තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

112. භගවතා ¶ ¶ සද්ධිං සම්මොදීති භගවතො ගුණෙ අජානන්තො කොසලරාජා අත්තනො ඛත්තියමානෙන කෙවලං භගවතා සද්ධිං සම්මොදි. පඨමාගතෙ හි සත්ථරි තස්ස සම්මොදිතාකාරං දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තොති යථා භගවා ‘‘කච්චි තෙ, මහාරාජ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා තෙන රඤ්ඤා සද්ධිං පඨමං පවත්තමොදො අහොසි පුබ්බභාසිතාය, තදනුකරණෙන එවං සොපි රාජා භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසීති යොජනා. තං පන සමප්පවත්තමොදනං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සීතොදකං වියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සම්මොදිතන්ති සංසන්දිතං එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය සමානතං එකරූපතං, ඛමනීයන්ති ‘‘ඉදං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං දුක්ඛබහුලතාය සභාවතො දුස්සහං, කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්ය’’න්ති පුච්ඡති. යාපනීයන්ති පච්චයායත්තවුත්තිකං චිරපබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය කච්චි යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. සීසරොගාදිආබාධාභාවෙන කච්චි අප්පාබාධං. දුක්ඛජීවිකාභාවෙන කච්චි අප්පාතඞ්කං. තංතංකිච්චකරණෙ උට්ඨානසුඛතාය කච්චි ලහුට්ඨානං. තදනුරූපබලයොගතො කච්චි බලං. සුඛවිහාරසම්භවෙන කච්චි ඵාසුවිහාරො අත්ථීති තත්ථ තත්ථ කච්චි-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. බලවප්පත්තා පීති පීතියෙව. තරුණපීති පාමොජ්ජං. සම්මොදනං ජනෙති කරොතීති සම්මොදනීයං. සම්මොදිතබ්බතො සම්මොදනීයන්ති ඉමං පන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො’’ති ආහ. සරිතබ්බභාවතොති අනුස්සරිතබ්බභාවතො. ‘‘සරණීය’’න්ති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තං.

සුය්යමානසුඛතොති ආපාථමධුරතං ආහ, අනුස්සරියමානසුඛතොති විමද්දරමණීයතං. බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතායාති සභාවනිරුත්තිභාවෙන තස්සා කථාය වචනචාතුරියමාහ, අත්ථපරිසුද්ධතායාති අත්ථස්ස නිරුපක්කිලෙසතං. අනෙකෙහි පරියායෙහීති අනෙකෙහි කාරණෙහි. අදිට්ඨත්තාති ¶ ¶ උපසඞ්කමනවසෙන අදිට්ඨත්තා. ගුණාගුණවසෙනාති ගුණවසෙන ගම්භීරභාවං වා අගුණවසෙන උත්තානභාවං වා. ඔවට්ටිකසාරං කත්වාති ඔවට්ටිකාය ගහෙතබ්බසාරවත්ථුං කත්වා. ලොකනිස්සරණභවොක්කන්තිපඤ්හන්ති ලොකතො නිස්සටභාවපඤ්හඤ්චෙව ආදිතො භවොක්කමනපඤ්හඤ්ච. සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධතං පුච්ඡන්තො හි ‘‘කිං භවං ගොතමො සබ්බලොකතො නිස්සටො, සබ්බසත්තෙහි ච ජෙට්ඨො’’ති? පුච්ඡති නාම. යථා හි සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධතාය ලොකතො නිස්සටතා විඤ්ඤායති, එවං සබ්බසත්තෙහි ජෙට්ඨභාවතො සෙට්ඨභාවතො. ස්වායමත්ථො අග්ගපසාදසුත්තාදීහි (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) විභාවෙතබ්බො. කථං පන සම්බුද්ධතා විඤ්ඤායතීති? අවිපරීතධම්මදෙසනතො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාදීසු (විසුද්ධි. මහාටී. 1.124) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

රාජා සත්ථු අවිපරීතධම්මදෙසනං අජානන්තො තතො එවස්ස සම්මාසම්බොධිං අසද්දහන්තො ‘‘වුඩ්ඪතරෙසුපි චිරපබ්බජිතෙසු සම්මාසම්බුද්ධභාවෙ අලබ්භමානෙ තබ්බිපරීතෙ කථං ලබ්භෙය්යා’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘කිං පන භවං ගොතමො’’තිආදිං වක්ඛති. රාජා අත්තනො ලද්ධියා න පුච්ඡති අත්තනො සම්මුඛා තෙහි අසම්මාසම්බුද්ධභාවස්සෙව පටිඤ්ඤාතත්තා. යස්මා තෙ මුසාවාදිතාය අත්තනො උපට්ඨාකාදීනං ‘‘බුද්ධා මය’’න්ති පටිජානිංසු, තස්මා වුත්තං ‘‘ලොකෙ මහාජනෙන ගහිතපටිඤ්ඤාවසෙන පුච්ඡතී’’ති. ස්වායමත්ථො ආගමිස්සති. බුද්ධසීහනාදන්ති බුද්ධානං එව ආවෙණිකං සීහනාදං. කාමං මග්ගඤාණපදට්ඨානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, සම්බොධිඤාණෙ පන ගහිතෙ තං අත්ථතො ගහිතමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං සම්මාසම්බොධි’’න්ති.

පබ්බජ්ජූපගමනෙනාති යාය කායචි පබ්බජ්ජාය උපගමනමත්තෙන සමණා, න සමිතපාපතාය. ජාතිවසෙනාති ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණා, න බාහිතපාපතාය. පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො සඞ්ඝොති පබ්බජිතසමූහතාමත්තෙන සඞ්ඝො, න නිය්යානිකදිට්ඨිවිසුද්ධසීලසාමඤ්ඤවසෙන සංහතත්තාති අධිප්පායො. එතෙසං අත්ථීති එතෙසං සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤාතානං පරිවාරභූතො අත්ථි. ස්වෙවාති පබ්බජිතසමූහසඞ්ඛාතො එව. කෙචි පන ‘‘පබ්බජිතසමූහවසෙන. සඞ්ඝිනො, ගහට්ඨසමූහවසෙන ගණිනො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං ගණෙ එව ලොකෙ සඞ්ඝසද්දස්ස නිරුළ්හත්තා. ආචාරසික්ඛාපනවසෙනාති අචෙලකවතචරියාදි-ආචාරසික්ඛාපනවසෙන. පාකටාති සඞ්ඝීආදිභාවෙන ¶ පකාසිතා. ‘‘අප්පිච්ඡා’’ති වත්වා තත්ථ ලබ්භමානං අප්පිච්ඡතං දස්සෙතුං ‘‘අපිච්ඡතාය වත්ථම්පි න නිවාසෙන්තී’’ති වුත්තං. න හි තෙසු සාසනිකෙසු විය සන්තගුණනිගුහනා අප්පිච්ඡා ලබ්භතීති. යසොති කිත්තිසද්දො. තරන්ති එතෙන සංසාරොඝන්ති එවං සම්මතත්තා තිත්ථං වුච්චති ලද්ධීති ¶ ආහ ‘‘තිත්ථකරාති ලද්ධිකරා’’ති. සාධුසම්මතාති ‘‘සාධූ’’ති සම්මතා, න සාධූහි සම්මතාති ආහ ‘‘සන්තො…පෙ… පුථුජ්ජනස්සා’’ති.

කප්පකොලාහලන්ති කප්පතො කොලාහලං, ‘‘කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති දෙවපුත්තෙහි උග්ඝොසිතමහාසද්දො. ඉමෙති පූරණාදයො. බුද්ධකොලාහලන්ති දෙවතාහි ඝොසිතං බුද්ධකොලාහලං. පයිරුපාසිත්වාති පුරිසසුතිපරම්පරාය සුත්වා. චින්තාමණිවිජ්ජා නාම පරචිත්තජානාපනවිජ්ජා. සා කෙවට්ටසුත්තෙ ‘‘මණිකා’’ති ආගතා, ආදි-සද්දෙන ගන්ධාරිසම්භවවිජ්ජාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ගන්ධාරියා විකුබ්බනං දස්සෙති. අත්තභාවෙති සරීරෙ. රාජුස්මාති රාජතෙජො.

සුක්කධම්මොති අනවජ්ජධම්මො නික්කිලෙසතා. ඉදං ගහෙත්වාති ඉදං පරම්මුඛා ‘‘මයං බුද්ධා’’ති වත්වා අත්තනො සම්මුඛා ‘‘න මයං බුද්ධා’’ති තෙහි වුත්තවචනං ගහෙත්වා. එවමාහාති ‘‘යෙපි තෙ, භො ගොතම…පෙ… නවො ච පබ්බජ්ජායා’’ති එවං අවොච. අත්තනො පටිඤ්ඤං ගහෙත්වාති ‘‘න මයං බුද්ධා’’ති තෙසං අත්තනො පුරතො පවත්තිතං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා. ඊදිසෙ ඨානෙ කිං-සද්දො පටිසෙධවාචකො හොතීති වුත්තං ‘‘කින්ති පටික්ඛෙපවචන’’න්ති, කස්මා පටිජානාතීති අත්ථො?

