තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

247. අභියංසූති ¶ ¶ යුද්ධසජ්ජාභිමුඛා හුත්වා ගච්ඡිංසු. තත්රාති තස්මිං අසුරානං අභියානෙ අයං දානි වුච්චමානා අනුපුබ්බතො කථා. තෙත්තිංස පුරිසෙ ගහෙත්වාති තෙත්තිංස පුරිසෙ පුඤ්ඤකිරියාය සහායභූතෙ ගහෙත්වා. ‘‘යාවජීවං මාතාපිතුභරො අස්ස’’න්තිආදිනා සමාදින්නානි සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා. අධිගණ්හන්තං අභිභවන්තං. පුත්තහතායාති හතපුත්තාය. සා සුරා න හොති, න සුරං පිවිම්හාති අධිප්පායො. තතො පට්ඨායාති ‘‘න සුරා’’ති වුත්තකාලතො පට්ඨාය. ‘‘න සුරන්ති න දිබ්බන්තීති අසුරා’’ති කෙචි. හෙට්ඨිමතලෙ අන්තොභූමියං ආයාමතො දසයොජනසහස්සං.

උරගාදිසහචරිතානි ඨානානි උරගාදීනීති ආහ ‘‘උරගාදීසු පඤ්චසු ඨානෙසූ’’ති. පඨමාලින්දෙති පඨමෙ පරිභණ්ඩෙ. පඤ්චයොජනසහස්සවිත්ථාරපුථුබහලාහි සිනෙරුස්ස චතූසුපි පස්සෙසු චත්තාරො පරිභණ්ඩා. සිනෙරුස්ස හි තස්මිං තස්මිං පස්සෙ යුගන්ධරාදීසු පඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරෙ මහාදීපෙ ච ලභිතබ්බස්ස මහතො අත්ථස්ස වසෙන මහත්ථා. කුපිතාවිලචිත්තාති කුපිතෙන කොපෙන ආකුලචිත්තා. යුද්ධෙසීති යුද්ධෙසිනො. සෙසෙසූති සෙසෙසු පරිභණ්ඩෙසු. සෙසාති සුපණ්ණාදයො.

වම්මිකමක්ඛිකාති සපක්ඛිකඋපචිකා. ඔසක්කිත්වාති පිට්ඨිභාගෙන නිවත්තිත්වා.

පමාදං ආපාදෙසීති සක්කස්ස ආණාය පමාදං ආපජ්ජි. සට්ඨියොජනං විත්ථාරෙන. සුවණ්ණමහාවීථින්ති සුවණ්ණමයභූමිජගතිවීථිං.

අනුට්ඨහන්තොති ¶ උට්ඨානං කායිකවීරියං අකරොන්තො. අවායමන්තොති වායාමං චෙතසිකවීරියං අකරොන්තො. කිඤ්චි කිච්චන්ති කසිවාණිජ්ජාදිභෙදං අඤ්ඤතරං කිච්චං කත්තබ්බකම්මං. වරන්ති පවරං. තෙනාහ ‘‘උත්තම’’න්ති. තඤ්ච ඛො කසිතබ්බට්ඨානං ¶ අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ඔකාස’’න්ති. කම්මං අකත්වාති කිඤ්චිපි ජීවිතහෙතුභූතං කම්මං අකත්වා. ජීවිතට්ඨානං නාමාති තස්ස ජීවිතස්ස හෙතු නාම. නිබ්බානස්ස මග්ගොති නිබ්බානස්ස අධිගමුපායභූතො මග්ගො.

248. අන්තරෙති අබ්භන්තරෙ. එවංනාමකන්ති ‘‘සුසීමො’’ති එවංනාමකං. එකං පුත්තමෙව අඤ්ඤතරං අත්තනො පුත්තමෙව.

249. සමුපබ්යූළ්හොති උභින්නං සහ එව සමාගමො, භුසං වා බ්යූළ්හොති අත්ථො. භුසා පනස්ස බ්යූළ්හතා ද්වින්නං සෙනානං සමාගන්ත්වා සම්පිණ්ඩිතභාවෙනාති ආහ ‘‘සම්පිණ්ඩිතො රාසිභූතො’’ති. පච්ඡිමන්තොති රථපඤ්ජරස්ස පරන්තො පච්ඡිමන්තො පච්ඡිමකොට්ඨාසො. රථසන්ධිතොති රථපඤ්ජරස්ස කුබ්බරෙන සද්ධිං සම්බන්ධනට්ඨානතො. තදෙව පමාණන්ති තදෙව ‘‘දියඩ්ඪයොජනසතායාමො’’ති වුත්තප්පමාණමෙව. දිගුණං කත්වාති ‘‘පච්ඡිමන්තො සතයොජනො’’තිආදිනා දිගුණං කත්වා. චන්දමණ්ඩලසූරියමණ්ඩලකිඞ්කිණිකජාලාදිභෙදස්ස සෙසාලඞ්කාරස්ස. පස්සන්තානං දෙවානං. රාජා නොති අම්හාකං රාජා දෙවසෙට්ඨො. දුතියං ආසනං ලභතීති සක්කෙ නිසින්නෙ තස්ස අනන්තරං දුතියං ආසනං ලභති. තස්මා දෙවසෙට්ඨතාය සක්කො විය ගාරවට්ඨානියො, යතො සක්කො ‘‘තස්ස ධජග්ගං උල්ලොකෙය්යාථා’’ති ආහ. එස නයො සෙසෙසුපි. අසුරෙහි පරාජිතොති අසුරෙහි පරාජයං ආපාදිතො. රජධජං දිස්වාති පරසෙනාය උපගච්ඡන්තියා උට්ඨිතරජමත්තම්පි දිස්වා ඨිතොපි තං රජධජං දිස්වා භීරුභාවෙන පලායනධම්මො.

