📜
10. යක්ඛසංයුත්තං
1. ඉන්දකසුත්තවණ්ණනා
235. අත්තනො ¶ ¶ පරිණායකත්තෙන ඉන්දො නාම මහෙසක්ඛො, ඉන්දොති සමඤ්ඤා අස්සාති කත්වා ‘‘ඉන්දකො’’තිපි වුච්චති, තස්ස ඉන්දකස්ස. ඉන්දකූටෙ පබ්බතෙ නිවසතීති ඉන්දකූටනිවාසී, තස්ස ඉන්දකූටනිවාසිනො. බලිකම්මෙහි යජිතබ්බතො පූජිතබ්බතො යක්ඛො, තස්ස යක්ඛස්ස. ඉන්දස්ස නිවාසට්ඨානභූතං කූටං ඉන්දකූටන්ති යක්ඛතො කූටෙන නාමං ලද්ධං. ඉන්දකූටො ඉන්දො උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘කෙලාසකූටො කෙලාසො’’ති. ඉන්දො යක්ඛොති කූටතො යක්ඛෙන නාමං ලද්ධං. න චෙත්ථ ඉතරීතරනිස්සයදොසො අඤ්ඤමඤ්ඤූපලක්ඛණභාවතො යථා තං ‘‘කායකම්මට්ඨාන’’න්ති. රූපන්ති සකලං රූපක්ඛන්ධමාහ, න රූපායතනන්ති. ඉමං සරීරං පෙච්ච අයං කින්ති පටිලභතීති චොදෙති.
කුතො ආගච්ඡතීති පරාධාරරූපෙ ජීවෙ අත්තනි මාතුකුච්ඡිමොක්කන්තෙ රූපස්ස සම්භවොති කුතො නාම ඨානතො ආගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘ඉමානි ච අට්ඨීනි ඉමා ච මංසපෙසියො’’තිආදි. කථං න්වයන්ති අයං කුච්ඡිසඞ්ඛාතෙ ගබ්භරෙ කථං සජ්ජතීති පුච්ඡති. ‘‘සීහානංව නදන්තානං, දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ’’තිආදිනා (ථෙරගා. නිදානගාථා) ගබ්භරො ච කුච්ඡිවාචකො ආගතො. තෙනාහ ‘‘ගබ්භරස්මින්ති මාතුකුච්ඡිස්මි’’න්ති. පුග්ගලවාදීති අත්තවාදුපාදානො. යථා හි මච්ඡමංසං භුත්තං ඵෙණං විය හුත්වා විලීයති, න ච පඤ්ඤායති සත්තභාවෙන අප්පවත්තනතො, එවමෙවං යදි මාතුකුච්ඡිස්මිං ගබ්භභාවෙන උප්පන්නං රූපං සත්තො න භවෙය්ය නො වඩ්ඪෙය්ය, විලීයිත්වා ගච්ඡෙය්ය, පඤ්ඤායති ච තං රූපං, තස්මා ජීවොති ඉමාය ලද්ධියා. එවමාහාති ‘‘රූපං…පෙ… ගබ්භරස්මි’’න්ති එවමවොච. පඨමන්ති එතෙසං පඤ්චන්නං පඨමං. තෙනාහ ‘‘පඨමෙන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සද්ධි’’න්ති. ‘‘ජාතිඋණ්ණංසූහීති ජාතිඑළකාය උණ්ණංසූහී’’ති වදන්ති. ‘‘ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතඋණ්ණා ජාතිඋණ්ණා. තස්සා අංසූහි තීහි කතසුත්තග්ගෙ’’ති සංයුත්තභාණකානං අධිප්පායො.
අනාවිලොති ¶ අච්ඡො, සුප්පසන්නොති අත්ථො. එවංවණ්ණප්පටිභාගන්ති වුත්තප්පමාණසණ්ඨානසම්පරිච්ඡින්නං. කලලං සම්පවුච්චතීති අත්තභාවො භූතුපාදාරූපසඞ්ඛාතො ¶ සන්තානවසෙන පවත්තමානො කලලං නාමාති කථීයති.
කලලාති යථාවුත්තකලලරූපහෙතු තං නිස්සාය පච්චයං කත්වා. මංසධොවනඋදකවණ්ණන්ති වණ්ණතො මංසධොවනඋදකවණ්ණං, සණ්ඨානතො පන විලීනතිපුසදිසං.
පරිපක්කන්ති පරිපාකකලලභාවතො පරිපාකං ගතං සුපරිපාකං ගතං. සමූහතන්ති සමූහභූතං සඞ්ගතං. විවට්ටමානන්ති පරිණමන්තං. තබ්භාවන්ති කරණෙ එතං උපයොගවචනං, තබ්භාවෙන පරිණමන්තන්ති අත්ථො. නිස්සක්කෙ වා උපයොගවචනං, තබ්භාවතො කලලභාවතො කලලං විපරිණමන්තං. අබ්බුදං නාම ජායති, අබ්බුදං නාම සම්පජ්ජතීති අත්ථො.
විලීනතිපුසදිසා සණ්ඨානවසෙන, වණ්ණවසෙන පන සිතා අරත්තාව හොතීති වදන්ති. මණ්ඩන්ති දාරිකානං තථා පීළනතො නිබ්බත්තමරිචපක්කස්ස සාරභූතං රසං. සබ්බභාගෙහි මුච්චතීති සො මණ්ඩො කපාලෙ අලග්ගො හුත්වා තස්ස සබ්බභාගෙහි මුච්ඡිත්වා පිණ්ඩිතො හුත්වා තිට්ඨති. එවරූපා පෙසි හොතීති සා පෙසි ගබ්භාසයෙ කත්ථචි අලග්ගා යථාවුත්තමණ්ඩො විය පිණ්ඩිතො හුත්වා තිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘විලීනතිපුසදිසා’’ති.
පෙසි නිබ්බත්තතීති එත්ථ පෙසීති නිස්සක්කෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘තතො පෙසිතො’’ති.
ඝනස්ස සණ්ඨානං. නිබ්බත්තං කම්මපච්චයාති තංසණ්ඨානං රූපධම්මනිබ්බත්තියා ජායති. ‘‘ජරාමරණං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) හි වුත්තං.
පීළකාති පීළකසදිසා මංසපිණ්ඩා ජායන්ති.
සත්තමාදීනීති ආදි-සද්දෙන අට්ඨමසත්තාහතො පට්ඨාය යාව එකචත්තාලීසා චතුත්තිංස සත්තාහානි සඞ්ගණ්හාති. පරිණතකාලන්ති ගබ්භස්ස පරිණතකාලං. නවමාසතො බහි පරිපක්කො නාම හොති කෙසලොමාදිනිබ්බත්තිතො. තෙනාහ ‘‘ද්වාචත්තාලීසෙ සත්තාහෙ එතානි ජායන්තී’’ති.
තස්සාති ¶ ගබ්භසෙය්යකසත්තස්ස. මාතුඋදරපටලෙන එකාබද්ධො හොති යතො මාතරා පරිභුත්තආහාරො ¶ ආමාසයෙ පතිට්ඨිතෙ ගබ්භස්ස නාභිනාළානුසාරෙන ගබ්භගතස්ස සරීරං සම්පත්වා ආහාරකිච්චං කරොති. ආහාරසමුට්ඨානරූපං සමුට්ඨාපෙතීති ගබ්භගතස්ස කායෙ ඔජාය පච්චයො හොති. සා ච තං පච්චයං ලභිත්වා ඔජට්ඨමකං රූපං සමුට්ඨාපෙති. එවං මාතරා පරිභුත්තආහාරපච්චයෙන ගබ්භගතො දස මාසෙ යාපෙති අත්තනො නාභිනාළානුසාරගතෙනෙව තෙන යාව ආහාරසමුට්ඨානසත්තාහො, තතො පට්ඨාය ආහරණතො. කෙචි පන ‘‘මාතරා පරිභුත්තආහාරො බාහිරවග්ගො විය තස්ස කායං අභිසන්නෙති පරිසන්නෙති, තෙන සො යාපෙතී’’ති වදන්ති. කුච්ඡිගතං උදරපටලෙන තිරොහිතත්තා බහි ඨිතන්ති වත්තබ්බතං න අරහතීති ‘‘කුච්ඡියා අබ්භන්තරගතො’’ති ආහ. මාතුකුච්ඡිගතො නරොති මාතු තිරොකුච්ඡිගතො. එවං ඛොති ඉමිනා යථාවුත්තාකාරෙන අයං සත්තො…පෙ… නිබ්බත්තති, තස්මා රූපං න ජීවො. න හි දිට්ඨිගතස්ස සත්තාහක්කමෙන වුඩ්ඪිප්පත්තො ඉච්ඡිතො අනිච්චතාපත්තිතො.
ඉන්දකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. සක්කනාමසුත්තවණ්ණනා
236. සක්කනාමකොති බලිපුත්තො විය සක්කස්ස වසෙන ගහිතනාමො. ‘‘එසො කිරා’’ති පාඨො. ‘‘එකො කිරා’’තිපි ලිඛන්ති. මාරස්ස පක්ඛෙ ගතො මාරපක්ඛිකො. යදඤ්ඤන්ති එත්ථ යන්ති කිරියාපරාමසනං, තස්මා යං අඤ්ඤස්ස අනුසාසනං, තං සමණස්ස න සාධූති යොජනා. කාරණෙනාති කාරණමත්තෙන සංවාසො ජායති. යෙන කෙනචි ගහට්ඨෙන වා පබ්බජිතෙන වා. තං කාරණන්තරං සමාගතං පුරිසං සප්පඤ්ඤො සම්බුද්ධො අනුකම්පිතුං නාරහති විසෙසාධිගමාභාවා, සති පන තස්මිං සවිසෙසං පසාදො හොතීති. මනසා චෙ…පෙ… න තෙන හොති සංයුත්තො සිනෙහවසෙන අනුකම්පා අනුද්දයා තස්සා අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා.