න උඤ්ඤාතබ්බාති න ගරහිතබ්බා. ගරහත්ථො හි අයං උ-සද්දො. ‘‘දහරො’’ති අධිකතත්තා වක්ඛමානත්තා ච ‘‘ඛත්තියොති රාජකුමාරො’’ති වුත්තං. උරසා ගච්ඡතීති උරගො, යො කොචි සප්පො, ඉධ පන අධිප්පෙතං දස්සෙතුං ‘‘ආසීවිසො’’ති ආහ. සීලවන්තං පබ්බජිතං දස්සෙති සාමඤ්ඤතො ‘‘භික්ඛූ’’ති වදන්තො. ඉධ පන යස්මා ‘‘භවම්පි නො ගොතමො’’තිආදිනා භගවන්තං උද්දිස්ස කථං සමුට්ඨාපෙසි, තස්මා භගවා අත්තානං අබ්භන්තරං අකාසි. යදිපි විසෙසො සාමඤ්ඤජොතනාය විභාවිතො හොති, සංසයුප්පත්තිදීපකං නොති වුත්තග්ගහණං පන තං පරිච්ඡිජ්ජතීති. තෙනාහ ‘‘දෙසනාකුසලතායා’’තිආදි. ඉදානි අවඤ්ඤාපරිභවෙ පයොගතො විභාවෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අචිත්තීකතාකාරවසෙන අවඤ්ඤාය පාකටභාවො, වම්භනවසෙන පරිභවස්සාති අධිප්පායෙන ¶ කායපයොගවසෙන අවඤ්ඤා දස්සිතා, වචීපයොගවසෙන පරිභවො, උභයං පන උභයත්ථාපි පභෙදතො ගහිතං, අවඤ්ඤපරිභවානං ද්වින්නම්පි උභයත්ථ පරිග්ගහො. තං සබ්බම්පීති තං අවඤ්ඤාදි සබ්බම්පි. චතූසුපි තං න කාතබ්බමෙව සම්පති ආයතිඤ්ච අනත්ථාවහත්තා.

තදත්ථදීපනාති තස්ස ආදිතො වුත්තස්ස අත්ථස්ස දීපනා. විසෙසත්ථදීපනාති තතො විසිට්ඨත්ථදීපනා ¶ . ඛෙත්තානං අධිපතීති ඛත්තියොති නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. ඛෙත්තතො විවාදා සත්තෙ තායතීති ඛත්තියොති ලොකියා කථයන්ති. ‘‘මහාසම්මතො, ඛත්තියො, රාජා’’ති එවමාගතෙසු ඉමෙසු දුතියං. අක්ඛරන්ති සමඤ්ඤා. සා හි උදයබ්බයාභාවතො ‘‘න කදාචි ඛරතීති අක්ඛර’’න්ති වුත්තා. තෙනාහ ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති. ජාතිසම්පන්නන්ති සම්පන්නජාතිං අතිවිසුද්ධජාතිං. තීණි කුලානීති බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දකුලානි. අතික්කමිත්වාති අත්තනො ජාතිසම්පත්තියා අභිභවිත්වා.

කෙවලං නාමපදං වුත්තං ආඛ්යාතපදං අපෙක්ඛතෙවාති ආහ ‘‘ඨානං හීති කාරණං විජ්ජතී’’ති. උද්ධටදණ්ඩෙනාති සමන්තතො උබ්භතෙන දණ්ඩෙන සාසනෙන, බලවං උපක්කමං ගරුකං රාජානම්පි. තං ඛත්තියං පරිවජ්ජෙය්යාති ඛත්තියං අවඤ්ඤාපරිභවකරණතො වජ්ජෙය්ය. තෙනාහ ‘‘න ඝට්ටෙය්යා’’ති.

උරගස්ස ච නානාවිධවණ්ණග්ගහණෙ කාරණං වදති ‘‘යෙන යෙන හී’’තිආදිනා. බහුභක්ඛන්ති මහාභක්ඛං සබ්බභක්ඛඛාදකං. පාවකං සොධනත්ථෙන අසුද්ධස්සපි දහනෙන. සොති මග්ගො. කණ්හො වත්තනී ඉමස්සාති කණ්හවත්තනී. මහන්තො අග්ගික්ඛන්ධො හුත්වා. යාවබ්රහ්මලොකප්පමාණොති කප්පවුට්ඨානකාලෙ අරඤ්ඤෙ අග්ගිනා ගහිතෙ කාලන්තරෙ එව කට්ඨතිණරුක්ඛාදිසම්භවොති දස්සෙතුං ‘‘ජායන්ති තත්ථ පාරොහා’’ති පාළියං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ.

ඩහිතුං න සක්කොති පච්චක්කොසනාදිනා. විනස්සන්ති සමණතෙජසා විනාසිතත්තා. ‘‘න තස්සා’’ති එත්ථ න-කාරං ‘‘වින්දරෙ’’ති එත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බන්ති ¶ ආහ ‘‘න වින්දන්තී’’ති. වත්ථුමත්තාවසිට්ඨොති ඨානමෙව නෙසං අවසිස්සති, සයං පන සබ්බසො සහ ධනෙන විනස්සන්තීති අත්ථො.

‘‘සම්මදෙව සමාචරෙ’’ති එත්ථ යථා රාජාදීසු සම්මා සමාචරෙය්ය, තං විභාගෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඛත්තියං තාවා’’තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තිස්සො කුලසම්පත්තියොති ඛත්තිය-බ්රාහ්මණගහපති-මහාසාලකුලානි වදති. පඤ්ච රූපිබ්රහ්මලොකෙ, චත්තාරො අරූපීබ්රහ්මලොකෙති එවං නව බ්රහ්මලොකෙ කම්මභවවිභාගෙන, සෙසානං ගණනානං උපපත්තිභවවිභාගෙන.

අභික්කන්තන්ති අතිවිය කමනීයං. සා පනස්සා කන්තතා අතිවිය ඉට්ඨතාය මනවඩ්ඪනතාය ¶ සොභනතායාති ආහ ‘‘අතිඉට්ඨං අතිමනාපං අතිසුන්දරන්ති අත්ථො’’ති. ‘‘අභික්කන්ත’’න්ති වචනං අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකනිද්දෙසො, වචනං පන භගවතො ධම්මදෙසනාති තථා වුත්තං. අත්ථමත්තදස්සනං වා එතං, තස්මා අත්ථවසෙන ලිඞ්ගවිභත්තිවිපරිණාමො වෙදිතබ්බො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො.

අධොමුඛඨපිතන්ති කෙනචි අධොමුඛං ඨපිතං. හෙට්ඨාමුඛජාතන්ති සභාවෙනෙව හෙට්ඨාමුඛං ජාතං. උග්ඝාටෙය්යාති විවටං කරෙය්ය. හත්ථෙ ගහෙත්වාති ‘‘පුරත්ථාභිමුඛො උත්තරාභිමුඛො වා ගච්ඡා’’තිආදීනි අවත්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා නිස්සන්දෙහං කත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති එවං වත්වා ‘‘ගච්ඡා’’ති වදෙය්ය. කාළපක්ඛචාතුද්දසීති කාළපක්ඛෙ චාතුද්දසී. නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්යාති ආධෙය්යස්ස අනාධාරභූතං භාජනං තස්ස ආධාරභාවාපාදනවසෙන උක්කුජ්ජෙය්ය. අඤ්ඤාණස්ස අභිමුඛත්තා හෙට්ඨාමුඛජාතතාය සද්ධම්මවිමුඛං, තතො එව අධොමුඛභාවෙන අසද්ධම්මෙ පතිතන්ති එවං පදද්වයං යථාරහං යොජෙතබ්බං, න යථාසඞ්ඛයං. කාමං කාමච්ඡන්දාදයොපි පටිච්ඡාදකා, මිච්ඡාදිට්ඨි පන සවිසෙසං පටිච්ඡාදිකාති ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්න’’න්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං, භික්ඛවෙ, වජ්ජං වදාමී’’ති (අ. නි. 1.310). සබ්බාපායගාමිමග්ගො කුම්මග්ගො ‘‘කුච්ඡිතො මග්ගො’’ති කත්වා. සම්මාදිට්ඨිආදීනං උජුපටිපක්ඛතාය මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මිච්ඡත්තධම්මා මිච්ඡාමග්ගො. තෙනෙව හි තදුභයපටිපක්ඛතං සන්ධාය ‘‘සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙනා’’ති වුත්තං. සප්පිආදිසන්නිස්සයො පදීපො න තථා උජ්ජලො, යථා තෙලසන්නිස්සයොති ¶ තෙලපජ්ජොතග්ගහණං. එතෙහි පරියායෙහීති එතෙහි නික්කුජ්ජිතුක්කුජ්ජනපටිච්ඡන්නවිවරණාදිඋපමොපමිතබ්බප්පකාරෙහි.

