම්මාභියොගො යථා සත්තානං වඩ්ඪියා පඤ්ඤාපටිලාභස්ස එකන්තිකං කාරණං, එවං සොකපච්චයෙ සති විසොකභාවස්ස, ඤාතිමජ්ඣෙ සොභාය, සුගතිගමනස්ස, චිරං සුඛට්ඨානස්ස, වට්ටදුක්ඛමොචනස්සපි අඤ්ඤාසාධාරණං හොතීති වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං.

32. පමජ්ජනාකාරෙන ¶ පවත්තා අනුපලද්ධි පමාදො. තෙන එකන්තතො සතිරහිතා හොන්තීති වුත්තං ‘‘සතිවිප්පවාසලක්ඛණෙනා’’ති. දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදයො චෙත්ථ පමාදෙනෙව සඞ්ගහිතා. ඉදානි යථා මච්ඡරියනිමිත්තඤ්ච පමාදනිමිත්තඤ්ච දානං න දීයති, තං දස්සෙතුං ‘‘එකච්චො හී’’තිආදි වුත්තං. පරික්ඛයං ගමිස්සතීති භොගපරිහානිං ගමිස්සති. ඛිඩ්ඩාදීති ආදි-සද්දෙන මණ්ඩනවිභූසනඡණනක්ඛත්තකිච්චබ්යසනාදිං සඞ්ගණ්හාති. යසදායකන්ති කිත්තියසස්ස පරිවාරයසස්ස ච දායකං. සිරීදායකන්ති සොභග්ගදායකං. සම්පත්තිදායකන්ති කුලභොගරූපභොගසම්පදාහි සම්පත්තිදායකං. පුඤ්ඤන්ති වා ඉධ පුඤ්ඤඵලං දට්ඨබ්බං ‘‘එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80) විය. අත්ථි දානස්ස ඵලන්ති එත්ථ දෙය්යධම්මස්ස අනවට්ඨිතතං බහුලසාධාරණතං, තං පහාය ගමනීයතං ¶ , තබ්බිසයාය පීතියා සාවජ්ජතං, දානධම්මස්ස අනඤ්ඤසාධාරණතං අනුගාමිකතං, තබ්බිසයාය පීතියා අනවජ්ජතං, ලොභාදිපාපධම්මානං විනොදනං, සෙසපුඤ්ඤානං උපනිස්සයඤ්ච ජානන්තෙනාති වත්තබ්බං.

තංයෙව බාලන්ති යො මච්ඡරී, තමෙව. අදානසීලා බාලා. එකච්චො ධනස්ස පරිභොගපරික්ඛයභයෙන අත්තනාපි න පරිභුඤ්ජති අතිලොභසෙට්ඨි වියාති ආහ ‘‘ඉධලොකපරලොකෙසූ’’ති.

යස්මා එකච්චො අදානසීලො පුරිසො අද්ධිකෙ දිස්වා පස්සන්තොපි න පස්සති, තෙසං කථං සුණන්තොපි න සුණොති, සයං කිඤ්චි න කථෙති, අදාතුකම්යතාථම්භෙ බද්ධො හොති, තස්මා තත්ථ මතලිඞ්ගානි උපලබ්භන්තියෙවාති ආහ ‘‘අදානසීලතාය මරණෙන මතෙසූ’’ති. අට්ඨකථායං පන දානමත්තමෙව ගහෙත්වා මතෙනස්ස සමතං දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. දානසීලස්ස පන අමතලිඞ්ගානි වුත්තවිපරියායතො වෙදිතබ්බානි. වජන්ති පුථුත්තෙ එකවචනං, තස්මා වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘සහ වජන්තා’’ති. දානසීලාදිධම්මො පුරාතනො, න අජ්ජතනොති සනන්තනො, සො එතෙසු අත්ථීති සනන්තනා, පණ්ඩිතා, තෙසං ධම්මාති තෙසං වසෙනපි ධම්මො සනන්තනොති ආහ ‘‘සනන්තනානං වා පණ්ඩිතානං එස ධම්මො’’ති. අප්පස්මිම්පි දෙය්යධම්මෙ සති එකෙ දානං දදන්ති, එකෙ න දදන්ති මච්ඡරිභාවා. සහස්සදානසදිසාති එකාපි දක්ඛිණා පරිච්චාගචෙතනාය උළාරභාවතො සහස්සදානසදිසා හොති.

දුරනුගමනොති අසමඞ්ගිනා අනුගන්තුං දුක්කරො. අනනුගමනඤ්චස්ස ධම්මස්ස අපූරණමෙවාති ආහ ¶ ‘‘දුප්පූරො’’ති. ‘‘ධම්මං චරෙ’’ති අයං ධම්මචරියා ගහට්ඨස්ස වසෙන ආරද්ධාති ආහ ‘‘දසකුසලකම්මපථධම්මං චරතී’’ති. තෙනාහ ‘‘දාරඤ්ච පොස’’න්ති. සමුඤ්ජකන්ති කස්සකෙහි අත්තනා කාතබ්බං කත්වා විසට්ඨධඤ්ඤකරණතො ඛලෙ උඤ්ඡාචරියවසෙන සමුඤ්ජනිආදිනා ඡඩ්ඩිතධඤ්ඤසංහරණං. තෙනාහ ‘‘යො අපි…පෙ… සමුඤ්ජකං චරතී’’ති. එතෙනාති සතසහස්සසහස්සයාගිග්ගහණෙන දසන්නම්පි භික්ඛුකොටීනං පිණ්ඩපාතො දස්සිතො හොති. ‘‘දින්නො’’ති පදං ආනෙත්වා යොජනා. දසන්නං වා කහාපණකොටීනං පිණ්ඩපාතොති දසන්නං කහාපණකොටීනං විනියුඤ්ජනවසෙන සම්පාදිතපිණ්ඩපාතො. තයිදං සතසහස්සං ¶ සහස්සයාගීනං දානං එත්තකං හොතීති කත්වා වුත්තං. සමුඤ්ජකං චරන්තොපීති සමුඤ්ජකං චරිත්වාපි, සමුඤ්ජකචරණහෙතූති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. දාරං පොසෙන්තොපි ධම්මං චරති, අප්පකස්මිං දදන්තොපි ධම්මං චරතීති යොජනා. තථාවිධස්සාති තාදිසස්ස තථාධම්මචාරිනො යා ධම්මචරියා, තස්සා කලම්පි නග්ඝන්ති එතෙ සහස්සයාගිනො අත්තනො සහස්සයාගිතාය. යං තෙන දලිද්දෙනාතිආදි තස්සෙවත්ථස්ස විවරණං. සබ්බෙසම්පි තෙසන්ති ‘‘සතංසහස්සානං සහස්සයාගින’’න්ති වුත්තානං තෙසං සබ්බෙසම්පි. ඉතරෙසන්ති ‘‘තථාවිධස්සා’’ති වුත්තපුරිසතො අඤ්ඤෙසං. දසකොටිසහස්සදානන්ති දසකොටිසඞ්ඛාතං තතො අනෙකසහස්සභෙදතාය සහස්සදානං.

‘‘කලං නග්ඝතී’’ති ඉදං තෙසං දානතො ඉමස්ස දානස්ස උළාරතරභාවෙන විපුලතරභාවෙන විපුලතරඵලතාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘කථං නු ඛො එතං මහප්ඵලතරන්ති ජානනත්ථ’’න්ති. පච්චයවිසෙසෙන මහත්තං ගතොති මහග්ගතො, උළාරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විපුලස්සෙතං වෙවචන’’න්ති. සමෙනාති ඤායෙන, ධම්මෙනාති අත්ථො. විසමෙති න සමෙ මච්ඡරියලක්ඛණප්පත්තෙ. ඡෙත්වාති පීළෙත්වා. තං පන පීළනං පොථනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පොථෙත්වා’’ති ආහ. අස්සුමුඛාති තින්තඅස්සුමුඛසම්මිස්සා පරං රොදාපෙත්වා. මහාදානන්ති යථාවුත්තං බහුදෙය්යධම්මස්ස පරිච්චජනෙන මහන්තදානං. උප්පත්තියා අපරිසුද්ධතායාති අජ්ඣාසයස්ස දෙය්යධම්මගවෙසනාය ච සුද්ධතාය මලීනත්තා. ඉතරං ධම්මචරියාය නිබ්බත්තිතදානං. පරිත්තදානන්ති පරිත්තස්ස දෙය්යධම්මස්ස වසෙන පරිත්තදානං. අත්තනො උප්පත්තියා පරිසුද්ධතායාති අජ්ඣාසයස්ස දෙය්යධම්මගවෙසනාය ච විසුද්ධතාය. එවන්තිආදිමාහාති ‘‘එවං සහස්සානං සහස්සයාගින’’න්ති අවොච. තත්ථ සහස්සානන්ති සතංසහස්සානං. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං සතග්ගහණං න කතං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

33. උදානං ¶ උදානෙසීති පීතිවෙගෙන උග්ගිරිතබ්බතාය උදානං උග්ගිරි උච්චාරෙසි. තයිදං යස්මා පීතිසමුට්ඨාපිතං වචනං, තස්මා වුත්තං ‘‘උදාහාරං උදාහරී’’ති ¶ . යථා පන තං වචනං ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. සද්ධායාති එත්ථ ය-කාරො හෙතුඅත්ථො. පරිච්චාගචෙතනාය හි සද්ධා විසෙසපච්චයො අස්සද්ධස්ස තදභාවතො. පි-සද්දො වුත්තත්ථසම්පිණ්ඩනත්ථො. ‘‘සාහූ’’ති පදං සාධුසද්දෙන සමානත්ථං දට්ඨබ්බං. කථන්ති දානයුද්ධානං විපක්ඛසභාවාති අධිප්පායො. එතං උභයන්ති දානං යුද්ධන්ති ඉදං ද්වයං. ජීවිතභීරුකොති ජීවිතවිනාසභීරුකො. ඛයභීරුකොති භොගක්ඛයස්ස භීරුකො. වදන්තොති ජීවිතෙ සාලයතං, තතො එව යුජ්ඣනෙ අසමත්ථතං පවෙදෙන්තො. ඡෙජ්ජන්ති හත්ථපාදාදිඡෙදො. උස්සහන්තොති වීරියං කරොන්තො. එවං භොගෙ රක්ඛිස්සාමීති තථා භොගෙ අපරික්ඛීණෙ කරිස්සාමීති. වදන්තොති ඉධ භොගෙසු ලොභං, තතො එව දාතුං අසමත්ථතං පවෙදෙන්තො. එවන්ති එවං ජීවිතභොගනිරපෙක්ඛතාය දානඤ්ච යුද්ධඤ්ච සමං හොති. සද්ධාදිසම්පන්නොති සද්ධාධම්මජීවිතාවීමංසාසීලාදිගුණසමන්නාගතො. සො හි දෙය්යවත්ථුනො පරිත්තකත්තා අප්පකම්පි දදන්තො අත්තනො පන චිත්තසම්පත්තියා ඛෙත්තසම්පත්තියා ච බහුං උළාරපුඤ්ඤං පවඩ්ඪෙන්තො බහුවිධං ලොභ-දොස-ඉස්සා-මච්ඡරිය-දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදිභෙදං තප්පටිපක්ඛං අභිභවති, තතො එව ච තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. අට්ඨකථායං පන ‘‘මච්ඡෙරං මද්දති’’ච්චෙව වුත්තං, තස්ස පන උජුවිපච්චනීකභාවතො.

පරත්ථාති පරලොකෙ. එකසාටකබ්රාහ්මණවත්ථු අන්වයවසෙන, අඞ්කුරවත්ථු බ්යතිරෙකවසෙන විත්ථාරෙතබ්බං.

ධම්මො ලද්ධො එතෙනාති ධම්මලද්ධො, පුග්ගලො. අග්ගිආහිතපදස්ස විය සද්දසිද්ධි දට්ඨබ්බා. ‘‘උට්ඨානන්ති කායිකං වීරියං, වීරියන්ති චෙතසික’’න්ති වදන්ති. උට්ඨානන්ති භොගුප්පාදෙ යුත්තපයුත්තතා. වීරියන්ති තජ්ජො උස්සාහො. යමස්ස ආණාපවත්තිට්ඨානං. වෙතරණිම්පි ඉතරෙ නිරයෙ ච අතික්කම්ම. තෙ පන අබ්බුදාදීනං වසෙන අවීචිං දසධා කත්වා අවසෙසමහානිරයෙ සත්තපි ආයුප්පමාණභෙදෙන තයො තයො කත්වා එකතිංසාති වදන්ති. සඤ්ජීවාදිනිරයසංවත්තනස්ස කම්මස්ස තික්ඛමජ්ඣමුදුභාවෙන තස්ස ආයුප්පමාණස්ස තිවිධතා විභාවෙතබ්බා. අපරෙ පන ‘‘අට්ඨ මහානිරයා සොළස උස්සදනිරයා ආදිතො චත්තාරො සිතනිරයෙ එකං කත්වා සත්ත සිතනිරයාති එවං එකතිංස මහානිරයා’’ති ¶ වදන්ති. මහානිරයග්ගහණතො ආදිතො චත්තාරො සිතනිරයා එකො නිරයො කතොති.

තෙසන්ති ¶ විචිනිත්වා ගහිතපච්චයානං. පඤ්චනවුතිපාසණ්ඩභෙදා පපඤ්චසූදනිසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. තත්ථාති තෙසු ද්වීසු විචිනනෙසු. දක්ඛිණාවිචිනනං ආහ, උපමානානි හි නාම යාවදෙව උපමෙය්යත්ථවිභාවනත්ථානි. එතෙන සුඛෙත්තගහණතොපි දක්ඛිණෙය්යවිචිනනං දට්ඨබ්බං.

පාණෙසු සංයමොති ඉමිනා දසවිධම්පි කුසලකම්මපථධම්මං දස්සෙති. යථා හි ‘‘පාණෙසු සංයමො’’ති ඉමිනා සත්තානං ජීවිතාවොරොපනතො සංයමො වුත්තො, එවං තෙසං සාපතෙය්යාවහාරතො පරදාරාමසනතො විසංවාදනතො අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදනතො ඵරුසවචනෙන සඞ්ඝට්ටනතො නිරත්ථකවිප්පලපනතො පරසන්තකාභිජ්ඣානතො උච්ඡෙදචින්තනතො මිච්ඡාභිනිවෙසනතො ච සංයමො හොතීති. තෙනාහ ‘‘සීලානිසංසං කථෙතුමාරද්ධා’’ති. ඵරුසවචනසංයමො පනෙත්ථ සරූපෙනෙව වුත්තො.

පරස්ස උපවාදභයෙනාති පාපකිරියහෙතු පරෙන අත්තනො වත්තබ්බඋපවාදභයෙන. උපවාදභයාති උපවාදභයනිමිත්තං. ‘‘කථං නු ඛො අම්හෙ පරෙ න උපවදෙය්යු’’න්ති ආසීසන්තා පාපං න කරොන්ති. ධම්මපදමෙවාති අසඞ්ඛතධම්මකොට්ඨාසො එව සෙය්යො සෙට්ඨො. යස්මා සබ්බසඞ්ඛතං අනිච්චං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මං, තස්මා තදධිගමාය උස්සාහො කරණීයොති දස්සෙති. පුබ්බසද්දො කාලවිසෙසවිසයොති ආහ ‘‘පුබ්බෙ ච කස්සපබුද්ධාදිකාලෙපී’’තිආදි. පුන අකාලවිසෙසො අපාටියෙක්කො භුම්මත්ථවිසයොවාති ආහ ‘‘සබ්බෙපි වා’’තිආදි. තත්ථ සබ්බෙපි වාති එතෙ සබ්බෙපි කස්සපබුද්ධාදයො ලොකනාථා සන්තො නාම වූපසන්තසබ්බකිලෙසසන්තාපා සන්තසබ්භූතගුණත්තා.