සක්කනාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. සූචිලොමසුත්තවණ්ණනා
237. ගයාය ¶ අවිදූරෙ භවො ගාමො ‘‘ගයා’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘ගයාය’’න්ති, තෙනාහ ‘‘ගයාය අවිදූරෙ නිවිට්ඨගාමං උපනිසායාති අත්ථො’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනං හෙතං. ඉදං උපරි ඉදං හෙට්ඨාති නත්ථි උප්පටිපාටියො මඤ්චපාදානං ද්වීසු පස්සෙසු දීඝභාවෙන. බලිකම්මත්ථාය කතං දෙවතාධිට්ඨානන්ති අධිප්පායෙන දෙවට්ඨානෙ ඨපෙන්ති. අට්ඨපාදමඤ්චසදිසො කිර සො හෙට්ඨුපරිපරිවත්තෙතබ්බතො. කථිනසිබ්බනසූචි කථිනසූචි. අපච්චත්ථරිත්වාති කිඤ්චි සඞ්ඝිකසෙනාසනස්ස ¶ උපරි පටිච්ඡදනං අපච්චත්ථරිත්වා. ගවච්ඡිවිජ්ඣිතං වියාති තෙහි සූචිලොමෙහි ගවච්ඡිජාලං විය ගතං සබ්බසො සමොහතං.
ඉධාපි ‘‘ඛරසරීරො’’ති වත්වා ඛරසරීරං කථිනසූචිසදිසතාය ලොමස්සාති තස්ස තථාභාවස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සො කිරා’’තිආදිමාහ. අත්තනො හත්ථෙහීති සඞ්ඝිකතෙලසම්මක්ඛිතෙහි අත්තනො සරීරං මක්ඛෙසි. ඉතීති වුත්තාකාරෙන.
සමාගමට්ඨානන්ති යක්ඛසන්නිපාතට්ඨානං. සොති සූචිලොමො යක්ඛො. මන්ති ච තමෙව වදති.
උට්ඨාපෙත්වාති උද්ධග්ගා කත්වා. අපනාමෙසීති යථා සො අත්තනො කායං උපනෙතුං න සක්කොති, තථා කරොන්තො ථොකං අපනාමෙසි. අමනුඤ්ඤොති ඵරුසතික්ඛතාය න මනුඤ්ඤො. චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමීති මය්හං ආනුභාවෙන තව චිත්තවික්ඛෙපං වා කරිස්සාමි. යථා පන සො චිත්තවික්ඛෙපං කරෙය්ය, තං දස්සෙතුං ‘‘යෙසඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. භෙරවං වාති වුත්තාකාරෙන අඤ්ඤථා වා භයානකං දස්සනමත්තෙනෙව සත්තානං භයං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසං උප්පාදෙතුං සමත්ථං. ‘‘කථෙන්තානංයෙවා’’ති වා පාඨො. තං ද්වීසු පාදෙසු ගහෙත්වා පාරං ගඞ්ගාය ඛිපිස්සාමීති යොජනා.
කුතොනිදානාති කස්මා කාරණා? අට්ඨකථායං පන සමාසපදමෙතං, විභත්තිඅලොපෙන නිද්දෙසොති දස්සෙතුං ‘‘කිංනිදානා කිංපච්චයා’’ති? අත්ථො වුත්තො. චිත්තං ඔස්සජන්තීති කුසලචිත්තං පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන ¶ පුරතො ඛිපන්ති. කුතො සමුට්ඨායාති මිච්ඡාවිතක්කානං සමුට්ඨානං පුච්ඡති?
කාමරාගාදයො සුභනිමිත්තාදීසු අයොනිසොමනසිකාරහෙතූ. කාමො පන අයොනිසොමනසිකාරො ච නියකජ්ඣත්තපරියාපන්නොති ආහ ‘‘අයං අත්තභාවො නිදානං එතෙසන්ති ඉතොනිදානා’’තිආදි. එවමෙවාති අට්ඨකථායං කීළාපසුතකුමාරකා විය මිච්ඡාවිතක්කා දට්ඨබ්බා, තෙසං උප්පත්තිට්ඨානභූතො ලොකො විය අයං අත්තභාවලොකො. තෙහි ඔස්සජියමානං ධඞ්කං විය චිත්තං, තස්ස පාදෙ බද්ධදීඝසුත්තකං විය තං දූරානුබන්ධං සංයොජනන්ති එවං උපමාය සංසන්දනං දට්ඨබ්බං.
පාපවිතක්කානං තංසම්පයුත්තකිලෙසානඤ්ච තණ්හා විසෙසපච්චයො තදභාවෙන තෙසං අභාවතොති ¶ ආහ ‘‘තණ්හාසිනෙහතො ජාතා’’ති. අත්තභාවපරියාපන්නත්තා ‘‘අත්තනි සම්භූතා’’ති වුත්තං. තෙන නෙසං අනඤ්ඤහෙතුකතං දස්සෙති, නිග්රොධස්සෙව ඛන්ධජාතීති ඉමිනා පන පුථුභාවඤ්ච, විසත්තාතිආදිනා දුබ්බිනිස්සටතඤ්ච. වත්ථුකාමෙසු රූපාරම්මණාදීසු පුථූසු. පුථූ කිලෙසකාමා කාමරූපතණ්හාදයො. තෙහි කිලෙසකාමෙහි කරණභූතෙහි. අත්තභාවං ඛන්ධපඤ්චකං. යෙ විපස්සනාය යුත්තපයුත්තා යාථාවතො ජානන්ති.
යතොති පච්චත්තෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘යං නිදානමස්සා’’ති. ‘‘විනොදෙන්තී’’ති කත්තුනිද්දෙසෙන යෙන න විනොදෙන්ති, තං කාරණං බාධිතමෙවාති ආහ ‘‘මග්ගසච්චෙන විනොදෙන්තී’’ති. විනොදනඤ්චෙත්ථ සන්තානතො නීහරණං බහිකරණං සබ්බසො පහානං, පහීනෙ ච තස්මිං කිලෙසෙ ඔඝං තරන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘දුත්තර’’න්තිආදිමාහ. එතස්මිං අධිගතෙ න පුන භවොති අපුනබ්භවො, නිබ්බානන්ති ආහ ‘‘අපුනබ්භවසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. යස්මා එත්ථ ‘‘යෙ නං පජානන්ති, යතොනිදාන’’න්ති පදද්වයෙන දුක්ඛසමුදයසච්චානි, විනොදනග්ගහණෙන මග්ගසච්චං, අපුනබ්භවග්ගහණෙන නිරොධසච්චං පකාසිතං, තස්මා වුත්තං ‘‘චත්තාරි සච්චානි පකාසෙන්තො’’ති.
තස්මිංයෙවාති යත්ථ ඨිතො ‘‘රාගො ච දොසො චා’’තිආදිනා පඤ්හං පුච්ඡි, තස්මිංයෙව පදෙසෙ ඨිතො. දෙසනානුසාරෙනාති සත්ථු සාමුක්කංසිකධම්මදෙසනාය අනුස්සරණෙන. ඤාණං පෙසෙත්වාති විපස්සනාපටිපාටියා ¶ නිබ්බානං පති අනුබොධඤාණං පෙසෙත්වා පවත්තෙත්වා. සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතොති සහස්සනයපටිමණ්ඩිතස්ස පඨමමග්ගස්ස අධිගමෙන පඨමඵලෙ පතිට්ඨිතො පටිලභතීති යොජනා. න කිලිට්ඨත්තභාවෙ තිට්ඨන්ති මහානුභාවත්තා අරියධම්මස්ස. සෙතකණ්ඩුපීළකසූචියොති සෙතභාවං පත්වා කණ්ඩුපීළකා ලොමසූචියො සබ්බා අනවසෙසා පතිතා පරිභට්ඨා අපගතා. භුම්මදෙවතාපරිහාරන්ති භුම්මදෙවත්තභාවන්ති.
සූචිලොමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. මණිභද්දසුත්තවණ්ණනා
238. සුඛං පටිලභතීති දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදං සුඛං අධිගච්ඡති. නිච්චමෙව සෙය්යො සතිමතො ආයතිං හිතචරණතො. මණිභද්දො ‘‘සතිමාපුග්ගලො සතොකාරී සම්පති වෙරං නප්පසවතී’’ති අධිප්පායෙන ‘‘වෙරා ච පරිමුච්චතී’’ති ආහ. භගවා පන සතිමන්තතාසිද්ධියා වෙරපරිමුච්චනං න අච්චන්තිකං, නාපි එකන්තිකං පටිපක්ඛෙන පරතො ච අප්පහීනත්තාති තං නිසෙධෙන්තො ‘‘වෙරා ච න පරිමුච්චතී’’ති වත්වා, යං අච්චන්තිකං එකන්තිකඤ්ච ¶ පරස්ස වසෙන වෙරපරිමුච්චනං, තං දස්සෙන්තො ‘‘යස්සා’’ති ගාථමාහ. කරුණායාති අප්පනාප්පත්තාය කරුණාය. කරුණාපුබ්බභාගෙති කරුණාභාවනාය වසෙන උප්පාදිතපඨමජ්ඣානූපචාරෙ. සොති කරුණාභාවනං භාවෙන්තො පුග්ගලො. මෙත්තංසොති මෙත්තචිත්තං අංසො එකො කුසලකොට්ඨාසො එතස්සාති මෙත්තංසො. තස්ස කෙනචීති තස්ස අරහතො කරුණාය මෙත්තාභාවනාය ච සාතිසයත්තා තදභාවෙන කෙනචි පුග්ගලෙන සද්ධිං වෙරප්පසඞ්ගො නාම නත්ථි. ඉමිනා ඛීණාසවෙපි මෙත්තාකරුණාභාවනාරහිතෙ කොචි අත්තනො චිත්තදොසෙන වෙරං කරෙය්ය, න පන තස්මිං මෙත්තාකරුණාචෙතොවිමුත්තිසමන්නාගතෙ කොචි වෙරං කරෙය්ය. එවං මහිද්ධිකා බ්රහ්මවිහාරභාවනාති දස්සෙති.
