තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

82. දෙවස්ස ¶ ¶ පුත්තො දෙවපුත්තො. දෙවානං ජනකජනෙතබ්බසම්බන්ධාභාවතො කථමයං දෙවපුත්තොති වුච්චතීති ආහ ‘‘දෙවානං හී’’තිආදි. ‘‘අපාකටො අඤ්ඤතරොති වුච්චතී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. පාකටොපි හි කත්ථචි ‘‘අඤ්ඤතරො’’ති වුච්චති. හෙට්ඨා දෙවතාසංයුත්තෙ ‘‘අපාකටා අඤ්ඤතරා දෙවතා’’ති වත්වා ඉධ ‘‘පාකටො දෙවපුත්තො’’ති වුත්තං. තථා හිස්ස කස්සපොති ගොත්තනාමං ගහිතං, තඤ්ච ඛො පුරිමජාතිසිද්ධසමඤ්ඤාවසෙන. අනුසාසනං අනුසාසො, තං අනුසාසං. භික්ඛුනිද්දෙසන්ති භික්ඛුසද්දස්ස නිද්දෙසං. භික්ඛුඔවාදන්ති භික්ඛුභාවාවහං ඔවාදං. යදි පන න අස්සොසි, කථමයං පඤ්හං කථෙසීති? අඤ්ඤතො සුතං නිස්සාය පඤ්හං කථෙසි, න පන භගවතො සම්මුඛා සුතභාවෙන.

තෙසන්ති යථාවුත්තානං තිණ්ණං පුග්ගලානං. ‘‘කථෙතුකාමො චෙවා’’තිආදිනා හි චතුත්ථං ඉධ උද්ධටං. තත්ථ ආදිතො තිණ්ණං භගවා පඤ්හං භාරං න කරොති එකෙකඞ්ගවෙකල්ලතො චෙව අඞ්ගද්වයවෙකල්ලතො ච, චතුත්ථස්ස පන උභයඞ්ගපාරිපූරත්තා භාරං කරොතීති ආහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි.

ගාථායං ‘‘සුභාසිතස්සා’’ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘සුභාසිතං සික්ඛෙය්යා’’ති. චතුසච්චාදිනිස්සිතං බුද්ධවචනං සික්ඛන්තො චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං සික්ඛති නාමාති ආහ ‘‘චතුසච්චනිස්සිතං…පෙ… සික්ඛෙය්යා’’ති. අවධාරණෙන තප්පටිපක්ඛං පටිනිවත්තෙති. උපාසිතබ්බන්ති ආසෙවිතබ්බං භාවෙතබ්බං බහුලීකාතබ්බං. අට්ඨතිංසභෙදං කම්මට්ඨානන්ති ඉදං තස්ස විපස්සනාපදට්ඨානතං හදයෙ ඨපෙත්වා වුත්තං. තථා හි වුත්තං ‘‘දුතියපදෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා කථිතා’’ති. යෙ පන ‘‘දුතියපදෙන අධිචිත්තසික්ඛා චිත්තවූපසමෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා’’ති ¶ පඨන්ති, තෙසං පදෙන අට්ඨතිංසප්පභෙදකම්මට්ඨානං සුද්ධසමථකම්මට්ඨානස්සෙව ගහණං දට්ඨබ්බං. යදි එවං ‘‘අට්ඨසමාපත්තිවසෙනා’’ති ඉදං කථන්ති? ‘‘තං විපස්සනාධිට්ඨානානං සමාපත්තීනං වසෙන ¶ කථිත’’න්ති වදන්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘දුතියපදෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා’’ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං හොති. සික්ඛනං නාම ආසෙවනන්ති ආහ ‘‘භාවෙය්යාති අත්ථො’’ති. උපාසනන්ති පයිරුපාසනං. තඤ්ච ඛො අස්සුතපරියාපුණනකම්මට්ඨානුග්ගහාදිවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘තම්පී’’තිආදිමාහ. අධිසීලසික්ඛා කථිතා ලක්ඛණහාරනයෙන. වචීසුචරිතස්ස හි සීලසභාවත්තා තග්ගහණෙනෙව තදෙකලක්ඛණං කායසුචරිතම්පි ඉතරම්පි ගහිතමෙවාති. එත්ථ ච අධිසීලසික්ඛාය චිත්තවිවෙකො, අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය උපධිවිවෙකො, අධිචිත්තසික්ඛාය කායවිවෙකො කථිතො, කායවිවෙකො පන සරූපෙනෙව පාළියං ගහිතොති තිවිධස්සපි විවෙකස්ස පකාසිතත්තං දට්ඨබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පඨමකස්සපසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

83. ද්වීහි ඣානෙහීති ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙහි ද්වීහි ඣානෙහි. කම්මට්ඨානවිමුත්තියාති කම්මට්ඨානානුයොගලද්ධාය විමුත්තියා. තෙන තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තියො වදති. සත්ථුසාසනස්ස හදයත්තා අබ්භන්තරත්තා හදයස්ස මානසස්ස, අනුපත්තිං පටිලාභමානසං. තං පන අත්ථතො අඤ්ඤා එවාති ආහ ‘‘අරහත්ත’’න්ති. තං පත්තුකාමෙන එකන්තතො වජ්ජෙතබ්බතණ්හාදිට්ඨීනං භාවෙ තස්ස අනිජ්ඣනතො, තදභාවෙ ඉජ්ඣනතො ච තෙ උප්පාදනවසෙන යදග්ගෙන නිස්සිතො, තදග්ගෙන පනායම්පි තෙහි නිස්සිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘අනිස්සිතො’’තිආදි. අරහත්තං ආනිසංසිතබ්බට්ඨෙන ආනිසංසං එතස්සාති අරහත්තානිසංසො. අරහත්තං පත්තුකාමස්ස පුබ්බභාගපටිපදා ඉච්ඡිතබ්බා. තත්ථ ච සබ්බපඨමො කම්මට්ඨානඅත්තානුයොගො, සො ඉධ න ගහිතොති ආහ ‘‘තන්තිධම්මො පුබ්බභාගො’’ති. තත්ථ තන්තිධම්මොති පරියත්තිධම්මො.

දුතියකස්සපසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

84. මඝොති ¶ සක්කස්සෙතං නාමං පුරිමජාතිඅනුගතං. ස්වෙවාති සක්කො එව. වතෙනාති මාතාපිතුඋපට්ඨානාදිචාරිත්තධම්මෙන ¶ . අඤ්ඤෙති උපධිවෙපක්කපාපධම්මෙ අභිභවිත්වා. අසුරන්ති ඉන්දසත්තුභූතං අසුරං.

85. චතුත්ථසුත්තං වුත්තත්ථමෙවාති දෙවතාසංයුත්තෙ සංවණ්ණිතත්ථමෙව, තස්මා ඉධ න වත්තබ්බො අත්ථොති අධිප්පායො.

86. තෙන කාරණෙනාති තෙන පධානෙන කාරණභූතෙන, පධානකරණනිමිත්තන්ති අත්ථො. යං කිඤ්චි ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි හීනම්පි පණීතම්පි භවං. ආයතපග්ගහොති දීඝරත්තස්ස වීරියාරම්භො. කිච්චවොසානන්ති කිච්චනිට්ඨානං. තථෙවාති යථා අරහත්තුප්පත්තිතො පුබ්බෙ, තතො පච්ඡාපි තථෙව ‘‘බුද්ධිපග්ගහො’’ති වීරියං දළ්හං කරොතූති කුප්පධම්මං විය මඤ්ඤමානො වදති. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාදිඅත්ථං පන වීරියකරණං ඉච්ඡිතබ්බමෙව.

අසංකිණ්ණාති අවොමිස්සා එවං අඤ්ඤත්ථ අනාගතත්තා. තෙනාහ ‘‘භගවතා හී’’තිආදි. යදි එවං ඉධෙව කස්මා එතං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි. පතිට්ඨන්ති නදී නාම අනවට්ඨිතතීරා, තත්ථ පතිට්ඨාතබ්බට්ඨානං.

87. පුබ්බයොගාවචරොති ¶ පුබ්බෙ යොගාවචරො පුරිමත්තභාවෙ භාවනමනුයුත්තො. අයං කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වාව බහූනි වස්සසහස්සානි සමණධම්මං අකාසි, න පන විසෙසං නිබ්බත්තෙසි. තමත්ථං කාරණෙන සද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘බහලකිලෙසතායා’’තිආදි වුත්තං. එකන්තපරිසුද්ධස්සාති යථා විසෙසාවහො හොති ¶ , එවං එකන්තෙන පරිසුද්ධස්ස සබ්බසො අනුපක්කිලිට්ඨස්ස. සීලෙන සමාහිතාති යථා සීලං උපරූපරි විසෙසාවහං නිබ්බෙධභාගියඤ්ච හොති, එවං සම්මදෙව ආහිතචිත්තා සුට්ඨු සම්පන්නචිත්තා. තථාභූතා තෙන සමන්නාගතා හොන්තීති ආහ ‘‘සමුපෙතා’’ති. පතිට්ඨිතසභාවාති සෙක්ඛත්තා එව යථාධිගතධම්මෙන නිච්චලභාවෙන අධිට්ඨිතසභාවා. මයා තුට්ඨියා ගහිතාය දෙවපුත්තො ‘‘දුල්ලභා තුට්ඨී’’ති වක්ඛතීති භගවා ‘‘තුට්ඨි හොති සුඛාවහා’’ති අවොචාති ආහ ‘‘උපරි පඤ්හසමුට්ඨාපනත්ථ’’න්ති. පබ්බජිතො රුක්ඛමූලිකො අබ්භොකාසිකො වා අනගාරියුපෙතො නාම හොති, සෙනාසනෙ පන වසන්තො කථන්ති ආහ ‘‘සත්තභූමිකෙ’’තිආදි. චතුපච්චයසන්තොසොති භාවනාභියොගසිද්ධො චතූසු පච්චයෙසු සන්තොසො. තෙන චිත්තවූපසමෙන තුට්ඨි ලද්ධාති දස්සෙති. චිත්තවූපසමභාවනායාති චිත්තකිලෙසානං වූපසමකරභාවනාය, මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං නිබ්බිසෙවනභාවකරණෙන සවිසෙසං චිත්තස්ස වූපසමකරභාවනාය රතො මනොති යොජනා.