පසන්නාකාරන්ති පසන්නෙහි කාතබ්බං සක්කාරං. සරණන්ති පටිසරණං පරායණං. අජ්ජතාති අජ්ජාති පදස්ස වඩ්ඪනමත්තං හෙත්ථ තා-සද්දො යථා ‘‘දෙවතා’’ති. පාණෙහි උපෙතන්ති පාණෙහි සහ සරණං උපෙතං. ‘‘යාව මෙ පාණා ධරන්ති, තාව සරණං ගතමෙව මං ධාරෙතූ’’ති ආපාණකොටිකං අත්තනො සරණගමනං පවෙදෙති. තෙනාහ ‘‘යාව මෙ’’තිආදි. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

113. පුරිමසුත්තෙති පුරිමසුත්තදෙසනායං. තත්ථ හි උපසඞ්කමන්තවෙලාය සත්ථු ගුණෙ අජානන්තො ¶ කෙවලං සම්මොදනං කරොති. දෙසනං සුත්වා පන සත්ථු ගුණෙ ඤත්වා සරණඞ්ගතත්තා ඉධ ඉමස්මිං සමාගමෙ අභිවාදෙසි පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දි. අත්තානං අධි අජ්ඣත්තං, අවිජහෙන අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තධම්මා අජ්ඣත්තං එකජ්ඣං ගහණවසෙන, භුම්මත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං. කාමඤ්චායං අජ්ඣත්තසද්දො ගොචරජ්ඣත්තවිසයජ්ඣත්තඅජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙසු පවත්තති. තෙ පනෙත්ථ න යුජ්ජන්තීති වුත්තං ‘‘නියකජ්ඣත්ත’’න්ති, නියකසඞ්ඛාතඅජ්ඣත්තධම්මෙසූති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අත්තනො සන්තානෙ’’ති. ලුබ්භනලක්ඛණොති ගිජ්ඣනලක්ඛණො, ආරම්මණෙ දළ්හග්ගහණසභාවොති අත්ථො. දුස්සනලක්ඛණොති කුජ්ඣනලක්ඛණො, බ්යාපජ්ජනසභාවොති අත්ථො. මුය්හනලක්ඛණොති අඤ්ඤාණලක්ඛණො, ආරම්මණෙ සභාවසම්මොහභාවොති අත්ථො. විහෙඨෙන්තීති අත්ථනාසනඅනත්ථුප්පාදනෙහි විබාධෙන්ති. තතො එව යථා සග්ගමග්ගෙසු න දිස්සති, එවං කරොන්තීති ආහ ‘‘නාසෙන්ති විනාසෙන්තී’’ති. අත්තනි සම්භූතාති සන්තානෙ නිබ්බත්තා.

114. අඤ්ඤත්ර ¶ ජරාමරණාති ජරාමරණෙන විනා. ජරාමරණවිරහිතො ජාතො නාම අත්ථි නු ඛොති පුච්ඡති. පාළියං ජාතස්සාති පච්චත්තෙ සාමිවචනං. මහාසාලාති ඉමිනා ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා ‘‘මහාසාලා’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති යථා ‘‘පුරත්ථියොති පුලත්ථියො’’ති. මහාසාරප්පත්තාති මහන්තං විභවසාරං පත්තා. කොටිසතං ධනං, අයමෙව වා පාඨො. ‘‘කුම්භං නාම දස අම්බණානී’’ති වදන්ති. ඉස්සරාති විභවිස්සරියෙන ඉස්සරා. සුවණ්ණරජතභාජනාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන වත්ථසෙය්යාවසථාදිං සඞ්ගණ්හාති. අසාධාරණධනානං නිධානගතත්තා ‘‘අනිධානගතස්සා’’ති වුත්තං. තුට්ඨිකරණස්සාති පාසාදසිවිකාදිසුඛසාධනස්ස.

ආරකා කිලෙසෙහීති නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධිමාහ. ආරකාති ච සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා තෙහි දූරෙති අත්ථො. රාගාදීනං හතත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවතො, අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යතාදිපච්චයා ච අරහං. කාමඤ්චායං සංයුත්තවණ්ණනා, අභිධම්මනයො එව පන නිප්පරියායොති ආහ ‘‘චත්තාරො ආසවා’’ති බ්රහ්මචරියවාසන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං. වුට්ඨාති වුට්ඨවන්තො. චතූහි මග්ගෙහි කරණීයන්ති පච්චෙකං චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බං පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාභිසමයං. එවං ගතං සොළසවිධං හොති. ඔසීදාපනට්ඨෙන භාරා වියාති භාරා. තෙනාහ ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදි (සං. නි. 3.22). අත්තපටිබද්ධතාය අත්තනො අවිජහනතො පරමත්ථදෙසනාය ච පරමත්ථො අරහත්තං. කාමඤ්චායමත්ථො සබ්බසමිද්ධිසසන්තතිපරියාපන්නො අනවජ්ජධම්මො ¶ සම්භවති අකුප්පසභාවා, අපරිහානධම්මෙසු පන අග්ගභූතෙ අරහත්තෙ සාතිසයො, න ඉතරෙසූති ‘‘අරහත්තසඞ්ඛාතො’’තිආදි වුත්තං. ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියවිභාගං දසවිධම්පි භවෙසු සංයොජනං කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටපච්චයො හුත්වා නිස්සරිතුං අප්පදානවසෙන බන්ධතීති භවසංයොජනං. සතිපි හි අඤ්ඤෙසං තප්පක්ඛියභාවෙන විනා සංයොජනානි තෙසං තප්පච්චයභාවො අත්ථි, භවනියාමො ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියසඞ්ගහිතොති තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මනියාමො ච හොති, න ච උපච්ඡින්නසංයොජනස්ස කතානිපි කම්මානි භවං නිබ්බත්තෙන්තීති තෙසංයෙව සංයොජනට්ඨො දට්ඨබ්බො. සම්මා ¶ කාරණෙහි ජානිත්වාති ඤායෙන දුක්ඛාදීසු සො යථා ජානිතබ්බො; තථා ජානිත්වා, පුබ්බකාලකිරියාවිමුත්තා හි අපරකාලකිරියා ච යථා සම්භවති, තං දස්සෙතුං ‘‘මග්ගපඤ්ඤායා’’තිආදි වුත්තං.

භිජ්ජනසභාවො ඛණායත්තත්තා. නික්ඛිපිතබ්බසභාවො මරණධම්මත්තා. අයං කායො උස්මායුවිඤ්ඤාණාපගමො ඡඩ්ඩනීයධම්මො, යස්මිං යං පතිට්ඨිතං, තං තස්ස සන්තානගතවිප්පයුත්තන්ති කත්වා වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘ඛීණාසවස්ස හි අජීරණධම්මොපි අත්ථී’’තිආදි. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච ලොකනිරොධඤ්චා’’තිආදි (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45). අස්ස ඛීණාසවස්ස, ‘‘ජීරණධම්ම’’න්ති යථාවුත්තං අජීරණධම්මං ඨපෙත්වා ජීරණධම්මං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසංපායං කායො භෙදනධම්මො’’ති එවමාහ. ජරං පත්තස්සෙව හිස්ස භෙදනනික්ඛිපිතබ්බතානියතෙ අත්ථෙ සුත්තදෙසනා පවත්තා. අත්ථස්ස උප්පත්ති අට්ඨුප්පත්ති, සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො. කිර-සද්දො අනුස්සවත්ථො, තෙන අනුස්සවාගතොයමත්ථො, න අට්ඨකථාගතොති දීපෙති. තෙනාහ ‘‘වදන්තී’’ති. යෙනායං අත්ථො හෙතුනා අට්ඨුප්පත්තිකො, තං දස්සෙතුං ‘‘සිවිකසාලායං නිසීදිත්වා කථිත’’න්ති වුත්තං. ‘‘විහරති ජෙතවනෙ’’ති නිදානවචනෙන යථා න විරුජ්ඣති, තථා වෙදිතබ්බං. නනු ඉමස්ස සුත්තස්ස පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපොති? සච්චමෙතං, සුත්තෙකදෙසං පන සන්ධාය අට්ඨුප්පත්තිකතාවචනං. කෙචි පන ‘‘යානං ආරුහිත්වා රාජා ආගතො, රඤ්ඤො ආරොහනීයරථං දස්සෙත්වා වුත්ත’’න්තිපි වදන්ති.

සරීරෙ ඵෙණපිණ්ඩසමෙ කිං වත්තබ්බං? සබ්භි සද්ධින්ති සාධූහි සහ පවෙදයන්ති. න හි කදාචි සාධූනං සාධූහි සහ කත්තබ්බා හොන්ති, තස්මා සීදනසභාවානං කිලෙසානං භිජ්ජනප්පත්තත්තා නිබ්බානං සබ්භීති වුච්චති. පුරිමපදස්සාති ‘‘සතඤ්ච ධම්මො න ජරං උපෙතී’’ති පදස්ස. කාරණං දස්සෙන්තො බ්යතිරෙකවසෙන. සතං ධම්මො නිබ්බානං කිලෙසෙහි සංසීදනභිජ්ජනසභාවො න හොති, තස්මා තං ආගම්ම ජරං න උපෙති. කිලෙසා පන තන්නිමිත්තකා, ¶ එවමයං වුත්තකාරණතො ජරං න උපෙතීති. තෙනාහ ‘‘ඉද’’න්තිආදි. සුන්දරාධිවචනං වා එතං ‘‘සබ්භී’’ති පදං අපාපතාදීපනතො, සබ්භිධම්මභූතන්ති ¶ අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34), න තෙන ධම්මෙන සමත්ථි කිඤ්චී’’ති (ඛු. පා. 6.4; සු. නි. 227) ච.