යස්ස ¶ ධජග්ගපරිත්තස්ස. ආනුභාවො වත්තති අසම්මුඛීභූතාහිපි දෙවතාහි සිරසා සම්පටිච්ඡිතබ්බතො. චොරභයාදීහීති ආදි-සද්දෙන රොගභයාදීනඤ්චෙව වට්ටදුක්ඛස්ස ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො විධිනා භාවිතෙ පරිත්තස්ස අත්ථෙ උපචාරජ්ඣානාදීනම්පි ඉජ්ඣනතො.

දීඝවාපීනාමකෙ ¶ ගාමෙ චෙතියං දීඝවාපිචෙතියං. මුද්ධවෙදිකා නාම හම්මියං පරික්ඛිපිත්වා කතවෙදිකා. බුද්ධගතං සතිං උපට්ඨපෙත්වා පරිත්තරක්ඛගුත්තිං ආහ. පරිත්තස්ස ආනුභාවෙන ද්වෙ ඉට්ඨකා…පෙ… අට්ඨංසු. තථා හි තස්මිං නිස්සෙණියං ඨිතෙ…පෙ… අට්ඨංසූති.

250. ‘‘මහානුභාවතාය අසුරානං චිත්තවෙපනෙන වෙපචිත්තී’’ති වදන්ති. ඉසීහි පන අභයං යාචිතෙ ‘‘භයමෙව දදාමී’’ති වත්වා තෙහි ‘‘අක්ඛයං හොතු තෙ භය’’න්ති අභිසපවසෙන වුත්තකාලතො පට්ඨාය වෙපනචිත්තතාය ‘‘වෙපචිත්තී’’ති වුච්චති, යං ලොකියා ‘‘පුලොමො’’ති ච වදන්ති. නිපාතපදානිපි කානිචි අත්ථවිසෙසජොතකානි හොන්තීති ආහ ‘‘නිපාතමත්ත’’න්ති හෙතුඅත්ථාදීනමෙත්ථ අසම්භවතො. තන්ති සක්කං දෙවානමින්දං. කණ්ඨෙ පඤ්චමෙහීති කණ්ඨබන්ධනපඤ්චමෙහි, විභත්තිඅලොපෙන නිද්දෙසො. චිත්තෙනෙවාති ‘‘ඉමං බන්ධාමි, අයං බජ්ඣතූ’’ති උප්පන්නචිත්තෙනෙව. බජ්ඣති බද්ධො හොති, අයං දෙවානුභාවො. මුච්චතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. දසහීති ‘‘චොරොසී’’තිආදිනා ඉධ වුත්තෙහි දසහි. තෙනාහ ‘‘ඉමෙහී’’ති. නිබ්බත්තිත්වා චිරකාලතං උපාදාය ඛුංසනවසෙන වදති ‘‘ජරසක්කා’’ති. න තං අක්කොසං මනසි කරොති දීඝරත්තං ඛන්තිසොරච්චෙසු නිරුළ්හඅජ්ඣාසයත්තා. මහාපටිග්ගහණන්ති මහන්තං උපසමබ්යඤ්ජනං. අස්සාති වෙපචිත්තස්ස.

පටිසංයුජෙති පටිසත්තු හුත්වා සංයුද්ධං කරෙය්ය. තෙනාහ ‘‘පටිප්ඵරෙය්යා’’ති. උපසමං…පෙ… මඤ්ඤෙ උපසමෙනෙව පච්චත්ථිකස්ස නායකභූතස්ස කොධස්ස ¶ පටිසෙධනතො. තාදිසෙ හි කොධො පටිකිරියං අලභන්තො අනුපාදානො විය ජාතවෙදො වූපසම්මති. යදා-සද්දො හෙතුඅත්ථො, න කාලත්ථොති ආහ ‘‘යස්මා තං මඤ්ඤතී’’ති. තාවදෙව ද්වෙ ගාවො යුජ්ඣන්තෙති තස්මිංයෙව ඛණෙ ද්වීසු ගොණෙසු යුජ්ඣන්තෙසු.

ඛන්තිතො උත්තරිතරො අඤ්ඤො අත්ථො න විජ්ජති අනන්තරෙව අස්ස විරොධං අනත්ථං පටිබාහිත්වා දිට්ඨධම්මිකස්ස චෙව සම්පරායිකස්ස ච සංවිධානතො. තං ඛන්තිං පරමං ආහු සෙට්ඨබලං විරොධපච්චයං අභිභුය්ය පවත්තනතො. බාලයොගතො බාලො, තස්ස බලං බාලබලං, අඤ්ඤාණන්ති ආහ ‘‘බාලබලං නාම අඤ්ඤාණබල’’න්ති. තං යස්ස බලන්ති තං අඤ්ඤාණබලං යස්ස පුග්ගලස්ස බලං, අබලමෙව තං පඤ්ඤාබලෙන විද්ධංසෙතබ්බතො. පටිවත්තා න විජ්ජතීති ධම්මට්ඨං ¶ පටිප්ඵරිත්වා අභිභවිත්වා පවත්තා නත්ථි. පටිවචනමත්තං පන කොචි වදෙය්යාපි, තං අකාරණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පටිප්ඵරිත්වා වා’’තිආදිමාහ. බාලබලන්ති ‘‘පටිප්ඵරිත්වා’’ති වචනස්ස කාරණවචනං. තස්සෙව පුග්ගලස්ස පටිකුජ්ඣනකස්ස. නානත්තාවිතක්කනතො උභින්නං අත්ථං. තිකිච්ඡන්තන්ති අනත්ථපටිබාහනමුඛෙන පණ්ඩිතකිච්චකරණෙන පටිසෙධෙන්තං. ‘‘බාලො අය’’න්ති එවං පඤ්ඤපෙතුං හෙතුඵලානං අනවබොධතො චතුසච්චධම්මෙ අඡෙකාති.