මණිභද්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. සානුසුත්තවණ්ණනා
239. යක්ඛෙන ¶ ගහිතො හොතීති යක්ඛෙන අනුපවිට්ඨො හොති. තස්ස යක්ඛගහණස්ස කාරණං මූලතො පභුති විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘සො’’තිආදිමාහ. තස්ස අන්තිමභවිකත්තා ආදිතො පට්ඨාය අධිසීලසික්ඛාය සක්කච්චං පූරණන්ති දස්සෙති ‘‘සො පබ්බජිතකාලතො’’තිආදිනා. පච්චාහාරන්ති පටික්ඛෙපං. ඉමස්මිං සරභඤ්ඤෙති ඉමස්මිං මම ධම්මභණනෙ. පත්තින්ති පත්තිදානං. පියා හොන්ති, තෙනාහ භගවා ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘සබ්රහ්මචාරීනං පියො ච අස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චා’ති, සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 1.65). තථා චාහ ‘‘තස්මිං සාමණෙරෙ’’තිආදි.
වුඩ්ඪිමන්වායාති යොබ්බනප්පත්තියා අඞ්ගපච්චඞ්ගානං පරිවුඩ්ඪිමාගම්ම. කාමසම්භොගසමත්ථතාවසෙන පරිපක්කින්ද්රියො. අනුයොජෙත්වාවාති විස්සජ්ජෙත්වාව, ගිහිභාවෙ වා අනුයොජෙත්වාව. ‘‘පුබ්බෙ තුය්හං පුත්තො සීලවා කල්යාණධම්මො ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමොති සම්භාවිතො, ඉදානි තතො අඤ්ඤථා ජාතො’’ති ඝොසනාවසෙන දෙවතානං අන්තරෙ මාහෙව මෙ ලජ්ජං උප්පාදෙය්ය.
පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති චාතුද්දසීපඤ්චදසීඅට්ඨමීනං යථාක්කමං ආදිතො අන්තතො ආදිඅන්තතො ච පවෙසනනික්ඛමනවසෙන උපොසථසීලස්ස පටි පටි අභිමුඛං පච්චාවහිතබ්බපක්ඛඤ්ච. තෙරසියාපීති පරං සත්තමීනවමීසුපීති අත්ථො. පවෙසභූතඤ්හි උපොසථසීලස්ස සත්තමීසු සමාදින්නං සීලං පටිපදං, නවමීසු නික්ඛමභූතන්ති ආචරියා. පොරාණට්ඨකථායං පන පච්චුග්ගමනානුගමනපරියායෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘මනුස්සා’’තිආදි. අඩ්ඪමාසන්ති සකලකාලපක්ඛං ¶ . එවඤ්හි වස්සවාසස්ස අනුගමනං ගතං හොති. සුට්ඨු සමාගතන්ති සුපරිසුද්ධං සම්පන්නං කත්වා අත්තනො සන්තානං ආගතං. තං පන අත්තනො චිත්තෙන සමං පකාරෙහි යුත්තං හොතීති ආහ ‘‘සම්පයුත්ත’’න්ති. අරහන්තානං අනුකරණෙන සෙට්ඨචරියං. ‘‘න තෙ හි යක්ඛා කීළන්තී’’ති අත්තනො පුත්තස්ස කායෙ අධිමුච්චනං අත්තනො කීළනං විය හොතීති කත්වා ආහ.
උපාසිකා ¶ යථාවුත්තඋපොසථසීලෙන සීලවතී, සාමණෙරො පන අත්තනො සාමණෙරසීලෙන සීලවා. උප්පතිත්වාති ආකාසෙ උප්පතිත්වා. මොක්ඛො නත්ථි දුක්ඛාවහස්ස කම්මස්ස කතූපචිතත්තා.
දුවිධෙපි කාමෙති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ. කිලෙසකාමං පරිච්චජන්තො එව හි වත්ථුකාමෙ පරිච්චජති නාම. විබ්භමනවසෙන ආගච්ඡති භික්ඛාය ආහිණ්ඩනාදිපබ්බජිතකිච්චතො. උප්පබ්බජිත්වා විගතසීලස්ස ජීවතො ආනාපානමත්තෙන ජීවන්තොපි සො මතකොව. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘මරණඤ්හෙතං, සුනක්ඛත්ත, අරියස්ස විනයෙ, යො සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තතී’’ති (ම. නි. 3.45).
උණ්හට්ඨෙනාති සපරිළාහට්ඨෙන. අභිධාවථාති අභිධාවතීති ඉමස්මිං අභිධාවනකිච්චෙ භද්දං තෙ හොතූති වත්වා ගිහිභාවාය අභිධාවථ. නීහරිත්වාති නික්ඛාමෙත්වා. එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තත්තා මහාඩාහසදිසෙ. සල්ලක්ඛෙත්වාති ගිහිභාවෙ ආදීනවං, පබ්බජ්ජාය ආනිසංසඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා. හිරොත්තප්පං පටිලභිත්වා ‘‘මම උප්පබ්බජිතුකාමතං සබ්රහ්මචාරිනො ජානිස්සන්තී’’ති. චතුන්නං පරිසානං චිත්තසඞ්ඛොභවසෙන සකලජම්බුදීපං ඛොභෙත්වා.
සානුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. පියඞ්කරසුත්තවණ්ණනා
240. පච්චන්තෙති පරියන්තෙ. පාටියෙක්කන්ති සඞ්ගීතිකාලෙ විසුං. යමකවග්ගාදිකා බ්රාහ්මණවග්ගපරියොසානා ඡබ්බීසති වග්ගා එතිස්සාති ඡබ්බීසතිවග්ගා, තන්තීති පාළි. උච්චාරපස්සාවාදි එවරූපං දුබ්භොජනං, ‘‘අසුචිජෙගුච්ඡභාවෙන දුට්ඨු භොජන’’න්ති කත්වා, දුබ්භොජනග්ගහණෙන වා වන්තගබ්භමලාදීනි අතිදිසති. ඡවිආදීනි ඡෙත්වාති ඡවිආදීනි අතිවිජ්ඣ අතිවිය පවිසිත්වා. අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච අට්ඨාසි පීතිසමුට්ඨානඋළාරොළාරරූපප්පවත්තියා. තෙනාහ ‘‘හදයඞ්ගමනීයො හුත්වා’’ති.
ධම්මතාය ¶ ¶ සමාදිණ්ණන්ති කස්සචි සන්තිකෙ අග්ගහෙත්වා සයමෙව තස්මිං ඛණෙ සංයතා හොමාති යථාසංයතා. තතියපදෙනාති ‘‘සික්ඛෙම සුසීල්ය’’න්ති ඉමිනා පදෙන. සෙසාති වුත්තාවසෙසා. තිස්සො අදින්නාදානමිච්ඡාචාරසුරාපානවිරතියො. ගහිතා ගොබලීබද්දඤායෙන. ඡාතකං දුබ්භික්ඛඤ්ච එත්ථාති ඡාතකදුබ්භික්ඛා, ජිඝච්ඡාදුබ්භික්ඛාබහුලායාති අත්ථො. පිසාචයක්ඛයොනියාති පෙත්තිවිසයසදිසයක්ඛයොනියා අපි නාම මුච්චෙමාති යොජනා.
පියඞ්කරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. පුනබ්බසුසුත්තවණ්ණනා
241. වසනට්ඨානග්ගහණෙන රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදයො සඞ්ගණ්හාති. ද්වාදසහත්ථමත්තමෙව ගණ්හාති පකතිසඤ්චරණූපචාරමත්තබ්යාපනතො. යථාපරිසන්ති පරිසානුරූපං, යත්ථ යත්ථ පරිසා තිට්ඨති, තං තං ඨානං ගච්ඡති පරිසපරියන්තිකත්තා. සත්ථු මුඛවිකාරාභාවතො පවෙසානුඤ්ඤං සල්ලක්ඛෙන්තී ‘‘නූන අයං කතාධිකාරා භවිස්සතී’’ති අනුමානසිද්ධං උපනිස්සයං දිස්වා. එකීභාවගමනෙනාති හත්ථපාසූපගමනෙන පරිසාය මිස්සීභාවප්පත්තියා. පුත්තකාති පුත්තපුත්තියො. අනුකම්පායඤ්හි ක-සද්දො.
නිබ්බානාරම්මණෙන අරියමග්ගෙන මුඤ්චියමානා ගන්ථා ‘‘නිබ්බානං ආගම්ම පමුච්චන්තී’’ති වුත්තා. වෙලාතික්කන්තාති පමාණතො පරිච්ඡින්දිතුං න සක්කාති ආහ ‘‘පමාණාතික්කන්තා’’ති. පියායනාති ආසීසනා. ආසීසනං පෙමවසෙන පෙමවත්ථුනො එසනා පත්ථනාව හොතීති ආහ ‘‘මග්ගනා පත්ථනා’’ති. තතොති පියපුත්තාදිතො. පාණීනන්ති සාමිඅත්ථෙ පුථුවචනං දුක්ඛසද්දාපෙක්ඛං. කෙ මොචෙතීති මොචනකිරියාය කම්මං පුච්ඡති? ඉභරො පන අත්ථවසෙන විභත්තිවිපරිණාමොති ‘‘පාණිනෙති ආහරිත්වා වත්තබ්බ’’න්ති ආහ. අභිසම්බුධන්ති අභිසම්බුධන්තො. තෙනාහ ‘‘අභිසම්බුද්ධො’’ති. සද්ධම්මස්සාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘සද්ධම්මමෙව අජානිත්වා’’ති.