එත්ථ ච ඉන්ද්රියූපසමෙන චිත්තසමාධානං පරිපුණ්ණං හොති ඉන්ද්රියභාවනාය චිත්තසමාධානස්ස අකාරකානං දූරීකරණතො. අධිචිත්තසමාධානෙන චතුපච්චයසන්තොසො සවිසෙසං පරිසුද්ධො පරිපුණ්ණො ච හොති පච්චයානං අලාභලාභෙසු පරිච්චාගසභාවතො. වුත්තනයෙන පන සන්තුට්ඨස්ස යථාසමාදින්නං සීලං විසුජ්ඣති පාරිපූරිඤ්ච උපගච්ඡති, තථාභූතො චතුසච්චකම්මට්ඨානෙ යුත්තො මග්ගපටිපාටියා සබ්බසො කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දන්තො නිබ්බානදිට්ඨො හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යෙ රත්තින්දිව’’න්තිආදිනා. කිං න ගච්ඡිස්සන්ති? ගමිස්සන්තෙවාති අරියමග්ගභාවනං පහාය සම්මාපටිපත්තියා දුක්කරභාවං සන්ධාය සාසඞ්කං වදති. තෙනාහ ‘‘අයං පන දුග්ගමො භගවා විසමො මග්ගො’’ති.

තත්ථ ¶ කෙචි ‘‘අයං පනාති දෙවපුත්තො. සො හි භගවතො ‘අරියා ගච්ඡන්තී’ති වචනං සුත්වා ‘දුග්ගමො භගවා’තිආදිමාහා’’ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති. යස්මා ‘‘සච්චමෙත’’න්ති එවමාදිපි තස්සෙව වෙවචනං කත්වා දස්සිතං, තස්මා ‘‘යෙන මග්ගෙන අරියා ගච්ඡන්තී’’ති තුම්හෙහි වුත්තං, අයං පන ‘‘දුග්ගමො භගවා විසමො මග්ගො’’ති ආහ දෙවපුත්තො. අරියමග්ගො කාමං කදාචි අතිදුක්ඛා පටිපදාතිපි වුච්චති, තඤ්ච ඛො පුබ්බභාගපටිපදාවසෙන, අයං පන අතීව සුගමො සබ්බකිලෙසදුග්ගවිවජ්ජනතො කායදුච්චරිතාදිවිසමස්ස රාගාදිවිසමස්ස ච දූරීකරණතො න විසමො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බභාගපටිපදායා’’තිආදි. අස්සාති අරියමග්ගස්ස. අරියමග්ගස්ස හි අධිසීලසික්ඛාදීනං පරිබුන්ධිතබ්බභාගෙන බහූ පරිස්සයා හොන්තීති. එවං වුත්තොති ‘‘දුග්ගමො විසමො’’ති ච එවං වුත්තො.

අවංසිරාති අනුට්ඨහනෙන අධොභූතඋත්තමඞ්ගා. කුසලඞ්ගෙසු හි සම්මාදිට්ඨි උත්තමඞ්ගා සබ්බසෙට්ඨත්තා ¶ , තඤ්ච අනරියා පතන්ති න උට්ඨහන්ති මිච්ඡාපටිපජ්ජනතො. තෙනාහ ‘‘ඤාණසිරෙනා’’තිආදි. අනරියමග්ගෙති මිච්ඡාමග්ගෙ. තෙනාහ ‘‘විසමෙ මග්ගෙ’’ති. තං මග්ගනතො අනරියා අරියානං මග්ගතො අපාපුණනෙන පරිච්චත්තා හුත්වා අපායෙ සකලවට්ටදුක්ඛෙ ච පතන්ති. ස්වෙවාති ස්වායං අනරියෙහි කදාචිපි ගන්තුං අසක්කුණෙය්යො මග්ගො අරියානං විසුද්ධසත්තානං සබ්බසො සමධිගමෙන සමො හොති. කායවිසමාදීහි සමන්නාගතත්තා විසමෙ සත්තකායෙ තෙසං සබ්බසොව පහානෙන සබ්බත්ථ සමායෙව.

88. සම්බාධෙති සම්පීළිතතණ්හාකිලෙසාදිනා සඋප්පීළතාය පරමසම්බාධෙ. අතිවිය සඞ්කාරට්ඨානභූතො හි නීවරණසම්බාධො අධිප්පෙතො. සො හි දුග්ගහනො තස්මිං අසති කාමගුණසම්බාධො අනවසරො එව සෙය්යථාපි මහාකස්සපාදීනං. ඔකාසන්ති ඣානස්සෙතං නාමං නීවරණසම්බාධාභාවතො. අසම්බාධභාවෙන හි ඣානං ඉධ ‘‘ඔකාසො’’ති වුත්තං, තඤ්ච ඛො අච්චන්තාසම්බාධට්ඨානතාය විපස්සනාපාදකතාය ¶ . තථා හි පාළියං ‘‘අවින්දී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අවින්දීති වින්දි පටිලභි. භූරිමෙධසොති මහාපඤ්ඤො, සපඤ්ඤොති අත්ථො. අබුජ්ඣීති බුජ්ඣි පටිවිජ්ඣි. පටිලීනො හුත්වා සෙට්ඨො, පටිලීනානං වා සෙට්ඨොති පටිලීනසෙට්ඨො. මානුස්සයවසෙන උන්නතභාවතො පටිලීනො නාම පහීනමානො. පටිලභිංසූති කාමගුණසම්බාධෙපි ‘‘ඉමෙ කාමගුණා මාදිසානං කිං කරිස්සන්තී’’ති? තෙ අභිභුය්ය නිබ්බානප්පත්තියා සම්මාසතිං පටිලභිංසු. තෙන සම්පයුත්තෙන ලොකුත්තරසමාධිනාපි සුට්ඨු සමාහිතා.

අයං කිර දෙවපුත්තො ඉතො පුරිමවාරෙ අත්තභාවෙ පඨමජ්ඣානලාභී හුත්වා තතො චවිත්වා බ්රහ්මකායිකාසු නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ ඣානසුඛං අනුභවිත්වා තතො චුතො ඉදානි කාමභවෙ නිබ්බත්තො, තස්මා තං ඣානං සම්භාවෙන්තො ‘‘තාදිසස්ස නාම ඣානසුඛස්ස ලාභී භගවා’’ති තෙන ගුණෙන භගවන්තං අභිත්ථවන්තො ‘‘සම්බාධෙ වතා’’ති ගාථං අභාසි. අථස්ස භගවා යථා නාම අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධසිනෙරුපබ්බතරාජං උපාදාය සාසපො න කිඤ්චි හොති, එවං අනන්තාපරිමෙය්යබුද්ධගුණෙ උපාදාය රූපාවචරපඨමජ්ඣානං න කිඤ්චි හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ සති’’න්තිආදිනා අනුත්තරගුණාධිගමං පවෙදෙසි. තත්ථ සතින්ති විපස්සනාසතියා සද්ධිං අරියමග්ගසතිං. සුසමාහිතාති ලොකියසමාධිනා චෙව ලොකුත්තරසමාධිනා ච සුට්ඨු සමාහිතා. තෙ ¶ හි අච්චන්තං සුසමාහිතා, න ඣානමත්තලාභිනො අකුප්පධම්මත්තා. කෙචි ‘‘කම්මන්තෙ සුසමාහිතා’’ති පාඨං වත්වා ‘‘මග්ගසමාහිතා’’ති අත්ථං වදන්ති.

පඤ්චාලචණ්ඩසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

89. අතීතජාතියං සයංකාරවසෙන තාය දිට්ඨියා උප්පාදිතත්තා පුබ්බෙ තිත්ථකරො. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨි උප්පාදෙත්වා’’ති. අපරෙ ආහු ‘‘අයං මෙ සත්ථාති ගහණවසෙන තිත්ථකරො අස්ස අත්ථීති පුබ්බෙ තිත්ථකරො, අතීතත්තභාවෙ තිත්ථකරසාවකො’’ති. තෙ ‘‘දිට්ඨිං උප්පාදෙත්වාති ¶ තස්ස සත්ථුනො දිට්ඨිං ආදාය ගහෙත්වාති අත්ථො’’ති වදන්ති. තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො තබ්බිනිමුත්තස්ස මිච්ඡාවාදස්ස අභාවතො. තිත්ථෙ නියුත්තාති තිත්ථිකා, තෙ එව තිත්ථියාති වුත්තා ක-කාරස්ස ය-කාරං කත්වා. තස්සාති යථාවුත්තස්ස කල්යාණකම්මස්ස. නිස්සන්දෙනාති ඵලභාවෙන. වීරියප්පටිසංයුත්තාති වීරියදීපනාති අත්ථො.

අනියමිතආණත්තීති අනියමවිධානං අනියමවසෙන විධිවචනං. තණ්හාසොතන්ති තණ්හාප්පබන්ධනං. නීහරාති සමෙහි පජහ. එකත්තන්ති එකග්ගං. තෙනාහ ‘‘ඣාන’’න්ති. උපපජ්ජතීති න උප්පජ්ජති න පාපුණාතීති ආහ ‘‘න පටිලභතී’’ති. න ඔසක්කෙය්යාති න සඞ්කොචං ආපජ්ජෙය්ය. ඝරාවාසතො පරිබ්බජනං පරිතො අපගමොති පරිබ්බජො. පබ්බජිතවතසමාදානස්ස අදළ්හතාය ච තත්ථ ච අසක්කච්චකිරියාය සිථිලගහිතා. අතිරෙකන්ති පබ්බජ්ජාය පුරිමකාලතොපි අධිකං. උපරීති උපරූපරි. දුක්කටං අකතමෙව සෙය්යොති දුච්චරිතං නාම සබ්බෙන සබ්බං අකතමෙව හිතාවහං.

යං කිඤ්චීති යං කිඤ්චි කම්මං. සිථිලං කතන්ති අසක්කච්චකාරිතාය සිථිලං කත්වා පවත්තිතං. එවරූපමෙවාති එවරූපං පරාමට්ඨසාමඤ්ඤසදිසමෙව පච්ඡානුතාපචරියාදිපටිභාගතො. සංකිලිට්ඨමෙව තණ්හාසංකිලෙසඋපක්කිලිට්ඨත්තා. ආසඞ්කිතපරිසඞ්කිතන්තිආදිතො සමන්තතොපි පරෙහි සඞ්කිතං. බ්රහ්මචරියස්ස ආදි ආදිබ්රහ්මචරියං, තත්ථ නියුත්තාති ආදිබ්රහ්මචරියිකා, මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පුබ්බභාගපටිපදාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතා’’ති. පුබ්බපධානභූතාති පඨමාරම්භභූතා.