වෙපචිත්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

251. ‘‘ඡෙකතායා’’ති වත්වා තස්ස වත්තුං ඡෙකභාවං දස්සෙතුං ‘‘එවං කිරස්සා’’තිආදිමාහ. ගාහන්ති ලද්ධිං. මොචෙත්වාති යස්ස පුන ‘‘චොරො’’ති උත්තරි වත්තුං න සක්කොති, එවං විමොචෙත්වාති පඨමං වත්තුං න සක්කා. ගරූති භාරියං, දුක්කරන්ති අත්ථො. පච්ඡාති ‘‘පරස්සා’’ති වුත්තො සො කිඤ්චි පඨමං වදන්තො අත්තනො අධිප්පායං පවෙදෙති නාම, තං යථාසත්ති විදිතමනො තස්ස උත්තරි වත්තුං සක්කොති. තෙනාහ ‘‘පරස්ස වචනං අනුගන්ත්වා පන පච්ඡා සුඛං වත්තු’’න්ති. අපි ච අසුරින්දෙන ‘‘හොතු, දෙවානමින්ද, සුභාසිතෙන ජයො’’ති පඨමං වුත්තං, විසෙසො ච පුබ්බං උපනෙන්තං අනුවත්තති. වචසි කුසලො සක්කො දෙවරාජා තං විසෙසං තෙනෙව පුබ්බං උපනයාපෙන්තො උපලාපනවසෙන ‘‘තුම්හෙ ¶ ඛ්වෙත්ථා’’තිආදිමාහ. පුබ්බදෙවාති සක්කපමුඛාය දෙවපරිසාය ලොකෙ පුබ්බෙව උප්පන්නත්තා ‘‘පුබ්බදෙවා’’ති පසංසවචනං. වෙපචිත්තිං සන්ධාය ‘‘තුම්හෙ’’ති ‘‘පුබ්බදෙවා’’ති ච වුත්තත්තා ‘‘තුම්හාකං තාව පවෙණිආගතං භණථා’’ති වුත්තං. ගාරවට්ඨානියත්තා වෙපචිත්තිනො බහුවචනපයොගො. දණ්ඩෙන අවචාරො අවචරණං දණ්ඩාවචරො, නත්ථි එත්ථ වුත්තො දණ්ඩාවචරොති අදණ්ඩාවචරා, සක්කෙන වුත්තා ගාථායො.

සුභාසිතජයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

252. රථසද්දොති රථාලඞ්කාරභූතානං කිඞ්කිණිකජාලාදීනං සද්දො. තථා ධජසද්දො. ආජානීයසද්දොති ආජානීයානං හසිතසද්දො ච. කරුණාසමාවජ්ජිතහදයොති පාණානං අනුපරොධෙන පණාමිතචිත්තො. ඊසාමුඛෙනාති රථකප්පරමුඛෙන. පුඤ්ඤපච්චයනිබ්බත්තොති උළාරං සුවිපුලං පුඤ්ඤං පච්චයං කත්වා නිබ්බත්තො. න සජ්ජති කත්ථචි අප්පටිඝට්ටනෙන ගච්ඡන්තො. සිම්බලිවනෙනාති සිම්බලිවනමජ්ඣෙන ¶ . විභග්ගං නිම්මථිතන්ති ඉතො චිතො විභග්ගඤ්චෙව නිරවසෙසතො මථිතඤ්ච හොති.

253. සුපච්චත්ථිකොති සුට්ඨු අතිවිය පච්චත්ථිකො පටිසත්තු. ගහිතොසීති දෙවපාසෙන බන්ධිත්වා ගහිතො අසි. බද්ධොව අහොසි සක්කස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන. චෙතියරාජා කිර ඉමස්මිං කප්පෙ තතො පුබ්බෙ කෙනචි අවුත්තපුබ්බං ඛරමුසාවාදං අභාසි, තාවදෙව විරජ්ඣිත්වා මහාපථවියා විවරෙ දිනෙ නිපතිත්වා අවීචිඅග්ගිජාලානමින්දනමහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චෙතියරඤ්ඤො පාපං සන්ධායා’’ති. මහාපාපානීති මහන්තානි ගරුතරානි පාපානි. තථා හි වෙපචිත්තිනො සපථකරණෙ නිදස්සනභාවෙන එතානි අට්ඨකථායං ආගතානීති.