115. රහසි ගතස්සාති ජනසම්බාධතො අපක්කන්තස්ස. නිලීනස්ස තෙනෙව ජනවිවෙකෙන එකමන්තං නිසජ්ජාය එකීභාවෙන පටිසල්ලීනස්ස විය. තෙනාහ ‘‘එකීභූතස්සා’’ති. සබ්බඤ්ඤුභාසිතං කරොන්තො ආහ තස්ස වචනං ‘‘එවමෙත’’න්ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්ස වචනං තථාපච්චනුභාසන්තො. අන්තකෙනාධිපන්නත්තා එව ඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි මානුසං භවං ජහතො. අනුගන්ති අනුගතං, තමෙව අනුගාමීති අත්ථො. නිචයන්ති උපරූපරි වඩ්ඪියා නිචිතභූතං. සම්පරායිකන්ති සම්පරාය හිතං.

116. පීදහනන්ති සංයමනං. කම්මපථභෙදං අප්පත්තස්සාති සුපිනකාලො විය පවත්තිමත්තතාය කම්මපථවිසෙසං අගතස්ස. කම්මස්සාති අකුසලකම්මස්ස. සංවරන්ති සංවරභාවං දස්සෙති, ඉතරස්ස පන සංවරභාවො පුරිමෙහි තීහි පදෙහි දස්සිතොවාති. ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව තදවිනාභාවතො. න හි පාපජිගුච්ඡනං පාපඋත්රාසරහිතං, උත්රාසො වා පාපජිගුච්ඡනරහිතො අත්ථීති.

අත්තරක්ඛිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

117. උළාරසද්දො ¶ සෙට්ඨෙ බහුකෙ ච දිස්සතීති ආහ ‘‘පණීතෙ ච බහුකෙ චා’’ති. මානමජ්ජනෙනාති මානවසෙන මදප්පත්තියා. අතික්කමන්ති සාධුමරියාදවීතික්කමලක්ඛණං දොසං. කූටො පාසො.

118. යස්මා ¶ කාමනිමිත්තං සත්තො සම්පජානමුසා භාසති, තස්මා කාමා තස්ස පතිට්ඨා පච්චයො කාරණන්ති ආහ ‘‘කාමහෙතූ’’තිආදි. භද්රමුඛසීසෙන විටටුභං භද්රොපචාරෙන උපචරතීති අත්ථො, විනිච්ඡයො කරීයති එත්ථාති අඩ්ඩකරණං, විනිච්ඡයට්ඨානං. ඛිප්පන්ති කූටං, මච්ඡඛිප්පන්තිපි වට්ටති. ඔඩ්ඩිතන්ති ඔඩ්ඩනවසෙන ඵලං පාපිතං.

අඩ්ඩකරණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119. ‘‘කස්මා පුච්ඡතී’’ති? පුච්ඡාකාරණං චොදෙත්වා සමුදයතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘අයං කිර මල්ලිකා’’තිආදි වුත්තං. මාලාරාමං ගන්ත්වාති අත්තනො පිතු මාලාරාමං රක්ඛණත්ථඤ්චෙව අවසෙසපුප්ඵග්ගහණත්ථඤ්ච ගන්ත්වා. කාසිගාමෙති කාසිරට්ඨස්ස ගාමෙ. සො කිර ගාමො මහාකොසලරාජෙන අත්තනො ධීතුයා පතිඝරං ගච්ඡන්තියා පුප්ඵමූලත්ථාය දින්නො, තංනිමිත්තං. භාගිනෙය්යෙන අජාතසත්තුනා. තස්සාති රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස. සාති මල්ලිකා. නිවත්තිතුන්ති තස්සා ධම්මතාය නිවත්තිතුං තස්සා වචනං පටික්ඛිපිතුං. නෙවජ්ඣගාති වත්තමානත්ථෙ අතීතවචනන්ති ආහ ‘‘නාධිගච්ඡතී’’ති. පුථු අත්තාති තෙසං සත්තානං අත්තා.

මල්ලිකාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. ථූණන්ති ¶ යඤ්ඤූපත්ථම්භං. උපනීතානි යඤ්ඤං යජිතුං ආරම්භාය. එත්තාවතාති ‘‘ඉධ, භන්තෙ…පෙ… රුදමානා පරිකම්මානි කරොන්තී’’ති එත්තකෙන පාඨෙන. සන්නිට්ඨානන්ති ‘‘නං ඉත්ථිං ලභිස්සාමි නු ඛො, න නු ඛො ලභිස්සාමී’’ති නිච්ඡයං අවින්දන්තො න ඤායන්තො. ඵෙණුද්දෙහකන්ති යථා යත්ථ කුථිතෙ ඵෙණං උද්දෙහති න උපධීයති, එවං අනෙකවාරං ඵෙණං උට්ඨාපෙත්වා. තං දිවසන්ති තස්මිං රඤ්ඤා නිද්දං අලභිත්වා දුක්ඛසෙය්යදිවසෙ. ආලොකං ඔලොකෙත්වාති ලොහකුම්භිමුඛවට්ටිසීසෙ පත්තෙ තත්ථ මහන්තං ආලොකං ඔලොකෙත්වා. අත්තානො වචනං රඤ්ඤො පවත්තිඤාපනත්ථං. මහාසද්දො උදපාදි ‘‘එවරූපං යඤ්ඤං රාජා කාරාපෙතී’’ති. වත්තුකාමො අහොසි, වත්තුඤ්ච පන අවිසහන්තො ‘‘ස’’ ඉති වත්වා ලොහකුම්භියං නිමුග්ගො. ඉමං ගාථං වත්තුකාමො අහොසීති අයං පනෙත්ථ සම්බන්ධො. එස නයො සෙසපදද්වයෙපි. ධම්මභෙරිං චරාපෙසුං ‘‘කොචි ¶ කඤ්චි පාණං මා හනතූ’’ති. සො ඉත්ථිසාමිකො පුරිසො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි අත්තනො උපනිස්සයසම්පත්තියා සත්තු ච දෙසනාවිලාසසම්පත්තියා, රාජා පන මහාබොධිනිරුජ්ඣනසභාවත්තා කිඤ්චි විසෙසං නාධිගච්ඡි.

සඞ්ගහවත්ථූනීති ලොකස්ස සඞ්ගහකාරණානි. නිප්ඵන්නසස්සතො නවභාගෙ කස්සකස්ස දත්වා රඤ්ඤං එකභාගග්ගහණං දසමභාගග්ගහණං. එවං කස්සකා හට්ඨතුට්ඨා සස්සානි සම්පාදෙන්තීති ආහ ‘‘සස්සසම්පාදනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො’’ති. තතො ඔරභාගෙ කිර ඡභාගග්ගහණං ජාතං. ඡමාසිකන්ති ඡන්නං ඡන්නං මාසානං පහොනකං. පාසෙතීති පාසගතෙ විය කරොති. වාචාය පියස්ස පියකරස්ස කම්මං වාචාපෙය්යං. සබ්බසො රට්ඨස්ස ඉද්ධාදිභාවතො ඛෙමං. නිරබ්බුදං චොරියාභාවතො. ඉදඤ්හි රට්ඨං අචොරියං නිරග්ගළන්ති වුච්චති අපාරුතඝරභාවතො.

උද්ධංමූලකං කත්වාති උම්මූලං කත්වා. ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහීති මහායඤ්ඤස්ස පුබ්බභාගෙ පච්ඡා ච පවත්තෙතබ්බෙහි ද්වීහි පරිවාරයඤ්ඤෙහි. සත්තවීසති…පෙ… නස්සාති සත්තවීසාධිකානං තිණ්ණං පසුසතානං ද්වාවීසතියා අස්සාදීහි ච සට්ඨිඅධිකද්විසතආරඤ්ඤකපසූහි ච සද්ධිං සම්පිණ්ඩිතානං පන ¶ නවාධිකඡසතපසූනං මාරණෙන භෙරවස්ස පාපභීරුකානං භයාවහස්ස. තථා හි වදන්ති –

‘‘ඡසතානි නියුජ්ජන්ති, පසූනං මජ්ඣිමෙ හනි,

අස්සමෙධස්ස යඤ්ඤස්ස, අධිකානි නවාපි චා’’ති.