90. විමානෙ ¶ ගහිතෙ තංනිවාසීපි ගහිතො හොතීති වුත්තං ‘‘චන්දවිමානවාසී දෙවපුත්තො’’ති. සබ්බධීති සබ්බස්මා දුග්ගට්ඨානා විප්පමුත්තොසි භගවා ත්වං, තස්මා මය්හම්පි ඉතො සම්බාධට්ඨානතො විප්පමොක්ඛං කරොහීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්ස මෙ සරණං භවා’’ති. ලොකානුකම්පකාති සබ්බස්ස ¶ ලොකස්ස අනුග්ගහා, තස්මා තුය්හම්පි එතස්සපි චන්දස්ස. තාදිසා එවාති සමානා එව. පමුඤ්චසීති පමුඤ්චිත්ථ. තෙනාහ ‘‘අතීතත්ථෙ වත්තමානවචන’’න්ති.

91. අන්ධභාවකරණෙති ලොකස්ස අන්ධකරණෙතිපි අපරෙ. තෙනාහ ‘‘තමසී’’ති. විරොචතීති විජ්ජොතති. කාමං දෙවපුත්තවසෙන පඨමං දෙවතා උද්ධටා, රාහුනො පන පයොගො තස්ස විමානෙති ආහ ‘‘මණ්ඩලීති මණ්ඩලසණ්ඨානො’’ති. වදති තදා මුඛෙන ගහිතත්තා. මුඛෙන ගහණඤ්චෙත්ථ ‘‘ගිලී’’ති අධිප්පෙතං, න ච අජ්ඣොහරණන්ති ආහ ‘‘ගිලීති වදතී’’ති. ඉදානි තස්ස මුඛෙන ගහණසමත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘රාහුස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. සොතිආදි තස්ස චන්දිමසූරියානං ගහණකාරණදස්සනං. අධිවත්ථා දෙවතාති චන්දිමසූරියානං පරිචාරකදෙවතා. වෙගන්ති ජවං. සො හි කෙනචි අභිමුඛං අතිදුන්නිවාරො කම්මනියාමසිද්ධො. මත්ථකන්ති කණ්ඨස්ස උපරිමදෙසං. කෙචි ‘‘සීසමත්ථකමෙවා’’ති වදන්ති. නික්ඛමෙය්ය වෙගස්ස තික්ඛසීඝථාමභාවතො. ආකඩ්ඪිත්වාති අත්තනො ගමනදිසාභිමුඛං ආකඩ්ඪිත්වා. නන්ති රාහුං. උද්ධං උල්ලඞ්ඝෙතුකාමම්පි ඔනමෙය්ය. පදද්වයෙනපි සො මහාසරීරො මහාබලො, චන්දිමසූරියානං පන ගමනවෙගො තෙන සබ්බථාපි දුන්නිවාරියොවාති දස්සෙති. විමානෙනාති චන්දග්ගහෙ චන්දවිමානෙන, සූරියග්ගහෙ සූරියවිමානෙන උභින්නම්පි විමානෙන සහෙව. අමාවාසියඤ්හි ද්වෙ විමානානි යොජනමත්තන්තරිතානි හුත්වා සහෙව පවත්තන්ති. යදි ද්වෙපි දෙවපුත්තා සොතාපත්තිඵලං පත්තා, අථ කස්මා සූරියසුත්තෙ එව ‘‘පජං මම’’න්ති වුත්තං, න චන්දසුත්තෙති? ‘‘සො ච කිර න චිරස්සෙව තතො චවිත්වා අඤ්ඤත්ථ නිබ්බත්තො, අඤ්ඤා එව ච දෙවතා තත්ථ වසි, යස්මිං චන්දග්ගහෙ භගවා තං ගාථං අභාසි, න තථා සූරියො, අපරභාගෙ පන තත්ථපි කාලෙන කාලං රාහුග්ගහො හොතී’’ති වදන්ති.

92. පබ්බතතටා ¶ ¶ සන්දමානො තථාරූපො නදීනිවත්තනපදෙසොපි සම්බාධට්ඨානතාය කච්ඡො වියාති ආහ ‘‘පබ්බතකච්ඡෙපී’’ති. පටිපක්ඛදූරීභාවෙන සෙට්ඨට්ඨෙන ච එකො උදෙතීති එකොදි, එකග්ගතා. තස්මිං යොගතො එකග්ගචිත්තා ඉධ එකොදී. පටිපක්ඛතො අත්තානං නිපයන්ති විසොධෙන්තීති නිපකා, පඤ්ඤවන්තො. තෙනාහ ‘‘එකග්ගචිත්තා චෙවා’’තිආදි. කායාදිභෙදං ආරම්මණං සාතිසයාය සතියා සරන්තීති සතා. තෙනාහ ‘‘සතිමන්තො’’ති. සොත්ථිං ගමිස්සන්තීති යථාවුත්තපදෙසෙ මගා සොත්ථිමනුපද්දවෙන වත්තිස්සන්ති, එවං ඣානලාභිනො සොත්ථිං කිලෙසෙහි අනුපද්දුතා වත්තිස්සන්ති. අයං කිර දෙවපුත්තො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බානසඤ්ඤී, තස්මා එවමාහ. භගවා ‘‘අයං දෙවපුත්තො අනිබ්බානගාමී සමානො නිබ්බානගාමිසඤ්ඤී, හන්දස්ස නිබ්බානගාමිනො දස්සෙමී’’ති දුතියං ගාථමාහ. චතුන්නං ඔඝානං, සංසාරමහොඝස්සෙව වා පරතීරභාවතො පරතීරන්ති නිබ්බානං. අම්බුනි ජාතො අම්බුජො, මච්ඡො. සුත්තජාලං ඡින්දිත්වා මච්ඡා විය කිලෙසජාලං භින්දිත්වා ගමිස්සන්තීති.

චන්දිමසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

93. පයිරුපාසියාති පයිරුපාසහෙතු. සික්ඛන්තීති තිස්සොපි සික්ඛා සික්ඛන්ති. සිට්ඨිපදෙති කිලෙසානං සාසනතො වට්ටදුක්ඛපරිත්තාසනතො ච සිට්ඨිසඤ්ඤිතෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිතබ්බතො පදෙ, සද්ධම්මෙති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අනුසිට්ඨිපදෙ’’ති. තත්ථ අනුසිට්ඨීති සද්ධම්මො. කාලෙති යුත්තපත්තකාලෙ. අප්පමාදොනාම සමථවිපස්සනාභාවනා.

94. තථෙව ¶ පඤ්ඤායීති දීඝලට්ඨිත්වෙව පඤ්ඤායි, තථාසමඤ්ඤා එව අහොසි.

දීඝලට්ඨිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

95. නත්ථි ¶ එතස්ස ආවට්ටං ආවරණන්ති අනාවටං. රුක්ඛො වා පබ්බතො වාති සත්තානං පකතිචක්ඛුස්ස ආවරණභූතො රුක්ඛො විය පබ්බතො විය ච අභිභවිතුං සමත්ථො ඤෙය්යාවරණො නත්ථි. කථංවිධන්ති කථංසණ්ඨිතං, කථංපකාරං වා. දුක්ඛන්ති වට්ටදුක්ඛං.

96. හෙට්ඨාති කාමභවෙ. තත්ථ හි පරිබ්භමන්තස්ස පතිට්ඨා දුල්ලභා යෙභුය්යෙන තත්ථ සත්තා නිමුග්ගා එව හොන්ති, තස්මා හෙට්ඨා අප්පතිට්ඨො සංසාරො. උපරීති මහග්ගතභවෙ. තත්ථ හි නිබ්බත්තස්ස නිබ්බානං ආරුහිතුං ආලම්බනා දුල්ලභා, ඣානාභිරතියා තත්ථෙව නිකන්ති තෙසං බලවතී හොති, තස්මා උපරි අනාලම්බනො සංසාරො. පෙසිතත්තොති නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තො. තයො කම්මාභිසඞ්ඛාරාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො තයො අභිසඞ්ඛාරා. තෙන ‘‘නන්දීපුබ්බකො කම්මභවො’’ති වත්වා ‘‘නන්දිං ජනෙත්වා’’ති වුත්තො. කාමසඤ්ඤාසීසෙන කාමච්ඡන්දස්ස ගහණං, කාමච්ඡන්දපමුඛානි ච ඔරම්භාගියසංයොජනානි ගහිතානීති ආහ ‘‘කාමසඤ්ඤාගහණෙන පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානී’’ති. රූපභවො රූපං භවපදලොපෙන. රූපභවග්ගහණෙන චෙත්ථ සෙසභවස්සපි ගහණං. තස්ස සංයොජනග්ගහණෙන පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානි ගහිතානි. මහොඝෙති ¶ සංසාරමහොඝෙ. තෙසන්ති කාමභවාදීනං ගහණෙන භවභාවෙන තදෙකලක්ඛණතාය. අරූපභවො ගහිතො ලක්ඛණහාරනයෙන. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

97. ඡට්ඨං හෙට්ඨා දෙවතාසංයුත්තවණ්ණනායං වුත්තත්ථමෙව.

වාසුදත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

98. සුබ්රහ්මාති තස්ස දෙවපුත්තස්ස නාමං. තස්ස සත්ථු සන්තිකූපසඞ්කමනස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ¶ ‘‘සො කිරා’’තිආදිමාහ. තදෙව සොකං තස්ස දෙවපුත්තස්ස අට්ඨුප්පත්ති. අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතොති සහස්සමත්තෙන අච්ඡරාසඞ්ඝෙන පරිවුතො. නන්දනකීළිකන්ති නන්දනවනකීළිකං. හත්ථං ආගච්ඡතීති හත්ථගය්හුපගො හොති. ගන්ථෙන්තීති එත්ථ මාලාවෙඨනම්පි ඛිඩ්ඩාපසුතතායාති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා පුප්ඵානියෙව තාය තාය චිත්තස්ස වසෙන මාලාභාවෙන හත්ථං උපගච්ඡන්තීති. උපච්ඡෙදකකම්මවසෙනාති තස්මිං දෙවලොකෙ ආයුසෙසෙ සති එව තස්ස පන උපඝාතකස්ස ලද්ධොකාසස්ස පාපකම්මස්ස වසෙන. ‘‘පහාරො’’ති දිවසස්ස තතියො භාගො වුච්චති, තස්මා එකප්පහාරෙනෙවාති එකවෙලායමෙවාති අත්ථො.