නදුබ්භියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

254. ද්වාරපාලරූපකානි ¶ වියාති ද්වාරපාලාකාරෙන කතපටිමායො විය. වායමෙථෙව, න අන්තරා සංකොචං ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. නිප්ඵන්නසොභනෙසූති නිප්ඵන්නභාවෙන සුන්දරෙසු. සබ්බෙ හි අනිප්ඵන්නා අත්ථා න සොභන්ති. කිච්චජාතාති විප්පකතභාවෙන සඤ්ජාතකිච්චා. අකිච්චජාතොති අසඤ්ජාතකිච්චො කිච්චරහිතො නාම නත්ථි ගමනට්ඨිතසයනනිසජ්ජාදිවසෙන උප්පජ්ජනකදුක්ඛවිනොදනභාවතො. සංයොගපරමාත්වෙව සම්භොගාති ඉමෙසං සත්තානං සංභුඤ්ජිතබ්බවත්ථූනි නාම පකතියා විරොධසීලානිපි අසංයොගෙන වා අසුන්දරානිපි, තානි අභිසඞ්ඛරණපචනසංයොජනපරමානි වෙදිතබ්බානි තථා සති සම්භොගාරහභාවූපගමනතො. තෙනාහ ‘‘පාරිවාසිකඔදනාදීනී’’තිආදි. උණ්හාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බයුත්තෙ පරිභජ්ජිත්වාති අධිප්පායො.

වෙරොචනඅසුරින්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

255. ජාමාතිකා වුච්චති ධීතුපති, සසුරො භරියාය පිතා, තස්මා ඉමෙ අන්තරවත්තිනො ¶ ද්වෙ ජනා සක්කවෙපචිත්තිනො සුජාය වසෙන ජාමාතිකසසුරා. ‘‘චිරදික්ඛිතාන’’න්ති දික්ඛිත්වා පබ්බජිත්වා චිරකාලානං වතසමාදානවසෙන ඉතො බාහිරකානං පබ්බජිතානන්ති ආහ ‘‘චිරසමාදින්නවතාන’’න්ති. ඉතො පටික්කමාති ඉතො යථාඨිතට්ඨානතො අපෙහි අපක්කම. න පටික්කූලසඤ්ඤිනො ගුණෙ ගාරවයොගතො. දෙවා හි යෙභුය්යෙන ‘‘මයං පුබ්බෙ ගුණවන්තෙ පයිරුපාසිත්වා තෙසං ඔවාදෙ ඨත්වා පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉධූපපන්නා’’ති ගුණවන්තෙසු ආදරභාවං උපට්ඨපෙන්ති.

අරඤ්ඤායතනඉසිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

256. චක්කවාළමහාසමුද්දපිට්ඨියන්ති ¶ චක්කවාළපබ්බතපාදසමන්තා මහාසමුද්දතීරපිට්ඨියං. යථෙව සිනෙරුසමීපෙ මහාසමුද්දො අනුපුබ්බනින්නො අනුපුබ්බපොණො අනුපුබ්බපබ්භාරො, එවං යෙභුය්යෙන චක්කවාළපාදසමීපෙපි. තෙනාහ ‘‘රජතපට්ටවණ්ණෙ වාලුකපුලිනෙ’’ති. වුත්තප්පකාරාසූති අනන්තරසුත්තෙ වුත්තප්පකාරාසු. අස්සමපදෙනාති අස්සමපදවෙමජ්ඣෙන. එවං චින්තයිංසූති ‘‘යං නූන මය’’න්තිආදිනා යථා පාළියං ආගතං, එවං මන්තයිංසු.

ඉච්ඡිතකරොති යදිච්ඡිතකරණං. දුට්ඨානන්ති දුරාසයානං. තෙ පන දුට්ඨජ්ඣාසයා විරුද්ධා හොන්තීති ආහ ‘‘දුට්ඨානං විරුද්ධාන’’න්ති. පවුත්තන්ති බීජං සන්ධාය වපිතං. තෙනාහ ‘‘ඛෙත්තෙ පතිට්ඨාපිත’’න්ති.

සායමාසභත්තන්ති සායං අසිතබ්බභොජනං. යථාවාරං භක්ඛිතමෙතං දෙවානං විය සුඛුමං ගුරුවාසඤ්ච න හොතීති ‘‘භත්ත’’න්ති වුත්තං. ගෙලඤ්ඤජාතන්ති සඤ්ජාතගෙලඤ්ඤං. වෙපතීති කම්පති පවෙධති.

සමුද්දකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

257. සමාදාතබ්බතො ¶ වතානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරසභාවෙන පබ්බජිතබ්බතො පදානි, තතො එව අසංකිණ්ණභාගාති කත්වා ‘‘වතකොට්ඨාසානී’’ති වුත්තං. සමත්තානීති පුඤ්ඤවිසෙසතාය පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනෙන කිත්තිසඤ්ඤානෙන ච සමං අත්තානි සමත්තානි. පරිපුණ්ණානීති අඛණ්ඩාදිභාවෙන සබ්බසො පුණ්ණානි. සමාදින්නානීති තත්ථ සක්කච්චකාරිතාය සම්මා ආදින්නානි. මාතුලානීති පිතුභගිනී, න යා කාචි මාතුලස්ස භරියා කුලජෙට්ඨකානං අධිප්පෙතත්තා, භරියාපි වා මාතුලසම්බන්ධතො ගහෙතබ්බා, තථා සති මහාපිතුභරියාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