පුත්තස්ස අනුමොදනං කරොන්තීති පුත්තස්ස පටිපත්තිඅනුමොදනං කරොන්තී. උග්ගතාති එත්ථ කලලෙ වට්ටදුක්ඛෙ නිමුජ්ජමානා තතො සීසං උක්ඛිපිතුං අසක්කොන්ති ¶ අජ්ජ බුද්ධානුභාවෙන පඤ්ඤාසීසං උක්ඛිපිතා උග්ගතා. පුන විනිපාතාභාවතො සම්මදෙව උග්ගතත්තා සමුග්ගතා. තථාභූතා සාසනෙපි උග්ගතා සමුග්ගතා ජාතා. චතුසච්චපටිවෙධභාවන්ති චතුසච්චපටිවෙධස්ස අත්ථිභාවං. කණ්ඩුකච්ඡුආදීති ආදි-සද්දෙන ජෙගුච්ඡඅසාතාදිං සඞ්ගණ්හාති. දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභති ¶ පවත්තියං සම්පත්තිදායිනො කම්මස්ස කතොකාසත්තා. තුණ්හී උත්තරිකෙ හොහීති මාතු-වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තස්ස විසෙසාධිගමස්ස අවිබන්ධකරණසම්මාපයොගෙන යථාලද්ධවිසෙසාය මාතුයා වසෙන යස්මා ධීතා දිට්ඨධම්මිකසම්පත්තිලාභී, තස්මා වුත්තං ‘‘මාතු ආනුභාවෙනෙවා’’ති.
පුනබ්බසුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. සුදත්තසුත්තවණ්ණනා
242. කරණීයෙනාති එත්ථ කරණීයන්ති වාණිජ්ජකම්මං අධිප්පෙතන්ති තං විවරන්තො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො චා’’තිආදිමාහ. වික්කීයතීති වික්කයං ගච්ඡති. තථෙව කරොතීති යථා රාජගහසෙට්ඨිනා සාවත්ථිං ගන්ත්වා කතං, තථෙව රාජගහං ගන්ත්වා කරොති. ස්වායන්ති අනාථපිණ්ඩිකො.
තං දිවසන්ති යං දිවසං අනාථපිණ්ඩිකො, ගහපති, රාජගහසමීපං උපගතො, තං දිවසං. පණ්ණන්ති සාසනං. න සුණීති අසුණන්තො ‘‘පණ්ණං න සුණී’’ති වුත්තො. ධම්මගාරවෙන හි සො සෙට්ඨි අඤ්ඤං කිච්චං තිණායපි න මඤ්ඤි. තෙනාහ ‘‘ධම්මස්සවනත්ථායා’’තිආදි. දාරකරූපානන්ති දාරකානං. අනත්ථන්තරකරො හි රූප-සද්දො යථා ‘‘ගොරූපාන’’න්ති. පඤ්චවණ්ණන්ති ඛුද්දිකාදිභෙදං පඤ්චප්පකාරං පීතිං පටිලභි. අනුක්කමෙන හි තා එතස්ස සම්භවන්ති. ‘‘සීසෙන උට්ඨාය…පෙ… ගච්ඡතී’’ති පදං පීතිසමුට්ඨානරූපවසෙන ලක්ඛෙත්වා වුත්තං.
සිවථිකාය වසතීති සිවථිකාය සමීපෙ වසති. සුසානස්සාසන්නට්ඨානෙ හි සො විහාරො. අථස්සාති අථස්ස අනාථපිණ්ඩිකස්ස ‘‘අකාලො…පෙ… උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති එතං අහොසි. බුද්ධගතාය සතියාති ¶ අඤ්ඤං කිඤ්චි අචින්තෙත්වා බුද්ධගතාය එව සතියා සයනවරගතො නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං ‘‘තං දිවස’’න්තිආදි.
බලවප්පසාදොති බුද්ධාරම්මණා බලවතී සද්ධා. පීතිආලොකොති පුරිමබුද්ධෙසු චිරකාලං පරිචයං ගතස්ස බලවතො පසාදස්ස වසෙන ‘‘බුද්ධො’’ති නාමං සවනමත්තෙන උප්පන්නාය උළාරාය පීතියා සමුට්ඨාපිතො විපස්සනොභාසසදිසො සාතිසයො ආලොකො හොති චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානො. තෙනාහ ‘‘සබ්බතමං විගච්ඡී’’තිආදි. ‘‘දෙවතා හි කතා’’තිපි වදන්ති, පුරිමො එවෙත්ථ යුත්තො.
අමනුස්සාති ¶ අධිගතවිසෙසා දෙවතා. තා හි සෙට්ඨිස්ස සම්පත්තිං පච්චක්ඛතො පස්සිංසු. තෙනාහ ‘‘අයං මහාසෙට්ඨී’’තිආදි. අල්ලසරීරන්ති තාවදෙව ඡඩ්ඩිතං අච්ඡින්නං වා කළෙවරං. අපරම්පීති මතං කුථිතකුණපං. පරිකිරිංසූති සමන්තතො ඔසරිතා අහෙසුං. ආලොකො අන්තරධායිපීතිවෙගස්ස මන්දභාවෙන තංසමුට්ඨානරූපානං දුබ්බලභාවතො.
ඉමිනාවාති අධිකාරෙන සහස්සපදෙන එව සම්බන්ධිතබ්බානි. පදං වීතිහරති එත්ථාති පදවීතිහාරො, පදවීතිහාරට්ඨානං. සමගමනෙති දුතවිලම්බිතං අකත්වා සමගමනෙ. තතොති තෙසු සොළසභාගෙසු. එකො කොට්ඨාසොති යථාවුත්තං පදවීතිහාරපදෙසං සොළසධා භින්නස්ස එකො භාගො. පවත්තචෙතනාති යථාවුත්තකලාසඞ්ඛාතස්ස පදෙසස්ස ලඞ්ඝනධාවනපවත්තචෙතනා. පදං වා වීතිහරති එතෙනාති පදවීතිහාරො, තථාපවත්තා කුසලචෙතනා. ‘‘තස්සා ඵලං සොළසධා කත්වා’’ති වදන්ති. පතිට්ඨහන්තස්ස වසෙන ගහිතන්ති යොජනා. විවට්ටනිස්සිතාය එව රතනත්තයපූජාය ධම්මස්සවනස්ස සික්ඛාපදසමාදානස්ස සරණගමනස්ස ච අත්ථාය ගච්ඡතොපි වසෙන වට්ටති. පඨමං වුත්තගමනං ලොකුත්තරවිසෙසාධිගමස්ස එකන්තිකං, දුතියං අනෙකන්තිකන්ති ‘‘වට්ටතියෙවා’’ති සාසඞ්කවචනං.
සොති අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි. අනුයුත්තාති අනුගාමිනො සහායා. තෙව සන්ධාය වදති. ‘‘සිවකො අමනුස්සො’’ති අපරෙ. න කෙවලං ‘‘අනුයුත්තාපි මෙ අත්ථි, කස්මා භායාමී’’ති එවං සූරො අහොසි? අථ ඛො බුද්ධගතාය තික්ඛවිසදසභාවෙන සබ්බං පරිස්සයං මද්දිත්වාපි ¶ අගමාසීති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. පක්ඛන්දනලක්ඛණා හි සද්ධා, තාය යුත්තකො සප්පුරිසොපි සද්ධම්මගුණවසෙන සබ්බං පරිස්සයං මද්දිත්වා පක්ඛන්දතීති දට්ඨබ්බං.
සබ්බකාමසමිද්ධතා පරිච්චාගසීලතා උළාරජ්ඣාසයතා පරදුක්ඛාපනයකාමතා පරෙසං හිතෙසිතා පරසම්පත්තිපමොදනාති එවමාදීනං මහාගුණානං වසෙන නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩදායකත්තා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො’’ති එවං උප්පන්නං නාමං. එවමාහාති ‘‘එහි සුදත්තා’’ති එවං ආහ.
කිලෙසපරිනිබ්බානෙනාති සබ්බසො රාගාදිකිලෙසවූපසමෙන. කිලෙසවූපසමන්ති සබ්බසො සබ්බෙසං කිලෙසානං වූපසමං අග්ගමග්ගෙන පත්වා. අනුපුබ්බිකථන්ති දානාදිකථං. සා හි අනුපුබ්බෙන කථෙතබ්බත්තා ‘‘අනුපුබ්බිකථා’’ති වුච්චති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. සෙය්යථිදං – දානකථං සීලකථං සග්ගකථං කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසී’’ති (චූළව. 305). මත්ථකෙති අනුපුබ්බිකථාය උපරි පරතො. චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසීති යථා මහාසෙට්ඨි සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙ සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාති, එවං පවත්තිනිවත්තියො සහ හෙතුනා විභජන්තො චත්තාරි අරියසච්චානි පකාසෙසීති.
සුදත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. පඨමසුක්කාසුත්තවණ්ණනා
243. රථිකන්ති රච්ඡං. ගහෙත්වාති ගන්ත්වා. සිඞ්ඝාටකන්ති අඤ්ඤත්ථ තිකොණා රච්ඡා වුච්චති. ඉධ පන ‘‘චතුක්ක’’න්ති වුත්තං. ‘‘මධුපීකා’’ති එත්ථ මධු-සද්දෙන මධුවිසෙසො වුච්චතීති ආහ ‘‘ගන්ධමධුපානං පීතා වියා’’ති. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ තිට්ඨතීති ගන්ධමධූති ච අතිවිය මධුරො මදනියො එකො මධුවිසෙසො. තෙනාහ ‘‘අසඤ්ඤී හුත්වා සයතෙවා’’ති.
න පටිවානීයං ¶ න අපනෙතබ්බන්ති අප්පටිවානීයං. තෙනාහ ‘‘බාහිරකඤ්හී’’තිආදි. යං කිඤ්චි සන්තපණීතභාවාවහං න සෙචනන්ති අසෙචනකං. තතො එව අනාසිත්තකං. ඔජවන්තන්ති බහුසම්මතඔජවන්තසදිසතාය ඔජවන්තං. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. ධම්මතායාති අත්තනො සභාවෙනෙව. මධුරො ඉට්ඨො. පිවන්තී වියාති සුක්කාය භික්ඛුනියා උපනීයමානං සද්ධම්මාමතරසං අත්තනො සොතඤ්ජලිං පූරෙත්වා ඔදහන්තීව. වලාහකතො ආගතං වලාහකං.