පියවත්ථුකසොකෙනාති පියවත්ථුනිමිත්තකෙන සොකෙන. රුප්පමානොති පීළියමානො. සත්තමෙ දිවසෙති මනුස්සගණනාය සත්තමෙ දිවසෙ. තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව නිරයෙ නිබ්බත්තිතබ්බං ඉමිනා තාහි ච සහෙව පුබ්බෙ තස්ස පාපකම්මස්ස කතත්තා. රුප්පීති චිත්තසන්තාසං ආපජ්ජි. නිද්ධමිතුන්ති නීහරිතුං අපනෙතුං. සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වාති තාහි පඤ්චසතාහි අච්ඡරාහි සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා.

ඉදන්ති ¶ අත්තනො චිත්තං දස්සෙති ආසන්නපච්චක්ඛභාවතො. නිච්චන්ති සදා. ස්වායං නිච්චත්ථො අධිප්පායවසෙන ගහෙතබ්බොති තත්ථ පහාතබ්බං ගහෙතබ්බඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘දෙවලොකෙ’’තිආදිමාහ. න ගහෙතබ්බො හෙතුපවත්තිතො පුබ්බෙ තස්ස උත්රාසස්ස අභාවතො. තෙසූති දුක්ඛෙසු. තානි හි හෙතුපච්චයෙහි කත්තබ්බතො ගාථායං ‘‘කිච්ඡෙසූ’’ති වුත්තානි. කිච්ඡෙසූති වා කිච්ඡනිමිත්තං. යාසඤ්හි පයොගවිපත්තීනං වසෙනස්ස තානි දුක්ඛානි උප්පජ්ජෙය්යුං, තංනිමිත්තන්ති අත්ථො. තා හි අස්ස පයොගවිපත්තියො ගතිවිපත්තියො සත්ථු සන්තිකං උපගමනෙන හායෙය්යුං. නිබ්බත්තානං දිට්ඨානීති නිබ්බත්තානං වසෙන දිට්ඨානි දුක්ඛානි. තෙසු ච දුක්ඛෙසු. සබ්බත්ථ නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. ඩය්හමානො විය චිත්තසන්තාපෙන.

චත්තාරිපි සච්චානි බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣතීති බොධි, සතිආදිධම්මසාමග්ගී, තස්මා බොජ්ඣා බොධිතො. සා පන බොධි භාවනාකාරෙනෙව පවත්තති, අඤ්ඤත්රසද්දයොගෙන ච ‘‘බොජ්ඣා’’ති නිස්සක්කවචනන්ති තදත්ථං දස්සෙන්තො මුඤ්චිත්වාපදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘බොජ්ඣඞ්ගභාවන’’න්ති ආහ. තපොගුණන්ති ධුතධම්මමාහ. සො හි තණ්හාලොලුප්පස්ස තපනතො තපො, සයං ගුණසභාවත්තා ගුණසන්නිස්සයතො ච ගුණන්ති. තෙනාහ ‘‘ධුතඞ්ගසඞ්ඛාතං තපොගුණ’’න්ති. සබ්බෙ සඞ්ඛාරගතා නිස්සජ්ජීයන්ති එත්ථාති සබ්බනිස්සග්ගො, අසඞ්ඛතධාතූති ආහ ‘‘සබ්බනිස්සග්ගාති නිබ්බානතො’’ති.

ඉන්ද්රියසංවරොව ¶ පඨමං වෙදිතබ්බො පටිපත්තික්කමවසෙන තස්සෙව පඨමත්තා. තං පන පටිපත්තික්කමං දස්සෙතුං ‘‘ඉන්ද්රියසංවරෙ හී’’තිආදිමාහ. නිප්පරියායතො මග්ගපරියාපන්නා එව බොජ්ඣඞ්ගාති ආහ ‘‘සහවිපස්සනාය බොජ්ඣඞ්ගෙ’’ති. තස්සාති තථාභාවෙන තස්ස යොගිනො. යස්මා දෙවපුත්තස්ස සත්ථා තං ගාථං වත්වා උපරි ච සච්චානි පකාසෙසි, තස්මා වුත්තං ‘‘භගවා චතුසච්චවසෙන දෙසනං විනිවත්තෙසී’’ති. දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහීති කාමං තස්සෙව විසෙසාධිගමො ඉධාගතො, පඤ්චසතමත්තාහි පන අච්ඡරාහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහීති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ මහාසතිපට්ඨානසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106) ‘‘සො දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චහි අච්ඡරාසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය තං සම්පත්තිං ථාවරං කත්වා දෙවලොකමෙව අගමාසී’’ති.

සුබ්රහ්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

99. ‘‘නන්දාමී’’ති ¶ වුත්තෙ නන්දී නාම පබ්බජිතස්ස මලන්ති චොදෙතුකාමො දෙවපුත්තො ‘‘නන්දසී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස භගවා තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘කිං ලද්ධා’’ති? ආහ. තෙන ‘‘තයා මම අධිප්පෙතනන්දියා ඉධ පච්චයො එව නත්ථි, කුතො සා නන්දී’’ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තුට්ඨි නාමා’’තිආදි. අථ දෙවපුත්තො නන්දියා අසති සොකෙන භවිතබ්බං, සොකො ච පබ්බජිතස්ස මලන්ති චොදෙන්තො ආහ ‘‘තෙන හි, සමණ, සොචසී’’ති. භගවා තම්පි පටික්ඛිපන්තො ‘‘කිං ජීයිත්ථා’’තිආදිමාහ. කිං මං ජිනාතීති අත්ථො?

යදි තෙ නන්දිසොකා න සන්ති හාසවත්ථුනො ලාභස්ස ජානියා ච අභාවතො, එකවිහාරිනො පන අරතියා භවිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘කච්චි තං එකමාසීනං, අරතී නාභිකීරතී’’ති. තස්මිම්පි භගවතා පටික්ඛිත්තෙ අථ නෙසම්පි නන්දිසොකාරතීනං අභාවෙ කාරණං පුච්ඡන්තො ‘‘කථං ත්ව’’න්ති ගාථමාහ? අථස්ස භගවා තං කාරණං පවෙදෙන්තො ‘‘අඝජාතස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අඝජාතස්සාති අඝෙ ජාතස්ස. තෙනාහ ‘‘වට්ටදුක්ඛෙ ඨිතස්සා’’ති. ජාතතණ්හස්ස අප්පහීනතණ්හස්ස වට්ටදුක්ඛං ආගතමෙව කාරණස්ස අප්පහීනත්තා. තස්සෙව හි කාරණස්ස අප්පහීනතං දස්සෙන්තො ‘‘දුක්ඛී සුඛං පත්ථයතීති හි වුත්ත’’න්ති ආහ. දුක්ඛප්පවත්තියා සාපි තණ්හාප්පවත්ති තෙන දස්සිතා. ඉතීතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං නිගමනවසෙන දස්සෙති.

100. නවමන්ති ¶ උත්තරසුත්තං හෙට්ඨා දෙවතාසංයුත්තවණ්ණනායං වුත්තත්ථමෙව.

101. දසමෙ ¶ කාමං දෙවතාසංයුත්තෙපි ‘‘ඉදං හි තං ජෙතවන’’න්තිආදිනා ඉමා එව ගාථා ආගතා. තත්ථ ‘‘අඤ්ඤතරා දෙවතා’’ති නිදානං ආරොපිතං. හෙට්ඨා ආගතනයත්තා එව හි පොත්ථකෙසු න ලිඛිතං, ඉධ පන දෙවපුත්තසංයුත්තෙ ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො දෙවපුත්තො’’ති නිදානෙ නිගමෙ ච ආගතං, තත්ථ දෙවපුත්තෙන සත්ථු වුත්තප්පකාරගුණපවෙදනවසෙන වුත්තං. සත්ථා පන භික්ඛූනං තමත්ථං පවෙදෙන්තො ‘‘අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො’’ති ආහ. තථා පවෙදනෙ පන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘ආනන්දත්ථෙරස්සා’’තිආදිමාහ. අනුමානබුද්ධියාති අනුමානඤාණස්ස. ආනුභාවප්පකාසනත්ථන්ති බලදීපනත්ථං.

අනාථපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

102. තතියවග්ගස්ස පඨමන්ති තතියවග්ගෙ පඨමසුත්තං. වුත්තත්ථමෙව හෙට්ඨා සතුල්ලපකායිකවග්ගෙ පඨමසුත්තෙ.

103. පඨමංයෙවාති ජරාමරණාදිභාවතො පගෙව. බලවචින්තනං චින්තෙතීති යථා සාකටිකො අජානිත්වා විසමෙ මග්ගෙ සකටං පාජෙන්තො අක්ඛෙ ඡින්නෙ පතිකාතුං අවිසහන්තො දුක්ඛී ¶ දුම්මනො බලවචින්තනං චින්තෙති, මහන්තං චිත්තසන්තාපං පාපුණාති, එවං අධම්මවාදී මච්චුමුඛං පත්තො බලවචිත්තසන්තාපං පාපුණාති, තස්මා ධම්මචරියාය නප්පමජ්ජිතබ්බන්ති.

104. යං ¶ දානං දෙමීති යං දෙය්යධම්මං පරස්ස දෙමි. තස්ස පති හුත්වාති තබ්බිසයං ලොභං සුට්ඨු අභිභවන්තො තස්ස අධිපති හුත්වා දෙමි තෙන අනාකඩ්ඪනීයත්තා. ‘‘න දාසො න සහායො’’ති වත්වා තදුභයං අන්වයතො බ්යතිරෙකතො දස්සෙතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. දාසො හුත්වා දෙති තණ්හාය දාසබ්යස්ස උපගතත්තා. සහායො හුත්වා දෙති තස්ස පියභාවාවිස්සජ්ජනතො. සාමී හුත්වා දෙති තණ්හාදාසබ්යතො අත්තානං මොචෙත්වා අභිභුය්ය පවත්තනතො. සාමිපරිභොගසදිසා හෙතස්සායං පවත්තතීති.