34. කමනීයානීති ¶ කන්තානි. තතො එව එතානි ඉට්ඨාරම්මණානි සුඛාරම්මණානි රූපාදීනි, තෙ පන වත්ථුකාමා, තදාරම්මණකිලෙසකාමා වා. ‘‘න සන්ති කාමා මනුජෙසූ’’ති දෙසනාසීසමෙතං, නිච්ඡයෙන කාමා අනිච්චායෙව. මච්චු ධීයති එත්ථාති මච්චුධෙය්යං. න පුන ආගච්ඡති එත්ථ තං අපුනාගමනං. අපුනාගමනසඞ්ඛාතං නිබ්බානං අනුපගච්ඡනතො. නිබ්බානං හීතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස විවරණං. බද්ධොති පටිබද්ධචිත්තො. පමත්තොති වොස්සග්ගපමාදං ආපන්නො.

තණ්හාඡන්දතො ¶ ජාතං තස්ස විසෙසපච්චයත්තා. ඉච්ඡිතං හනතීති අඝං, දුක්ඛං. ඉධ පන අනවසෙසපරියාදානවසෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛන්ති. ඡන්දවිනයා අඝවිනයොති හෙතුනිරොධෙන හි ඵලනිරොධො, එවං සඋපාදිසෙසනිබ්බානං වත්වා අඝවිනයා දුක්ඛවිනයොති අනුපාදිසෙසනිබ්බානං වදති.

චිත්රානීති කිලෙසකාමාපි වෙදනාදිට්ඨිසම්පයොගභෙදෙන හොන්ති, ආකාරභෙදෙන ච අත්ථි සවිඝාතාවිඝාතාති තතො විසෙසෙතුං ‘‘ආරම්මණචිත්තානී’’ති වුත්තං. සඞ්කප්පිතරාගොති සුභාදිවසෙන සඞ්කප්පිතවත්ථුම්හි රාගො. කිලෙසකාමො කාමොති වුත්තො තස්සෙවිධ විසෙසතො කාමභාවසිද්ධිතො. පසූරසුත්තෙන විභාවෙතබ්බො ‘‘න තෙ කාමා’’තිආදිනා තස්ස වත්ථුම්හි ආගතත්තා. ඉදානි තමත්ථං සඞ්ඛෙපෙනෙව විභාවෙන්තො ‘‘පසූරපරිබ්බාජකො හී’’තිආදිමාහ. න තෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙති තෙ චෙ කාමා න හොන්ති, යානි ලොකෙ චිත්රානි රූපාදිආරම්මණානි. වෙදෙසීති කෙවලං සඞ්කප්පරාගඤ්ච කාමං කත්වා වදෙසි චෙ. හෙහින්තීති භවෙය්යුන්ති අත්ථො. සුණන්තො සද්දානි මනොරමානි, සත්ථාපි තෙ හෙහිති කාමභොගීති පච්චෙකං ගාථා, ඉධ පන සංඛිපිත්වා දස්සිතා. ධීරා නාම ධිතිසම්පන්නාති ආහ ‘‘පණ්ඩිතා’’ති.

තස්සාති යො පහීනකොධමානො සබ්බසො සංයොජනාතිගො නාමරූපස්මිං අසජ්ජන්තො රාගාදිකිඤ්චනරහිතො, තස්ස. මොඝරාජා නාම ථෙරො බාවරීබ්රාහ්මණස්ස පරිචාරකානං සොළසන්නං අඤ්ඤතරො. යථානුසන්ධිං අප්පත්තො සාවසෙස-අත්ථො, කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අධිප්පායො ¶ . සබ්බසො විමුත්තත්තාව දෙවමනුස්සා නමස්සන්ති, යෙ තං පටිපජ්ජන්ති. තෙසං කිං හොති? කිඤ්චිපි න සියාති අයමෙත්ථ අත්ථවිසෙසො? දසබලං සන්ධායෙවමාහ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන. අනුපටිපත්තියාති පටිපත්තිං අනුගන්ත්වා පටිපජ්ජනෙන. නමස්සන්ති තං පූජෙන්ති.

චතුසච්චධම්මං ජානිත්වාති තෙන පටිවිද්ධං චතුසච්චධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා. තථා ච බුද්ධසුබුද්ධතාය නිබ්බෙමතිකා හොන්තීති ආහ ‘‘විචිකිච්ඡං පහායා’’ති. තතො පරං පන අනුක්කමෙන අග්ගමග්ගාධිගමෙන සඞ්ගාතිගාපි හොන්ති. අසෙක්ඛධම්මපාරිපූරියා පසංසියා විඤ්ඤූනං පසංසාපි හොන්තීති.

35. උජ්ඣානවසෙන ¶ පවත්තා සඤ්ඤා එතෙසං අත්ථි, උජ්ඣානවසෙන වා සඤ්ජානන්තීති උජ්ඣානසඤ්ඤී. කාරයෙති කතානං පරියන්තං කාරයෙති අත්ථො. පරියන්තකාරිතන්ති පරිච්ඡින්නකාරිතං පරිමිතවචනන්ති අත්ථො. පංසුකූලාදිපටිපක්ඛනයෙන පත්තුණ්ණදුකුලාදි වුත්තං. නාමං ගහිතන්ති එතෙන ‘‘උජ්ඣානසඤ්ඤිකා’’ති එත්ථ ක-සද්දො සඤ්ඤායන්ති දස්සෙති.

අඤ්ඤෙනාකාරෙන භූතන්ති අත්තනා පවෙදියමානාකාරතො අඤ්ඤෙන අසුද්ධෙන ආකාරෙන විජ්ජමානං උපලබ්භමානං අත්තානං. වඤ්චෙත්වාති පලම්භෙත්වා. තස්ස කුහකස්ස. තං චතුන්නං පච්චයානං පරිභුඤ්ජනං. පරිජානන්තීති තස්ස පටිපත්තිං පරිච්ඡිජ්ජ ජානන්ති. කාරකොති සම්මාපටිපත්තියා කත්තා, සම්මාපටිපජ්ජිතාති අත්ථො.

ඉදන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, අයන්ති අත්ථො. ධම්මානුධම්මපටිපදාති නිබ්බානධම්මස්ස අනුච්ඡවිකතාය අනුධම්මභූතා පටිපදා. පටිපක්ඛවිධමනෙ අසිථිලතාය දළ්හා. භාසිතමත්තෙන ච සවනමත්තෙන චාති එත්ථ ච-සද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථො. තෙන භාසිතස්ස සුතස්ස ච සම්මාපටිපත්තිවිසෙසං නිවත්තෙති. ලොකපරියායන්ති ලොකස්ස පරිවිධමනං උප්පාදනිරොධවසෙන සඞ්ඛාරානං පරාවුත්තිං. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරලොකස්ස උදයබ්බය’’න්ති. ස්වායමත්ථො සච්චපටිවෙධෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘චතුසච්චධම්මඤ්ච අඤ්ඤායා’’ති ¶ . එවං න කුබ්බන්තීති අත්තනි විජ්ජමානම්පි ගුණං අනාවීකරොන්තො ‘‘යථා තුම්හෙ වදථ, එවං න කුබ්බන්තී’’ති අවිජ්ජමානතං බ්යාකරොතීති අත්ථො.

අකාරකමෙවාති දොසං අකාරකමෙව. අච්චයස්ස පටිග්ගණ්හනං නාම අධිවාසනං, එවං සො දෙසකෙන දෙසියමානො තතො විගතො නාම හොති. තෙනාහ ‘‘පටිග්ගණ්හාතූති ඛමතූ’’ති.

සභාවෙනාති සභාවතො. එකසදිසන්ති පරෙසං චිත්තාචාරං ජානන්තම්පි අජානන්තෙහි සහ එකසදිසං කරොන්තා. පරතොති පච්ඡා. කථාය උප්පන්නායාති ‘‘කස්සච්චයා න විජ්ජන්තී’’තිආදිකථාය පවත්තමානාය ‘‘තථාගතස්ස බුද්ධස්සා’’තිආදිනා බුද්ධබලං බුද්ධානුභාවං දීපෙත්වා. ඛමිස්සාමීති අච්චයදෙසනං පටිග්ගණ්හිස්සාමි. තප්පටිග්ගහො හි ඉධ ඛමනන්ති අධිප්පෙතං, සත්ථා පන සබ්බකාලං ඛමො එව.

කොපො ¶ අන්තරෙ චිත්තෙ එතස්සාති කොපන්තරො. දොසො ගරු ගරුකාතබ්බො අස්සාති දොසගරු. ‘‘පටිමුච්චතී’’ති වා පාඨො, අයමෙව අත්ථො. අච්චායිකකම්මන්ති සහසා අනුපධාරෙත්වා කිරියා. නො චිධාති නො චෙ ඉධ. ඉධාති නිපාතමත්තං. අපගතං අපනීතං. දොසො නො චෙ සියා, තෙන පරියායෙන යදි අපරාධො නාම න භවෙය්යාති. න සම්මෙය්යුං න වූපසමෙය්යුං. කුසලොති අනවජ්ජො.

ධීරො සතොති පදද්වයෙන වට්ටඡින්දං ආහ. කො නිච්චමෙව පණ්ඩිතො නාමාති අත්ථොති ‘‘කස්සච්චයා’’තිආදිකාය පුච්ඡාගාථාය අත්ථො. දීඝමජ්ඣිමසංවණ්ණනාසු තථාගත-සද්දො විත්ථාරතො සංවණ්ණිතොති ආහ ‘‘එවමාදීහි කාරණෙහි තථාගතස්සා’’ති. බුද්ධත්තාදීහීති ආදි-සද්දෙන ‘‘බොධෙතා පජායා’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97) නිද්දෙසෙ ආගතකාරණානි සඞ්ගය්හන්ති. විමොක්ඛං වුච්චති අරියමග්ගො, තස්ස අන්තො අග්ගඵලං, තත්ථ භවා පණ්ණත්ති, තස්සා වසෙන. එවං බුද්ධබලං දීපෙති. ඉදානි ඛිත්තං සඞ්ඛෙපෙන සංහරාපිතං හොතීති දස්සෙති.

උජ්ඣානසඤ්ඤිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

36. තත්වස්සාති ¶ ඔ-කාරස්ස ව-කාරාදෙසං අ-කාරස්ස ච ලොපං කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘තතො අස්සා’’ති. ‘‘තතස්සා’’ති වා පාඨො, තතොති ච සද්ධාහෙතූති අත්ථො. නානුපතන්තීති න වත්තන්ති. පමාදං කරොන්තීති පමජ්ජන්ති, මිච්ඡා පටිපජ්ජන්තීති අත්ථො. ලක්ඛණානීති අනිච්චාදිලක්ඛණානි. උපනිජ්ඣායතීති උපෙච්ච ඤාණචක්ඛුනා පෙක්ඛති, අනුපස්සතීති අත්ථො. ආගතකිච්චන්ති ආහතකිච්චං, අයමෙව වා පාඨො. සාධෙතීති අසම්මොහපටිවෙධවසෙන නිප්ඵාදෙති, තථලක්ඛණං නිරොධසච්චං උපනිජ්ඣායතීති අයමත්ථො මග්ගෙපි වත්තබ්බො තෙන විනා අසම්මොහපටිවෙධස්ස අසම්භවතො. කසිණාරම්මණස්සාති ඉදං ලක්ඛණවචනං. අකසිණාරම්මණසමාපත්තියොපි හි සන්තීති. යථා ච කසිණාරම්මණානි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං අවසෙසානඤ්ච තදාරම්මණානං පච්චවෙක්ඛණවසෙන චිත්තානං, එවං තෙන තානි ආරම්මණානි ගහිතානීති ‘‘කසිණාරම්මණස්ස’’ඉච්චෙව වුත්තං. පරමං උත්තමං සුඛන්ති වත්තබ්බතො පරමසුඛං අරහත්තං.

37. උදානං ¶ පටිච්චාති උක්කාකරඤ්ඤා ජාතිසම්භෙදපරිහාරනිමිත්තං අත්තනො වංසපරිසුද්ධං නිස්සාය වුත්තං පීතිඋදාහාරං පටිච්ච ගොත්තවසෙන ‘‘සක්කා’’ති ලද්ධනාමානං. යදි එකොපි ජනපදො, කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘රුළ්හීසද්දෙනා’’ති. අක්ඛරචින්තිකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය සලිඞ්ගවචනානි ඉච්ඡන්ති, අයමෙත්ථ රුළ්හී යථා ‘‘අවන්තී කුරූ’’ති, තබ්බිසෙසනෙ පන ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දතාය එකවචනමෙව. අරොපිමෙති කෙනචි න රොපිමෙ.

ආවරණෙනාති සෙතුනා. බන්ධාපෙත්වාති පණ්ඩුපලාසපාසාණමත්තිකඛණ්ඩාදීහි ආලිං ථිරං කාරාපෙත්වා. සස්සානි කාරෙන්තීති ජෙට්ඨමාසෙ කිර ඝම්මස්ස බලවභාවෙන හිමවන්තෙ හිමං විලීයිත්වා සන්දිත්වා අනුක්කමෙන රොහිණිං නදිං පවිසති, තං බන්ධිත්වා සස්සානි කාරෙන්ති. ‘‘ජාතිං ¶ ඝට්ටෙත්වා කලහං වඩ්ඪයිංසූ’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කොලියකම්මකරා වදන්තී’’ති ආහ. නියුත්තඅමච්චානන්ති තස්මිං සස්සපරිපාලනකම්මෙ නියොජිතමහාමත්තානං.

තීණි ජාතකානීති ‘‘කුඨාරිහත්ථො පුරිසො’’තිආදිනා ඵන්දනජාතකං (ජා. 1.13.14 ආදයො) ‘‘දුද්දුභායති භද්දන්තෙ’’තිආදිනා දුද්දුභජාතකං, (ජා. 1.4.85 ආදයො) ‘‘වන්දාමි තං කුඤ්ජරා’’තිආදිනා ලටුකිකජාතකන්ති (ජා. 1.5.39 ආදයො) ඉමානි තීණි ජාතකානි. ද්වෙ ජාතකානීති –

‘‘සාධු සම්බහුලා ඤාතී, අපි රුක්ඛා අරඤ්ඤජා;

වාතො වහති එකට්ඨං, බ්රහන්තම්පි වනප්පති’’න්ති. –

ආදිනා රුක්ඛධම්මජාතකං (ජා. 1.1.74).

‘‘සම්මොදමානා ගච්ඡන්ති, ජාලමාදාය පක්ඛිනො;

යදා තෙ විවදිස්සන්ති, තදා එහින්ති මෙ වස’’න්ති. (ජා. 1.1.33) –

ආදිනා සම්මොදමානජාතකන්ති ඉමානි ද්වෙ ජාතකානි.