ආදි-සද්දෙන ¶ ජෙට්ඨභගිනීනං සඞ්ගහො. අපචිතිකාරකොති තෙසං පච්චුට්ඨානකරො. යො කොචි දදන්තොපි සාපෙක්ඛො දෙති, සො මුත්තචාගො න හොති, අයං පන න එවන්ති ‘‘මුත්තචාගො හොතී’’ති වුත්තං. විස්සට්ඨචාගොති නිරපෙක්ඛපරිච්චාගොති අත්ථො. යථා පාණාතිපාතබහුලො ‘‘ලොහිතපාණී’’ති වුච්චති, තථා දානබහුලො ‘‘පයතපාණී’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘දෙය්යධම්මදානත්ථාය සදා ධොතහත්ථො’’ති. වොස්සග්ගරතොති දෙය්යධම්මස්ස පරිච්චජනෙ අභිරතො. පරෙහි යාචිතබ්බාරහොති පරෙහි යාචිතුං යුත්තො ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස තාවදෙව විස්සජ්ජනතො. දානෙනෙව යුත්තොති සබ්බකාලං දානෙනෙව යුත්තො අභිණ්හං පවත්තමහාදානත්තා. දානෙ ච සංවිභාගෙ චාති පරස්ස සම්පුණ්ණං කත්වා පරිච්චජනසඞ්ඛාතෙ දානෙ ච අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො සංවිභජනසඞ්ඛාතෙ සංවිභාගෙ ච රතො අභිරතො.

258. මනුස්සභූතොති මනුස්සෙසු භූතො, මනුස්සත්තං වා පත්තො. ආවසථන්ති නිවාසට්ඨානං කාරෙත්වා අදාසි, තස්මා වාසං අදාසීති වාසවො. අත්ථ-සද්දො ඉධ කාරණපරියායොති ආහ ‘‘සහස්සම්පි කාරණාන’’න්ති. ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා විභාවිතොව. විනිච්ඡිනති, තස්මා සහස්සං පඤ්ඤාඅක්ඛීනි එතස්සාති සහස්සක්ඛො. මඝං වුච්චති ධනං, තං පන සද්ධාසඞ්ඛාතං මඝං අස්ස අත්ථීති ¶ මඝවා. පුරෙ දානං දදාතීති පුරින්දදො අනුනාසිකලොපං අකත්වා. පුඤ්ඤානි කාතුං සක්කොතීති සක්කො.

සක්කනාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

259. සොති සක්කො දෙවරාජා. බහුවචනෙ වත්තබ්බෙ එකවචනං වුත්තං. වුච්චතීති වචනං, අත්ථො. තස්මා බහුවචනෙති බහුම්හි අත්ථෙති අත්ථො ¶ . යථා පටිපජ්ජන්තො අනුක්කමෙන තෙ ධම්මෙ සමාදියිත්වා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගා, තං පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සක්කො කිරා’’තිආදි වුත්තං. අනන්තරෙති සක්කභාවස්ස අතීතානන්තරෙ අත්තභාවෙ. තං සබ්බන්ති සක්කස්ස මඝමාණවකාලෙ සම්මාපටිපත්තිං, තාය සක්කභාවූපගමනඤ්චාති තං සබ්බං. වුත්තො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති අධිප්පායො.

260. මනුස්සදලිද්දොති මනුස්සෙසු දුග්ගතො. මනුස්සකාරුඤ්ඤතන්ති මනුස්සෙසු පරමනිහීනතං. මනුස්සකපණොති මනුස්සෙසු වා පරමනිහීනො. තස්මිං ඨානෙති තස්ස දෙවපුත්තස්ස තස්මිං උප්පජ්ජනට්ඨානෙ. ලාමකතො චින්තෙන්තීති තස්ස පුරිමවත්ථුං නිස්සාය හීනතො චින්තෙන්ති. කථෙන්තීති තමෙව පරෙසං කථෙන්ති. විත්ථාරෙන්තීති වුත්තමත්ථං විත්ථාරිකං කරොන්ති. සබ්බදා පරිච්ඡිජ්ජ පරිවාරසම්පන්නො හුත්වා අඩ්ඪට්ඨරතනෙ හත්ථික්ඛන්ධෙ මහච්චරාජානුභාවෙන නිසින්නත්තා ජනකායෙන සමුල්ලොකියමානො. අවලම්බන්තීති ඔලම්බන්ති. වන්දනමත්තං වා නාහොසි, අඤ්ඤදත්ථු පච්චෙකබුද්ධතො අත්තනො සමානාදරකිරියං පච්චාසීසති. තෙන වුත්තං ‘‘සො’’තිආදි. ක්වායන්ති කො අයන්ති බ්යාපන්නවසෙන වදති. කාළරත්තෙහි සුත්තෙහි සිබ්බිතත්තා වණ්ණවිකාරං දිස්වා ‘‘කුට්ඨිචීවරානි පාරුතො’’ති ආහ. මහානිරයෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාදුක්ඛං පච්චනුභොති. තදනුරූපපාපකම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන ලද්ධොකාසෙන රාජගහෙ…පෙ… පටිසන්ධිං ගණ්හි. කාමඤ්ච එත්ථ පටිසන්ධිග්ගහණං කුසලකම්මෙනෙව, තස්ස පන අකුසලකම්මස්ස විපාකිනො බලවභාවතො වුත්තං ‘‘විපාකාවසෙසෙනා’’ති. තෙනාහ ‘‘ගහිතකාලතො…පෙ… නික්ඛන්තො’’ති. භික්ඛාය චරිතුං සමත්ථකාලතො පට්ඨාය රොගස්ස බලවතාය මංසානි…පෙ… පතන්ති. ඤාණං පෙසෙත්වාති විපස්සනාපටිපාටියා භාවනාඤාණං නිබ්බානං පටිපෙසෙත්වා පවත්තෙත්වා. ඉන්ද්රියානං පරිපක්කත්තා ¶ සත්ථු දෙසනාවිලාසෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. චුම්බටන්ති පාදචුම්බටං. කුට්ඨිනො හි සකලපාදතලං මා රුජීති චුම්බටං ¶ කත්වා තං පාදතලෙ බන්ධිත්වා ගච්ඡන්ති, මත්තිකපාතිං භින්දිත්වා විය තථා නිහීනමනුස්සත්තභාවතො චවිත්වා සුවණ්ණපාතිං පටිලභන්තො විය දෙවත්තභාවං ගණ්හන්තො චුතිචිත්තතො දුතියචිත්තවාරෙ ආදානචිත්තක්ඛණෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො.