අථ වා යො දානසීලතාය දායකො පුග්ගලො, සො දානෙ පවත්තිභෙදෙන දානදාසො දානසහායො දානපතීති තිප්පකාරො හොතීති දස්සෙති. තදස්ස තිප්පකාරතං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. දාතබ්බට්ඨෙන දානං, අන්නපානාදි. තත්ථ යං අත්තනා පරිභුඤ්ජති තණ්හාධිපන්නතාය, තස්ස වසෙ වත්තනතො දාසො විය හොති. යං පරෙසං දීයති, තත්ථපි අන්නපානසාමඤ්ඤෙන ඉදං වුත්තං ‘‘දානසඞ්ඛාතස්ස දෙය්යධම්මස්ස දාසො හුත්වා දෙතී’’ති. සහායො හුත්වා දෙති අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බස්ස පරෙසං දාතබ්බස්ස ච සමසමට්ඨපනෙන. පති හුත්වා දෙති සයං දෙය්යධම්මස්ස වසෙ අවත්තිත්වා තස්ස අත්තනො වසෙ වත්තාපනතො.

අපරො නයො – යො අත්තනා පණීතං පරිභුඤ්ජිත්වා පරෙසං නිහීනං දෙති, සො දානදාසො නාම තන්නිමිත්තනිහීනභාවාපත්තිතො. යො යාදිසං අත්තනා පරිභුඤ්ජති, තාදිසමෙව පරෙසං දෙති, සො දානසහායො නාම තන්නිමිත්තනිහීනාධිකභාවවිස්සජ්ජනෙන සදිසභාවාපත්තිතො. යො අත්තනා නිහීනං පරිභුඤ්ජිත්වා පරෙසං පණීතං දෙති, සො දානපති නාම තන්නිමිත්තසෙට්ඨභාවප්පත්තිතො. කම්මසරික්ඛකො හි විපාකො, තස්මා දෙවපුත්තො ‘‘දානපතී’’ති වදන්තො ‘‘අහං තාදිසො අහොසි’’න්ති දස්සෙති.

‘‘චතූසු ද්වාරෙසු දානං දීයිත්ථා’’ති පාළියං සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි වුත්තං. දානන්ති යිට්ඨං, තඤ්ච ඛො සබ්බසාධාරණවසෙන කතන්ති ආහ ‘‘සමණ ¶ …පෙ… යාචකාන’’න්ති. පබ්බජ්ජූපගතාති ¶ යං කිඤ්චි පබ්බජ්ජං උපගතා. භොවාදිනොති ජාතිමත්තබ්රාහ්මණෙ වදති. නාලත්ථ බුද්ධසුඤ්ඤත්තා තදා ලොකස්ස. දුග්ගතාති දුක්ඛජීවිකකප්පකා කසිරවුත්තිකා. තෙනාහ ‘‘දලිද්දමනුස්සා’’ති. කසිවාණිජ්ජාදිජීවිකං අනුට්ඨාතුං අසමත්ථා ඉධ ‘‘කපණා’’ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘කාණකුණිආදයො’’ති. පථාවිනොති අද්ධිකා. වනිබ්බකාති දායකානං ගුණකිත්තනකම්මඵලකිත්තනවසෙන යාචකා සෙය්යථාපි නග්ගාදයො. තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨං දින්න’’න්තිආදි. පසතමත්තන්ති වීහිතණ්ඩුලාදිවසෙන වුත්තං. සරාවමත්තන්ති යාගුභත්තාදිවසෙන. යථා ගාමලාභො ගාමෙ උප්පජ්ජනකො ආයලාභො, එවං තත්ථ ද්වාරලාභොති ආහ ‘‘තත්ථ උප්පජ්ජනකසතසහස්සෙ’’ති. මහන්තතරං දානං අදංසු අඤ්ඤස්සපි ධනස්ස විනියොගං ගතත්තා. තං සන්ධායාති තං මහන්තතරං දානං කතං සන්ධාය. රඤ්ඤො හි තත්ථ දානං ඉත්ථාගාරස්ස දානෙන මහතා අභිභූතං විය පටිනිවත්තං හොතීති ආහ ‘‘පටිනිවත්තී’’ති. කොචීති භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං. තෙනාහ ‘‘කත්ථචී’’ති. අනෙකවස්සසහස්සායුකකාලෙ තස්ස උප්පන්නත්තා අසීතිවස්සසහස්සානි සො රාජා දානමදාසීති.

105. චතුත්ථං හෙට්ඨා දෙවතාසංයුත්තවණ්ණනායං වුත්තත්ථමෙව.

106. යෙ විනයෙ අපකතඤ්ඤුනො සංකිලෙසිකෙසු වොදානියෙසු ධම්මෙසු න කුසලා යං කිඤ්චි න කාරිනො විප්පටිසාරබහුලා. තෙසං අනුප්පන්නඤ්ච උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච භිය්යොභාවං වෙපුල්ලං ආපජ්ජතීති ආහ ‘‘අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාය…පෙ… උද්ධච්චපකතිකා’’ති. සාරාභාවෙන තුච්ඡත්තා ච නළො වියාති නළො, මානොති ආහ ‘‘උන්නළාති උග්ගතනළා’’ති. තෙනාහ ‘‘උට්ඨිතතුච්ඡමානා’’ති. මානො හි සෙය්යස්ස සෙය්යොති ¶ සදිසොති ච පවත්තියා විසෙසතො තුච්ඡො. චාපල්ලෙනාති චපලභාවෙන, තණ්හාලොලුප්පෙනාති අත්ථො. මුඛඛරාති මුඛෙන ඵරුසා, ඵරුසවාදිනොති අත්ථො. විකිණ්ණවාචාති විසටවචනා, සම්ඵප්පලාපතාය අපරියන්තවචනා. තෙනාහ ‘‘අසංයතවචනා’’තිආදි. චණ්ඩසොතෙ බද්ධනාවාසදිසාති එතෙන අනවට්ඨිතකිරියතං දස්සෙති. යෙන සමන්නාගතා සත්තා එකස්මිං ඨානෙ ඨාතුං වා නිසීදිතුං වා න ¶ සක්කොන්ති, ඉතො චිතො ච විචරන්ති. අනවට්ඨිතචිත්තාති එකස්මිං ආරම්මණෙ න අවට්ඨිතචිත්තා. විවටඉන්ද්රියාති අසංවුතචක්ඛාදිඉන්ද්රියා.

ගුණකථාය සද්ධිං කථියමානො නිග්ගුණස්ස අගුණො පාකටො හොති ජාතිමණිසමීපෙ ඨිතස්ස විය කාචමණිනො දොසො. සුඛජීවිනොති සුඛෙ ඨිතා. යථා දායකානං සුභරං හොති, එවං සුඛෙන අකිච්ඡෙන පවත්තජීවිකා. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ භික්ඛූ’’තිආදි.

අත්තනො රුචිවසෙන ගාමකිච්චං නෙතීති ගාමණි, තෙ පන හීළෙන්තො වදති ‘‘ගාමණිකා’’ති. විස්සජ්ජෙත්වාති සතිවොස්සග්ගවසෙන විස්සජ්ජෙත්වා කිලෙසමුච්ඡායාති මහිච්ඡාසඞ්ඛාතාය තණ්හාමුච්ඡාය. සීලවන්තානංයෙව හි දුප්පටිපත්තිං සන්ධාය දෙවපුත්තො වදති. වත්තබ්බයුත්තකෙයෙවාති ඔවාදෙන මයා අනුග්ගහෙතබ්බමෙව. ඡඩ්ඩිතකාති පරිච්චත්තා ආචරියුපජ්ඣායාදීහි. තතො එව අනාථා අප්පතිට්ඨා. පෙතාති විගතජීවිතා මතා. යථා පෙතා, තථෙව හොන්ති අත්තහිතාසමත්ථතාය විඤ්ඤූනං ජිගුච්ඡිතබ්බතාය ච.

107. එකොකාසෙති චක්කවාළස්ස පරියන්තසඤ්ඤිතෙ එකස්මිං ඔකාසෙ. භුම්මන්ති ‘‘යත්ථා’’ති ඉදං භුම්මවචනං, සාමඤ්ඤතො වුත්තම්පි ‘‘සො ලොකස්ස අන්තො’’ති වචනතො විසිට්ඨවිසයමෙව හොති. ‘‘න ජායති න මීයතී’’ති වත්වා පුන ‘‘න චවති න උපපජ්ජතී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදං අපරාපරං…පෙ… ගහිත’’න්ති. පදගමනෙනාති පදසා ගමනෙන. සඞ්ඛාරලොකස්ස අන්තං සන්ධාය වදති උපරි සච්චානි පකාසෙතුකාමො. සඞ්ඛාරලොකස්ස හි අන්තො නිබ්බානං.

දළ්හං ¶ ථිරං ධනු එතස්සාති දළ්හධන්වා. සො එව දළ්හධම්මොති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘දළ්හධනූ’’ති. උත්තමප්පමාණෙනාති සහස්සථාමප්පමාණෙන. ධනුසිප්පසික්ඛිතතාය ධනුග්ගහො, න ධනුග්ගහමත්තෙනාති ආහ ‘‘ධනුග්ගහොති ධනුආචරියො’’ති. ‘‘ධනුග්ගහො’’ති වත්වා ‘‘සික්ඛිතො’’ති වුත්තෙ ධනුසික්ඛාය සික්ඛිතොති විඤ්ඤායති, සික්ඛා ච එත්තකෙ කාලෙ සමත්ථස්ස උක්කංසගතො හොතීති ආහ ‘‘දස ද්වාදස වස්සානි ධනුසිප්පං සික්ඛිතො’’ති. උසභප්පමාණෙපීති වීසතියට්ඨියො උසභං, තස්මිං උසභප්පමාණෙ පදෙසෙ. වාලග්ගන්ති වාළකොටිං. කතහත්ථොති ¶ පරිචිතහත්ථො. කතසරක්ඛෙපොති විවටසරක්ඛෙපපදෙසදස්සනවසෙන සරක්ඛෙපකතාවී. තෙනාහ ‘‘දස්සිතසිප්පො’’ති. ‘‘කතසිප්පො’’ති කෙචි. අසන්ති එතෙනාති අසනං, කණ්ඩො. තාලච්ඡායන්ති තාලච්ඡාදිං, සා පන රතනමත්තා, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලා වා.