පඨමසුක්කාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. දුතියසුක්කාසුත්තවණ්ණනා
244. බහුං වත පුඤ්ඤං පසවති සබ්බගන්ථවිමුත්තියා සීලසමන්නාගතෙන අග්ගදක්ඛිණෙය්යාය සුක්කාය ථෙරියා භොජනස්ස දින්නත්තා.
දුතියසුක්කාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
11. චීරාසුත්තවණ්ණනා
245. එකාදසමං උත්තානමෙව දසමෙන සදිසත්තා. තත්ථ හි භොජනං උපාසකස්ස ආභතං, ඉධ චීවරදානන්ති අයමෙව විසෙසො.
චීරාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
12. ආළවකසුත්තවණ්ණනා
246. ආළවියන්ති ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන තං රට්ඨම්පි නගරම්පි වුච්චති. රට්ඨෙ අධිප්පෙතෙපි න එත්ථ බහුවචනං තථාරුළ්හියා අභාවතො. තඤ්ච භවනන්ති තඤ්ච ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනං. තත්ථාති ආළවකස්ස භවනෙ. ‘‘අථ ඛො ආළවකො යක්ඛො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’ති එත්ථ තස්මිං පාඨපදෙසෙ. අයමනුපුබ්බිකථාති අයං ඉදානි වුච්චමානා අනුපුබ්බතො ආගතා කථා. ආළවියා ඉස්සරොති ආළවො, ආළවකොති ච ¶ රාජා වුත්තො. කදාචි චොරපටිබාහනත්ථං, කදාචි උස්සාහසත්තිවිභාවනවසෙන පටිරාජනිසෙධනත්ථං, කදාචි ලක්ඛයොග්යවිනියොගවසෙන බ්යායාමකරණත්ථඤ්ච. මිගානං වනනතො වසනතො වානතො වා ‘‘මිගවා’’ති ලද්ධසමඤ්ඤං මිගවං. තස්සෙවාති රඤ්ඤො එව. මිගොති එකො එණිමිගො. තියොජනන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. උදකං විය පවිසිත්වා ඨිතන්ති යථා පරිස්සමප්පත්තො උදකං පවිසිත්වා ඨිතො නිරස්සාසො හොති, එවං විය ඨිතං. මූලන්ති සමීපං. යක්ඛං දිස්වාව රඤ්ඤො භයං ඡම්භිතත්තං ඌරුත්ථම්භං අහොසි, තස්මා රාජා පලායිතුං නාසක්ඛි. තෙන වුත්තං ‘‘ඛාදිතුං උපගතො’’ති. අථ රාජා ද්විධා ඡින්නං මිගං දත්වා අත්තානං මොචෙතුකාමො අහොසි. යක්ඛො ‘‘නනු මම හත්ථගතකාලතො පට්ඨාය මිගොපි මම සන්තකො, තත්ථ කින්නාම තෙ කෙරාටියමිදං දත්වා අත්තනො මොචන’’න්ති රාජානං න මුඤ්චි. අථ රාජා තස්ස තාදිසං පටිඤ්ඤාතං අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘රාජා තෙන සද්ධි’’න්තිආදි. භවනං අනුපගතන්ති ඉදං මම භවනං අනුපගතං. අනනුඤ්ඤාතන්ති උපගතෙන සාමිභූතෙන අනනුඤ්ඤාතඤ්ච. එතෙන උපගතං තං, ඉදානි තාදිසෙන අනුඤ්ඤාතඤ්ච ඛාදිතුං ලභාමීති දස්සෙති.
මච්චුපථෙති මච්චුගොචරෙ. ආසන්නමරණතාය එවමාහංසු.
තං ආළවකකුමාරං ආදාය පක්කමිංසූති යොජනා. තස්ස රඤ්ඤො මහෙසී ආළවකකුමාරස්ස මාතාති වුත්තා. දෙවිසහස්සානං විප්පලපන්තීනන්ති වචනං පරිණාමෙතබ්බං.
දෙසනාපරියොසානෙති යක්ඛං දමෙත්වා පච්චාගන්ත්වා නගරද්වාරසමීපෙ රුක්ඛමූලෙ නිසින්නෙන භගවතා සරාජිකාය මහතියා පරිසාය දෙසිතදෙසනාය පරියොසානෙ. සොති භගවා. භවනෙ එවාති විමානෙ එව. භගවාපි පස්සති පකතිචක්ඛුනාව නිග්රොධස්ස උපරි නිබ්බත්තත්තා.
තත්රාති තස්මිං ‘‘රොසෙතුකාමතායා’’ති වචනෙ. තෙසන්ති සාතාගිරිහෙමවතානං. කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුප්පමාණවිසයං ¶ පඤ්චමහාවිලොකිතං. ‘‘සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මතී’’තිආදිනා (බු. වං. 2.83) ආගතානි ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි. කටිප්පදෙසවත්ථිකොසකණ්ණතො තිධා. සද්දොති ආළවකස්ස උග්ඝොසිතසද්දො.
ඉමිනා ¶ පසඞ්ගෙන සකලජම්බුදීපං බ්යාපෙත්වා පවත්තෙ අපරෙපි තයො සද්දෙ යථා එතෙ, එවං ආළවකස්ස උග්ඝොසිතසද්දොපීති දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො’’තිආදි වුත්තං. ඔසක්කන්තෙති පරිහායමානෙ.
චුණ්ණෙන්තාති චුණ්ණෙතුං සමත්ථතං සන්ධාය වුත්තං, න පන චුණ්ණනවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මා කස්සචී’’තිආදි. උස්සාවබින්දුමත්තම්පීති උස්සාවපතනමත්තම්පි. ඛුරප්පං සල්ලං.
සෙට්ඨානීති අජෙය්යෙන අප්පටිහතභාවෙන උත්තමානි. දුස්සාවුධන්ති ආවුධකිච්චකරං උත්තරියං දුස්සං. ඉමානි කිර සක්කාදීනං පුඤ්ඤානුභාවෙන නිබ්බත්තානි අප්පටිහතප්පභාවානි පටිපක්ඛවිධමනයුත්තානි අවජ්ඣානි ආවුධානි. තෙනාහ ‘‘යදි හී’’තිආදි.
අසනිවිචක්කං වියාති අසනිමණ්ඩලං විය.
පිත්තන්ති අලගද්දපිත්තං. භින්දෙය්යාති ආසිඤ්චෙය්ය. සුඛන්ති සුකරං. මුදුභූතචිත්තවවත්ථානකරණත්ථන්ති මුදුභූතං අත්තනො චිත්තෙ වවත්ථානස්ස කරණත්ථං.
එවං වුත්තෙති ‘‘න ඛ්වාහ’’න්ති එවං වුත්තෙ. භගවතො සාසනෙ ඨිතෙ පයිරුපාසිත්වා උග්ගහිතං භගවන්තං පයිරූපාසිත්වා උග්ගහිතමෙව නාමාති ආහ ‘‘කස්සපං…පෙ... උග්ගහෙසු’’න්ති. පුට්ඨපඤ්හාති සම්මාසම්බුද්ධෙන පුට්ඨපඤ්හා. යස්මා බුද්ධවිසයෙ පුට්ඨපඤ්හා, තස්මා බුද්ධවිසයාව හොන්ති.
පටිසෙධෙත්වාති වාචාය අසක්කුණෙය්යභාවෙනෙව පටිසෙධෙත්වා. ‘‘යදාකඞ්ඛසී’’ති පදසන්ධිවසෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘යදි ආකඞ්ඛසී’’ති. තෙන තුය්හං පුච්ඡං තාව සුත්වා විස්සජ්ජෙස්සන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න මෙ’’තිආදි. දුතියවිකප්පෙ ද-කාරො පදසන්ධිකරොති ආහ ‘‘යං ආකඞ්ඛසී’’ති. ‘‘පුච්ඡ, ආවුසො, සුත්වා ජානිස්සාමී’’ති අවත්වා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස අනියමෙත්වා වචනං සබ්බවිසයං හොතීති ආහ ‘‘සබ්බං තෙ’’තිආදි.
කිං ¶ සූති එත්ථ කින්ති පුච්ඡායං, සූති සංසයෙ, කිං නූති අත්ථො? ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. තස්මා විත්තන්ති යස්මා විත්තිකරණතො විත්තං. සුකතන්ති සුට්ඨු සක්කච්චං කතං. සුඛන්ති ඉට්ඨඵලං. තත්ථ යං පධානං, තං දස්සෙතුං ‘‘කායිකචෙතසිකං සාත’’න්තිආදි වුත්තං. නිස්සන්දඵලඤ්හි තග්ගහණෙන ගහිතමෙව ¶ හොති. අප්පෙතීති පාපෙති. අතිසයත්ථජොතනො තර-සද්දොති ආහ ‘‘අතිසයෙන සාදූ’’ති. රසසඤ්ඤිතාය ඉට්ඨානං රාගාදිධම්මානං. කෙන පකාරෙනාති කථං-සද්දස්ස අත්ථමාහ. කථංජීවින්ති යදි සමාසපදමෙතං, ‘‘කථ’’න්ති සානුනාසිකා කතාති ආහ ‘‘ගාථාබන්ධසුඛත්ථ’’න්තිආදි.
සද්ධීධ විත්තන්ති එකදෙසෙන සමුදායදස්සනං සමුද්දපබ්බතනිදස්සනං විය. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘විත්තිකරණතො විත්ත’’න්ති වුත්තමත්ථං සන්ධාය හෙතූපමාහි යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තෙන සුඛාවහනතො, දුක්ඛපටිබාහනතො, දාලිද්දියූපසමනතො, රතනපටිලාභහෙතුතො, ලොකසන්තතිආවහනතො ච සද්ධා විත්තං යථා තං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනි. තෙනාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. නනු චෙතනා සම්මාදිට්ඨිආදයො ච සාතිසයං විපාකසුඛං ආවහන්ති, තං කථං සද්ධා ආවහතීති? සද්ධාධුරභාවසභාවතො. තෙනාහ ‘‘සද්ධාධුරෙන පටිපන්නාන’’න්ති. තස්ස ච සෙසපදෙසුපි යොජෙතබ්බං.