මග්ගෙනාගතාති මග්ගාධිගමනෙන ආගතා උප්පන්නා. අරියකන්තසීලන්ති අරියානං කන්තං මනාපං මනොරමං සීලධම්මං. අරියානං අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛා විය අධිසීලසික්ඛාපි සබ්බා අතිවිය කන්තා එවාති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ඉමස්මිං පනත්ථෙති ඉමස්මිං සොතාපන්නස්ස භවසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානෙ. පඤ්චසීලම්පි යස්මා දිට්ඨි විය භවන්තරෙපි අප්පහීනං.

261. ආරමන්ති එත්ථ සත්තාති ආරාමා, මනොරමා උපවනාදයො. තෙ එව චෙතෙන්ති එත්ථ සද්ධාය අත්තනො පීතිසොමනස්සං සන්ධහන්තීති චෙතියාති ච වුච්චන්ති. මනුස්සරමණීයභාවස්සාති මනුස්සානං ආරමණීයභාවස්ස. තස්ස පන සීලාදිගුණවසෙන අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යානුභාවතාපි හොතීති භගවා ‘‘නාග්ඝන්ති සොළසි’’න්ති අවොච. අචෙතනාය භූමියා රමණීයතා නාම ගුණවිසිට්ඨානං අරියානං සෙවනවසෙන වෙදිතබ්බාති වුත්තං ‘‘ඉදානි…පෙ… ගාමෙ වාතිආදිමාහා’’ති.

රාමණෙය්යකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

262. යජන්තානන්ති දක්ඛිණෙය්යං උද්දිස්ස දෙන්තානං. අට්ඨුප්පත්තිකො සුත්තනික්ඛෙපොති දස්සෙත්වා අත්ථවණ්ණනං කාතුං ‘‘තදා කිරා’’තිආදි වුත්තං. අග්ගන්ති සෙට්ඨං. තෙහි තෙහි වා යථාලද්ධසප්පිආදයො මා නස්සන්තු, අග්ගභාවෙන ගහිතානි සප්පිආදීනි කෙවලං අග්ගිම්හි ඣාපනෙන, දෙවා ¶ මනුස්සා මිච්ඡාගාහෙන මා නස්සන්තු. තක්කෙනාති තක්කමත්තෙන. ‘‘කථෙමා’’ති අම්හෙ මඤ්ඤථ, ඉදානි පස්සථ, පච්චක්ඛතො අයං වො…පෙ… ආගච්ඡතීති ආහංසූති යොජනා.

උපධිවිපාකන්ති ¶ උපධීසු වා විපච්චති, උපධයො වා විපාකා එතස්සාති උපධිවිපාකං. විප්ඵාරවන්තං හොති විපුලපක්ඛතාය. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදංසු ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන මහාබ්රහ්මුනා ච එවං ඔවාදො දින්නො’’ති.

263. උට්ඨහාති උට්ඨානං කායිකවීරියං කරොහි. තෙනාහ ‘‘විචර, ලොකෙ’’ති. චෙතසිකවීරියං පන භගවතා මත්ථකං පාපිතමෙව. තෙනාහ ‘‘විජිතසඞ්ගාමා’’ති. ද්වාදසයොජනිකස්ස උච්චභාවෙන. විත්ථාරතො පන ආයාමතො ච අනෙකයොජනසතසහස්සපරිමාණචක්කවාළං අතිබ්යාපෙත්වා ඨිතස්ස. පන්නභාරාති පාතිතභාර. නික්ඛෙපිතබ්බතො භාරාති ආහ ‘‘ඔරොපිතඛන්ධා’’තිආදි. තෙ හි තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස සම්පාතනට්ඨෙන භාරා නාම. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති (සං. නි. 3.22). තදෙකදෙසා ච කිලෙසාභිසඞ්ඛාරා. පන්නරසාය පුණ්ණමාය රත්තින්ති යථා පන්නරසපුණ්ණමාය රත්තියං පරිපුණ්ණකාලෙ උපක්කිලෙසවිමුත්තො චන්දො සොභති, එවං තව චිත්තං සබ්බසො උපක්කිලෙසවිමුත්තං සොභතීති අධිප්පායො.