සම්මන්ති යුගච්ඡිද්දෙ පක්ඛිපිතබ්බදණ්ඩකං. පාසෙන්තීති ඛිපන්ති. සංහාරිමෙහීති සකටෙහි වහිතබ්බෙහි යූපෙහි. පුබ්බෙ කිර එකො රාජා සම්මාපාසං යජන්තො සරස්සතිනදීතීරෙ පථවියා විවරෙ දින්නෙ නිමුග්ගොයෙව අහොසි. අන්ධබාලබ්රාහ්මණා ගතානුගතිගතා ‘‘අයං තස්ස සග්ගගමනමග්ගො’’ති සඤ්ඤාය තත්ථ සම්මාපාසයඤ්ඤං පට්ඨපෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘නිමුග්ගොකාසතො පභුතී’’ති. අයූපො අප්පකදිවසො යාගො, සයූපො බහුදිවසං සාධෙය්යො සත්රයාගො. මන්තපදාභිසඞ්ඛතානං සප්පිමධූනං වාජමිති සමඤ්ඤා, හිරඤ්ඤසුවණ්ණගොමහිං සාදිසත්තරසකදක්ඛිණස්ස. සාරගබ්භකොට්ඨාගාරාදීසු නත්ථෙත්ථ අග්ගළන්ති නිරග්ගළො. තත්ථ කිර යඤ්ඤෙ අත්තනො සාපතෙය්යං අනවසෙසතො අනිගූහිත්වා නිය්යාතීයති. මහාරම්භාති බහුපසුඝාතකම්මා. අට්ඨකථායං පන ‘‘විවිධා යත්ථ හඤ්ඤරෙ’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘මහාකිච්චා’’ති අත්ථො වුත්තො, ඉධ ‘‘මහාරම්භාති පපඤ්චවසෙන අජෙළකා’’තිආදි වුත්තන්ති ‘‘බහුපසුඝාතකම්මා’’ති අත්ථො වුත්තො. නිරාරම්භාති ¶ එත්ථාපි වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අනුගතං කුලන්ති අනුකුලං, කුලානුගතන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘යං නිච්චභත්තාදි…පෙ… අත්ථො’’ති.

121. ඉදන්ති ‘‘ඉධ, භන්තෙ’’තිආදිකං වචනං. තෙ භික්ඛූ ආරොචෙසුන්ති සම්බන්ධො. තෙසූති තෙසු රඤ්ඤා බන්ධාපිතමනුස්සෙසු. සුකතකාරණන්ති සුකාරණකිරියං ආරොචෙසුං, න කෙවලං තෙසං මනුස්සානං බන්ධාපිතභාවං ¶ . ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘රඤ්ඤො කිරා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨවඞ්කොති අට්ඨංසො. අන්තොඝරචාරිනොති අන්තෙපුරවාසිනො.

උක්කට්ඨෙති යුද්ධෙ. මන්තීසූති ගුත්තමන්තීසු. අකුතූහලන්ති සඤ්ඤතං. පියන්ති පියායිතබ්බං. අන්නපානම්හි මධුරෙ අභුත්තෙ උප්පන්නෙ. අත්ථෙති අත්ථෙ කිච්චෙ ජාතෙ ථිරන්ති න කථෙන්ති කායබලමත්තෙන අපනෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා. සුට්ඨු රත්තරත්තාති අතිවිය රත්තා එව හුත්වා රත්තා. සාරත්තෙනාති සාරභාවෙන සාරභාවසඤ්ඤාය. ඔහාරිනන්ති හෙට්ඨා හරණසීලන්ති ආහ ‘‘චතූසු අපායෙසු ආකඩ්ඪනක’’න්ති. සිථිලන්ති සිථිලාකාරං, න පන සිථිලං. තෙනාහ භගවා ‘‘දුප්පමුඤ්ච’’න්ති.

122. පුබ්බාරාමසඞ්ඛාතෙති සාවත්ථිනගරස්ස පුබ්බදිසාය කතත්තා පුබ්බාරාමෙති සඞ්ඛං ගතෙ. තත්රාති ‘‘මිගාරමාතුයා පාසාදෙ’’ති තස්මිං සංඛිත්තවචනෙ. අයං ඉදානි වුච්චමානා අනුපුබ්බිකථා ආදිතො පට්ඨාය අනුක්කමකථා. පත්ථනං අකාසි තස්ස භගවතො අග්ගුපට්ඨායිකං එකං උපාසිකං දිස්වා තං ඨානන්තරං ආකඞ්ඛන්තී. මෙණ්ඩකපුත්තස්සාති මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස. මාතිට්ඨානෙ ¶ ඨපෙසි තස්සා උපකාරං ගරුභාවඤ්ච දිස්වා. තාය කාරිතෙ පාසාදෙති තාය මහාඋපාසිකාය මහාලතාපසාධනං විස්සජ්ජෙත්වා නවහි කොටීහි කරීසමත්තෙ භූමිභාගෙ කාරිතෙ සහස්සගබ්භපටිමණ්ඩිතෙ පාසාදෙ.

පරූළ්හකච්ඡාති පරූළ්හකච්ඡලොමා. කමණ්ඩලුඝටිකාදිං පබ්බජිතපරික්ඛාරං. නග්ගභොග්ගනිස්සිරිකානන්ති නග්ගානඤ්චෙව භොග්ගානඤ්ච නිස්සිරිකානඤ්ච. තෙ හි අනිවත්ථවත්ථතාය නග්ගා චෙව, අචෙලකවතාදිනා භොග්ගසරීරතාය භොග්ගා, සොභාරහිතතාය නිස්සිරිකා ච. අත්තනා දිට්ඨසුතං ¶ පටිච්ඡාදෙත්වා න කථෙය්යුන්ති අකාරණමෙතං තෙසං රඤ්ඤා පයුත්තචරපුරිසභාවතො. එවං කතෙ පන තෙ ‘‘අඤ්ඤෙපි පබ්බජිතා අත්ථීති අයං ජානාතී’’ති මඤ්ඤෙය්යුන්ති කොහඤ්ඤචිත්තො එවං අකාසීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තථා හි තෙනත්ථෙන අපරිතොසමානො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

කාසිකචන්දනන්ති උජ්ජලචන්දනං. තං කිර වණ්ණවසෙන සමුජ්ජලං හොති පභස්සරං, තදත්ථමෙව නං සණ්හතරං කරොන්ති. තෙනාහ ‘‘කාසිකචන්දනන්ති සණ්හචන්දන’’න්ති. වණ්ණගන්ධත්ථායාති වණ්ණසොභත්ථඤ්චෙව සුගන්ධභාවත්ථඤ්ච. වණ්ණගන්ධත්ථායාති ඡවිරාගකරණත්ථඤ්චෙව සුගන්ධත්ථාය ච. ‘‘ගිහිනා’’තිආදීහි පදෙහි එවං පමාදවිහාරිනා තයා අරහන්තො දුවිඤ්ඤෙය්යාති දස්සෙති.

සංවාසො නාම ඉධ කාලෙන උපසඞ්කමනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘උපසඞ්කමන්තෙනා’’ති ආහ. කායවාචාහි අසංයතෙනපි සංයතාකාරො, අසංවුතින්ද්රියෙනපි සංවුතින්ද්රියාකාරො. පරිග්ගහෙස්සාමීති වීමංසිස්සාමි ‘‘පරිසුද්ධං නු ඛො, නො’’ති. සප්පඤ්ඤෙනාති සීලපරිග්ගණ්හනපඤ්ඤාය සප්පඤ්ඤෙන. ජානිතුං න සක්කොති සභාවස්ස සතො සීලස්ස අනුපධාරණතො.

කථනෙනාති අපරාපරං කථනෙන. තථා හි වක්ඛති ‘‘එකච්චස්ස හී’’තිආදි. අරියවොහාරොති දිට්ඨාදිලක්ඛණෙන වොහරිතො ‘‘දිට්ඨං අදිට්ඨ’’න්තිආදිනා පවුත්තසද්දවොහාරො. තස්ස පන කාරණමෙව ගණ්හන්තො ‘‘එත්ථ චෙතනා’’ති ආහ. එස නයො අනරියවොහාරෙපි. පරමත්ථතො හි සච්චවාචාදයො මුසාවාදාදයො චෙතනාලක්ඛණාති. පඤ්ඤත්තිවොහාරො තථා තථා වොහරිතබ්බතො එවමාහ ‘‘සංවොහාරෙන ඛො, මහාරාජ, සොචෙය්යං වෙදිතබ්බ’’න්ති.

ඤාණථාමොති ඤාණගුණබලං, යෙන ඨානුප්පත්තිකපටිභානාදිනා අච්චායිකකිච්චකරණීයානි නිට්ඨාපෙති. සංකථායාති අත්ථවීමංසනවසෙන පවත්තාය සම්මාකථාය. උප්පිලවති ලහුකභාවතො. හෙට්ඨාචරකාති ¶ අවචරකා. යෙ අනුපවිසිත්වා පරෙසං රහස්සවීමංසනවසෙන පවත්තා, තෙසු ඔචරකවොහාරොති වුත්තං ‘‘චරා හී’’තිආදි.

වණ්ණසණ්ඨානෙනාති වණ්ණෙන වා සණ්ඨානෙන වා වණ්ණපොක්ඛරතාය වා සණ්ඨානසම්පත්තියා වා. සුජානො පෙසලො විස්සසෙති යොජනා. ලහුකදස්සනෙනාති ¶ පරිත්තදස්සනෙන විජ්ජුකෙන විය. පරික්ඛාරභණ්ඩකෙනාති පබ්බජිතපරික්ඛාරභූතෙන භණ්ඩකෙන. ලොහඩ්ඪමාසොති ලොහමයො උපඩ්ඪග්ඝනකමාසො.