ඉදානි යං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි සද්ධාවිත්තස්ස ඔපම්මං, තං හීනං, සද්ධාවිත්තමෙව උත්තමන්ති පාළියං සෙට්ඨග්ගහණං කතන්ති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. පරලොකං ගතං අනුගච්ඡතීති අනුගාමිකං. අඤ්ඤෙහි න සාධාරණන්ති අනඤ්ඤසාධාරණං. සබ්බසම්පත්තිහෙතූති සබ්බාසං සීලසම්පදාදීනං ලොකියලොකුත්තරානං සම්පත්තීනං හෙතු. අනත්ථාය හොති අනුපායපටිපත්තිතො. තස්මා අනුගාමිකත්තා. අනඤ්ඤසාධාරණත්තා සබ්බසම්පත්තිහෙතුභාවතො හිරඤ්ඤාදිවිත්තනිදානත්තා ච සද්ධාවිත්තමෙව සෙට්ඨං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදදෙසනා යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති.
‘‘දසකුසලධම්මො’’ති ඉමිනා එකච්චානංයෙව දානාදිධම්මානං සඞ්ගහො, න සබ්බෙසන්ති අසඞ්ගහිතසඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘දානසීලභාවනාධම්මො වා’’ති වුත්තං. ‘‘සුඛ’’න්ති තිවිධස්සපි සුඛස්ස සාධාරණග්ගහණමෙතන්ති තං සවිසෙසලද්ධං පුග්ගලවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සොණසෙට්ඨි…පෙ… ආවහතී’’ති ආහ. යො සො පදුමවතියා දෙවියා පුත්තො මහාපදුමො නාම රාජා දිබ්බසුඛසදිසං රජ්ජසුඛමනුභවිත්වා පච්ඡා පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා නිබ්බානසුඛමනුභවි, තං නිදස්සනභාවෙන ගහෙත්වා ආහ ‘‘මහාපදුමාදීනං විය නිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහතී’’ති.
අත්ථුද්ධාරනයෙන ¶ ¶ සච්චසද්දං සංවණ්ණෙන්තො ‘‘අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති ආහ. වාචාසච්චෙ දිස්සති සච්චසද්දො ‘‘භණෙ’’ති වුත්තත්තාති අධිප්පායො. විරතිසච්චෙ දිස්සති. වෙරමණීසු හි පතිට්ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා ‘‘සච්චෙ ඨිතා’’ති වුච්චන්ති. අත්තාකාරම්පි වත්ථුං ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති පවත්තියාකාරං උපාදාය දිට්ඨි එව සච්චන්ති දිට්ඨිසච්චං, තස්මිං දිට්ඨිසච්චෙ දිස්සතීති යොජනා. බ්රාහ්මණසච්චානීති පරමත්ථබ්රහ්මානං සච්චානි, යානි ‘‘සබ්බෙ පාණා අවජ්ඣා, සබ්බෙ කාමා අනිච්චා, සබ්බෙ භවා අනිච්චා, නාහං ක්වචනි කස්සචි කිඤ්චනතස්මි’’න්තිආදිනා (අ. නි. 4.185) චතුක්කනිපාතෙ ආගතානි. පරමත්ථභූතං සච්චං නිබ්බානං. අබ්භන්තරං කත්වාති අන්තොගධමෙව කත්වා, තෙහි සද්ධින්ති අත්ථො පරමත්ථසච්චානම්පි සාදුතරත්තා. යස්සානුභාවෙනාති යස්ස වාචාසච්චස්ස ආනුභාවෙන.
උදකම්හි ධාවතීති උදකපිට්ඨියං අභිජ්ජමානායං පථවියා විය ධාවති ගච්ඡති මහාකප්පිනරාජා විය. විසම්පි සච්චෙන හනන්ති පණ්ඩිතාති කණ්හදීපායනාදයො විය. සච්චෙනාති මච්ඡජාතකෙ බොධිසත්තස්ස විය සච්චෙන දෙවො ථනයං පවස්සති. සච්චෙ ඨිතාති විරතිසච්චෙ වාචාසච්චෙ ච ඨිතා තයොපි බොධිසත්තා. නිබ්බුතින්ති නිබ්බානං පත්ථයන්ති. සාදුතරන්ති සාතතරං ඉට්ඨතරවිපාකදානතො.
රසානන්ති නිද්ධාරණත්ථෙ සාමිවචනං. නිද්ධාරණඤ්ච කොචි කුතොචි කෙනචි ඉමන්ති කස්සචි වචනං න සාධෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ ඉමෙ’’තිආදිමාහ. තෙන හි නිබ්බානං රසසමුදායතො සාදුතරතාවිසෙසෙන නිද්ධාරීයති. තත්ථ යෙ ඉමෙ වුච්චන්තීති යොජනා. සායනීයධම්මාති ජිව්හාය සායිතබ්බා ධම්මා. රසායතනං රසොති ආහ ‘‘මූලරසො ඛන්ධරසො’’තිආදි. ඵලරසන්ති ඵලස්ස රසං, ඵලං පීළෙත්වා තාපෙත්වා ගහෙතබ්බරසන්ති අත්ථො. අරසරූපොති ආචාරරහිතසභාවො. රූපස්ස අස්සාදනවසෙන උප්පජ්ජනකසුඛධම්මා රූපරසා. එස නයො සද්දරසාදීසු. සද්දරසොති බ්යඤ්ජනසම්භූතො රසො. විමුත්තිරසොති විමුත්තිසම්පත්තිකො රසො. අත්ථරසොති අත්ථස්ස පටිවිජ්ඣනවසෙන උප්පජ්ජනකසුඛං අත්ථරසො, තථා ධම්මරසො වෙදිතබ්බො. රූපාචාරාතිආදීසු රසග්ගහණෙන ඵලරසං වදති. සො හි ඵලස්ස රූපො ච, රසිතබ්බතො ආසාදෙතබ්බතො රසො චාති ‘‘රූපරසො’’ති වුච්චති. ආචාරො ¶ පන සාමග්ගීරසහෙතුතාය ‘‘රසො’’ති වුත්තො. සච්චං හවෙති එත්ථ හවෙති එකංසත්ථෙ නිපාතො, එකංසත්ථො ච අවධාරණමෙවාති ආහ ‘‘සච්චමෙව සාදුතර’’න්තිආදි. සරීරමුපබ්රූහෙන්ති, න චිත්තං. නනු ච සුඛුප්පත්තිපයොජනත්තා චිත්තම්පි උපබ්රූහෙන්තීති? න, සුඛස්ස සරීරබ්රූහනං පටිච්ච උප්පන්නත්තා. විරතිසච්චවාචාති සච්චවිසෙසෙන සම්පජ්ජනං වදති. චිත්තමුපබ්රූහෙති පදාලිකාය විරතිවාචාය සච්චරසෙ සති සමථවිපස්සනාදීහි ¶ චිත්තපරිබ්රූහනස්ස සම්භවතො මග්ගඵලානිසංසං ගණ්හාති. අසංකිලෙසිකඤ්ච සුඛමාවහති විවට්ටසන්නිස්සිතත්තා. විමුත්තිරසොති ඵලසුඛං වදති නිබ්බානසුඛම්පි වා. පරමත්ථසච්චරසො නාම නිබ්බානරසො. තථා හි තං ‘‘අච්චුතිරසං අස්සාසකරණරස’’න්තිපි වුච්චති. තෙන පරිභාවිතත්තාති විමුත්තිරසස්ස සාදුතරභාවදස්සනත්ථං. එවං සන්තෙපි ‘‘විමුත්තිරසපරිභාවිතත්තා’’ති එතෙන කාමං විමුත්තිරසො වා පරමත්ථසච්චරසො වා සාදුතරරසාති දස්සෙති. තදධිගමූපායභූතන්ති තස්ස පරමත්ථසච්චස්ස අධිගමූපායභූතං. අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්චාති ඵලඤ්ච කාරණඤ්ච නිස්සාය පවත්තිතො අත්ථරසා ධම්මරසා ච සාදූ, තතොපි පරමත්ථසච්චමෙව සාදුරසන්ති අධිප්පායො.
ලොකුත්තරං ලොකියඤ්ච අත්ථං අජානන්තො අන්ධො, ලොකියත්ථමෙව ජානන්තො එකචක්ඛු, උභයං ජානන්තො ද්විචක්ඛු. පරහිතං අත්තහිතඤ්ච අජානන්තො අන්ධො, අත්තහිතමෙව ජානන්තො එකචක්ඛු, උභයත්ථං ජානන්තො ද්විචක්ඛු. සො ද්විචක්ඛුපුග්ගලො පඤ්ඤාජීවී. තං පන ගහට්ඨපබ්බජිතවසෙන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ගහට්ඨො වා’’තිආදි වුත්තං. ගහට්ඨපටිපදං ආරාධෙත්වා චාති යොජනා. ආරාධෙත්වාති ච සාධෙත්වාති අත්ථො.
පුරිමනයෙනෙවාති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධවිස්සජ්ජිතනයෙනෙව. කිඤ්චාපීති අනුජානනසන්දස්සනත්ථෙ නිපාතො. කිං අනුජානාතීති? ගාථාය චතූහි පදෙහි වුත්තෙසු අත්ථෙසු එකස්ස අත්ථස්ස සිද්ධියං ඉතරෙසම්පි සිද්ධිං අනුජානාති. තෙනාහ ‘‘යො චතුබ්බිධමොඝං…පෙ… පරිසුජ්ඣතී’’ති. කිං සන්දස්සෙතීති? යෙසං පාපධම්මානං බලවභාවෙන ඔඝතරණාදි න සිජ්ඣති, තෙසං පටිපක්ඛානං නිස්සන්දෙහවසෙන සන්දස්සනං. තෙනාහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. ඔඝතරණන්ති ඔඝතරණපටිපත්තිං. අසද්දහන්තොති එවං පටිපජ්ජන්තො ¶ ඉමාය පටිපත්තියා ඔඝං තරතීති න සද්දහන්තො. න පක්ඛන්දතීති පක්ඛන්දනලක්ඛණාය සද්ධාය න උග්ඝාටීයතීති න ඔතරති. චිත්තවොස්සග්ගෙනාති යථාකාමාචාරවසෙන චිත්තස්ස වොස්සජ්ජනෙන. පමත්තො පමාදං ආපන්නො. තත්ථෙවාති කාමෙසු එව. විසත්තත්තා ලග්ගත්තා. වොකිණ්ණොති විසෙවිතො. තස්මාති වුත්තස්ස චතුබ්බිධස්සපි අත්ථස්ස හෙතුභාවෙන පච්චාමසනං. තප්පටිපක්ඛන්ති අස්සද්ධියාදීනං පටිපක්ඛං සද්ධාදීනං ඔකාසත්තා.