බුද්ධවන්දනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

264. පුථුද්දිසාති බහුදිසා. කා පන තාති ආහ ‘‘චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසා චා’’ති. අනුදිසාගහණෙන චෙත්ථ උද්ධං අධොපි ගය්හතීති ච දස්සෙති. භූමිවාසිනොති භූමිපටිබද්ධවුත්තිනො. එතෙන රුක්ඛපබ්බතනිවාසිනොපි ගහිතා හොන්ති. චිරරත්තසමාහිතචිත්තෙති උපචාරප්පනාඣානානි ¶ උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානතාය චිරකාලං සමාහිතචිත්තෙ. ආපාණකොටිකන්ති ජීවිතපරියන්තං යාවජීවං. එවමාදීති ආදි-සද්දෙන අවසෙසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි සඞ්ගණ්හාති. නිච්චසීලවසෙන පඤ්චහි, නියමසීලවසෙන දසහි. පි-සද්දෙන තතො කතිපයෙහි උපොසථසීලවසෙන අට්ඨහිපීති දස්සෙති. ධම්මිකෙහීති ධම්මතො අනපෙතෙහි. පමුඛොති පමොක්ඛො.

ගහට්ඨවන්දනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

265. බ්රහ්මජාණුකොති ¶ දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලං පථවියං ඨපෙත්වා වන්දමානො බ්රහ්මජාණුකො නාම තථාභූතො හුත්වා. යජිතබ්බතො යක්ඛො, පූජනීයො. එවං පූජාවිසෙසයොගතො සක්කොති ආහ ‘‘සො යක්ඛොති සො සක්කො’’ති. සක්කස්ස නමක්කාරභාජනභූතඤ්හි පුච්ඡන්තො මාතලි ‘‘කො නාම සො යක්ඛො’’ති ආහ. ගුණනෙමිත්තකෙහීති ගුණහෙතුකෙහි අනන්තානි හි බුද්ධානං නාමානි, තානි ච ඛො සබ්බානිපි ගුණනෙමිත්තකානෙව. අනන්තගුණත්තා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති. –

තස්මා අනොමනාමන්ති පරිපුණ්ණගුණනාමන්ති අත්ථො. සමතික්කමෙනාති සම්මා සමුච්ඡින්දනවසෙන අතික්කමනෙන. කිලෙසාරීනං අපෙතචයොති අපචයො, සො ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතෙසන්ති අපචයාරාමා. තෙනාහ ‘‘වට්ටවිද්ධංසනෙ රතා’’ති.

සත්ථාරවන්දනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

266. පූතිම්හි දෙහෙ මාතු සරීරෙ සයනතො, අත්තනො එව වා පූතිදෙහං සරීරං තස්මිං ඨිතතාය අවත්ථරිත්වා සයනතො පූතිදෙහසයාති ¶ යොජනා. කුණපම්හෙතෙති එතෙ මනුස්සා අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලෙ මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතෙ කුණපස්මිං දස මාසෙ නිමුග්ගා. තෙසං කින්නාම ත්වං පිහයසීති යොජනා. එතෙසං එතං විහයාමීති එතෙසං ඉසීනං එතං සම්මාපටිපත්තිං විහයාමි. ඉදානි තං පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘න තෙ සං කොට්ඨෙ ඔපෙන්තී’’ති වුත්තං. ධඤ්ඤං කොට්ඨෙ න පක්ඛිපන්ති පක්ඛිපිතබ්බස්ස ච අභාවතො. තෙනාහ ‘‘න හි එතෙසං ධඤ්ඤ’’න්ති. පරෙසං නිට්ඨිතන්ති පරෙසං ගහිතං සන්තකං තෙසං පාකාය නිට්ඨිතං. භික්ඛාචාරවත්තෙනාති පිණ්ඩාචරියාය. එසමානා පරියෙසන්තා. එවං පරියිට්ඨෙන. යාපෙන්ති, න එසන්ති අනෙසනං. සුසමාදින්නසුන්දරවතාති සුට්ඨු සමාදින්නසොභනවතා.

එවං සුභාසිතභාසිනොති ගන්ථධුරවිපස්සනාධුරානං වසෙන ගුණපරිමාණසුභාසිතස්සෙව භාසනසීලා ¶ . අරියෙන තුණ්හීභූතෙන තුණ්හීභූතා. තතො එව මනස්ස සාතිසයං සමඤ්චරා. ගහිතදණ්ඩෙසු පරාමාසාදිපයුත්තෙසු දණ්ඩාදානාදිහෙතු උප්පජ්ජනකකිලෙසපරිළාහාභාවතො නිබ්බුතා. තෙනාහ ‘‘විස්සට්ඨදණ්ඩා’’ති. සාදානෙසූති සභවාදානෙසු. අනාදානාති තබ්බිරහිතා. තෙනාහ ‘‘භවයොනී’’තිආදි.

සඞ්ඝවන්දනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

267. වුත්තත්ථමෙව හෙට්ඨා දෙවපුත්තසංයුත්තවණ්ණනායං.