සත්තජටිලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

123. රූපාති රූපසඞ්ඛාතා කාමගුණා. තෙ පන නීලාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නාපි රූපායතනත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යතං නාතිවත්තන්තීති ආහ ‘‘නීලපීතාදිභෙදං රූපාරම්මණ’’න්ති. තො-සද්දොපි දා-සද්දො විය කාලත්ථො හොතීති ආහ ‘‘යතොති යදා’’ති. මනං ආපයති වඩ්ඪෙතීති මනාපං, මනොරමං. මනාපනිප්ඵත්තිතන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස මනසා පියායිතං, තස්ස අග්ගභාවෙන පරියන්තං පරමං කොටිං කත්වා පවත්තිතන්ති අත්ථො. පුග්ගලමනාපන්ති ආරම්මණසභාවං අචින්තෙත්වා පුග්ගලස්ස වසෙන මනාපභාවෙනෙව ඉට්ඨතාය ඉට්ඨන්ති. සම්මුතීති සමඤ්ඤා. පුග්ගලමනාපං නාම සඤ්ඤාවිපල්ලාසවසෙන විපරීතම්පි ගණ්හාති ඉතරසභාවතොති ආහ ‘‘යං එකස්ස…පෙ… ඉට්ඨං කන්ත’’න්ති. ඉදානි තං ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යවසෙන යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පච්චන්තවාසීන’’න්තිආදිමාහ. ඉදං පුග්ගලමනාපන්ති ඉදං යථාවුත්තං ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යං විය අඤ්ඤම්පි එවංජාතිකං තෙන තෙන පුග්ගලෙන මනාපන්ති ගහෙතබ්බාරම්මණං පුග්ගලමනාපං නාම.

ලොකෙ පටිවිභත්තං නත්ථි, විභජිත්වා දස්සනෙන ලොකෙන මධුරජාතෙනපි පටිවිභත්තං කත්වා ගහෙතුං න සක්කුණෙය්යාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විභජිත්වා පන දස්සෙතබ්බ’’න්ති. දිබ්බකප්පම්පීති දෙවලොකපරියාපන්නසදිසම්පි අමනාපං උපට්ඨාති උළාරපණීතාරම්මණපරිචයතො. මජ්ඣිමානං පන…පෙ… විභජිතබ්බං තෙසං මනාපස්ස මනාපතො, අමනාපස්ස අමනාපතො උපට්ඨානතො. තත්ථපි ඉට්ඨානිට්ඨපරිච්ඡෙදො නිප්පරියායතො එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තඤ්ච පනෙත’’න්තිආදි. තඤ්ච පනෙතං ඉට්ඨානිට්ඨභූතං ආරම්මණං කාමාවචරජවනෙසු අකුසලස්ස වසෙන යෙභුය්යෙන ¶ පවත්තතීති කත්වා තත්ථ ‘‘රජ්ජති දුස්සතී’’ති අකුසලස්සෙව පවත්ති දස්සිතා. සෙසකාමාවචරස්සපි වසෙන පවත්ති ලබ්භතෙව. තථා හි තං අප්පටිකූලෙපි පටිකූලාකාරතො, පටිකූලෙපි ¶ අප්පටිකූලාකාරතො පවත්තතීති. විපාකචිත්තං ඉට්ඨානිට්ඨං පරිච්ඡින්දති, න සක්කා විපාකං වඤ්චෙතුන්ති. කුසලකම්මං හි එකන්තතො ඉට්ඨමෙව, අකුසලකම්මඤ්ච අනිට්ඨමෙව, තස්මා තත්ථ උප්පජ්ජමානං විපාකචිත්තං යථාසභාවතො පවත්තතීති.

යං පන සම්මොහවිනොදනියං ‘‘කුසලකම්මජං අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, තං පන නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. තෙන සොභනං අකුසලකම්මජම්පි එකච්චානං සත්තානං ඉට්ඨන්ති අනුඤ්ඤාතං සියා. කුසලකම්මජං පන සබ්බෙසං ඉට්ඨමෙවාති වදන්ති. තිරච්ඡානගතානං කෙසඤ්චි මනුස්සරූපං අමනාපං, යතො තෙ දිස්වාව පලායන්ති. මනුස්සා ච දෙවතානං රූපං දිස්වා භායන්ති, තෙසම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං තං රූපං ආරබ්භ කුසලවිපාකමෙව උප්පජ්ජති, තාදිසස්ස පන පුඤ්ඤස්ස අභාවා න තෙසං තත්ථ අභිරති හොතීති දට්ඨබ්බං. කුසලකම්මජස්ස පන අනිට්ඨස්ස අභාවො විය අකුසලකම්මජස්ස සොභනස්ස ඉට්ඨස්ස අභාවො වත්තබ්බො. හත්ථිආදීනම්පි හි අකුසලකම්මජං මනුස්සානං අකුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණං, කුසලකම්මජං පන පවත්තෙ සමුට්ඨිතං කුසලවිපාකස්ස, ඉට්ඨාරම්මණෙන වොමිස්සකත්තා අප්පකං අකුසලකම්මජං බහුලං අකුසලවිපාකුප්පත්තියා කාරණං න භවිස්සතීති සක්කා වත්තුං. ඉදානි තමෙව විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං විභාවෙතුං ‘‘කිඤ්චාපි හී’’තිආදි වුත්තං. තයිදං සම්මුතිමනාපසංවිභාගත්ථං වුත්තං, ඉධ පන න තථා විභත්තන්ති ආහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි.

සො උපාසකො චන්දනඞ්ගලගාමෙ ජාතත්තා ‘‘චන්දනඞ්ගලිකො’’ති පඤ්ඤායති, ‘‘චන්දනවිලාසො’’ති කෙචි. තස්ස උපාසකස්ස පටිභානං උදපාදීති යොජනා. තෙ රාජානො හතප්පභෙ හතසොභෙ දිස්වාති සම්බන්ධො. උදකාභිසිත්තෙති උදකෙන අභිසිඤ්චිතෙ. අඞ්ගාරෙ වියාති අඞ්ගාරක්ඛණෙ විය.

කාලස්සෙවාති පගෙව. අවිගතගන්ධං තඞ්ඛණවිකසිතතාය. ඊදිසං වචනන්ති ‘‘අච්ඡාදෙසී’’ති එවරූපං වචනන්ති.

පඤ්චරාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

124. ‘‘දොණපාකකුර’’න්ති ¶ එත්ථ විභත්තිලොපං කත්වා නිද්දෙසොති ආහ ‘‘දොණපාකං කුර’’න්ති. දොණස්සාති චතුන්නං ආළ්හකානං, සොළසනාළීනන්ති අත්ථො. තදුපියන්ති තදනුරූපං, තස්ස ¶ වුත්තපරිමාණස්ස අනුච්ඡවිකන්ති අත්ථො. පුබ්බෙති තංදිවසතො පුරිමතරදිවසෙසු. බලවාති මහා. භත්තපරිළාහොති භත්තසම්මදහෙතුකො. අස්ස රඤ්ඤො උභොසු පස්සෙසු ගහිතතාලවණ්ටා බීජන්ති යමකතාලවණ්ටෙහි. ඵාසුවිහාරන්ති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය ලද්ධබ්බසුඛවිහාරං. භොජනමත්තඤ්ඤූ හි සුඛවිහාරො හොති. තෙනාහ ‘‘තනුකස්ස භවන්ති වෙදනා, සණිකං ජීරති ආයු පාලය’’න්ති.

තනුකස්සාති තනුකා අස්ස පුග්ගලස්ස, භුත්තපච්චයා විසභාගවෙදනා න හොන්තීති අත්ථො. සණිකන්ති මන්දං මුදුකං, අපරිස්සයමෙවාති අත්ථො. ජීරතීති පරිභුත්තාහාරො පච්චති. ආයුපාලයන්ති නිරොධො අවෙදනො ජීවිතං රක්ඛන්තො. අථ වා සණිකං ජීරතීති සො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ පුග්ගලො පරිමිතාහාරතාය සණිකං චිරෙන ජීරති ජරං පාපුණාති ජීවිතං පාලෙන්තො.

පරියාපුණිත්වාති එත්ථ යථා සබ්බං සො පරියාපුණි, තතො පරඤ්ච යථා පටිපජ්ජි, තං දස්සෙතුං ‘‘රඤ්ඤා සද්ධි’’න්තිආදි වුත්තං. තාවතකෙ තණ්ඩුලෙ හාරෙය්යාසි තදුපියඤ්ච බ්යඤ්ජනන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

පුරිසභාගො එසාති මජ්ඣිමෙන පුරිසෙන භුඤ්ජිතබ්බභාගො එසො, යදිදං නාළිකොදනමත්තං. සල්ලිඛිතසරීරතාති භමං ආරොපෙත්වා උල්ලිඛිතස්ස විය සබ්බපරිළාහවූපසමස්ස පුථුලතාපගතසරීරස්ස. සීලං සම්පරායිකත්ථොති වුත්තං, කුතො පනෙත්ථ සීලන්ති ආහ ‘‘භොජනෙ’’තිආදි. සීලඞ්ගං නාම හොතීති චතුපාරිසුද්ධිසීලස්ස අවයවො එකො භාගො හොති.