‘‘අත්තදණ්ඩා ¶ භයං ජාතං, ජනං පස්සථ මෙධගං;

සංවෙගං කිත්තයිස්සාමි, යථා සංවිජිතං මයා’’ති. (සු. නි. 941) –

තෙනාති භගවතා. කලහකරණභාවොති කලහකරණස්ස අත්ථිභාවො. මහාපථවියා මහග්ඝෙ ඛත්තියෙ කස්මා නාසෙථාති දස්සෙත්වා කලහං වූපසමෙතුකාමො භගවා පථවිං නිදස්සනභාවෙන ගණ්හීති දස්සෙන්තො ‘‘පථවී නාම කිං අග්ඝතී’’තිආදිමාහ. අට්ඨානෙති අකාරණෙ. වෙරං කත්වාති විරොධං උප්පාදෙත්වා. තංතංපලොභනකිරියාය පරක්කමන්තියො ‘‘උක්කණ්ඨන්තූ’’ති සාසනං පෙසෙන්ති. කුණාලදහෙති කුණාලදහතීරෙ පතිට්ඨාය. පුච්ඡිතං කථෙසි අනුක්කමෙන කුණාලසකුණරාජස්ස පුච්ඡාපසඞ්ගෙන කුණාලජාතකං (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) කථෙස්සාමීති. අනභිරතිං විනොදෙසි ඉත්ථීනං දොසදස්සනමුඛෙන කාමානං ආදීනවොකාරසංකිලෙසවිභාවනවසෙන. පුරිසපුරිසෙහීති කොසජ්ජං විද්ධංසෙත්වා පුරිසථාමබ්රූහනෙන උත්තමපුරිසෙහි නො භවිතුං වට්ටතීති උප්පන්නචිත්තා ¶ . අවිස්සට්ඨසමණකම්මන්තා අපරිච්චත්තකම්මට්ඨානාභියොගාති අත්ථො. නිසීදිතුං වට්ටතීති භගවා චින්තෙසීති යොජනා.

පදුමිනියන්ති පදුමවනෙ. විකසිංසු ගුණගණවිබොධෙන. අයංඉමස්ස…පෙ… න කථෙසීති ඉමිනා සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ තාවදෙව පටිපාටියා ආගතත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ලජ්ජමානා අත්තනා පටිලද්ධවිසෙසං භගවතො නාරොචෙසුන්ති දස්සෙති. ඛීණාසවානන්තිආදිනා තත්ථ කාරණමාහ.

ඔසටමත්තෙති භගවතො සන්තිකං උපගතමත්තෙ. අරියමණ්ඩලෙති අරියපුග්ගලසමූහෙ. පාචීනයුගන්ධරපරික්ඛෙපතොති යුගන්ධරපබ්බතස්ස පාචීනපරික්ඛෙපතො, න බාහිරකෙහි වුච්චමානඋදයපබ්බතතො. රාමණෙය්යකදස්සනත්ථන්ති බුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතත්තා විසෙසතො රමණීයස්ස ලොකස්ස රමණීයභාවදස්සනත්ථං. උල්ලඞ්ඝිත්වාති උට්ඨහිත්වා. එවරූපෙ ඛණෙ ලයෙ මුහුත්තෙති යථාවුත්තෙ චන්දමණ්ඩලස්ස උට්ඨිතක්ඛණෙ උට්ඨිතවෙලායං උට්ඨිතමුහුත්තෙති උපරූපරිකාලස්ස වඩ්ඪිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං.

තෙසං භික්ඛූනං ජාතිආදිවසෙන භගවතො අනුරූපපරිවාරභාවං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. මහාසම්මතස්ස වංසෙ උප්පන්නොතිආදි කුලවංසසුද්ධිදස්සනං. ඛත්තියගබ්භෙ ජාතොති ඉදං සතිපි ජාතිවිසුද්ධියං මාතාපිතූනං වසෙන අවිසුද්ධතා සියාති තෙසම්පි ‘‘අවිසුද්ධතා නත්ථි ඉමෙස’’න්ති ¶ විසුද්ධිදස්සනත්ථං වුත්තං. සතිපි ච ගබ්භවිසුද්ධියං කතදොසෙන මිස්සකත්තා අරජ්ජාරහතාපි සියාති ‘‘තම්පි නත්ථි ඉමෙස’’න්ති දස්සනත්ථං ‘‘රාජපබ්බජිතා’’තිආදි වුත්තං.

සාමන්තාති සමීපෙ. චලිංසූති උට්ඨහිංසු. කොසමත්තං ඨානං සද්දන්තරං, ‘‘සද්දසවනට්ඨානමෙව සද්දන්තර’’න්ති අපරෙ. තික්ඛත්තුං තෙසට්ඨියා නගරසහස්සෙසූති ජම්බුදීපෙ කිර ආදිතො මහන්තානි තෙසට්ඨි නගරසහස්සානි උප්පන්නානි, තථා දුතියං, තථා තතියං. තං සන්ධායාහ ‘‘තික්ඛත්තුං තෙසට්ඨියා නගරසහස්සෙසූ’’ති. තානි පන සම්පිණ්ඩෙත්වා සතසහස්සතො පරං නවසහස්සාධිකානි අසීතිසහස්සානි. නවනවුතියා දොණමුඛසතසහස්සෙසූති නවසතසහස්සාධිකෙසු ¶ නවුතිසතසහස්සෙසු දොණමුඛෙසු. දොණමුඛන්ති ච මහානගරස්ස ආයුප්පත්තිට්ඨානභූතං පාදනගරං වුච්චති. ඡනවුතියා පට්ටනකොටිසතසහස්සෙසූති ඡකොටිසතසහස්සඅධිකෙසු නවුතිකොටිසතසහස්සපට්ටනෙසු. තම්බපණ්ණිදීපාදිඡපණ්ණාසාය රතනාකරෙසු. එවං පන නගර-දොණමුඛපට්ටන-රතනාකරාදිභාවෙන කථනං තංතංඅධිවත්ථාය වසන්තීනං තාසං දෙවතානං බහුභාවදස්සනත්ථං. යදි දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවතා සන්නිපතිතා. අථ කස්මා පාළියං ‘‘දසහි ච ලොකධාතූහී’’ති? වුත්තන්ති ආහ ‘‘දසසහස්ස…පෙ… අධිප්පෙත’’න්ති. තෙන සහස්සිලොකධාතු ඉධ ‘‘එකා ලොකධාතූ’’ති වෙදිතබ්බා.

ලොහපාසාදෙති සබ්බපඨමකතෙ ලොහපාසාදෙ. බ්රහ්මලොකෙති හෙට්ඨිමෙ බ්රහ්මලොකෙ. යදි තා දෙවතා එවං නිරන්තරා හුත්වා සන්නිපතිතා, පච්ඡා ආගතානං ඔකාසො එව න භවෙය්යාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යථා ඛො පනා’’තිආදි.

සුද්ධාවාසකායෙ උප්පන්නා සුද්ධාවාසකායිකා. තාසං පන යස්මා සුද්ධාවාසභූමි නිවාසට්ඨානං, තස්මා වුත්තං ‘‘සුද්ධාවාසවාසීන’’න්ති. ආවාසාති ආවාසට්ඨානභූතා. දෙවතා පන ඔරම්භාගියානං ඉතරෙසඤ්ච සංයොජනානං සමුච්ඡින්නට්ඨෙන සුද්ධො ආවාසො විහාරො එතෙසන්ති සුද්ධාවාසා. මහාසමාගමං ඤත්වාති මහාසමාගමං ගතාති ඤත්වා.

පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඔතරි අඤ්ඤත්ථ ඔකාසං අලභමානො. එවං සෙසාපි. මණිවම්මන්ති ඉන්දනීලමණිමයං කවචං. බුද්ධානං අභිමුඛභාගො බුද්ධවීථි, සා යාව චක්කවාළා උත්තරිතුං න සක්කා. මහතියා බුද්ධවීථියාවාති බුද්ධානං සන්තිකං උපසඞ්කමන්තෙහි තෙහි දෙවබ්රහ්මෙහි වලඤ්ජිතබුද්ධවීථියාව.

සමිති ¶ සඞ්ගති සන්නිපාතො සමයො, මහන්තො සමයො මහාසමයොති ආහ ‘‘මහාසමූහො’’ති. පවද්ධං වනං පවනන්ති ආහ ‘‘වනසණ්ඩො’’ති. දෙවඝටාති දෙවසමූහා. සමාදහංසූති සමාහිතං ලොකුත්තරසමාධිං සුට්ඨු අප්පිතං අකංසු. තථා සමාහිතං පන සමාධිනා නියොජිතං නාම හොතීති වුත්තං ‘‘සමාධිනා යොජෙසු’’න්ති. සබ්බෙසං ගොමුත්තවඞ්කාදීනං දූරසමුස්සාරිතත්තා අත්තනො…පෙ… අකරිංසු. විනයති අස්සෙ එතෙහීති නෙත්තානි, යොත්තානි. අවීථිපටිපන්නානං අස්සානං වීථිපටිපාදනං රස්මිග්ගහණෙන හොතීති ‘‘යොත්තානි ගහෙත්වා අචොදෙන්තො’’ති වත්වා තං පන අචොදනං අවාරණමෙවාති ආහ ‘‘අචොදෙන්තො අවාරෙන්තො’’ති.

යථා ¶ ඛීලං භිත්තියං, භූමියං වා ආකොටිතං දුන්නීහරණං, යථා ච පලිඝං නගරප්පවෙසනිවාරණං, යථා ච ඉන්දඛීලං ගම්භීරනෙමි සුනිඛාතං දුන්නීහරණං, එවං රාගාදයො සත්තසන්තානතො දුන්නීහරණා නිබ්බානනගරප්පවෙසනිවාරණා චාති තෙ ‘‘ඛීලං පලිඝං ඉන්දඛීල’’න්ති ච වුත්තා. ඌහච්චාති උද්ධරිත්වා. තණ්හාඑජාය අභාවෙන අනෙජා. පරමසන්තුට්ඨභාවෙන චාතුද්දිසත්තා අප්පටිහතචාරිකං චරන්ති. බුද්ධචක්ඛු-ධම්මචක්ඛු-දිබ්බචක්ඛු-සමන්තචක්ඛු-පකතිචක්ඛූනං වසෙන පඤ්චහි චක්ඛූහි. සුදන්තා කුතොති ආහ ‘‘චක්ඛුතොපී’’ති. ඡන්දාදීහීති ඡන්දාදීනං වසෙන න ගච්ඡන්ති න වත්තන්ති. න ආගච්ඡන්ති අනුප්පාදනතො. ආගුන්ති අපරාධං.

සබ්බසංයොගාති විභත්තිලොපෙන නිද්දෙසො, සබ්බෙ සංයොගෙති අත්ථො. විසජ්ජාති විසජ්ජිත්වා. එවම්පීති ඉමායපි ගාථාය වසෙන ‘‘ආගුං න කරොතී’’ති පදෙ.

ගතාසෙති ගතා එව. න ගමිස්සන්ති පරිනිට්ඨිතසරණගමනත්තා. ලොකුත්තරසරණගමනඤ්හෙත්ථ අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘නිබ්බෙමතිකසරණගමනෙන ගතා’’ති. තෙ හි නියමෙන අපායං න ගමිස්සන්ති, දෙවකායඤ්ච පරිපූරෙස්සන්ති. යෙ පන ලොකියෙන සරණගමනෙන බුද්ධං සරණං ගතා, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායං, සති ච පච්චයන්තරසමවායෙ පහාය මානුසං දෙහං දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තීති. තෙනාහ සො බ්රහ්මා ‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං…පෙ… පරිපූරෙස්සන්තී’’ති.

38. තන්ති උය්යානං සඞ්ඛං ගතන්ති සම්බන්ධො. ධනුනා සරෙන ගහන්ති පොථයන්ති බාධෙන්තීති ධනුග්ගහා. තං සම්පටිච්ඡීති තස්සා සිලාය හෙට්ඨාභාගෙන උග්ගන්ත්වා සම්පටිච්ඡි. සත්ථු පුඤ්ඤානුභාවෙන ¶ උපහතත්තා සයම්පි පරිපතන්තී වාතං උපත්ථම්භෙති. අභිහනි සත්ථාරා අනාවජ්ජිතත්තා. තඤ්ච ඛො කම්මඵලවසෙනාති දට්ඨබ්බං. තතො එව තතො පට්ඨාය භගවතො අඵාසු ජාතන්ති එතෙනපි උපාදිණ්ණකසරීරෙ නාම අනිට්ඨාපි සම්ඵස්සකා පතන්ති එව තථාරූපෙන කම්මුනා කතොකාසෙති දස්සෙති. අයං ¶ විහාරොති ගිජ්ඣකූටවිහාරො. උජ්ජඞ්ගලො න කත්තබ්බපරො. විසමොති භූමිභාගවසෙන විසමො. සිවිකාකාරෙන සජ්ජිතො මඤ්චො එව මඤ්චසිවිකා.

භුසාති දළ්හා. දුක්ඛාති දුක්ඛමා දුත්තිතික්ඛා. ඛරාති කක්කසා. කටුකාති අනිට්ඨා. අසාතාති න සාතා අප්පියා. න අප්පෙතීති න උපෙති. න අප්පායන්තීති න ඛමන්ති. වෙදනාධිවාසනඛන්තියා සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තත්තා සබ්බසත්තට්ඨිතාහාරසමුදයවත්ථුජාතස්ස ආදීනවනිස්සරණානං පගෙව සුප්පටිවිදිතත්තා යථා සමුදාචාරො චිත්තං නාභිභවති, එවං සම්මදෙව උපට්ඨාපිතසතිසම්පජඤ්ඤත්තා වුත්තං ‘‘වෙදනාධිවාසන…පෙ… හුත්වා’’ති. අපීළියමානොති අබාධියමානො. කාමං අනිට්ඨාය වෙදනාය ඵුට්ඨො තාය අපීළියමානො නාම නත්ථි, පරිඤ්ඤාතවත්ථුකත්තා පන තස්සා වසෙ අවත්තමානො ‘‘අවිහඤ්ඤමානො’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘සම්පරිවත්තසායිතාය වෙදනානං වසං අගච්ඡන්තො’’ති.