පුරත්ථිමසමුද්දාති එකස්මිං චක්කවාළෙ පුරත්ථිමසමුද්දා. සමුද්දසීසෙන පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං වදති. පච්ඡිමසමුද්දොති එත්ථාපි එසෙව නයො. නිප්පපඤ්චතන්ති අදන්ධකාරිතං. සම්පත්තෙති තාදිසෙන ජවෙන ගච්ඡන්තෙන සම්පත්තෙ. අනොතත්තෙති එත්ථාපි ‘‘සම්පත්තෙ’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො, තථා ‘‘නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා’’ති එත්ථාපි. තදාති යදා සො ලොකන්තගවෙසකො අහොසි, තදා. දීඝායුකකාලොති අනෙකවස්සසහස්සායුකකාලො. චක්කවාළලොකස්සාති සාමඤ්ඤවසෙන එකවචනං, චක්කවාළලොකන්ති අත්ථො. ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ නිබ්බත්ති පුබ්බපරිචරියසිද්ධාය නිකන්තියා. සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙති න රූපධම්මමත්තකෙ, අථ ඛො පඤ්චක්ඛන්ධසමුදායෙති දස්සෙති. සමිතපාපොති සමුච්ඡින්නසංකිලෙසධම්මො.

රොහිතස්සසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7-8. නන්දසුත්තනන්දිවිසාලසුත්තවණ්ණනා

108-109. නන්දසුත්තවිසාලසුත්තානි සත්තමඅට්ඨමානි හෙට්ඨා සංවණ්ණිතරූපත්තා වුත්තත්ථානෙව.

නන්දසුත්තනන්දිවිසාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. තුය්හම්පි ¶ නොති තුය්හම්පි නු, නු-සද්දො පුච්ඡායං, තස්මා වණ්ණං කථෙතුකාමො පුච්ඡතීති අධිප්පායො. න වට්ටතීති න යුජ්ජති, කථිතොති කථෙතුං ආරද්ධො, තෙනාහ ‘‘මත්ථකං න පාපුණාතී’’ති. තමෙව මත්ථකාපාපුණනං දස්සෙතුං ‘‘සො හී’’තිආදි වුත්තං. සතිසම්පජඤ්ඤායොගතො ගොරූපසීලො, මූළ්හො ඛලිතපඤ්ඤො, ගොරූපස්ස විය සීලං එතස්සාති හි ගොරූපසීලො. සභාගො එකරූපචිත්තතාය. අරියානං සභාගතා නාම ගුණවන්තවසෙනාති ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගුණෙසු පසීදිත්වා’’ති. සොළසවිධං පඤ්ඤන්ති මහාපඤ්ඤාදිකා ඡ, නව අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිපඤ්ඤා, ආසවක්ඛයපඤ්ඤාති ඉමං සොළසවිධං පඤ්ඤං. තෙසට්ඨි සාවකසාධාරණඤාණානිපි එත්ථෙව සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡන්ති.

ආනන්දාති ¶ ථෙරං ආහ. ආචාරොති චාරිත්තසීලමාහ. ගොචරොති ගොචරසම්පත්ති. විහාරොති සමාපත්තිවිහාරො. අභික්කමොතිආදිනා ඉරියාපථවිහාරං. තුය්හම්පීති පි-සද්දෙන භගවතා අත්තානං ආදිං කත්වා තදඤ්ඤෙසං විඤ්ඤූනං සබ්බෙසං ථෙරස්ස රුච්චනසභාවො දීපිතොති දස්සෙන්තො ‘‘මය්හං රුච්චතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සතිපි ආනන්දත්ථෙරස්සපි අසීතියා මහාථෙරානං අන්තොගධභාවෙ ‘‘අසීතියා මහාථෙරානං රුච්චතී’’ති වත්වා ‘‘තුය්හම්පි රුච්චතී’’ති වචනං තෙන ධම්මසෙනාපතිනො වණ්ණං කථාපෙතුකාමතායාති දට්ඨබ්බං.

සාටකන්තරෙති නිවත්ථවත්ථන්තරෙ. ලද්ධොකාසොති නිබ්බුද්ධං කරොන්තො සාටකන්තරෙ ලද්ධං ගහෙතුං ලද්ධාවසරො. ලභිස්සාමිනොති ලභිස්සාමි වත. දීපධජභූතන්ති සතයොජනවිත්ථිණ්ණං ජම්බුදීපස්ස ධජභූතං. පුග්ගලපලාපෙති අන්තොසාරාභාවතො පලාපභූතෙ පුග්ගලෙ හරන්තො. බාලතායාති රුචිඛන්තිආදිඅභාවතාය. දොසතායාති දුස්සකභාවෙන. මොහෙනාති මහාමූළ්හතාය. කෙචි පන ‘‘බාලො බාලතායාති මූළ්හතාය පකතිබාලභාවෙන න ජානාති. මූළ්හො මොහෙනාති සයං අබාලො සමානොපි යදා මොහෙන පරියුට්ඨිතො හොති, තදා මොහෙන න ජානාති, අයං පදද්වයස්ස විසෙසො’’ති වදන්ති. විපල්ලත්ථචිත්තොති යක්ඛුම්මාදෙන පිත්තුම්මාදෙන වා විපරීතචිත්තො.

‘‘චතූසු ¶ කොසල්ලෙසූ’’ති වුත්තං චතුබ්බිධං කොසල්ලං පාළියා එව දස්සෙතුං ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො අට්ඨාරස ධාතුයො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො නිස්සරණතො ච යථාභූතං පජානාති, අයං ධාතුකුසලො. වුත්තනයෙන ආයතනෙසු කුසලො ආයතනකුසලො. අවිජ්ජාදීසු ද්වාදසපටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු කුසලො පටිච්චසමුප්පාදකුසලො. ‘‘ඉදං ඉමස්ස ඵලස්ස ඨානං කාරණං, ඉදං අට්ඨානං අකාරණ’’න්ති එවං ඨානඤ්ච ඨානතො, අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානතො ඨානාට්ඨානකුසලො. යො පන ඉමෙසු ධාතුආදීසු පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන නිස්සඞ්ගගතියා පණ්ඩාති ලද්ධනාමෙන ඤාණෙන ඉතො ගතො පවත්තො, අයං පණ්ඩිතො නාම.

මහන්තානං අත්ථානං පරිග්ගණ්හනතො මහතී පඤ්ඤා එතස්සාති මහාපඤ්ඤො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයොති ආහ ‘‘මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතොති අත්ථො’’ති. නානත්තන්ති යාහි මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරො ‘‘මහාපඤ්ඤො’’තිආදිනා කිත්තිතො, තාසං මහාපඤ්ඤාදීනං ඉදං නානත්තං අයං වෙමත්තතා. යස්ස කස්සචි විසෙසතො අරූපධම්මස්ස මහත්තං නාම කිච්චසිද්ධියා වෙදිතබ්බන්ති තදස්ස කිච්චසිද්ධියා දස්සෙන්තො ‘‘මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ හෙතුමහන්තතාය පච්චයමහන්තතාය නිස්සයමහන්තතාය පභෙදමහන්තතාය කිච්චමහන්තතාය ඵලමහන්තතාය ආනිසංසමහන්තතාය ච සීලක්ඛන්ධස්ස මහන්තභාවො ¶ වෙදිතබ්බො. තත්ථ හෙතූ අලොභාදයො. පච්චයා හිරොත්තප්පසද්ධාසතිවීරියාදයො. නිස්සයා සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිනියතතා, තංසමඞ්ගිනො ච පුරිසවිසෙසා. පභෙදො චාරිත්තාදිවිභාගො. කිච්චං තදඞ්ගාදිවසෙන පටිපක්ඛස්ස විධමනං. ඵලං සග්ගසම්පදා නිබ්බානසම්පදා ච. ආනිසංසො පියමනාපතාදි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.8-9) ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.64 ආදයො) ච ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන සමාධික්ඛන්ධාදීනම්පි මහන්තතා යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා වෙදිතබ්බා. ඨානාට්ඨානාදීනං පන මහන්තභාවො මහාවිසයතාය වෙදිතබ්බො. තත්ථ ඨානාට්ඨානානං මහාවිසයතා බහුධාතුකසුත්තාදීසු ආගතනයෙන, විහාරසමාපත්තීනං සමාධික්ඛන්ධෙ නිද්ධාරිතනයෙන වෙදිතබ්බා. අරියසච්චානං සකලසාසනසඞ්ගණ්හනතො සච්චවිභඞ්ගෙ ¶ (විභ. 189 ආදයො) තංසංවණ්ණනාසු (විභ. අට්ඨ. 189 ආදයො) ආගතනයෙන; සතිපට්ඨානාදීනං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 355 ආදයො) තංසංවණ්ණනාදීසු (විභ. අට්ඨ. 355 ආදයො) ච ආගතනයෙන; සාමඤ්ඤඵලානං මහතො හිතස්ස මහතො සුඛස්ස මහතො අත්ථස්ස මහතො යොගක්ඛෙමස්ස නිප්ඵත්තිභාවතො සන්තපණීතනිපුණඅතක්කාවචරපණ්ඩිතවෙදනීයභාවතො ච; අභිඤ්ඤානං මහාසම්භාරතො මහාවිසයතො මහාකිච්චතො මහානුභාවතො මහානිප්ඵත්තිතො ච; නිබ්බානස්ස මදනිම්මදනාදිමහත්ථසිද්ධිතො මහන්තතා වෙදිතබ්බා. පරිග්ගණ්හාතීති සභාවාදිතො පරිච්ඡිජ්ජ ගණ්හාති ජානාති පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. සා පනාති මහාපඤ්ඤතා.