එතායාති ගාථායං ඉමිනා පදෙනාති සම්බන්ධො. සප්පුරිසසංසෙවො සද්ධම්මස්සවනං යොනිසොමනසිකාරො ධම්මානුධම්මපටිපත්තීති ඉමෙසං සොතාපත්තිමග්ගාධිගමස්ස අඞ්ගානං ආසන්නකාරණං සද්ධින්ද්රියන්ති ආහ ‘‘සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානං සද්ධින්ද්රිය’’න්ති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති ¶ , උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො සොතං ඔදහති, ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාතී’’තිආදි (ම. නි. 2.183, 432). දිට්ඨොඝං තරති එතෙනාති දිට්ඨොඝතරණං, දිට්ඨොඝස්ස තරණං. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘තරති ඔඝ’’න්ති වුත්තං, වත්තමානසමීපෙපි පන වත්තමානං විය වොහරණං යුත්තං දිට්ඨොඝස්ස තිණ්ණභාවස්ස එකන්තිකත්තාති ‘‘සොතාපන්නඤ්ච පකාසෙතී’’ති වුත්තං. එස නයො සෙසෙසුපි. දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදිපටිපත්තන්තරායකරානං පාපධම්මානං සමුච්ඡින්නත්තා සොතාපන්නො…පෙ… අප්පමාදෙන සමන්නාගතො. ‘‘සොතාපත්ති…පෙ… තරතී’’ති එත්තකෙ වුත්තෙ සකිදෙව ඉමස්ස ලොකස්ස ආගමනම්පි ගහිතං සියාති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘ආරාධෙත්වා…පෙ… අවසෙස’’න්ති වුත්තං. නනු ‘‘අවසෙස’’න්ති වුත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගෙන අතිණ්ණං අනවසෙසං භවොඝවත්ථු ගහිතමෙව සියාති? න, උපරි ද්වීහි මග්ගෙහි තරිතබ්බානං තෙසං පරතො ද්වින්නං පහානවසෙන වුච්චමානත්තා. අපවාදවිසයම්පි පරිහරති – ‘‘එවං එසා චොදනා අත්තනො විසයෙ න පතිට්ඨාතී’’ති. අනාදිකාලභාවත්තා කාමසඤ්ඤාය කාමොඝතරණං මහතා එව වීරියෙන සාධෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘වීරියෙනා’’ති. තතියං මග්ගං ආරාධෙත්වා. කාමොඝස්ස වත්ථු කාමොඝවත්ථු, කාමගුණෙහි සද්ධිං සබ්බො කාමභවො. කාමොඝසඤ්ඤිතන්ති කාමොඝසඞ්ඛාතං. කාමනට්ඨෙන කාමො ච සො දුක්ඛො චාති කාමදුක්ඛං. අස්සාදනට්ඨෙන කාමො එව සඤ්ඤාති කාමසඤ්ඤා, සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා විගතා කාමසඤ්ඤා එතිස්සාති විගතකාමසඤ්ඤා ¶ . සබ්බෙසං රාගාදිමලානං මූලභූතත්තා සත්තසන්තානස්ස විසෙසතො මලීනසභාවාපාදනතො පරමං උක්කංසගතං මලන්ති පරමමලං, අවිජ්ජා. තෙනාහ භගවා – ‘‘අවිජ්ජාපරමං මල’’න්ති (ධ. ප. 243).
පඤ්ඤාපදං ගහෙත්වාති යථාවුත්තං පඤ්ඤාපදං හදයෙ ඨපෙත්වා. තප්පසඞ්ගෙන අත්තනො පටිභානෙන සබ්බෙහි විය උග්ගහිතනියාමෙන. සබ්බත්ථෙවාති පඤ්චසුපි ඨානෙසු. අත්ථයුත්තිපුච්ඡාති පඤ්ඤාදිඅත්ථසමධිගමස්ස යුත්තියා කාරණස්ස පුච්ඡා. තෙනාහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. පඤ්ඤාදිඅත්ථං ඤත්වාති පඤ්ඤාධන-කිත්ති-මිත්ත-අභිසම්පරායසඞ්ඛාතං අත්ථං සරූපතො සච්චපටිවෙධනිප්ඵාදනෙන ඤාණෙන ජානිත්වා. නනු එස ලොකුත්තරං සොතාපත්තිමග්ගඵලපඤ්ඤං තදධිගමූපායං ලොකියපඤ්ඤඤ්ච අභිභවිත්වා ඨිතො, සො කස්මා තත්ථ අත්ථයුත්තිං පුච්ඡතීති? සච්චමෙතං, උපරි පන සමාධිස්ස යුත්තිං පුච්ඡිතුකාමො පඤ්ඤාය සෙට්ඨභාවතො, තස්ස ච එකදෙසෙනෙව අධිගතත්තා තමෙව ආදිං කත්වා පුච්ඡති. ‘‘කාය යුත්තියා’’තිආදි අත්ථවණ්ණනං අතිදිස්සති ‘‘එස නයො ධනාදීසූ’’ති. තත්ථාපි අත්ථයුත්තිපුච්ඡාභාවො පන ‘‘සබ්බත්ථෙවා’’ති ඉමිනා විභාවිතොති.
සද්ධාසුස්සූසාඅප්පමාදඋට්ඨානසඞ්ඛාතෙහි චතූහි කාරණෙහි. කායසුචරිතාදිභෙදෙන ආජීවට්ඨමකසීලභූතෙන. සමථවිපස්සනාභූතෙන නිප්පරියායෙන බොධිපක්ඛියෙ එව ගණ්හන්තො ‘‘අපරභාගෙ’’ති ¶ ආහ. පරියායබොධිපක්ඛියා පන විසෙසතො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාකාලෙපි ලබ්භන්ති. පුබ්බභාගෙති වා තරුණවිපස්සනාකාලං. තතො පුබ්බසාධනඤ්ච සන්ධාය ‘‘අපරභාගෙ’’ති පුනාහ, තතො පරන්ති අත්ථො. ධම්මන්ති පටිපත්තිධම්මං. න සද්ධාමත්තකෙනෙව පඤ්ඤං ලභතීති යොජනා. යදි එවං කස්මා ‘‘සද්දහානො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. කිං වුත්තං හොතීතිආදිනා වුත්තමෙව අත්ථං විවරති. න කෙවලං සුස්සූසාමත්තෙන පඤ්ඤාපටිලාභො, අථ ඛො අප්පමාදෙන පඤ්ඤං ලභතීති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘අප්පමත්තො විචක්ඛණො’’ති වුත්තන්ති තදත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘එව’’න්තිආදිමාහ.
ඉදානි සද්ධාදීනං පඤ්ඤාපටිලාභස්ස තංතංවිසෙසපච්චයානි නීහරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එව’’න්ති වුත්තං. සුස්සූසායාති සොතුකාමතාය. සා අත්ථතො ¶ උපසඞ්කමනාදි. පඤ්ඤාධිගමූපායන්ති පරියත්තිධම්මමාහ. තෙනාහ ‘‘සුණාතී’’ති. ගහිතං න පමුස්සති, සතිඅවිප්පවාසලක්ඛණො හි අප්පමාදොති. න කෙවලං යාථාවතො ගහණකොසල්ලමෙව විචක්ඛණතා, අථ ඛො යාථාවතො පඤ්ඤාසම්පවෙධනඤ්චාති ආහ ‘‘විත්ථාරිකං කරොතී’’ති. ඉදානි පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සුස්සූසාය වා’’තිආදි වුත්තං. අත්ථමුපපරික්ඛතීති සුතකතානං ධම්මානං පාළිඅත්ථූපපරික්ඛාපුබ්බකං රූපාරූපවිභාගං පරමත්ථං සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච උපපරික්ඛති වීමංසති. අනුපුබ්බෙනාති එවං ඤාතපරිඤ්ඤං පත්වා තීරණපරිඤ්ඤාය තතො අනුක්කමෙන තීරණපරිඤ්ඤං පහානපරිඤ්ඤඤ්ච මත්ථකං පාපෙන්තො මග්ගප්පටිපාටියා පරමත්ථසච්චභූතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති.