268. දුබ්බණ්ණො ¶ දුද්දසිකො විරූපවණ්ණො. ඔකොටිමකොති රස්සභාවෙන අවරකොටිමකො. සක්කෙන ගහිතනාමමෙවෙතං, න පන සො තථාරූපො කොචි යක්ඛො. තෙනාහ ‘‘එකො රූපාවචරබ්රහ්මා’’ති. යදි එවං කස්මා සො තථාරූපො හුත්වා ආගතොති ආහ ‘‘සක්කො කිරා’’ති. කථං පනෙත්ථ ඤායති ‘‘සො එකො රූපාවචරබ්රහ්මා, න පනෙසො අවරුද්ධකයක්ඛො’’ති යුත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘අවරුද්ධකයක්ඛා පනා’’තිආදිමාහ. දෙවානං වචනං සුත්වා. ඵරුසෙනාති ඵරුසසමාචාරෙන. ‘‘කො නාම මය්හං ආසනෙ සන්නිසින්නො’’ති අක්ඛන්තිං අනුප්පාදෙන්තො ඛන්තියං ඨත්වා. බලවචිත්තීකාරන්ති ගරුතරං සක්කාරබහුමානං. නීචවුත්තියාති පරමනිපච්චකාරෙ සුවූපසමනෙ ච දස්සියමානෙ. සක්කස්ස තාය එව ආචාරසම්පත්තියා සක්කාසනෙ ඨාතුං, අත්තනො ච ආවිකාතුං අසක්කොන්තො අන්තරධායි. උපහතචිත්තොම්හීති ඛන්තිමෙත්තානුද්දයාසබ්භාවතො පරස්මිං උපහතචිත්තොම්හීති සක්කො අත්තනො සභාවං වදති. කොධවසෙ වත්තෙතුන්ති කොධෙන අත්තනො වසෙ නිබ්බත්තෙතුං න සුකරොම්හි, අථ ඛො කොධං මය්හං වසෙ න වත්තෙමීති අධිප්පායො. චිරං න කුජ්ඣාමීති යදි මෙ කදාචි කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, තං කොධං අනුවත්තෙන්තො චිරකාලං න කුජ්ඣාමි ¶ . න උපනය්හාමීති අන්තො සචෙ මෙ කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, ඛිප්පමෙව ච නං පටිවිනෙය්යන්ති තං මෙ පුබ්බෙව වතං පරිපූරිතං.

දුබ්බණ්ණියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

269. ආබාධිකොති ආබාධො අස්ස අත්ථීති ආබාධිකො. වාචෙසීති සික්ඛාපෙසි. සම්බරො නාම අසුරමායාය ආදිපුරිසො පුරාතනො අසුරින්දො. තං සන්ධායාහ ‘‘යථා සම්බරො’’තිආදි. එවං පච්චති අඤ්ඤොපි මායාවී මායං පයොජෙත්වා. උපවාදන්තරායො නාම ඛමාපනෙ සති විගච්ඡති, පාකතිකමෙව හොතීති ආහ ‘‘එවමස්ස ඵාසු ¶ භවෙය්යා’’ති. තෙනාති වෙපචිත්තිනා සම්බරවිජ්ජාය අදානෙන වඤ්චිතත්තා. තථා අකත්වාති ඉසීනං සන්තිකං නෙත්වා ඛමාපනවසෙන කාතබ්බං අකත්වා.

සම්බරිමායාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

270. සම්පයොජෙසුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං වාචසිකං ඵරුසං පයොජෙසුං. තෙනාහ ‘‘කලහං අකංසූ’’ති, විවාදං අකංසූති අත්ථො. අතික්කම්මවචනන්ති වචීසංවරං අතික්කමිත්වා වචනං. යස්මා අච්චයෙ දෙසියමානෙ තං ඛීණයති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඛමමානස්ස ඛමනං පටිග්ගණ්හතො, තස්මා වුත්තං ‘‘නප්පටිගණ්හාතීති න ඛමතී’’ති. තුම්හාකං වසෙ වත්තතු, විසෙවිතං අකත්වා යථාකාමකරණීයො හොතු. මිත්තධම්මො ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘මිත්තො’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘මිත්තධම්මෙ’’ති. කරණවචනන්ති ‘‘මිත්තෙහී’’ති කරණවචනං භුම්මත්ථෙ. තෙනාහ ‘‘මිත්තෙසූ’’ති. යථා නිබ්බත්තසභාවස්ස භාවතො අඤ්ඤථත්තං ජරා, එවං මිත්තභාවතො වුත්තවිපරියායො අමිත්තධම්මො ජරාපරියායෙන වුත්තො. අගාරය්හං අනවජ්ජං සබ්බසො පහීනකිලෙසං. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවපුග්ගල’’න්ති.

271. කොධො තුම්හෙ මා අභිභවීති එත්ථ කොධෙන අනභිභවනීයත්තං ඛන්තිමෙත්තාකරුණාදිතප්පටිපක්ඛධම්මපරිබ්රූහනෙන ¶ . තථා හි තංසමඞ්ගිනො කොධො අභිභුය්යතීති ආහ ‘‘තුම්හෙව කොධං අභිභවථ. කුජ්ඣන්තානං මා පටිකුජ්ඣිත්ථා’’ති. පටිපදාති එසා පටිපත්ති. මෙත්තාති අප්පනාප්පත්තා මෙත්තා. තදුපචාරො මෙත්තාපුබ්බභාගො. න විහිංසති කිඤ්චි එතායාති අවිහිංසා. කරුණාති අප්පනාප්පත්තකරුණා වෙදිතබ්බා. තදුපචාරො ¶ කරුණාපුබ්බභාගො. ලාමකජනන්ති ඛන්තිආදීසු යොනිසොමනසිකාරාභාවෙන ගාරය්හසමාචාරසමායොගෙන ච නිහීනං ජනං. පච්චයපරිසුද්ධියා කොධො අභිමද්දමානො පුග්ගලං අභිමද්දති, තස්ස සො පටිසඞ්ඛානභාවනාබලෙහි සම්මදෙව පහාතබ්බොති.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

සක්කසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච සාරත්ථප්පකාසිනියා

සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය සගාථාවග්ගවණ්ණනා.