පුථුපඤ්ඤාති එත්ථ නානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමාති එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තෙසු එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස එකවිධාදිවසෙන අතීතාදිවසෙනපි නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තථා ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාමං. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකාති එවං ආයතනානං නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. නානාධාතූසූති අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමකාති එවං ධාතුනානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති, තං උපාදිණ්ණධාතුවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං පච්චෙකබුද්ධානඤ්හි ද්වින්නං අග්ගසාවකානඤ්ච උපාදිණ්ණධාතූසු එව නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තඤ්ච ඛො එකදෙසමත්තතො, න නිප්පදෙසතො, අනුපාදිණ්ණකධාතූනං පන නානාකරණං න ජානන්ති එව. ඉතරසාවකෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව පන ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තාව ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො හොති, ඉමස්ස කාළො, ඉමස්ස මට්ඨො, ඉමස්ස ¶ බහලත්තචො, ඉමස්ස තනුත්තචො, ඉමස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං; ඉමස්ස පුප්ඵං නීලං පීතකං ලොහිතකං ඔදාතං, සුගන්ධං දුග්ගන්ධං; ඵලං ඛුද්දකං මහන්තං දීඝං වට්ටං සුසණ්ඨානං මට්ඨං ¶ ඵරුසං සුගන්ධං මධුරං තිත්තකං අම්බිලං කටුකං කසාවං; කණ්ටකො තිඛිණො අතිඛිණො උජුකො කුටිලො තම්බො ලොහිතො ඔදාතො හොතීති ධාතුනානත්තං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

අත්ථෙසූති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු. නානාපටිච්චසමුප්පාදෙසූති අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො ච සණ්ඨානභෙදතො ච නානප්පභෙදෙසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු. අවිජ්ජාදිඅඞ්ගානඤ්හි පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදසඤ්ඤිතාති. තෙනාහ සඞ්ඛාරපිටකෙ ‘‘ද්වාදස පච්චයා ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදා’’ති. නානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසූති නානාසභාවෙසු නිච්චසාරාදිවිරහතො සුඤ්ඤසභාවෙසු, තතො එව ඉත්ථිපුරිසඅත්තඅත්තනියාදිවසෙන අනුපලබ්භෙසු සභාවෙසු. ම-කාරො හෙත්ථ පදසන්ධිකරො. නානාඅත්ථෙසූති අත්ථපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයුප්පන්නාදිභෙදෙසු නානාවිධෙසු අත්ථෙසු. ධම්මෙසූති ධම්මපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයාදිනානාධම්මෙසු. නිරුත්තීසූති තෙසංයෙව අත්ථධම්මානං නිද්ධාරණවචනසඞ්ඛාතාසු නිරුත්තීසු. පටිභානෙසූති අත්ථපටිසම්භිදාදීසු විසයභූතෙසු ‘‘ඉමානි ඉදමත්ථජොතකානී’’ති තථා තථා පටිභානතො පතිට්ඨානතො පටිභානානීති ලද්ධනාමෙසු ඤාණෙසු. පුථු නානාසීලක්ඛන්ධෙසූතිආදීසු සීලස්ස පුථුත්තං නානත්තඤ්ච වුත්තමෙව. ඉතරෙසං පන වුත්තනයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා පාකටමෙව. යං පන අභින්නං එකමෙව නිබ්බානං, තත්ථ උපචාරවසෙන පුථුත්තං ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘පුථු ජනසාධාරණෙ ධම්මෙ සමතික්කම්මා’’ති. තෙනස්ස ඉධ මදනිම්මදනාදිපරියායෙන පුථුත්තං දීපිතං හොති.

එවං විසයවසෙන පඤ්ඤාය මහත්තං පුථුත්තඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයුත්තධම්මවසෙන හාසභාවං, පවත්තිආකාරවසෙන ජවනභාවං, කිච්චවසෙන තික්ඛාදිභාවඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘කතමා හාසපඤ්ඤා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හාසබහුලොති පීතිබහුලො. සෙසපදානි තස්ස වෙවචනානි. සීලං පරිපූරෙතීති හට්ඨපහට්ඨො උදග්ගුදග්ගො හුත්වා පීතිසහගතාය පඤ්ඤාය පාතිමොක්ඛසීලං ඨපෙත්වා හාසනීයතරස්සෙව විසුං ගහිතත්තා ඉතරං තිවිධං සීලං පරිපූරෙති. පීතිසොමනස්සසහගතා හි පඤ්ඤා අභිරතිවසෙන තදාරම්මණෙ ඵුල්ලිතා විකසිතා විය වත්තති, න උපෙක්ඛාසහගතා. සීලක්ඛන්ධං සමාධික්ඛන්ධන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ථෙරොතිආදිනා අභිනීහාරසිද්ධා ථෙරස්ස හාසපඤ්ඤතාති දස්සෙති.

සබ්බං ¶ රූපං අනිච්චලක්ඛණතො ඛිප්පං ජවතීති රූපක්ඛන්ධං අනිච්චන්ති සීඝවෙගෙන පවත්තියා පටිපක්ඛදූරීභාවෙන පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස සාතිසයත්තා ඉන්දෙන විසට්ඨවජිරං විය ලක්ඛණං ¶ පටිවිජ්ඣන්තී අදන්ධායන්තී රූපක්ඛන්ධෙ අනිච්චලක්ඛණං වෙගෙන පටිවිජ්ඣති, තස්මා සා ජවනපඤ්ඤා නාමාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එවං ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙත්වා බලවවිපස්සනාවසෙන දස්සෙතුං ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛයට්ඨෙනාති යත්ථ යත්ථ උප්පජ්ජති, තත්ථ තත්ථෙව ඛණෙනෙව භිජ්ජනතො ඛයසභාවතො. භයට්ඨෙනාති භයානකතො. අසාරකට්ඨෙනාති අත්තසාරවිරහතො නිච්චසාරාදිවිරහතො ච. තුලයිත්වාති තුලාභූතාය විපස්සනාය තුලයිත්වා. තීරයිත්වාති තාය එව තීරණභූතාය තීරෙත්වා. විභාවයිත්වාති යාථාවතො පකාසෙත්වා පඤ්චක්ඛන්ධං විභූතං කත්වා පාකටං කත්වා. රූපනිරොධෙති රූපක්ඛන්ධස්ස නිරොධභූතෙ නිබ්බානෙ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන. ඉදානි සිඛාප්පත්තවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙතුං පුන ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙනා’’ති කෙචි.

ඤාණතික්ඛභාවො නාම සවිසෙසං පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනෙ වෙදිතබ්බොති ‘‘ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤො’’ති වත්වා තෙ පන කිලෙසෙ විභාගෙන දස්සෙන්තො ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්ක’’න්තිආදිමාහ. තික්ඛපඤ්ඤො ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, පටිපදා චස්ස න චලතීති ආහ ‘‘එකස්මිං ආසනෙ චත්තාරො ච අරියමග්ගා අධිගතා හොන්තී’’තිආදි. ථෙරො චාතිආදිනා ධම්මසෙනාපතිනො තික්ඛපඤ්ඤතා සිඛාප්පත්තාති දස්සෙති.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා’’ති යාථාවතො දස්සනෙන සච්චසම්පටිවෙධො ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤථාති කාරණමුඛෙන නිබ්බෙධිකපඤ්ඤං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උබ්බෙගබහුලොති වුත්තනයෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අභිණ්හප්පවත්තසංවෙගො. උත්තාසබහුලොති ඤාණුත්තාසවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු බහුසො උත්රස්තමානසො. තෙන ආදීනවානුපස්සනමාහ. උක්කණ්ඨනබහුලොති ඉමිනා පන නිබ්බිදානුපස්සනමාහ, අරතිබහුලොතිආදිනා තස්සා එව අපරාපරුප්පත්තිං. බහිමුඛො සබ්බසඞ්ඛාරතො බහිභූතං නිබ්බානං උද්දිස්ස පවත්තඤාණමුඛො, තථා ¶ වා පවත්තිතවිමොක්ඛමුඛො. නිබ්බිජ්ඣනං නිබ්බෙධො, සො එතිස්සා අත්ථි, නිබ්බිජ්ඣතීති වා නිබ්බෙධා, සා එව පඤ්ඤා නිබ්බෙධිකා. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අප්පිච්ඡොති සන්තගුණනිගුහනතාති අත්තනි විජ්ජමානානං බාහුසච්චධුතධම්මසීලාදිගුණානඤ්චෙව පටිවෙධගුණස්ස ච නිගුහනං, පටිග්ගහණෙ ච මත්තඤ්ඤුතාති එතෙනෙව පරියෙසනපරිභොගමත්තඤ්ඤුතාපි වුත්තා හොති. තීහි සන්තොසෙහීති චතූසු පච්චයෙසු පච්චෙකං තීහි සන්තොසෙහි ¶ , සබ්බෙ පන ද්වාදස. පටිසල්ලීනෙන විවෙකට්ඨකායානං න සඞ්ගණිකාරාමානං. නෙක්ඛම්මාභිරතානන්ති පබ්බජ්ජං උපගතානං. පරිසුද්ධචිත්තානං විගතචිත්තසංකිලෙසානං. පරමවොදානප්පත්තානං අට්ඨසමාපත්තිසමධිගමෙන අතිවිය වොදානං විසුද්ධිං පත්තානං. කිලෙසුපධිආදීනං අභාවතො නිරුපධීනං. ඵලසමාපත්තිවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරවිනිස්සටත්තා විසඞ්ඛාරං නිබ්බානං. උපගතානං, ඉමෙසං තිණ්ණං විවෙකානං ලාභී පවිවිත්තො ‘‘පකාරෙහි විවිත්තො’’ති කත්වා. සමාසජ්ජනං පරිසිනෙහුප්පාදො සංසග්ගො, සවනවසෙන උප්පජ්ජනකසංසග්ගො සවනසංසග්ගො. එස නයො සෙසෙසුපි. සමුල්ලපනං ආලාපසල්ලපනං. සංසග්ගවත්ථුනා ඉමිනා තස්ස පරිභොගො පරිභොගසංසග්ගො.

ආරද්ධවීරියොති එත්ථ වීරියාරම්භො නාම වීරියස්ස පග්ගණ්හනං පරිපුණ්ණකරණං. තං පන සබ්බසො කිලෙසානං නිග්ගණ්හනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. ඔධුනනවත්තාති කිලෙසානං යස්ස කස්සචි සාවජ්ජස්ස ඔධුනනවසෙන වත්තා. තෙනාහ ‘‘භික්ඛූන’’න්තිආදි. ඔතිණ්ණං නාම වජ්ජං අජ්ඣාචරිතන්ති ආරොචිතං. අනොතිණ්ණං අනාරොචිතං. තන්තිවසෙනාති පාළිධම්මවසෙන, යුත්තසද්දස්ස වසෙනාති අත්ථො. පාපෙ ලාමකෙ පුග්ගලෙ ධම්මෙ ච ගරහති ජිගුච්ඡතීති පාපගරහී. තෙනාහ ‘‘පාපපුග්ගලෙ’’තිආදි. එකදස්සීති එකභවදස්සී, ඉධලොකමත්තදස්සී දිට්ඨධම්මිකසුඛමත්තාපෙක්ඛී. සමන්තාති සමන්තතො, පරිතො මෙ කත්ථචි මා අහූති යොජනා.