125. වෙදෙන ¶ ඤාණෙන ඊහති ඉරියතීති වෙදෙහී, කොසලරාජභගිනී අජාතසත්තුනො මාතා, සා කිර සම්පජඤ්ඤජාතිකා. තෙනාහ ‘‘පණ්ඩිතාධිවචන’’න්ති, චත්තාරි අඞ්ගානි එතිස්සන්ති චතුරඞ්ගිනී. ද්වින්නං රජ්ජානන්ති කාසිකරජ්ජමගධරජ්ජානං අන්තරෙ, සො පන ගාමො කාසිකරජ්ජො.

පාපාති ලාමකා නිහීනාචාරා. මෙජ්ජති සිනිය්හතීති මෙත්ති, සා එතෙසු අත්ථීති මිත්තා. සහ අයන්ති පවත්තන්තීති සහායා. සම්පවඞ්කන්ති සුට්ඨු ඔනතං. ජයකාරණං දිස්වා ආහ, තථා ¶ හි ‘‘අජ්ජ ඉමං රත්තිං දුක්ඛං සෙතී’’ති කාලපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං. වෙරිඝාතො නාම වෙරිපුග්ගලෙ සතීති ආහ ‘‘වෙරිපුග්ගලං ලභතී’’ති.

පඨමසඞ්ගාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. සුණාථාති ‘‘වත්වා’’ති වචනසෙසො. උපකප්පතීති සම්භවති. සය්හං හොතීති කාතුං සක්කා හොති. ‘‘යදා චඤ්ඤෙ’’ති ච-කාරො නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘යදා අඤ්ඤෙ’’ති. විලුම්පන්තීති විනාසං අච්ඡින්දනං කරොන්ති. විලුම්පීයතීති විලුත්තපරසන්තකස්ස අසකත්තා පුග්ගලො දිට්ඨධම්මිකං කම්මඵලං පටිසංවෙදෙන්තො විය සයම්පි පරෙන විලුම්පීයති, ධනජානිං පාපුණාති. ‘‘කාරණ’’න්ති හි මඤ්ඤතීති පාපකිරියං අත්තනො හිතාවහං කාරණං කත්වා මඤ්ඤති. ජයන්තො පුග්ගලො ‘‘ඉදං නාම ජිනාමී’’ති මඤ්ඤමානො සයම්පි තතො පරාජයං පාපුණාති. ඝට්ටෙතාරන්ති පාපකම්මවිපාකං. කම්මවිවට්ටෙනාති කම්මස්ස විවට්ටනෙන, පච්චයලාභෙන ලද්ධාවසරෙන විවට්ටෙත්වා විගමිතෙන කම්මෙනාති අත්ථො.

දුතියසඞ්ගාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

127. එකච්චාති ¶ පණ්ඩිතා සපඤ්ඤා. සෙය්යාති වරා. ගාථාසුඛත්ථං සසුරසද්දලොපං කත්වා ‘‘සස්සුදෙවා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සස්සුසසුරදෙවතා’’ති. දිසාජෙට්ඨකාති චතූසුපි දිසාසු ජෙට්ඨකසීසෙන හි ලොකං වදති. තාදිසායාති තථාරූපාය මෙධාවිතාදිගුණවුත්තියා. සුභරියායාති සුඛෙත්තභූතාය සුන්දරිත්ථියාති අත්ථො.

මල්ලිකාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

128. සමධිග්ගය්හාති සම්මා අතිවිය ගහෙත්වා, ඤායෙන විසෙසතො ගණ්හිත්වා. කාරාපකඅප්පමාදොති තිණ්ණං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පවත්තකඅප්පමාදො. සමවධානන්ති සමවරොධං අන්තොගධං. උපක්ඛෙපන්ති බහි අහුත්වා පක්ඛිපිතබ්බතං. සෙසපදජාතානි විය අව…පෙ… ධම්මා සප්පදෙසත්තා. අප්පමාදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති තස්ස නිප්පදෙසත්තා. අග්ගං සෙට්ඨං මහන්තං සෙසධම්මානං ¶ අප්පමාදො. පටිලාභකට්ඨෙනාති අධිගමහෙතුතාය. ලොකියොපි සමානොති කාමාවචරොපි සමානො. මහග්ගතානුත්තරානං පුබ්බභාගෙ පවත්තඅප්පමාදො හි ඉධාධිප්පෙතො.

පසංසන්ති පණ්ඩිතාති යොජනා. අප්පමාදස්ස පාසංසභාවෙ එකන්තතො කත්තබ්බතාය පන ‘‘එතානී’’තිආදිනා කාරණං ආහ. ඉමිස්සා යොජනාය ‘‘පුඤ්ඤකිරියාසූ’’ති පදස්ස ‘‘අප්පමත්තො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. යස්මා පණ්ඩිතා අප්පමාදං පසංසන්ති, යස්මා ච පුඤ්ඤකිරියාසු අප්පමත්තො උභො අත්ථෙ අධිග්ගණ්හාති, තස්මා ආයුආදීනි පත්ථයන්තෙන අප්පමාදොව කාතබ්බොති. දුතියයොජනාය පන පණ්ඩිතා අප්පමාදං පසංසන්ති. කත්ථ? පුඤ්ඤකිරියාසු. කස්මාති චෙ? අප්පමත්තොතිආදි. තෙනාහ ‘‘යස්මා…පෙ… අත්ථො’’ති. අත්ථපටිලාභාති දිට්ඨධම්මිකාදිහිතපටිලාභා.

අප්පමාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

129. සීලාදිගුණසමන්නාගතො ¶ කල්යාණො භද්දකො මිත්තො එතස්සාති කල්යාණමිත්තො, තස්ස ධම්මො කල්යාණමිත්තස්සෙව ස්වාඛාතො නාම හොති සුත්වා කත්තබ්බකිච්චස්ස සාධනතො. තෙනාහ ‘‘අත්ථං පූරෙතී’’ති. ඉතරස්සාති පාපමිත්තස්ස. තෙනාති අත්ථපූරණෙන. එතන්ති ‘‘සො ච ඛො කල්යාණමිත්තස්සා’’ති එතං වචනං. දෙසනාධම්මොති පරියත්තිධම්මො. සො හි කල්යාණමිත්තතො පච්චක්ඛතො ලද්ධබ්බො, ඉතරෙ තදුපනිස්සයා පච්චත්තපුරිසකාරෙහි, තෙන ලද්ධබ්බො කල්යාණමිත්තොති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. සාවකබොධිසත්තවසෙන හෙසා දෙසනා ආගතා. න හි සෙසබොධිසත්තානං පරොපදෙසෙන පයොජනං අත්ථි.

උපඩ්ඪං කල්යාණමිත්තතොති බ්රහ්මචරියං චරන්තස්ස උපඩ්ඪගුණො කල්යාණමිත්තතො ලද්ධබ්බො. උපඩ්ඪං පච්චත්තපුරිසකාරතොති ඉතරං උපඩ්ඪං ඤාණං පටිපජ්ජන්තස්ස අත්තනො පුරිසකාරතො. ලොකෙපි පාකටොයමත්ථො ‘‘ආචරියතො උපඩ්ඪං, පච්චත්තපුරිසකාරතො උපඩ්ඪං ලද්ධබ්බා තෙවිජ්ජතා’’ති, තස්මා ථෙරො තථා චින්තෙසි. නිප්පදෙසන්ති අනවසෙසතො. තතොති කල්යාණමිත්තතො. උපඩ්ඪං ආගච්ඡතීති උපඩ්ඪගුණො පටිපජ්ජන්තං උපගච්ඡති. බහූහි පුරිසෙහි. විනිබ්භොගො විවෙචනං නත්ථි එකජ්ඣං අත්ථස්ස විවෙචෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. එසාති පරතොඝොසපච්චත්තපුරිසකාරතො ච සිජ්ඣමානො අත්ථො. එත්තකන්ති එත්තකො භාගො. යදි න සක්කා ලද්ධුං, අථ කස්මා උපඩ්ඪන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘කල්යාණමිත්තතායා’’තිආදි. සම්මාදිට්ඨිආදීසු න සක්කා ලද්ධුං. අසක්කුණෙය්යෙ ¶ සකලම්පි න සම්භවති පරතොඝොසමත්තෙන තෙසං අසිජ්ඣනතො, පධානහෙතුභාවදීපනත්ථං පන ‘‘සකලමෙවා’’ති වුත්තං. පුබ්බභාගපටිලාභඞ්ගන්ති පුබ්බභාගෙ පටිලද්ධබ්බකාරණං කල්යාණමිත්තස්ස උපදෙසෙන විනා තෙන උත්තරි විසෙසතො අලද්ධබ්බතො. අත්ථතොති පරමත්ථතො. ‘‘කල්යාණමිත්තං…පෙ… චත්තාරො ඛන්ධා’’ති වත්වා සුත්වාති අත්ථො. තෙ පන සීලාදයො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නාති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොතිපි වදන්තියෙවා’’ති.