ඉමානි සද්ධාදීනි චත්තාරි කාරණානි මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දෙසකාලාදීනි අහාපෙත්වා’’ති. යස්මිං දෙසෙ යස්මිං කාලෙ යෙ ච සහායකෙ නිස්සාය යං කිච්චං තිරෙතබ්බං, තානි දෙසකාලාදීනි අනතික්කමිත්වා අත්තනො අභිවුඩ්ඪිං ඉච්ඡන්තෙන ‘‘අයං නාම දෙසො, යත්ථාහං එතරහි වසාමි, අයං කාලො, ඉමෙ මිත්තා, ඉමෙ අමිත්තා, ඉමෙ ආයවයා, අහඤ්ච එදිසො ජාති-කුල-පදෙස-බලභොග-පරිවාරාදීහි, තං කිච්චං ඉදානි ආරද්ධබ්බං, ඉදානි නාරද්ධබ්බ’’න්ති සබ්බං උපපරික්ඛිත්වා පටිපජ්ජිතබ්බං. එවං පටිපජ්ජන්තො හි ලොකියස්ස ධනස්ස පටිරූපාධිගමූපායං කරොති නාම. ලොකුත්තරස්ස පන සීලවිසොධනාදිවසෙන වෙදිතබ්බං. වහිතබ්බභාවෙන ධුරො වියාති ධුරො, භාරො. ඉධ පන ධුරසම්පග්ගහො උත්තරපදලොපෙන ධුරො, වීරියං. සො සාතිසයො එතස්ස අත්ථීති ධුරවා. ‘‘උට්ඨාතා’’ති පදෙන කායිකවීරියස්ස වක්ඛමානත්තා ‘‘චෙතසිකවීරියවසෙනා’’ති විසෙසිතං. අනික්ඛිත්තධුරො ධොරය්හභාවතො. තිණා භිය්යො ¶ න මඤ්ඤතීති තිණං විය පරිභවන්තො අතිභුය්ය වත්තතීති අත්ථො. ආදිනා නයෙනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන –
‘‘කරං පුරිසකිච්චානි, සො සුඛා න විහායති; (දී. නි. 3.253);
‘‘න දිවා සොප්පසීලෙන, රත්තිමුට්ඨානදෙස්සිනා;
නිච්චං මත්තෙන සොණ්ඩෙන, සක්කා ආවසිතුං ඝර’’න්ති ච. (දී. නි. 3.253); –
එවමාදීනං ¶ සඞ්ගහො. අසිථිලපරක්කමො අනලසභාවතො. එකමූසිකායාති එකාය මතමූසිකාය. නචිරස්සෙවාති චතුමාසබ්භන්තරෙයෙව. චතුසතසහස්සසඞ්ඛං චූළන්තෙවාසී වියාති කාකණිකඩ්ඪකහාපණ-සොළස-කහාපණ-චතුවීසති-කහාපණ-සතහරණක්කමෙන ද්වෙ සතසහස්සානි, චූළකමහාසෙට්ඨිනො ධීතුලාභවසෙන ද්වෙ සතසහස්සානීති එවං චතුසතසහස්සසඞ්ඛං ධනං එකමූලෙන යථා චූළන්තෙවාසී වින්දි, එවං අඤ්ඤොපි පතිරූපකාරී ධුරවා උට්ඨාතා වින්දතෙ ධනං. අයඤ්ච අත්ථො චූළකසෙට්ඨිජාතකෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘අප්පකෙනපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;
සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4);
වත්තං කත්වාති අධිට්ඨානවත්තං කත්වා. ‘‘සච්චවාදී භූතවාදී’’ති කිත්තිං පප්පොතීති යොජනා. ඉච්ඡිතපත්ථිතන්ති යෙහි මිත්තං ඉච්ඡති, තෙහි ඉතරං පත්ථිතං. මිත්තානි ගන්ථතීති මිත්තභාවං ඝටෙති. දානස්ස පියභාවකරණතො ‘‘දදං පියො හොතී’’ති වුත්තං. යං දානං එකන්තතො මිත්තභාවාවහං, තං දස්සෙන්තො ‘‘දුද්දදං වා දදං තං ගන්ථතී’’ති ආහ. දදන්ති ච ලක්ඛණවචනමෙතන්ති ආහ ‘‘දානමුඛෙන වා’’තිආදි.
ආළවකස්ස අජ්ඣාසයානුරූපං ගහට්ඨවසෙන විස්සජ්ජෙන්තො. සද්ධා එතස්ස අත්ථීති සද්ධො, තස්ස සද්ධස්ස. ඝරමෙසිනොති ඝරාවාසසඞ්ඛාතං ඝරං එසන්තස්ස. ඝරාවාසසන්නිස්සිතත්තා ‘‘ඝර’’න්ති කාමගුණා වුච්චන්තීති ආහ ‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ’’ති. ‘‘එතෙ චතුරො ධම්මා’’තිආදිනා ගහිතා අනන්තරගාථාය වුත්තධම්මා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තප්පකාරං සච්ච’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ඉමෙ කුසලා, ඉමෙ අකුසලා’’තිආදිනා තෙ අත්ථෙ යාථාවතො ධාරණතො උපධාරණතො ධම්මො. සඤ්ඤා චිත්තචෙතසිකානං ¶ ධාරණං, අවිච්ඡෙදතො සන්ධාරණතො කුසලසන්තානං ධාරෙතීති ධිති, වීරියං. චජති එතෙනාති චාගො, දානං. පච්චයවෙකල්ලතො ඵලුප්පාදනසමත්ථතාවසෙන සන්ති.
අඤ්ඤෙපීති ඉතො යථාවුත්තධම්මසමුදායතො අඤ්ඤෙපි ධම්මා යදි සන්ති, තෙ ධම්මෙ පුච්ඡස්සූති. කිලෙසෙ, කායවාචාදිකෙ වා දමෙතීති දමො ¶ , පඤ්ඤා. උට්ඨහති උස්සහති එතෙනාති උට්ඨානං, වීරියං. එත්ථාති එතිස්සා පුච්ඡාය. සද්ධින්ති සඞ්ඛෙපතො භාවත්ථපදානං බන්ධනෙන සහ. එකමෙකං පදන්ති පඤ්ඤාදිකමෙකෙකං පදං. ‘‘පඤ්ඤා ඉමස්මිං ඨානෙ පඤ්ඤාති ධම්මොති ච ආගතා’’තිආදිනා පඤ්ඤාදිඅත්ථස්ස උද්ධරණං අත්ථුද්ධාරො. තස්ස තස්ස අත්ථස්ස ‘‘පඤ්ඤා පජානනා’’තිආදිනා (ධ. ස. 16) වෙවචනපදානං උද්ධරණං පදුද්ධාරො. පජානාතීති පඤ්ඤා, ධාරෙතීති ධම්මො, දමෙතීති දමොති එවං පදස්ස කථනං පදවණ්ණනා.
අජ්ජාති වා එතරහි. යථාවුත්තෙන පකාරෙනාති ‘‘සද්දහානො අරහත’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන. සච්චසම්පටිවෙධාවගහණං වා යථාවුත්තෙන පකාරෙන දිට්ඨසච්චතාය ඉධලොකපරලොකත්ථං යාථාවතො ජානන්තො. එවඤ්ච යක්ඛො සත්ථු දෙසනානුභාවසිද්ධං පඤ්හං පුච්ඡනෙන අත්තනො පටිලාභසම්පත්තිං විභාවෙන්තො ‘‘කථංසු ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්තිආදිමාහාති ආචරියා. සම්පරායිකොති එත්ථ ච-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, තෙන ‘‘දිට්ඨධම්මිකො චා’’ති අයමත්ථො වුත්තො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘යො අත්ථො…පෙ… දස්සෙතී’’ති ආහ. අරීයති ඵලං එතස්මාති අත්ථො, කාරණං. විචක්ඛණෙ සපයොජනතාය.
තස්ස ඤාණස්සාති තස්ස අත්ථස්ස ආවිභාවනස්ස ඤාණස්ස. ගුණවිසෙසෙහි ච සදිසස්සපි අඤ්ඤස්ස අභාවතො අග්ගදක්ඛිණෙය්යො බුද්ධො භගවා. තෙනාහ –
‘‘නයිමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන,
බුද්ධෙන සෙට්ඨොව සමොව විජ්ජති;
ආහුනෙය්යානං පරමාහුතිං ගතො,
පුඤ්ඤත්ථිකානං විපුලඵලෙසින’’න්ති. (වි. ව. 1047);
සහිතපටිපත්තින්ති පඤ්ඤාසඞ්ගාහිකං අත්තනො පටිපත්තිං. සුන්දරා බොධි සුබොධි, බුද්ධස්ස සුබොධි බුද්ධසුබොධි, සා එව බුද්ධසුබොධිතා. ධම්මස්සවනත්ථං සන්නිපතිතදෙවතාහි සඞ්ඝුට්ඨසාධුකාරසද්දුට්ඨානඤ්ච.
සතපුඤ්ඤලක්ඛණන්ති ¶ සතසහස්සකප්පෙ පුඤ්ඤසම්භාරස්ස කතත්තා තෙසං පුඤ්ඤානං වසෙන සතපුඤ්ඤලක්ඛණං අනෙකපුඤ්ඤනිබ්බත්තලක්ඛණං. අභිනන්දියතාය සබ්බෙහි අඞ්ගෙහි සමුපෙතං සමන්නාගතං. කතපුඤ්ඤභාවං බ්යඤ්ජෙන්තීති බ්යඤ්ජනානි ¶ , අඞ්ගපච්චඞ්ගානි. තෙසං පරිපුණ්ණත්තා පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනං. තං යක්ඛො…පෙ… පූරෙසීති ගාථාපූරණත්ථමෙව හි භගවා තථාරූපානි අකාසි. අබ්යාධිතාති අරොගා. ‘‘අබ්යථිතා’’ති කෙචි පඨන්ති, සයසන්තාසරහිතාති අත්ථො.
‘‘හත්ථයො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘හත්ථකො’’ති වුත්තං. ආළවිනගරන්ති ආළවිනගරවාසිනො වදති. භවති හි තත්රට්ඨතාය තං-සද්දො යථා ‘‘ගාමො ආගතො, මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. එකකොලාහලෙන වත්තමානෙන.
සම්පිණ්ඩිත්වාති සන්නිපතිත්වා. කාමං සම්භාරො තෙන කතොති නත්ථි, යුද්ධත්ථං පන බහුසො උස්සාහස්ස කතත්තා ‘‘යුද්ධමාදිං කත්වා’’ති වුත්තං. තමෙව ආළවකසුත්තං කථෙසි තස්සා එව දෙසනාය සන්නිපතිතපරිසාය සප්පායත්තා. තෙනාහ ‘‘කථාපරි…පෙ… අහොසී’’ති. චතූහි වත්ථූහීති චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි. පරිසන්ති අත්තනො පරිසං. ‘‘ඉතරඤ්චා’’තිපි වදන්ති.
ආළවකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය
යක්ඛසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.