සොළසහි පදෙහීති සොළසහි කොට්ඨාසෙහි. අකුප්පන්ති කෙනචි අකොපනීයං. අයං ධම්මසෙනාපතිනො ගුණකථා සත්ථු වචනානුසාරෙන දසසහස්සචක්කවාළබ්යාපිනී ¶ අහොසි, තං දස්සෙතුං ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තං. චතුබ්බිධා වණ්ණනිභා පාතුභවි උළාරපීතිසොමනස්සසමුට්ඨානත්තා. සුට්ඨු ඔභාසතීති සුභො. ඔභාසසම්පත්තියා මණිනො භද්දකතාති ආහ ‘‘සුභොති සුන්දරො’’ති. ජාතිමා පරිසුද්ධආකරසමුට්ඨිතත්තා. කුරුවින්දජාතිආදිජාතිවිසෙසොපි මණි ආකරපරිසුද්ධමූලකො එවාති ආහ ‘‘ජාතිසම්පන්නො’’ති. ධොවනාදිපරිකම්මෙනාති චතූසු පාසාණෙසු ධොවනදොසනීහරණතාපනසණ්හකරණාදිපරිකම්මෙන. රත්තකම්බලස්ස වසෙන සභාවවණ්ණසිද්ධියා වෙළුරියමණි අතිවිය සොභතීති ආහ ‘‘පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තො’’ති. නික්ඛන්ති භණ්ඩමාහ. තඤ්ච අප්පකෙන සුවණ්ණෙන කතං භණ්ඩං න සොභති සොභාවිපුලෙනාති ආහ ‘‘අතිරෙකපඤ්චසුවණ්ණෙන කතපිළන්ධන’’න්ති. සුවණ්ණන්ති පඤ්චධරණස්ස සමඤ්ඤා, තස්මා පඤ්චවීසතිසුවණ්ණසාරියා විචිත්තආභරණං ඉධ ‘‘නික්ඛ’’න්ති අධිප්පෙතං. තඤ්හි විපුලං න පරිත්තකං. මහාජම්බුසාඛාය පවත්තනදියන්ති මහාජම්බුසාඛාය හෙට්ඨා සඤ්ජාතනදියං. තං කිර රතනං රත්තං. සුකුසලෙන…පෙ… සම්පහට්ඨන්ති සුට්ඨු කුසලෙන සුවණ්ණකාරෙන උක්කාය තාපෙත්වා සම්මා ¶ පහට්ඨං මජ්ජනාදිවසෙන සුකතපරිකම්මං. ධාතුවිභඞ්ගෙති ධාතුවිභඞ්ගසුත්තෙ. කතභණ්ඩන්ති ආභරණභාවෙන කතං භණ්ඩං.

නාතිඋච්චො නාතිනීචො තරුණසූරියො නාම. සත්ථාරා ආභතවණ්ණො උබ්භතගුණොති අත්ථො. නෙව මරණං අභිනන්දතීති අත්තනොපි මරණං නෙව අභිනන්දති අත්තවිනිපාතස්ස සාවජ්ජභාවතො. බොධිසත්තො පන පරෙසං අත්ථාය අත්තනො අත්තභාවං පරිච්චජති කරුණාවසෙන, එවං වොසජ්ජනං පරමත්ථපාරමීපාරිපූරිං ගච්ඡතීති සාවකා න තථා කාතුං සක්කා සික්ඛාපදතො. න ජීවිතං පත්ථෙති ජීවිතාසාය සමුච්ඡින්නත්තා. දිවසසඞ්ඛෙපන්ති අජ්ජ ත්වං ඉදං නාම කම්මං කරොහි, ඉදං තෙ වෙතනන්ති දිවසභාගෙන පරිච්ඡින්නං වෙතනං. තාදිසො හි භතකො දිවසක්ඛයමෙව උදික්ඛති, න කම්මනිට්ඨානං. නිබ්බිසං භතකො යථාති වෙතනං භතිං ඉච්ඡන්තො කාලක්ඛයං උදික්ඛන්තො භතකපුරිසො විය.

10. නානාතිත්ථියසාවකසුත්තවණ්ණනා

111. නානාතිත්ථියසාවකාති ¶ පුථුතිත්ථියානං සාවකා. ඡින්දිතෙති හත්ථච්ඡෙදාදිවසෙන ඡෙදෙ. මාරිතෙති මාරණෙ. න පාපං සමනුපස්සතීති කිඤ්චි පාපං අත්ථීති න පස්සති, පරෙසඤ්ච තථා පවෙදෙති. විස්සාසන්ති විස්සත්ථභාවං. ‘‘කතකම්මානම්පි විපාකො නත්ථී’’ති වදන්තො කතපාපානං අකතපුඤ්ඤානඤ්ච විස්සත්ථතං නිරාසඞ්කතං ජනෙති.

තපොජිගුච්ඡායාති තපසා අචෙලවතාදිනා පාපතො ජිගුච්ඡනෙන, ‘‘පාපං විරාජයාමා’’ති අචෙලවතාදිසමාදානෙනාති අත්ථො. තස්මිඤ්හි සමාදානෙ ඨිතෙන සංවරෙන සංවුතචිත්තො සමන්නාගතො පිහිතො ච නාම හොතීති ‘‘සුසංවුතත්තො’’තිආදි වුත්තං. චත්තාරො යාමා භාගා චතුයාමා, චතුයාමා එව චාතුයාමා. භාගත්ථො හි ඉධ යාම-සද්දො යථා ‘‘රත්තියං පඨමො යාමො’’ති. සො පනෙත්ථ භාගො සංවරලක්ඛණොති ආහ ‘‘චාතුයාමෙන සුසංවුතො’’ති, චතුකොට්ඨාසෙන සංවරෙන සුට්ඨු සංවුතොති අත්ථො. පටික්ඛිත්තසබ්බසීතොදකොති පටික්ඛිත්තසබ්බසීතුදකපරිභොගො. සබ්බෙන පාපවාරණෙන යුත්තොති සබ්බප්පකාරෙන සංවරලක්ඛණෙන පාපවාරණෙන සමන්නාගතො. ධුතපාපොති සබ්බෙන නිජ්ජරලක්ඛණෙන පාපවාරණෙනපි ධුතපාපො. ඵුට්ඨොති අට්ඨන්නම්පි කම්මානං ඛෙපනෙන වික්ඛෙපප්පත්තියා කම්මක්ඛයලක්ඛණෙන සබ්බෙන පාපවාරණෙන ඵුට්ඨො, තං ඵුසිත්වා ඨිතො. න නිගුහන්තොති න නිගුහනහෙතු දිට්ඨසුතෙ තථෙව කථෙන්තො.

නානාතිත්ථියානංයෙව ¶ උපට්ඨාකොති පරවාදීනං සබ්බෙසංයෙව තිත්ථියානං උපට්ඨාකො, තෙසු සාධාරණවසෙන අභිප්පසන්නො. කොටිප්පත්තාති මොක්ඛාධිගමෙන සමණධම්මෙ පත්තබ්බමරියාදප්පත්තා.

සහචරිතමත්තෙනාති සීහනාදෙන සහ වස්සකරණමත්තෙන. සීහෙන සීහනාදං නදන්තෙන සහෙව සිඞ්ගාලෙන අත්තනො සිඞ්ගාලරවකරණමත්තෙන. කොත්ථුකොති ඛුද්දකකොත්ථු. ආසඞ්කිතසමාචාරොති අත්තනා ච පරෙහි ච ආසඞ්කිතබ්බසමාචාරො. සප්පුරිසානන්ති බුද්ධාදීනං.

තස්සාති වෙගබ්භරිස්ස දෙවපුත්තස්ස. සරීරෙ අනුආවිසීති සරීරෙ අනුපවිසිත්වා විය ආවිසි. අධිමුච්චීති යථා ගහිතස්ස වසෙන චිත්තං න වත්තති, අත්තනො එව වසෙ වත්තති, එවං අධිට්ඨහි. ආයුත්තාති දස්සනෙන සංයුත්තා ¶ . පවිවෙකියන්ති කප්පකවත්ථභුඤ්ජනසෙනාසනෙහි පවිවිත්තභාවං. තෙනාහ ‘‘තෙ කිරා’’තිආදි. රූපෙ නිවිට්ඨාති චක්ඛුරූපධම්මෙ අභිනිවිට්ඨා. තෙනාහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨීහි පතිට්ඨිතා’’ති. දෙවලොකපත්ථනකාමාති දෙවලොකස්සෙව අභිපත්ථනකාමා. මරණධම්මතාය මාතියා. තෙනාහ ‘‘මාතියාති මච්චා’’ති. පරලොකත්ථායාති පරසම්පත්තිභාවාය ලොකස්ස අත්ථාය.

පභාසවණ්ණාති පභාය සමානවණ්ණා. කෙසං පභායාති ආහ ‘‘චන්දොභාසා’’තිආදි. සජ්ඣාරාගපභාසවණ්ණා ඉන්දධනුපභාසවණ්ණාති පච්චෙකං යොජනා. ආමො ආමගන්ධො එතස්ස අත්ථීති ආමිසං. වධායාති විද්ධංසිතුං. රූපාති රූපායතනාදිරූපිධම්මා.

රාජගහසමීපප්පවත්තීනං රාජගහියානං. ‘‘සෙතො’’ති කෙලාසකූටො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සෙතොති කෙලාසො’’ති. කෙනචි න ඝට්ටෙතීති අඝං, අන්තලික්ඛන්ති ආහ ‘‘අඝගාමීනන්ති ආකාසගාමීන’’න්ති. උදකං ධීයති එත්ථාති උදධි, මහොදධි. විපුලොති වෙපුල්ලපබ්බතො. හිමවන්තපබ්බතානන්ති හිමවන්තපබ්බතභාගානං. බුද්ධො සෙට්ඨො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනාදීහි සබ්බගුණෙහි.

නානාතිත්ථියසාවකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

දෙවපුත්තසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.