සීහසෙය්යන්ති එත්ථ සයනං සෙය්යා, සීහස්ස විය සෙය්යා සීහසෙය්යා, තං සීහසෙය්යං. අථ වා සීහසෙය්යන්ති සෙට්ඨසෙය්යං උත්තමසෙය්යං. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථායමෙව ආගමිස්සති. ‘‘වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති එවං වුත්තා කාමභොගිසෙය්යා. දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි දක්ඛිණහත්ථස්ස සරීරග්ගහණාදියොගක්ඛමතො. පුරිසවසෙන චෙතං වුත්තං. එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති දුක්ඛුප්පත්තිතො. අයං සීහසෙය්යාති අයං යථාවුත්තා සීහසෙය්යා. තෙජුස්සදත්තාති ඉමිනා සීහස්ස අභීතභාවං දස්සෙති. භීරුකජාතිකා හි සෙසමිගා අත්තනො ආසයං පවිසිත්වා උත්රාසබහුලා සන්තාසපුබ්බකං යථා තථා සයන්ති, සීහො පන අභිරුකභාවතො සතොකාරී භික්ඛු විය සතිං උපට්ඨපෙත්වාව සයති. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ පුරිමපාදෙ’’තිආදි. පුරිමපාදෙති දක්ඛිණපුරිමපාදෙ වාමස්ස පුරිමපාදස්ස ඨපනවසෙන ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා. පච්ඡිමපාදෙති ද්වෙ පච්ඡිමපාදෙ. වුත්තනයෙනෙව ඉධාපි එකස්මිං ඨානෙ ඨපනං වෙදිතබ්බං. ඨිතොකාසසල්ලක්ඛණං අභීරුකභාවෙනෙව. සීසං පන උක්ඛිපිත්වාතිආදිනා වුත්තසීහකිරියා අනුත්රාසපබුජ්ඣනං විය අභීරුකභාවසිද්ධා ධම්මතාවසෙනෙවාති වෙදිතබ්බා. සීහවිජම්භිතවිජම්භනං අතිවෙලං එකාකාරෙන ඨපිතානං සරීරාවයවානං ¶ ගමනාදිකිරියාසු යොග්ගභාවාපාදනත්ථං. තික්ඛත්තුං සීහනාදනදනං අප්පෙසක්ඛමිගජාතපරිහරණත්ථං.

සෙති ¶ අබ්යාවටභාවෙන පවත්තති එත්ථාති සෙය්යා, චතුත්ථජ්ඣානමෙව සෙය්යා චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා. කිං පනෙත්ථ තං චතුත්ථජ්ඣානන්ති? ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං. තතො හි වුට්ඨහිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනුක්කමෙන අග්ගමග්ගං අධිගන්ත්වා තථාගතො ජාතොති. ‘‘තයිදං පදට්ඨානං නාම, න සෙය්යා, තථාපි යස්මා ‘චතුත්ථජ්ඣානා වුට්ඨහිත්වා සමනන්තරං භගවා පරිනිබ්බායී’ති මහාපරිනිබ්බානෙ (දී. නි. 2.219) ආගතං. තස්මා ලොකියචතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති එව තථාගතසෙය්යා’’ති කෙචි. එවං සති පරිනිබ්බානකාලිකාව තථාගතසෙය්යාති ආපජ්ජති; න ච තථාගතො ලොකියචතුත්ථජ්ඣානසමාපජ්ජනබහුලො විහාසි. අග්ගඵලවසෙන පවත්තං පනෙත්ථ චතුත්ථජ්ඣානං වෙදිතබ්බං. තත්ථ යථා සත්තානං නිද්දුපගමලක්ඛණා සෙය්යා භවඞ්ගචිත්තවසෙන හොති, සා ච නෙසං පඨමං ජාතිසමන්වයා යෙභුය්යවුත්තිකා, එවං භගවතො අරියජාතිසමන්වයං යෙභුය්යවුත්තිකං අග්ගඵලභූතං චතුත්ථජ්ඣානං තථාගතසෙය්යාති වෙදිතබ්බා. සීහසෙය්යා නාම සෙට්ඨසෙය්යාති ආහ ‘‘උත්තමසෙය්යා’’ති.

‘‘කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා යථාපරිච්ඡෙදං උට්ඨහිස්සාමී’’ති එවං තදා මනසිකාරස්ස අකතත්තා පාළියං ‘‘උට්ඨානසඤ්ඤං මනසිකරිත්වා’’ති න වුත්තන්ති ආහ ‘‘උට්ඨානසඤ්ඤන්ති පනෙත්ථ න වුත්ත’’න්ති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ගිලානසෙය්යා හෙසා’’ති. සා හි චිරකාලප්පවත්තිකා හොති.

විසුං විසුං රාසිවසෙන අනාගන්ත්වා එකජ්ඣං පුඤ්ජවසෙන ආගතත්තා වුත්තං ‘‘සබ්බාපි තා’’ති. තෙනාහ ‘‘සත්තසතා’’ති. විකාරමත්තම්පීති වෙදනාය අසහනවසෙන පවත්තනාකාරමත්තම්පි. සුසම්මට්ඨකඤ්චනං වියාති සම්මට්ඨසුසජ්ජිතසුවණ්ණං විය.

ධම්මාලපනන්ති අසඞ්ඛාරිකසමුප්පන්නසභාවාලපනං. සමුල්ලපිතඤ්හි ආකාරසමානවචනමෙතං. නාගො විය වාති පවත්තතීති නාගවො. තස්ස භාවො නාගවතා. විභත්තිලොපෙන හෙස නිද්දෙසො, මහානාගහත්ථිසදිසතායාති අත්ථො. බ්යත්තුපරිචරණට්ඨෙනාති බ්යත්තං උපරූපරි අත්තනො කිරියාචරණෙන. ආජානීයොති සම්මාපතිතං දුක්ඛං සහන්තො ¶ අත්තනා කාතබ්බකිරියං ධීරො හුත්වා නිත්ථාරකො. කාරණාකාරණජානනෙනාති නිය්යානිකානිය්යානිකකරණඤාතතාය. තෙනෙවට්ඨෙනාති අප්පටිසමට්ඨෙනෙව. ‘‘මුත්තො මොචෙය්ය’’න්තිආදි ධුරවාහට්ඨෙන. නිබ්බිසෙවනට්ඨෙනාති රාගාදිවිසවිගතභාවෙන.

අනියමිතාණත්තීති අනුද්දෙසිකං ආණාපනං. සාමඤ්ඤකතොපි සමාධිසද්දො පකරණතො ඉධ විසෙසත්ථොති ආහ ‘‘සමාධින්ති අරහත්තඵලසමාධි’’න්ති. පටිප්පස්සද්ධිවසෙන සබ්බකිලෙසෙහි සුට්ඨු ¶ විමුත්තන්ති සුවිමුත්තං. අභිනතං නාම ආරම්මණෙ අභිමුඛභාවෙන පවත්තියා. අපනතං අපගමනවසෙන පවත්තියා, විමුඛතායාති අත්ථො. ලොකියජ්ඣානචිත්තං විය විපස්සනා විය ච සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන තදඞ්ගප්පහානවික්ඛම්භනපහානවසෙන ච වික්ඛම්භෙත්වා න අධිගතං න ඨපිතං, කිඤ්චරහි කිලෙසානං සබ්බසො ඡින්නතායාති ආහ ‘‘ඡින්නත්තා වතං ඵලසමාධිනා සමාහිත’’න්ති. අතික්කමිතබ්බන්ති ආචාරාතික්කමවසෙන ලඞ්ඝිතබ්බං. සා පන ලඞ්ඝනා ආසාදනා ඝට්ටනාති ආහ ‘‘ඝට්ටෙතබ්බ’’න්ති.

පඤ්චවෙදා නාම – ඉරුවෙදො, යජුවෙදො, සාමවෙදො, ආථබ්බණවෙදො, ඉතිහාසො චාති එවං ඉතිහාසපඤ්චමානං වෙදානං. ‘‘චර’’න්ති වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘චරන්තා’’ති, තපන්තාති අත්ථො. හීනත්තරූපාති හීනාධිමුත්තිකතාය නිහීනචිත්තසභාවා. විමුත්තිකතාය අභාවතො නිබ්බානඞ්ගමා න හොන්ති. අරහත්තාධිගමකම්මස්ස අභබ්බතාය පරිහීනත්ථා. අජ්ඣොත්ථටාති අභිභූතා. තාදිසෙහෙව සීලෙහීති ගොසීලාදීහි. බද්ධාති සමාදපෙත්වා පවත්තනවසෙන අනුබද්ධා. ලූඛං තපන්ති අත්තකිලමථානුයොගං. තං පන එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්චාතපතාපන’’න්තිආදිමාහ. ‘‘එවං පටිපන්නස්ස මොක්ඛො නත්ථි, එවං පටිපන්නස්ස වට්ටතො මුත්ති අත්ථී’’ති වදන්තී සා අත්තතො සාසනස්ස නිය්යානභාවො කථිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං කථෙන්තී’’ති. ආදින්ති ගාථාද්වයං.

9. පඨමපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා

39. චාතුමහාරාජිකස්සාති ¶ චාතුමහාරාජිකකායිකස්ස. ධම්මො අනුබුද්ධොති චතුසච්චධම්මො පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවස්ස අනුරූපතො බුද්ධො. පච්චක්ඛමෙවාති පරපත්තියා අහුත්වා අත්තපච්චක්ඛමෙව කත්වා ජානාමි. ධම්මං ගරහන්තා නාම සද්දදොසවසෙන වා අත්ථදොසවසෙන වා ගරහෙය්යුන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘හීනක්ඛර…පෙ… කොතිවා’’ති ආහ. සා පන ‘‘තෙසං විගරහා දුම්මෙධතාය මහානත්ථාවහාවා’’ති දස්සෙන්තී දෙවතා ආහ ‘‘දුම්මෙධා උපෙන්ති රොරුව’’න්ති. විසුං හොතීති අවීචිමහානිරයතො විසුං එව හොති. ඛන්තියාති ඤාණඛන්තියා. උපසමෙනාති රාගාදීනං සබ්බසො වූපසමෙන. තෙනාහ ‘‘රුච්චිත්වා’’තිආදි.

පඨමපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. දුතියපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා

40. බුද්ධඤ්ච ¶ ධම්මඤ්ච නමස්සමානාති බුද්ධසුබුද්ධතං ධම්මසුධම්මතඤ්ච ඤත්වා තදුභයං නමස්සමානා. යස්මා බුද්ධෙ ච ධම්මෙ ච පසන්නො සඞ්ඝෙ ච පසන්නො එව හොති තස්ස සුප්පටිපත්තියා විජානනතො, තස්මා සො අත්ථො ගාථාය ච-සද්දසඞ්ගහිතොති දස්සෙන්තො ‘‘ච-සද්දෙන සඞ්ඝඤ්චා’’ති ආහ අත්ථවතියොති ලොකියලොකුත්තරඅත්ථසඞ්ගහිතා ලොකියකුසලලොකුත්තරමග්ගසඞ්ගණ්හනතො. යං ධම්මං සා අභාසීති යං තුම්හාකං ධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතා, සා මහාකොකනදා අත්තනො බලානුරූපං අභාසි. බහුනාති නානප්පකාරෙන. පරියායෙනාති කාරණෙන. තාදිසොති තථාරූපො තථාපටිවිද්ධසච්චො අත්ථධම්මාදීසු කුසලො එකෙකං පදම්පි උදාහරණහෙතුනිගමනානි නීහරන්තො ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති. තෙනාහ ‘‘අයං භගවා’’තිආදි. එතෙන අතිවිය විත්ථාරක්ඛමො සුගතධම්මොති දස්සෙති. පරියාපුටන්ති පරිවත්තිතං. එවං විත්ථාරක්ඛමං ¶ ධම්මං යස්මා දෙවධීතා ‘‘සංඛිත්තමත්ථං ලපයිස්සාමී’’ති අවොච, තස්මා වුත්තං ‘‘තස්සත්ථ’’න්තිආදි.

දුතියපජ්ජුන්නධීතුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සතුල්ලපකායිකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

41. සීසන්ති දෙසනාපදෙසො, දෙසනාය අඤ්ඤෙසුපි වත්තබ්බෙසු කස්සචිදෙව සීසභාගෙන අපදිසනං. තෙනාහ ‘‘රාගාදීහී’’තිආදි. දානෙනාති අත්තනො සන්තකස්ස පරෙසං පරිච්චජනෙන. තං පන පරිච්චජනං චෙතනාය හොතීති ආහ ‘‘දානචෙතනායා’’ති දානපුඤ්ඤචෙතනාති දානමයා පුඤ්ඤචෙතනා දායකස්සෙව හොති තංසන්තතිපරියාපන්නත්තා. නීහතභණ්ඩකන්ති ආදිත්තගෙහතො බහි නික්ඛාමිතං භණ්ඩකං. එතන්ති ‘‘දින්නං හොතී’’තිආදිවචනං. අදින්නෙති දානමුඛෙ අනියුඤ්ජිතෙ භොගෙ. ‘‘අන්තෙනා’’ති ජීවිතස්ස අන්තො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘මරණෙනා’’ති. මමාති පරිග්ගහිතත්තා පරිග්ගහා, භොගා. තෙපි කෙනචි ආකාරෙන විනාසං අනුපගතා මරණෙන පහීයන්ති ¶ නාමාති වුත්තං ‘‘චොරාදීනං වසෙන අවිනට්ඨභොගෙ’’ති. සොභනා අග්ගභූතා රූපාදයො එත්ථාති සග්ගො, තං සග්ගං.

42. ද්වෙ තීණි භත්තානි අභුත්වාති ද්වෙ තයො වාරෙ භත්තානි අභුඤ්ජිත්වා. උට්ඨාතුං න සක්කොතීති උට්ඨාතුම්පි න සක්කොතී, පගෙව අඤ්ඤං සරීරෙන කාතබ්බකිච්චං දුබ්බලභාවතො. දුබ්බලොපි හුත්වාති භුඤ්ජනතො පුබ්බෙ දුබ්බලො හුත්වා බලසම්පන්නො හොති. එවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච ආහාරස්ස සරීරෙ බලවතං ආහ. යස්මා අන්නදො ¶ දායකො පටිග්ගාහකස්ස බලදො හොති, තස්මා සො ආයතිං අත්තනො සරීරෙ බලදො අවිනාසවසෙන බලස්ස රක්ඛකො ච හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘බලං ඛො පන දත්වා බලස්ස භාගී හොතී’’ති (අ. නි. 5.37) සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සුරූපොපීති අභිරූපොපි. විරූපො හොතීති බීභච්ඡරූපො කොපීනස්ස අච්ඡන්නත්තා. ඉදඤ්ච යානන්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තං. උපාහනාති සරූපතො දස්සෙති. අදුක්ඛප්පත්තො හුත්වා යාති වත්තති එතෙනාති යානන්ති ඡත්තාදීනම්පි යානභාවො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘යානදො සුඛදො හොතී’’ති. චක්ඛුදො නාම හොති චක්ඛුනා කාතබ්බකිච්චෙ සහකාරීකාරණභාවතො දීපස්ස.

‘‘සබ්බෙසංයෙව බලාදීනං දායකො හොතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං අත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙ තයො ගාමෙ’’තිආදි වුත්තං. නිසජ්ජාදිවසෙන පතිස්සයිතබ්බතො පතිස්සයො, විහාරො. පක්ඛිත්තං විය හොති පරිස්සමස්ස විනොදිතත්තා. බහි විචරන්තස්සාති පතිස්සයං අලභිත්වා බහි විවටඞ්ගණෙ විචරන්තස්ස. ඣායතීති ඣායන්තං හොති, කිලමතීති අත්ථො. සීතුණ්හාදිවිරොධිපච්චයවසෙන සසන්තානෙ විසභාගසන්තති, තබ්බිපරියායතො සභාගසන්තති වෙදිතබ්බා. සුඛං නාම දුක්ඛපච්චයපරිහාරතො සුඛපච්චයුප්පන්නතො ච හොති, තදුභයං පතිස්සයවසෙන ලභතීති දස්සෙන්තො ‘‘බහි විචරන්තස්ස පාදෙ’’තිආදිමාහ. ධම්මපීතිසුඛන්ති ධම්මපච්චවෙක්ඛණෙන උප්පන්නපීතිසුඛං. උපසමසුඛන්ති කිලෙසානං වූපසමෙන පවත්තසුඛං. නිවාතං පිහිතවාතපානං පතිස්සයං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය ඨිතස්ස අන්ධකාරො හොතීති වුත්තං ‘‘කූපෙ ඔතිණ්ණො විය හොතී’’ති. තෙනාහ ‘‘මඤ්චපීඨාදීනි න පඤ්ඤායන්තී’’ති. තයිදං බහිසමාපන්නපරිස්සමදොසෙන, න ච පතිස්සයදොසෙන. තෙනාහ ‘‘මුහුත්ත’’න්තිආදි.

න ¶ මරති එතෙනාති අමරණං, නිබ්බානාධිගමාදයො. තස්ස දානං ධම්මූපදෙසො, තං දෙති. තෙනාහ ‘‘යො ධම්මං අනුසාසතී’’ති. තයිදං ධම්මානුසාසනං කථං හොතීති ආහ ‘‘අට්ඨකථ’’න්තිආදි. අට්ඨකථං කථෙතීති අවිවටපාඨස්ස පාළියා අත්ථසංවණ්ණනං කරොතීති අත්ථො. අනධීතිනො පන පාළිං වාචෙති. තත්ථ තත්ථ ගතට්ඨානෙ පුච්ඡිතපඤ්හං විස්සජ්ජෙති, අයං තාව ගන්ථධුරො, පටිපත්තිවාසධුරෙ පන කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, උභයෙසම්පි ¶ ධම්මස්සවනං කරොති. සබ්බදානන්ති යථාවුත්තආමිසදානං අභයදානං. ධම්මදානන්ති ධම්මදෙසනා. ධම්මරතීති සමථවිපස්සනාධම්මෙ අභිරති. ධම්මරසොති සද්ධම්මසන්නිස්සයං පීතිපාමොජ්ජං.

43. පත්ථෙන්තීති පිහෙන්ති. යත්ථස්ස උපගමනං ලොකෙ පාකටතරං අහොසි, තෙ උදාහරණවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘චිත්තගහපතිසීවලිත්ථෙරාදිකෙ වියා’’ති ආහ. අන්නන්ති අන්නසඤ්ඤිතො චතුබ්බිධොපි පච්චයො. සබ්බෙපි දායකෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා සාමඤ්ඤතො එකවසෙන ‘‘දායකමෙවා’’ති වුත්තං, යථා චාහ ‘‘කො නාම සො යක්ඛො, යං අන්නං නාභිනන්දතී’’ති? තත්ථ යක්ඛොති සත්තො. සාමඤ්ඤජොතනා ච නාම යස්මා පුථුඅත්ථවිසයා, තස්මා ‘‘යෙ නං දදන්ති සද්ධාය, විප්පසන්නෙන චෙතසා. තමෙව අන්නං භජතී’’ති වුත්තං. තත්ථ ම-කාරො පදසන්ධිකරො, තෙ එවාති අත්ථො. දායකං අපරිච්චජනමෙව අනුගච්ඡති චක්කං විය කුබ්බරං.

44. පතිට්ඨට්ඨෙන අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං එකං මූලං එතිස්සාති එකමූලා. තං එකමූලං. යථා සංයොජනීයෙසු අස්සාදානුපස්සනාවසෙන තණ්හාසමුප්පාදො, එවං තණ්හාභිභවවසෙන අනවබොධොති අවිජ්ජා තණ්හාය මූලං, තණ්හා ච අවිජ්ජාය මූලං. අයඤ්හි නයො උපනිස්සයතාවසෙන වුත්තො, සහජාතවසෙන චායං අඤ්ඤමඤ්ඤං මූලභාවො පාකටොයෙව. ඉධ පන ඉමිස්සං ගාථායං අධිප්පෙතා ‘‘එකමූල’’න්ති සා තණ්හා. තත්ථ යා භවතණ්හා, සා සස්සතදිට්ඨිවසෙන ආවට්ටති පරිවත්තති, විභවතණ්හා ¶ උච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන, එවං ද්විරාවට්ටං. සහජාතකොටියාති සහජාතකොටියාපි, පගෙව සම්මුය්හං ආපන්නස්ස පන වත්තමානාය තණ්හාය බලවභාවෙන මලීනතා සියා. උපනිස්සයකොටියාති උපනිස්සයකොටියාව සහජාතකොටියා අසම්භවතො. පත්ථරණට්ඨානාති විත්ථතා හුත්වා පවත්තිට්ඨානභූමි ¶ . තෙනාහ ‘‘තෙසු සා පත්ථරතී’’ති. සමුද්දනට්ඨෙන සමුද්දො. උත්තරිතුං අසක්කුණෙය්යතාය පතාය අලං පරියත්තොති පාතාලො, අයං පන පාතාලො වියාති පාතාලො. තෙනාහ ‘‘අප්පතිට්ඨට්ඨෙනා’’ති. අගාධගම්භීරතායාති අත්ථො.

45. අනොමනාමන්ති අනූනනාමං. ගුණනෙමිත්තිකානි එව හි භගවතො නාමානි. ගුණානඤ්චස්ස පරිපුණ්ණතාය අනූනනාමන්ති ආහ ‘‘සබ්බගුණසමන්නාගතත්තා’’තිආදි. අපිච තථා තෙවිජ්ජො, ඡළභිඤ්ඤොතිආදීනි නාමානි අනොමනාමානි න හොන්ති පරිච්ඡින්නවිසයත්තා, භගවතො පන සත්ථා, සබ්බඤ්ඤූ, සම්මාසම්බුද්ධොතිආදීනි නාමානි අනොමනාමානි නාම මහාවිසයත්තා අනූනභාවතො. තෙනාහ ‘‘අවෙකල්ලනාම’’න්ති. ඛන්ධන්තරාදයොති ඛන්ධවිසෙසාදිකෙ. ඤාණෙන යාථාවතො අරණීයට්ඨෙන අත්ථෙ. අන්වයපඤ්ඤාධිගමායාති ලොකුත්තරපඤ්ඤාපටිලාභාය. පටිපදන්ති සමථවිපස්සනාපටිපදං. කිලෙසකාමානං වසෙන අල්ලීයිතබ්බට්ඨෙන කාමා එව ආලයො. අතීතකාලෙයෙව කමනතං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘කමමාන’’න්ති. න එතරහි තදභාවතොති ආහ ‘‘අතීතං පන උපාදාය ඉදං වුත්ත’’න්ති. මහානුභාවතාදිනා මහන්තානං.

46. ‘‘අච්ඡරාගණසඞ්ඝුට්ඨ’’න්ති ගාථා දෙවපුත්තෙන යෙනාධිප්පායෙන ගායිතා, සො අනුපුබ්බිකථාය විනා න පඤ්ඤායතීති තං ආගමනතො පට්ඨාය ¶ කථෙන්තො ‘‘අයං කිර දෙවපුත්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාසනෙති ඉමස්සෙව සත්ථුසාසනෙ. කම්මාකම්මන්ති කම්මවිනිච්ඡයං. අත්ථපුරෙක්ඛාරතාය අප්පකිච්චතාය ච සල්ලහුකවුත්තිකො. සයනස්ස කොට්ඨාසොති දිවසං පුරිමයාමඤ්ච භාවනානුයොගවසෙන කිලන්තකායස්ස සමස්සාසනත්ථං සෙය්යාය උපගමනභාගො අනුඤ්ඤාතො.

අබ්භන්තරෙති කුච්ඡියං භත්තස්ස පරිත්තතාය සත්ථකවාතාති තික්ඛභාවෙන සත්ථකා විය කන්තනකා වාතා. ධුරස්මිංයෙවාති කිලෙසමාරෙන යුද්ධෙ එව. විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො වා. උපනිස්සයමන්දතාය අපරිපක්කඤාණතාය ආසවක්ඛයං අප්පත්තො කාලං කත්වාති යොජනා. උපරි ඨිතන්ති පරික්ඛාරභාවෙන දිබ්බදුස්සූපරි ඨිතං. තථෙව අට්ඨාසීති තාහි තථා වුත්තෙපි ¶ යථා තතො පුබ්බෙ, තථෙව අට්ඨාසි. සුවණ්ණපට්ටන්ති නිබ්බුද්ධෙ පටිජිනිත්වා ලද්ධබ්බසුවණ්ණපට්ටං. වීතික්කමස්ස අකතත්තා අසම්භින්නෙනෙව සීලෙන. යස්මා තස්මිං සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තෙ තාපි තෙන සද්ධිං ආගමංසු තස්මා ‘‘අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො’’ති වුත්තං.

සඞ්ඝොසිතන්ති සඞ්ගම්ම ඝොසිතං, තත්ථ තත්ථ අච්ඡරානං ගීතසද්දවසෙන ඝොසිතං. පිසාචගණං කත්වා වදති අච්ඡන්දරාගතාය. නියාමචිත්තතායාති සම්මත්තනියාමෙ නින්නචිත්තතාය. ගරුභාවෙනාති තාසං වසෙ අවත්තනතො ගරුට්ඨානභාවෙන. යාත්රාති නිබ්බානං පති යාත්රා. තං පන වට්ටතො නිග්ගමනං හොතීති ආහ ‘‘කථං නිග්ගමනං භවිස්සතී’’ති.

අතිසල්ලෙඛතෙවාති අතිවිය කිලෙසානං සල්ලෙඛිතවුත්තිකො. අකතාභිනිවෙසස්සාති භාවනමනනුයුත්තස්ස අනාරද්ධවිපස්සකස්ස. කාරකස්සාති සුගතොවාදකාරකස්ස සම්මාපටිපජ්ජතො. සුඤ්ඤතාවිපස්සනන්ති සුඤ්ඤතාදීපනං විපස්සනං දුච්චරිතතණ්හාය දූරීකරණෙන එකවිහාරිතාය. එකො මග්ගො අස්සාති ලොකුත්තරමග්ගො එව අස්ස අනාගතො, පුබ්බභාගමග්ගො පන කතපරිචයොති අත්ථො.

කායවඞ්කාදීනන්ති කායදුච්චරිතාදීනං අභාවතො සමුච්ඡින්දනෙන අනුපලබ්භනතො. නත්ථි එත්ථ භයං, අස්මිං වා අධිගතෙ පුග්ගලස්ස නත්ථි භයන්ති ¶ අභයං නාම. සංසාරකන්තාරං අතික්කමිත්වා නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඛෙමං අමතට්ඨානං ගමනෙ සුගතසාරථිනා සුසජ්ජිතයානභාවතො රථො අකූජනොති අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොව අධිප්පෙතො. ධම්මතො අනපෙතතාය අපරාපරුප්පත්තියා ච ධම්මචක්කෙහි.

ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව අවිනාභාවා. අපාලම්බොති අවස්සයො. පරිවාරොති පරික්ඛාරො අභිසඞ්ඛරණතො. මග්ගස්ස කරණට්ඨානෙ ධම්මො තප්පරියාපන්නා සම්මාදිට්ඨි. අනිච්චාදිවසෙනාති අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන. සොධිතෙසු වජ්ඣමානෙසු. භූමිලද්ධවට්ටන්ති භූමිලද්ධසඞ්ඛාතං වට්ටං. තත්ථ විපස්සනාය පවත්තිට්ඨානභාවතො පඤ්චක්ඛන්ධා භූමි නාම, වට්ටමයකම්මභාවතො තත්ථ උප්පජ්ජනාරහං කිලෙසජාතං භූමිලද්ධවට්ටං. පරිජානමානාති පරිච්ඡින්දනවසෙන සමතික්කමවසෙන ජානමානා පටිවිජ්ඣන්තී.

කස්මා දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙයෙව පතිට්ඨාසි, නනු ච සා දෙසනා භගවතා චතුමග්ගප්පධානභාවෙන පවත්තිතාති ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි.

47. කෙසන්ති ¶ සාමිවසෙන වුත්තකසද්දො ‘‘ධම්මට්ඨා සීලසම්පන්නා’’ති එත්ථ පච්චත්තබහුවචනවසෙන පරිණාමෙතබ්බො. අත්ථවසෙන හි විභත්තිවිපරිණාමො. කෙ ජනාති එත්ථ වා වුත්තකෙසද්දො සීහවිලොකනනයෙන ආනෙත්වා යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘කෙ ධම්මට්ඨා, කෙ සීලසම්පන්නා’’ති? පුච්ඡතීති ඉමිනා තත්ථ කාරණමාහ. ඵලාදිසම්පත්තියා ආරමන්ති එත්ථ සත්තාති ආරාමො. ආරාමෙ රොපෙන්ති නිප්ඵාදෙන්තීති ආරාමරොපා. වනීයති ඡායාසම්පත්තියා භජීයතීති වනං. තත්ථ යං උපවනලක්ඛණං වනං, තං ආරාමග්ගහණෙනෙව ගහිතන්ති තපොවනලක්ඛණං, තං දස්සෙන්තො ‘‘සීමං පරික්ඛිපිත්වා’’තිආදිමාහ. විසමෙති උදකචික්ඛල්ලෙන විසමෙ පදෙසෙ. පානීයං පිවන්ති එත්ථාති පපා, තං පපං. උදකං පීයති එත්ථාති වා පපා. තළාකාදීති ආදි-සද්දෙන මාතිකං සඞ්ගණ්හාති.

ඉමමත්ථං ¶ සන්ධායාති ඉමිනා කම්මප්පථප්පත්තං පටික්ඛිපති. අත්තනා කතඤ්හි පුඤ්ඤං අනුස්සරතො තං ආරබ්භ බහුං පුඤ්ඤං පසවති, න පන යථා කතං පුඤ්ඤං සයමෙව පවඩ්ඪති. තස්මිං ධම්මෙ ඨිතත්තාති තස්මිං ආරාමරොපනාදිධම්මෙ පතිට්ඨිතත්තා. තෙනපි සීලෙන සම්පන්නත්තාති තෙන යථාවුත්තධම්මෙ කතසීලෙ ඨත්වා චිණ්ණෙන තදඤ්ඤෙනපි කායවාචසිකසංවරලක්ඛණෙන සීලෙන සමන්නාගතත්තා. දස කුසලා ධම්මා පූරෙන්ති දුච්චරිතපරිවජ්ජනතො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

48. එසිතගුණත්තා එසියමානගුණත්තා ච ඉසී, අසෙක්ඛා සෙක්ඛකල්යාණපුථුජ්ජනා ච. ඉසීනං සඞ්ඝො ඉසිසඞ්ඝො. ඉසිසඞ්ඝෙන නිසෙවිතං. තෙනාහ ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝනිසෙවිත’’න්ති.

තං කාරෙන්තස්ස ගන්ධකුටිපාසාදකූටාගාරාදිවසෙන සිනිද්ධසන්දච්ඡායරුක්ඛලතාවසෙන භූමිභාගසම්පත්තියා ච අනඤ්ඤසාධාරණං අතිරමණීයං තං ජෙතවනං චිත්තං තොසෙති, තථා අරියානං නිවාසභාවෙනපීති ආහ ‘‘එවං පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා’’ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති (ධ. ප. 98; ථෙරගා. 991). අපචයගාමිචෙතනා සත්තානං විසුද්ධිං ආවහති කම්මක්ඛයාය සංවත්තනතොති ආහ ‘‘කම්මන්ති මග්ගචෙතනා’’ති. චතුන්නං අරියසච්චානං විදිතකරණට්ඨෙන කිලෙසානං විජ්ඣනට්ඨෙන ච විජ්ජා ¶ . මග්ගපඤ්ඤා සම්මාදිට්ඨීති ආහ ‘‘විජ්ජාති මග්ගපඤ්ඤා’’ති. සමාධිපක්ඛිකා ධම්මා සම්මාවායාමසතිසමාධයො. යථා හි විජ්ජාපි විජ්ජාභාගියා, එවං සමාධිපි සමාධිපක්ඛිකො. සීලං එතස්ස අත්ථීති සීලන්ති ආහ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං උත්තම’’න්ති. දිට්ඨිසඞ්කප්පාති සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පා. තත්ථ සම්මාසඞ්කප්පස්ස සම්මාදිට්ඨියා උපකාරභාවෙන විජ්ජාභාවො වුත්තො. තථා හි සො පඤ්ඤාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතොති වුච්චති. යථා ච සම්මාසඞ්කප්පාදයො පඤ්ඤාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා, එවං වායාමසතියො ¶ සමාධික්ඛන්ධසඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘වායාමසතිසමාධයො’’ති. ධම්මොති හි ඉධ සමාධි අධිප්පෙතො ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.13; ම. නි. 3.197; සං. නි. 5.378) විය. වාචාකම්මන්තාජීවාති සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා. මග්ගපරියාපන්නා එව හෙතෙ සඞ්ගහිතා. තෙනාහ ‘‘එතෙන අට්ඨඞ්ගිකමග්ගෙනා’’ති.

උපායෙන විධිනා අරියමග්ගො භාවෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘සමාධිපක්ඛියධම්ම’’න්ති. සම්මාසමාධිපක්ඛියං විපස්සනාධම්මඤ්චෙව මග්ගධම්මඤ්ච. ‘‘අරියං වො, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි සඋපනිසං සපරික්ඛාර’’න්ති (ම. නි. 3.136) හි වචනතො සම්මාදිට්ඨිආදයො මග්ගධම්මා සම්මාසමාධිපරික්ඛාරා. විචිනෙය්යාති වීමංසෙය්ය, භාවෙය්යාති අත්ථො. තත්ථාති හෙතුම්හි භුම්මවචනං. අරියමග්ගහෙතුකා හි සත්තානං විසුද්ධි. තෙනාහ ‘‘තස්මිං අරියමග්ගෙ විසුජ්ඣතී’’ති. පඤ්චක්ඛන්ධධම්මං විචිනෙය්යාති පච්චුප්පන්නෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ විපස්සෙය්ය. තෙසු විපස්සියමානෙසු විපස්සනාය උක්කංසගතාය යදග්ගෙන දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣීයති, තදග්ගෙන සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣීයති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣීයතීති එවං තෙසු චතූසු සච්චෙසු විසුජ්ඣතීති ඉමස්මිං පක්ඛෙ නිමිත්තත්ථෙ එව භුම්මං, තෙසු සච්චෙසු පටිවිජ්ඣියමානෙසූති අත්ථො.

අවධාරණවචනන්ති වවත්ථාපනවචනං, අවධාරණන්ති අත්ථො. ‘‘සාරිපුත්තොවා’’ති ච අවධාරණං සාවකෙසු සාරිපුත්තොව සෙය්යොති ඉමමත්ථං දීපෙති තස්සෙවුක්කංසභාවතො. කිලෙසඋපසමෙනාති ඉමිනා මහාථෙරස්ස තාදිසො කිලෙසවූපසමොති දස්සෙති. තස්ස සාවකවිසයෙ පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්ති අහොසි. යදි එවං ‘‘යොපි පාරඞ්ගතො භික්ඛු, එතාවපරමො සියා’’ති ඉදං තෙසං බුද්ධානං ඤාණවිසයෙ පඤ්ඤාපාරමිප්පත්තානං වසෙනෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අවධාරණම්පි විමුත්තියා නානත්තා තීහි විමුත්තීහි පාරඞ්ගතෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘පාරං ගතොති නිබ්බානං ¶ ගතො’’තිආදි. න ථෙරෙන උත්තරිතරො නාම අත්ථි ලබ්භති, ලබ්භති චෙ, එවමෙව ලබ්භෙය්යාති අධිප්පායො.

49. මච්ඡරිනොති ¶ මච්ඡෙරවන්තො මච්ඡෙරසමඞ්ගිනොති ආහ ‘‘මච්ඡෙරෙන සමන්නාගතා’’ති. මච්ඡෙරං මච්ඡරියන්ති අත්ථතො එකං. න වන්දතීති වන්දනමත්තම්පි න කරොති, කුතො දානන්ති අධිප්පායො. උපට්ඨානං කාතුන්ති මධුරපටිසන්ථාරං කරොතීති යොජනා. ඉදං තාව මුදුමච්ඡරියං න හදයං විය අත්තානං දස්සෙන්තස්ස මච්ඡරියන්ති කත්වා. කිං තුය්හං පාදා රුජ්ජන්ති නනු තුය්හංයෙව ආගතගමනෙසු පාදා රුජ්ජන්ති, කින්තෙ ඉමෙ ඡින්දන්තීති අධිප්පායො. සාමීචිම්පි න කරොති කුතො දානන්ති අධිප්පායො. යථාකම්මං තංතංගතියො අරන්ති උපගච්ඡන්තීති අරියා, සත්තා. ඉමෙ පන කුච්ඡිතා අරියාති කදරියා, ථද්ධමච්ඡරිනො. මච්ඡරියසදිසඤ්හි කුච්ඡිතං සබ්බහීනං නත්ථි සබ්බගුණාභිභූතත්තා භොගසම්පත්තිආදිසබ්බසම්පත්තීනං මූලභූතස්ස දානස්ස නිසෙධතො. ඉතිආදීහි වචනෙහි. අත්තනො උපඝාතකොති මච්ඡරියානුයොගෙන කුසලධම්මානං ගතිසම්පත්තියා ච විනාසකො.

පුඤ්ඤපාපවසෙන සම්පරෙතබ්බතො උපගන්තබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො. කාමගුණරතීති කාමගුණසන්නිස්සයො අස්සාදො. ඛිඩ්ඩාති කායිකඛිඩ්ඩා වාචසිකඛිඩ්ඩා චෙතසිකඛිඩ්ඩාති එවං තිවිධා. එස විපාකොති චොළාදීනං කිච්ඡලාභොති එස එවරූපො විපාකො. යමලොකන්ති පරලොකං. උපපජ්ජරෙති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො. තෙන පාළියං වුත්තං නිරයං තිරච්ඡානයොනිඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

යාචන්ති නාම අරියයාචනාය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති (ජා. 1.7.59). යෙ සංවිභජන්ති, තෙ වදඤ්ඤූ නාම ඤත්වා කත්තබ්බකරණතො. විමානප්පභායාති නිදස්සනමත්තං, උය්යානකප්පරුක්ඛප්පභාහි දෙවතානං වත්ථාභරණසරීරප්පභාහිපි සග්ගෙ පකාසෙන්තියෙව. පකාසන්තීති වා පාකටා හොන්ති, න අපායලොකෙ විය අපාකටාති අත්ථො. පරසම්භතෙසූති සයං සම්භතං අනාපජ්ජිත්වා පරෙහෙව සම්භරිතෙසු සුඛූපකරණෙසු. තෙනාහ පාළියං ‘‘වසවත්තීව මොදරෙ’’ති, පරනිම්මිතභොගෙසු වසවත්තී දෙවපුත්තා විය සුඛසමඞ්ගිතාය මොදන්තීති අත්ථො. එවං වුත්තසම්පරායොති එතෙ සග්ගාති එවං හෙට්ඨා ¶ වුත්තසම්පරායො. උභින්නන්ති එතෙසං යථාවුත්තානං උභින්නං දුක්කටසුකටකම්මකාරීනං. තතො චවිත්වා තතො නිරයසග්ගාදිතො චවිත්වා ¶ මනුස්සෙසු නිබ්බත්තති. තෙසු යො මච්ඡරී මනුස්සෙසු නිබ්බත්තො, සො දලිද්දො හුත්වා පුබ්බචරියවසෙන මච්ඡරීයෙව හොන්තො දාරාදිභරණත්ථං මච්ඡකච්ඡපාදීනි හන්ත්වා පුනපි නිරයෙ නිබ්බත්තො. ඉතරො සුද්ධාසයො සමිද්ධො හුත්වා පුබ්බචරියාවසෙන පුනපි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තෙය්ය. තෙනාහ ‘‘පුන සම්පරායෙපි දුග්ගතිසුගතියෙව හොතී’’ති.

50. ‘‘උපපන්නාසෙ’’ති සෙ-කාරාගමං කත්වා නිද්දෙසො, ‘‘උපපන්නා’’ඉච්චෙව අත්ථොති ආහ ‘‘නිබ්බත්තිවසෙන උපගතා’’ති. අත්තනො සම්පත්තිතො අවිහානතො අවිහා, තෙසං බ්රහ්මලොකො අවිහාබ්රහ්මලොකො, තස්මිං. උපපත්තිසමනන්තරමෙවාති පඨමකොට්ඨාසෙ එව. අරහත්තඵලවිමුත්තියාති අසෙක්ඛවිමුත්තියා. සෙක්ඛවිමුත්තියා පන අවිහූපපත්තිතො පගෙව විමුත්තා. මානුසං දෙහං සමතික්කමන්ති චිත්තුපක්කිලෙසපහානවසෙනාති ඵලෙන හෙතුදස්සනමිදන්ති ආහ ‘‘මානුසං දෙහන්ති ඉධ…පෙ… වුත්තානී’’ති. දිවි භවං දිබ්බං, බ්රහ්මත්තභාවසඤ්ඤිතං ඛන්ධපඤ්චකං. තත්ථ සංයොජනකොති වුත්තං ‘‘දිබ්බං යොගන්ති පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානී’’ති. ඉමස්සාති දෙවපුත්තස්ස. ‘‘හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපච්චගු’’න්ති තෙසං ත්වං කුසලං සබ්බාවජ්ජප්පහානෙන අනවජ්ජතං භාසතීති කුසලී වදෙසි. අත්ථෙන සද්දස්ස අභෙදොපචාරං කත්වා ගම්භීරවචනං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ගම්භීරත්ථ’’න්ති අත්ථස්සෙව ගම්භීරතො, න සද්දස්ස. සමුච්ඡින්නකාමරාගතාය සබ්බසො කාමවිසයප්පහානෙන නිරාමිසබ්රහ්මචාරී නාම අනාගාමී. නිවාසනට්ඨානභූතො සමානො එකො ගාමො එතස්සාති ආහ ‘‘එකගාමවාසී’’ති.

51. හිතස්ස ¶ සාධනතො සාධු, යං කිඤ්චි අත්ථජාතං. තං පන අත්ථකාමෙන ලභිතබ්බතො උපසෙවිතබ්බතො ¶ ලද්ධකං, කල්යාණට්ඨෙන භද්දකන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘සාධූති ලද්ධකං භද්දක’’න්ති. ‘‘සීලං යාව ජරා සාධූ’’ති වුත්තමත්ථං බ්යතිරෙකතො විභාවෙතුං ‘‘ඉමිනා ඉදං දස්සෙතී’’ති වුත්තං. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං.

පතිට්ඨිතාති චිත්තසන්තානෙ ලද්ධපතිට්ඨා, කෙනචි අසංහාරියා. තෙනාහ ‘‘මග්ගෙන ආගතා’’ති. චිත්තීකතට්ඨාදීහීති පූජනීයභාවාදීහි. වුත්තං හෙතං පොරාණට්ඨකථායං. චිත්තීකතන්ති රතනන්ති ඉදං රතනං නාම ලොකෙ චිත්තීකතං වත්ථූනං සහස්සග්ඝනතාදිවසෙන. යෙපි ලොකෙ චිත්තීකතා ඛත්තියපණ්ඩිත-චතුමහාරාජ-සක්ක-සුයාම-මහාබ්රහ්මාදයො, තෙසං චිත්තීකතො තෙහි සරණන්ති උපගන්තබ්බතාදිවසෙන. රතිකරන්ති පීතිසුඛාවහං. ඣානරතිසුඛෙනාති දුවිධෙනපි ඣානරතිසුඛෙන. තුලෙතුන්ති පරිච්ඡින්දිතුං. ගුණපාරමින්ති ගුණානං උක්කංසපාරමිං. දුල්ලභො අනෙකානි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතිධාවිත්වාපි ලද්ධුං අසක්කුණෙය්යත්තා. අනොමොති අනූනො පරිපුණ්ණො. තත්ථ විසෙසතො අනොමසත්තපරිභොගතො තෙහි ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති අනුස්සරිතබ්බතොති ආහ ‘‘භගවා අනොමො සීලෙනා’’තිආදි.

අරියමග්ගපඤ්ඤායෙව ඉධ අධිප්පෙතාති ‘‘ඉධ පන දුල්ලභපාතුභාවට්ඨෙන පඤ්ඤා ‘රතන’න්ති වුත්ත’’න්ති ආහ. පුජ්ජඵලනිබ්බත්තනතො, අත්තනො සන්තානං පුනාතීති ච පුඤ්ඤචෙතනා පුඤ්ඤං, සා පන යස්ස උප්පන්නා, තස්සෙව ආවෙණිකතාය අනඤ්ඤසාධාරණත්තා කෙනචිපි අනාහටා, අට්ඨකථායං පන ‘‘අරූපත්තා’’ති වුත්තං.

52. අජීරණෙනාති ¶ ජිණ්ණභාවානාපජ්ජනෙන. ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං අවිනාසප්පත්තියා. තෙනාහ ‘‘අවිපත්තියාති අත්ථො’’ති. නිද්ධමිතබ්බොති නීහරිතබ්බො.

53. සහ අත්ථෙන වත්තතීති සත්ථො, භණ්ඩමූලං ගහෙත්වා වාණිජ්ජවසෙන දෙසන්තරාදීසු විචරණකජනසමූහො. තෙනාහ ‘‘සද්ධිංචරො’’ති, සහචරණකොති අත්ථො. මිත්තන්ති සිනෙහයොගෙන මිත්තකිච්චයුත්තං ¶ . ඉධාධිප්පෙතප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘රොගෙ උප්පන්නෙ’’තිආදි වුත්තං. තථාරූපෙති ජිගුච්ඡනීයෙ, දුත්තිකිච්ඡෙ වා. යථා අසණ්ඨිතානං සණ්ඨාපනවසෙන පවසතො පුරිසස්ස භොගබ්යසනෙ නාථතා, එවං පුත්තසිනෙහවසෙන පුත්තස්ස මාතුයා අන්තොගෙහෙ නාථතාති වුත්තං ‘‘මාතා මිත්තං සකෙ ඝරෙ’’ති. අත්ථජාතස්සාති උපට්ඨිතපයොජනස්සාති අත්ථොති ආහ ‘‘උප්පන්නකිච්චස්සා’’ති. සම්පරායහිතන්ති සම්පරායෙ හිතාවහං.

54. පතිට්ඨාති අවස්සයො. ගුය්හස්සාති ගුහිතබ්බස්ස රහස්සස්ස. පරමො සඛා නාම අතිපියට්ඨානතාය.

55. විධාවතීති විවිධං රූපං පධාවති, යථාකාමං පවත්තතීති අත්ථො.

56. වට්ටදුක්ඛතොති ¶ සංසාරදුක්ඛතො. සංසාරො හි කිලෙසකම්මවිපාකානං අපරාපරුප්පත්තිතාය විධාවති. තඤ්ච දුක්ඛං දුක්ඛමත්තාය නානාවිධදුක්ඛරාසිභාවතො.

දුතියජනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

57. නිප්ඵත්තීති ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකානං නිප්ඵජ්ජනතො නිප්ඵත්ති. තතො එව අවස්සයො, නිප්ඵත්තිතවිපාකස්ස අවස්සයො අධිට්ඨානං කාරණන්ති අත්ථො.

58. අමග්ගොති ¶ න මග්ගො අනුපායො. රත්තින්දිවක්ඛයොති තත්ථ වයක්ඛණස්ස පාකටභාවතො. වුත්තක්ඛණොපි හි සයං ඛීයතෙව. සෙසං බාහිරමලං වත්ථසරීරාදිභූතං. තථා හි ‘‘භස්මඛාරාදීහි ධොවිත්වා සක්කා සොධෙතු’’න්ති වුත්තං. දුට්ඨොති දූසිතො සත්තසන්තානො න සක්කා සුද්ධො නාම කාතුං අබ්භන්තරමලීනභාවාපාදනතො. ඉත්ථියන්ති බ්රහ්මචරියස්ස අන්තරායකරායපි. පජාති සත්තකායො සජ්ජති සඞ්ගං කරොති යාථාවතො ආදීනවං අපස්සන්තො. ඉන්ද්රියසංවරාදි කිලෙසානං තාපනතො තපො, තෙනාහ ‘‘සබ්බාපී’’තිආදි.

59. කිස්සාති ¶ භුම්මත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘කිස්මිං අභිරතො’’ති. සද්ධා නාම අනවජ්ජසභාවා, තස්මා ලොකියලොකුත්තරහිතසුඛාවහාති ආහ ‘‘සුගතිඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තස්ස දුතියිකා’’ති. අනුසාසති හිතචරියාය පරිණායිකභාවතො.

60. ගායත්තිආදිකොති ඡබ්බීසතියා ඡන්දෙසු ගායත්තිආදිකො උක්කතිපරියොසානො ඡන්දො ගාථානං නිදානං සමුට්ඨානං ‘‘සමුට්ඨහති එතෙනා’’ති කත්වා. තෙහි පන අනුට්ඨුභාදිකො හොතීති ආහ ‘‘ඡන්දො ගාථානං නිදාන’’න්ති. පුබ්බපට්ඨාපනගාථාති ධම්මකථාය ආදිතො ආරොචනභාවජානනත්ථං සතිජනනං විය පවත්තිතගාථා. අක්ඛරඤ්හි පදං ජනෙතීති යස්මා අක්ඛරසමුදායො පදං, පදසමුදායො ගාථා, සමුදායො ච සමුදායීහි බ්යඤ්ජීයති තංපවත්තනතො, තස්මා බ්යඤ්ජනභාවෙ ඨිතං අක්ඛරං, තංසමුදායො පදං, පදං තං වියඤ්ජෙතා ජනෙතා විය හොතීති ‘‘අක්ඛරඤ්හි පදං ජනෙතී’’ති වුත්තං. අක්ඛරං හි උච්චාරිතවිද්ධංසිතාය තංතංඛණමත්තාවට්ඨායීපි පරතො පවත්තියා මනොවිඤ්ඤාණවීථියා සඞ්කලනවසෙන එකජ්ඣං කත්වා පදභාවෙන ගය්හමානං යථාසඞ්කෙතමත්ථං බ්යඤ්ජෙති. පදං ගාථං ජනෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගාථා අත්ථං පකාසෙතීති ගාථාසඤ්ඤිතො පදසමුදායො කිරියාකාරකසම්බන්ධවසෙන සම්බන්ධිතො කත්තුඅධිප්පායානුරූපං ආලොචිතවිලොචිතං සංහිතං අත්ථං විභාවෙති. සමුද්දාදිපණ්ණත්තිනිස්සිතා වොහාරසන්නිස්සයෙනෙව ¶ පවත්තතීති කත්වා. තෙනාහ ‘‘ගාථා ආරභන්තො’’තිආදි. ආසයොති අවස්සයොති ආහ ‘‘පතිට්ඨා’’ති කවිතොති විචිත්තකථීආදිතො.

61. නාමන්ති ¶ සාමඤ්ඤනාමාදිභෙදං නාමං. සබ්බන්ති සබ්බං පඤ්ඤත්තිපථං සබ්බං ඤෙය්යපවත්තිපථං. අද්ධභවීති කාමං පාළියං අතීතකාලනිද්දෙසො කතො, තං පන ලක්ඛණමත්තං. අභිභවති අනුපතතීති එතෙන අභිභවො අනුපතනං පවත්ති එවාති දස්සෙති. තං පනස්ස අභිභවනං අප්පවිසයෙ අනාමසිත්වා මහාවිසයානං වසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඔපපාතිකෙන වා’’තිආදිමාහ. තස්ස නාමං හොතීති තස්ස රුක්ඛපාසාණාදිකස්ස අනාමකොඉච්චෙව සමඤ්ඤා හොති, තථා නං සඤ්ජානන්තීති අත්ථො.

62. යෙ චිත්තස්ස වසං ගච්ඡන්තීති යෙ අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකා, තෙසංයෙව. අනවසෙසපරියාදානන්ති අනවසෙසග්ගහණං. න හි පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධා පහීනකිලෙසා චිත්තස්ස වසං ගච්ඡන්ති, තං අත්තනො වසෙ වත්තෙන්ති.

63. තතියෙ ¶ ‘‘සබ්බෙව වසමන්වගූ’’ති යෙ තණ්හාය වසං ගච්ඡන්ති, තෙසං එව අනවසෙසපරියාදානන්ති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිස්සති.

64. කිං ¶ සු සංයොජනොති සූති නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘කිං-සංයොජනො’’ති? විචරන්ති එතෙහීති විචාරණා, පාදා. බහුවචනෙ හි වත්තබ්බෙ එකවචනං කතං. තස්සාති ලොකස්ස.

65. චතුත්ථෙ ආගතඅත්ථො එව අනන්තරෙපි වුත්තො, බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති ආහ ‘‘පඤ්චමෙපි එසෙව නයො’’ති.

66. ‘‘කෙනස්සුබ්භාහතො’’ති පාඨොති අධිප්පායෙන ‘‘සු-කාරො නිපාතමත්ත’’න්ති ආහ, ‘‘කෙනස්සබ්භාහතො’’ති පන පාඨෙ උ-කාරලොපෙන පදසන්ධි. ඉච්ඡාධූපායිතොති අසම්පත්තවිසයිච්ඡාලක්ඛණාය තණ්හාය සන්තාපිතො දඩ්ඪො. තෙනාහ ‘‘ඉච්ඡාය ආදිත්තො’’ති.

67. උල්ලඞ්ඝිතොති උබ්බන්ධිත්වා ලඞ්ඝිතො. සද්දාදීසූති සද්දාදිනාගදන්තෙසු සොතාදීනි උඩ්ඩිතානි තණ්හාරජ්ජුනා දළ්හබන්ධනෙන බද්ධත්තා තදනතිවත්තනතො. ලොකොති ආයතනලොකො. තථා අත්ථයොජනාය කතත්තා ඛන්ධාදිලොකවසෙනපි යොජනා කාතබ්බා. න දූරං ¶ අනන්තරභවකත්තා. චුතිචිත්තඅන්තරිතත්තා ¶ එකචිත්තන්තරභවස්ස කම්මස්ස අබුජ්ඣනං, එවං සන්තෙ කස්මා සත්තා න බුජ්ඣන්තීති ආහ ‘‘බලවතියා’’තිආදි.

68. පඤ්හොති ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො. පුච්ඡිතොති සත්තමසුත්තෙ ගාථාය පුරිමද්ධං පච්ඡිමද්ධං, පච්ඡිමං පුරිමං කත්වා අට්ඨමසුත්තෙ දෙවතාය පුච්ඡිතත්තා වුත්තං ‘‘හෙට්ඨුපරියායවසෙන පුච්ඡිතො’’ති. පුච්ඡානුරූපං විස්සජ්ජනන්ති අවුත්තම්පි සිද්ධමෙතන්ති අනාහටං.

69. නවමෙ විනයායාති විනයෙන. කරණත්ථෙ හි ඉදං සම්පදානවචනං. කිස්සස්සූති කිස්ස, සු-කාරො නිපාතමත්තං. සබ්බං ඡින්දති බන්ධනන්ති සබ්බං දසවිධම්පි සංයොජනං සමුච්ඡින්දති. න හි තං කිඤ්චි කිලෙසබන්ධනං අත්ථි, යං අසමුච්ඡින්නං හුත්වා ඨිතං අස්සා තණ්හාය සමුච්ඡින්නාය. ස්වායමත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොති ආහ ‘‘සබ්බං උත්තානමෙවා’’ති.

70. කිස්මින්ති කිස්මිං සති? තස්ස පන සන්තභාවො උප්පත්තිවසෙනෙවාති ආහ ‘‘කිස්මිං උප්පන්නෙ’’ති? ලොකො උප්පන්නොති වුච්චති අනුපාදානත්තා ලොකසමඤ්ඤාය. ඡසූති එත්ථාපි එසෙව නයො සන්ථවන්ති අධිකසිනෙහං ¶ කරොති අධිකසිනෙහවත්ථුභාවතො අජ්ඣත්තිකායතනානං. උපාදායාති පුබ්බකාලකිරියා අපරකාලකිරියං අපෙක්ඛතීති වචනසෙසවසෙන කිරියාපදං ගහිතං ‘‘පවත්තතී’’ති. කිං පන පවත්තති? ලොකො, ලොකසමඤ්ඤාති අත්ථො. ඡසූති ඉදං නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. ඡළායතනනිමිත්තඤ්හි සබ්බදුක්ඛං. අයන්ති සත්තලොකො. උප්පන්නො නාම හොති ඡළායතනං නාම මූලං සබ්බදුක්ඛානන්ති කත්වා. බාහිරෙසු ආයතනෙසු සන්ථවං කරොති විසෙසතො රූපාදීනං තණ්හාවත්ථුකත්තා. යස්මා චක්ඛාදීනං සන්තප්පනවසෙන ¶ රූපාදීනං පරිග්ගහිතත්තා ලොකස්ස නිසෙවිතාය සංවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඡන්නං…පෙ… විහඤ්ඤතී’’ති.

71. වධිත්වාති හන්ත්වා විනාසෙත්වා. අපරිදය්හමානත්තාති අපීළියමානත්තා. විනට්ඨදොමනස්සත්තා න සොචති චෙතොදුක්ඛදුක්ඛාභාවතො. විසං නාම දුක්ඛං අනිට්ඨභාවතො, තස්ස මූලකාරණං කොධො අනිට්ඨඵලත්තාති ආහ ‘‘විසමූලස්සාති දුක්ඛවිපාකස්සා’’ති. අක්කුට්ඨස්සාති අක්කොසාපරාධස්ස. අක්කොසපහාරත්ථසම්බන්ධෙන හි ‘‘කුද්ධස්සා’’ති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං. සුඛං උප්පජ්ජති කොධං නස්සති. සුඛුප්පත්තිං සන්ධාය එස කොධො ‘‘මධුරග්ගො’’ති වුත්තො, සුඛාවසානොති අත්ථො.

72. පඤ්ඤාණන්ති ලක්ඛණං සල්ලක්ඛණූපායො. දිස්වාති දස්සනහෙතු. ‘‘චොළරඤ්ඤො රට්ඨං චොළරට්ඨ’’න්ති එවං රට්ඨං රඤ්ඤා පඤ්ඤායති.

73. සද්ධායාති ¶ සද්ධාහෙතු. කුලසම්පදාති ඛත්තියාදිසම්පත්තියො. සබ්බලොකියලොකුත්තරවිත්තපටිලාභහෙතුතො සද්ධාවිත්තමෙව. හෙට්ඨා තිණ්ණං ද්වාරානං වසෙන උප්පන්නකස්ස සබ්බස්සපි අනවජ්ජධම්මස්ස සඞ්ගණ්හනතො ‘‘ධම්මොති දසකුසලකම්මපථො’’ති වුත්තං. අසංකිලිට්ඨසුඛන්ති. නිරාමිසං ¶ සුඛං. තමෙව සාමිසං උපනිධාය සම්භාවෙන්තො ආහ ‘‘අසංකිලිට්ඨ’’න්ති. අසෙචනකභාවෙන අභිරුචිජනනතො පියාකිච්ඡකරණතො බහුං සුචිරම්පි කාලං ආසෙවන්තස්ස අදොසාවහතො සච්චමෙව මධුරතරං. න හි තං පිවිතබ්බතො සාදිතබ්බතො අනුභවිතබ්බතො රසොති වත්තබ්බතං අරහති. ඉදානි තස්ස කිච්චසම්පත්තිඅත්ථෙහිපි මහාරහතං දස්සෙතුං ‘‘සච්චස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නදීනිවත්තනං මහාකප්පිනවත්ථුආදීහි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.මහාකප්පිනත්ථෙරවත්ථු; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.231; ථෙරගා. අට්ඨ. 2.මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) දීපෙතබ්බං, ඉතරානි කණ්හදීපායනජාතක- (ජා. 1.10.62 ආදයො) සුතසොම- (ජා. 2.21.371 ආදයො) මච්ඡජාතකෙහි (ජා. 1.1.34, 75; 1.2.131 ආදයො) දීපෙතබ්බානි. නිම්මද්දෙන්ති අභිභවන්ති. මධුරතරන්ති සුන්දරතරං සෙට්ඨෙසූති අත්ථො. පඤ්ඤාජීවීති පඤ්ඤාය ජීවනසීලොති පඤ්ඤාජීවී, පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමචරියොති අත්ථො. පඤ්ඤාජීවීති ච පඤ්ඤාවසෙන ඉරියති වත්තති ජීවිතං පවත්තෙතීති අත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘යො පඤ්ඤාජීවී’’තිආදිමාහ. ‘‘ජීවත’’න්ති කෙචි පඨන්ති, ජීවන්තානං පඤ්ඤාජීවිං සෙට්ඨමාහූති අත්ථො.

74. උප්පතන්තානන්ති පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තානං. ‘‘සෙට්ඨ’’න්ති වුච්චමානත්තා ‘‘සත්තවිධ’’න්ති වුත්තං, ඉතරෙසං වා තදනුලොමතො. ඛෙමො හොති දුබ්භික්ඛුපද්දවාභාවතො. තෙනාහ ‘‘සුභික්ඛො’’ති. නිපතන්තානන්ති අධොමුඛං පවත්තන්තානං. පවජමානානන්ති වජනසීලානං. තෙ පන යස්මා ජඞ්ගමා නාම හොන්ති, න රුක්ඛාදයො විය ථාවරා, තස්මා ආහ ‘‘ජඞ්ගමාන’’න්ති. ගාවොති ධෙනුයො. තෙන මහිංසාදිකානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වදන්තානන්ති උප්පන්නං අත්ථං වදන්තානං.

අත්තනො ¶ ඛන්තියාති අත්තනො ඛන්තියා රුචියා ගහිතභාවෙන. ඉතරා දෙවතා තස්සා විස්සජ්ජනෙ අපරිතුස්සමානා ආහ. යාව පධංසීති ගුණධංසී සත්ථුදෙසනාය ලද්ධබ්බගුණනාසනතො. පගබ්බාති පාගබ්බියෙන සමන්නාගතා, යථා වචීපාගබ්බියෙන අඛරා, තථා වාචාය භවිතබ්බං. මුඛරාති මුඛඛරා. දසබලං පුච්ඡි සණ්හං සුඛුමං රතනත්තයසංහිතං අත්ථං සොතුකාමා. අස්සා දෙවතාය විස්සජ්ජෙන්තො අජ්ඣාසයානුරූපං. උප්පතමානාති උප්පතන්තී සමුග්ඝාටෙති ඔධිසො. වට්ටමූලකමහාඅවිජ්ජාති තස්සා ආදීනවදස්සනත්ථං භූතකථනවිසෙසනං. ඔසීදන්තානන්ති පටිපක්ඛවසෙන අධො සීදන්තානං, උස්සාදයමානානන්ති අත්ථො. පුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතොති ඉදං ‘‘පදසා චරමානාන’’න්ති ¶ පදස්ස අත්ථවිවරණවසෙන භූතකථනවිසෙසනං. යාදිසො පුත්තො වා හොතූති ඉදං පුරිමපදෙ දෙවතාය පුත්තගහණස්ස කතත්තා වුත්තං.

75. කිං සූධ භීතාති එත්ථ සු-ඉධාති නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘කිං භීතා’’ති? මග්ගො ච නෙකායතනප්පවුත්තොති අනෙකකාරණං නානාවිධාධිගමොකාසං කත්වා පවුත්තො කථිතො. තෙනාහ ‘‘අට්ඨතිංසාරම්මණවසෙනා’’තිආදි. එවං සන්තෙති එවං සබ්බසාධාරණානෙකායතනෙහි නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස තුම්හෙහි පවෙදිතත්තා ලබ්භමානෙ ඛෙමෙ මග්ගෙ කිං භීතායං ජනතා උප්පථභූතා විපරීතදිට්ඨිතො ගණ්හීති අත්ථො? එවං දෙවතා යථිච්ඡාය පුරිමද්ධෙන අත්තනා යථාචින්තිතමත්ථං සත්ථු පවෙදිතා, පච්ඡිමද්ධෙන අත්තනො සංසයං පුච්ඡති. බහුපඤ්ඤාති පුථුපඤ්ඤ. උස්සන්නපඤ්ඤාති අධිකපඤ්ඤා. ඨපෙත්වාති සංයමෙත්වා. සංවිභාගීති ආහාරපරිභොගෙ සම්මදෙව විභජනසීලො. තෙනාහ ‘‘අච්ඡරායා’’තිආදි. වුත්තත්ථමෙව හෙට්ඨා.

මනෙනාති මනොගහණෙන. පුබ්බසුද්ධිඅඞ්ගන්ති පුබ්බභාගසුද්ධිභූතං අඞ්ගං. චතූසූති වුත්තඅඞ්ගපරියාපන්නං. යඤ්ඤඋපක්ඛරොති දානස්ස සාධනං. එතෙසු ධම්මෙසූති ¶ එතෙසු සද්ධාදිගුණෙසු. යථා හි සද්ධො පච්චයං පච්චුපට්ඨපෙත්වා වත්ථුපරිච්චාගස්ස විසෙසපච්චයො කම්මඵලස්ස පරලොකස්ස ච පච්චක්ඛතො විය පත්තියායනතො, එවං මුදුහදයො. මුදුහදයො හි අනුදයං පත්වා යං කිඤ්චි අත්තනො සන්තකං පරෙසං දෙති. යො ච සංවිභාගසීලො, සො අප්පකස්මිම්පි අත්තනො සන්තකෙ පරෙහි සාධාරණභොගී හොති. වදඤ්ඤූ වදානියතාය යාගිනොව යුත්තං යුත්තකාලං ඤත්වා අත්ථිකානං මනොරථං පූරෙතීති වුත්තං ‘‘ඉති…පෙ… චතූසූති ආහා’’ති.

වාචන්තිආදීනි තීණි අඞ්ගානි තිවිධසීලසම්පත්තිදීපනතො. සම්පන්නසීලො හි පරලොකං න භාසෙය්ය. සද්ධො එකං අඞ්ගං පයොගාසයසුද්ධිදීපනතො. සුද්ධාසයස්ස සම්මාපයොගෙ ඨිතස්ස කථං පරලොකතො භයන්ති. දුකවසෙන චතුරඞ්ගයොජනා දුකනයො. එතෙසු චතූසු ධම්මෙසු ඨිතොති එතෙසු යථාවුත්තදුකසඞ්ගහෙසු චතූසු ගුණෙසු පතිට්ඨිතො.

76. නාමගොත්තන්ති ¶ තිස්සො කස්සපො ගොතමොති එවරූපං නාමඤ්ච ගොත්තඤ්ච. නිදස්සනමත්තමෙතං, තස්මා සබ්බස්ස පඤ්ඤත්තියා ලක්ඛණවචනන්ති දට්ඨබ්බං. න ජීරතීති අසභාවධම්මත්තා උප්පාදවයාභාවතො ජරං න පාපුණාති. තෙනාහ ‘‘ජීරණසභාවො න හොතී’’ති. යස්මා සමඤ්ඤාභාවතො කාලන්තරෙපි තං සමඤ්ඤායතෙව, තස්මා ‘‘අතීතබුද්ධානං…පෙ… න ජීරතීති වුච්චතී’’ති ආහ.

ආලසියන්ති අලසභාවො දළ්හකොසජ්ජං. තෙනාහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. ඨිතින්ති බ්යාපාරං. නිද්දාවසෙන පමජ්ජනං කත්තබ්බස්ස අකරණං. කිලෙසවසෙන පමජ්ජනං අකත්තබ්බස්ස කරණම්පි. කම්මසමයෙති කම්මං කාතුං යුත්තකාලෙ. කම්මකරණවීරියාභාවොති තංකම්මකිරියසමුට්ඨාපකවීරියාභාවො. සො පන අත්ථතො වීරියපටිපක්ඛො අකුසලචිත්තුප්පාදො, න වීරියස්ස අභාවමත්තං. සීලසඤ්ඤමාභාවො දුස්සීල්යං. විස්සට්ඨාචාරතා නාම අනාචාරො. සොප්පබහුලතාති නිද්දාලුතා ¶ . යතො ගහණහත්ථොපි න කිලාසුපි පුරිසො නිද්දාය අභිභුය්යති. තෙනාහ ‘‘තායා’’තිආදි. අතිච්ඡාතාදීනීති ආදි-සද්දෙන අභිභුය්යතාදිං සඞ්ගණ්හාති. ආගන්තුකාලසියං න පුබ්බෙ වුත්තආලස්යං විය පකතිසිද්ධං. ‘‘තෙ ඡිද්දෙ’’ති පාළියං ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘තානි ඡ ඡිද්දානී’’ති. කුසලචිත්තප්පවත්තියා අනොකාසභාවතො ඡිද්දානි. තෙනාහ භගවා – ‘‘යත්ථ විත්තං න තිට්ඨතී’’ති. සබ්බාකාරෙන ලෙසමත්තං අසෙසෙත්වාති අධිප්පායො.

77. සත්ථස්ස මලන්ති සත්ථමලං, යෙන සත්ථං මලීනං හොති, සත්ථමලග්ගහණෙන චෙත්ථ මලීනං සත්ථමෙව ගහිතන්ති ආහ ‘‘මලග්ගහිතසත්ථ’’න්ති. ආණාපවත්තනන්ති අප්පකෙ වා මහන්තෙ වා යත්ථ කත්ථචි අත්තනො ආණාය පවත්තනවසෙන වසනං ඉස්සරියත්තමිච්ඡන්ති. මණිරතනම්පි විස්සජ්ජනීයපක්ඛිකත්තා උත්තමං භණ්ඩං නාම න හොති, ඉත්ථී පන පරිච්චත්තකුලාචාරිත්ථිකායපි අනිස්සජ්ජනීයතාය උත්තමභණ්ඩං නාම. තෙනාහ ‘‘ඉත්ථී භණ්ඩානමුත්තම’’න්ති. තෙසං තෙසඤ්හි පුරිසාජානීයානං උප්පත්තිට්ඨානතාය උත්තමරතනාකරත්තා ඉත්ථී භණ්ඩානමුත්තමං. මලග්ගහිතසත්ථසදිසො අවබොධකිච්චවිබන්ධනතො. සත්ථමලං විය සත්ථස්ස පඤ්ඤාසත්ථස්ස ගුණාභාවකරණතො පඤ්ඤාසත්ථමලං ¶ . අබ්බු වුච්චති උපද්දවං, තං දෙතීති අබ්බුදං, විනාසකාරණං. නනු හරණං සමණස්ස අයුත්තන්ති? යුත්තං. තස්ස අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච යුත්තතං දස්සෙන්තො ‘‘සලාකභත්තාදීනී’’තිආදිමාහ.

ඉස්සරියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

78. ‘‘අත්තකාමො’’ති ¶ පාළියං වුත්තත්තා ආහ ‘‘ඨපෙත්වා සබ්බබොධිසත්තෙ’’ති. තෙ හි සබ්බසො පරත්ථාය එව පටිපජ්ජමානා මහාකාරුණිකා පරත්ථකාමා, අත්ථකාමා නාම න හොන්ති, යා ච තෙසං අත්තත්ථාවහා පටිපත්ති, සාපි යාවදෙව පරත්ථා එවාති. වුත්තං පොරාණට්ඨකථායං. යස්මා බොධිසත්තා පරහිතපටිපත්තියා පාරමියො පූරෙන්තා තථාරූපං කාරණං පත්වා අත්තානං පරෙසං පරිච්චජන්ති පඤ්ඤාපාරමියා පරිපූරණතො, තස්මා ඉධාපි ‘‘සබ්බබොධිසත්තෙ ඨපෙත්වායෙවාති වුත්ත’’න්ති ආහ. කල්යාණන්ති භද්දකං. වාචාය අධිප්පෙතත්තා ආහ ‘‘සණ්හං මුදුක’’න්ති. පාපිකන්ති ලාමකං නිහීනං. තං පන ඵරුසං වාචන්ති සරූපතො දස්සෙති.

79. සද්ධා බන්ධති පාථෙය්යන්ති සද්ධා නාම සත්තස්ස මරණවසෙන මහාපථං සංවජතො මහාකන්තාරං පටිපජ්ජතො මහාවිදුග්ගං පක්ඛන්දතො පාථෙය්යපුටං බන්ධති සම්බලං සජ්ජෙති. කථන්ති ආහ ‘‘සද්ධං උප්පාදෙත්වා’’තිආදි. එතං වුත්තන්ති ‘‘සද්ධා බන්ධති පාථෙය්ය’’න්ති එතං ගාථාපදං වුත්තං භගවතා. සිරීති කතපුඤ්ඤෙහි සෙවීයති තෙහි පටිලභීයතීති සිරී. ඉස්සරියං විභවො. ආසයිතබ්බතො ආසයො, වසනට්ඨානං නිකෙතන්ති අත්ථො. පරිකඩ්ඪතීති ඉච්ඡාවසිකං පුග්ගලං තත්ථ තත්ථ උපකඩ්ඪති.

පාථෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

80. තං තං සමවිසමං පජ්ජොතතීති පජ්ජොතො. පදීපො අන්ධකාරං විධමිත්වා පච්චක්ඛතො රූපගතං දස්සෙති, එවං පඤ්ඤාපජ්ජොතො අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා ධම්මානං පරමත්ථභූතං ¶ රූපං දස්සෙති. ජාගරබ්රාහ්මණො වියාති ජාගරඛීණාසවබ්රාහ්මණො විය. සො හි සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සබ්බදාපි ජාගරො හොති. ගාවොති ගොජාතියො. ඉදං ¶ ගුන්නං ගොණානඤ්ච සාමඤ්ඤතො ගහණං. කම්මෙති කරණත්ථෙ භුම්මවචනං. ජීවනං ජීවො, සහ ජීවෙනාති සජීවිනො. තෙනාහ ‘‘කම්මෙන සහ ජීවන්තාන’’න්ති, කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං කත්වා ජීවන්තානන්ති අත්ථො. ගොමණ්ඩලෙහි සද්ධින්ති ගොගණෙන සහ. න තෙන විනා කසිකම්මාදීනි උප්පජ්ජන්ති, ගොරසසිද්ධියා චෙව කසනභාරවහනසිද්ධියා ච කසිකම්මඑකච්චවාණිජ්ජකම්මාදීනි ඉජ්ඣන්ති. සත්තකායස්සාති ආහාරුපජීවිනො සත්තකායස්ස කසිතො අඤ්ඤථා ජීවිකං කප්පෙන්තස්සපි කසිජීවිතවුත්තියා මූලකාරණං ඵලනිප්ඵත්තිනිමිත්තත්තා තස්ස. ඉරියාපථො ච ඉරියනකිරියානං පවත්තනුපායො. ‘‘සීතන්ති නඞ්ගලසීතකම්ම’’න්ති වදන්ති.

81. රණන්ති කන්දන්ති එතෙහීති රණා, රාගාදයො. තෙහි අභිභූතතාය හි සත්තා නානප්පකාරං කන්දන්ති පරිදෙවන්ති. තෙ පන සබ්බසො නත්ථි එතෙසං රණාති අරණා. නික්කිලෙසා ඛීණාසවා. වුසිතවාසොති වුසිතබ්රහ්මචරියවාසො. භොජිස්සියන්ති භුජිස්සභාවො. තෙනාහ ‘‘අදාසභාවො’’ති. සමණාති සමිතපාපසමණාති ආහ ‘‘ඛීණාසවසමණා’’ති. පුථුජ්ජනකල්යාණකාලෙ ලොකියපරිඤ්ඤාය, සෙක්ඛා පුබ්බභාගෙ ලොකියපරිඤ්ඤාය, පච්චවෙක්ඛණෙ ලොකියලොකුත්තරාය පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤෙය්යං තෙභූමකං ඛන්ධපඤ්චකං පරිජානන්ති පරිච්ඡිජ්ජන්ති. ඛීණාසවා පන පරිඤ්ඤාතපරිඤ්ඤෙය්යා හොන්ති. තථා හි තෙ සාමී හුත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. වන්දන්ති නං පතිට්ඨිතන්ති වුත්තං, වන්දනීයභාවො ච සීලසම්පන්නතායාති ආහ ‘‘පතිට්ඨිතන්ති සීලෙ පතිට්ඨිත’’න්ති. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. ඛත්තියාති ලක්ඛණවචනන්ති ආහ ‘‘න කෙවලං ඛත්තියාවා’’තිආදි.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

දෙවතාසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.