මාහෙවන්ති මා අහ එවන්ති ඡෙදො, අහාති නිපාතමත්තං, මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. තෙනාහ ‘‘මා එවං අභණී’’ති. ‘‘මාහෙවං ආනන්දා’’ති ¶ වදතො භගවතො ඉමස්මිං ඨානෙ තාදිසස්ස නාම තෙ, ආනන්ද, කල්යාණමිත්තගුණෙ සෙවතො වත්තුං යුත්තං අයාථාවතොති ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස යථාභූතගුණකිත්තනමුඛෙන පටික්ඛෙපො යුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘බහුස්සුතො’’තිආදිමාහ. ඉදන්ති ඉදං වචනං භගවා ආහාති සම්බන්ධො. සකලමෙව හීති එත්ථ හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. තෙන ‘‘මාහෙව’’න්ති තස්ස පටික්ඛෙපස්ස කාරණං ජොතිතං, න සරූපතො වුත්තං. ‘‘කල්යාණමිත්තස්සෙත’’න්තිආදිනා පන තං සරූපතො දස්සිතන්ති ආහ ‘‘ඉදානි…පෙ… ආදිමාහා’’ති. පාටිකඞ්ඛිතබ්බන්ති ඉච්ඡනට්ඨෙන පාටිකඞ්ඛිතබ්බං, න පටිකඞ්ඛානිමිත්තෙනාති ආහ ‘‘අවස්සංභාවීති අත්ථො’’ති.

ඉධාති අන්තොගධාවධාරණපදං, ඉධෙවාති අත්ථො. ඉමස්මිංයෙව හි සාසනෙ අරියමග්ගභාවනා, න අඤ්ඤත්ථ. ආදිපදානංයෙවාති තස්මිං තස්මිං වාක්යෙ ආදිතො එව වුත්තසම්මාදිට්ඨිආදිපදානංයෙව. සම්මාදස්සනලක්ඛණාති චතුන්නං අරියසච්චානං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන සම්මදෙව දස්සනසභාවා. සම්මාඅභිරොපනලක්ඛණොති නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ සම්පයුත්තධම්මෙ සම්මදෙව ආරොපනසභාවො. සම්මාපරිග්ගහණලක්ඛණාති මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො පරිග්ගාහකසභාවා සම්මාවාචා සිනිද්ධභාවෙන සම්පයුත්තධම්මෙ සම්මාවාචාපච්චයං සුභාසිතසොතාරඤ්ච පුග්ගලං පරිග්ගණ්හාතීති සම්මාපරිග්ගහණලක්ඛණා. යථා කායිකකිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොති, තථා සම්මාකම්මන්ත සඞ්ඛාතා විරතිපීති සමුට්ඨාපනලක්ඛණා දට්ඨබ්බා, සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා, ජීවිතප්පවත්තියා ආජීවස්සෙව වා සුද්ධි වොදානං. යථා උප්පන්නුප්පන්නානං වජ්ජානං ධම්මෙන පහානානුප්පාදඅත්ථලාභාදිපරිවුඩ්ඪි හොති, එවං සම්පයුත්තානං පග්ගහණසභාවොති සම්මාපග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු සුභසුඛනිච්චඅත්තගාහානඤ්ච විධමනවසෙන සම්මාපතිට්ඨානසභාවාති සම්මාඋපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්පයුත්තධම්මානං සම්මා සමාදහනං ¶ එකග්ගතාකරණං සභාවො එතස්සාති සම්මාසමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි. තීණි කිච්චානි හොන්ති පටිපක්ඛධම්මෙසු ¶ , ආරම්මණධම්මෙසු, සම්පයුත්තධම්මෙසු ච එකස්මිංයෙව ඛණෙ පවත්තිවිසෙසභූතානි. ඉදානි තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදි වුත්තං. සද්ධින්ති ඉමිනා ‘‘අඤ්ඤෙහී’’ති වුත්තකිලෙසා මිච්ඡාදිට්ඨියා සහ එකට්ඨා වා අනෙකට්ඨා වාති දස්සෙති. පජහති පහාය නං පටිවිජ්ඣති. නිරොධන්ති නිබ්බානං ආරම්මණං කරොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති.

න කෙවලං මග්ගධම්මා වුත්තනයෙනෙව, අථ ඛො අපරෙනපි නයෙන වෙදිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. නානාඛණා පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො. නානාරම්මණා අනිච්චානුපස්සනාදිභාවතො. එකක්ඛණා සකිදෙව උප්පජ්ජනතො. එකාරම්මණා නිබ්බානවිසයත්තා. චත්තාරි නාමානි ලභති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පවත්තියා. තීණි නාමානි ලභති කාමසඞ්කප්පාදීනං පහානවසෙන පවත්තියා. පටිපක්ඛපහානවසෙන හිස්ස නාමත්තයලාභො. එස නයො සෙසෙසුපි. විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි පුබ්බභාගෙපි වික්ඛම්භනවසෙන පවත්තනතො. මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනස්ස මග්ගකිච්චත්තා. න හි චෙතනා මග්ගසභාවා. සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙනාති චතුබ්බිධසම්මප්පධානචතුබ්බිධසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදීනං කුසලානඤ්ච වඩ්ඪනතො. පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපීති යථා පුබ්බභාගෙ පඨමජ්ඣානාදිවසෙන නානා. එවං මග්ගක්ඛණෙපි. න හි එකොපි ච මග්ගසමාධි පඨමජ්ඣානසමාධිආදිනාමානි ලභති සම්මාදිට්ඨිආදීනං විය කිච්චවසෙන භෙදාභාවතො. තෙනාහ ‘‘මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙවා’’ති.

ඤත්වා ඤාතබ්බාති සම්බන්ධො. වුද්ධි නාම වෙපුල්ලං භිය්යොභාවො පුනප්පුනං උප්පාදො එවාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං ජනෙතී’’ති. අභිනිබ්බත්තෙතීති අභිවඩ්ඪං පාපෙන්තො නිබ්බත්තෙති. විවිත්තතාති විවිත්තභාවො. සො හි විවෙචනීයතො විවිච්චති, යං විවිච්චිත්වා ඨිතං, තදුභයම්පි ඉධ විවිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන ‘‘විවිත්තතා’’ති වුත්තං. තෙසු පුරිමො විවෙචනීයතො විවිච්චමානතාය විවිච්චනකිරියාය සමඞ්ගී ධම්මසමූහො තාය එව විවිච්චනකිරියාය වසෙන විවෙකොති ගහිතො. ඉතරො සබ්බසො තතො විවිත්තසභාවතාය. තත්ථ යස්මිං ධම්මපුඤ්ජෙ සම්මාදිට්ඨි පවත්තති, තං යථාවුත්තාය විවිච්චමානතාය විවෙකසඞ්ඛාතං නිස්සායෙව පවත්තති, ඉතරං පන තංනින්නතාතංආරම්මණතාහීති වුත්තං ‘‘විවෙකං නිස්සිතං, විවෙකෙ වා නිස්සිත’’න්ති.

යථා ¶ වා විවෙකවසෙන පවත්තං ඣානං ‘‘විවෙකජ’’න්ති වුත්තං, එවං විවෙකවසෙන පවත්තා සම්මාදිට්ඨි ¶ ‘‘විවෙකනිස්සිතා’’ති දට්ඨබ්බා. නිස්සයො ච විපස්සනාමග්ගානං වසෙන මග්ගඵලානං වෙදිතබ්බො. අසතිපි තාසං පුබ්බාපරභාවෙ ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති එත්ථ පච්චයානං සමුප්පාදනං විය අභින්නධම්මාධාරා නිස්සයභාවනා සම්භවන්ති. තස්ස තදඞ්ග-සමුච්ඡෙදනිස්සරණවිවෙකනිස්සිතතං වත්වා පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතතාය අවචනං අරියමග්ගභාවනාය වුච්චමානත්තා. භාවිතමග්ගස්ස හි යෙ සච්ඡිකාතබ්බා ධම්මා. තෙසං කිච්චං පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො. අජ්ඣාසයතොති ‘‘නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සාමී’’ති මහන්තඅජ්ඣාසයතො. යදිපි හි විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණං චිත්තං, සඞ්ඛාරෙසු පන ආදීනවං සුට්ඨු, දිස්වා තප්පටිපක්ඛෙ නිබ්බානෙ නින්නතාය අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතො හොති, උණ්හාභිභූතස්ස පුග්ගලස්ස සීතනින්නචිත්තතා විය. කෙචි පන ‘‘යථා සභාවතො, යථා අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතතා, එවං පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතතාපි සියා’’ති වදන්ති. යදග්ගෙන හි නිබ්බානනින්නතා සියා, තදග්ගෙන ඵලනින්නතාපි සියා ‘‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්ය’’න්ති අජ්ඣාසයසම්පත්තියා භාවතො. යස්මා පහානවිනයො විය රාගනිරොධොපි ඉධාධිප්පෙතවිවෙකෙන අත්ථතො නිබ්බිසිට්ඨො, තස්මා වුත්තං එස නයො විරාගනිස්සිතාදීසූති. තෙනාහ ‘‘විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො’’ති.

වොස්සග්ගසද්දො පරිච්චාගත්ථො පක්ඛන්දනත්ථො චාති වොස්සග්ගස්ස දුවිධතා වුත්තා. වොස්සජ්ජනඤ්හි පහානං, විස්සට්ඨභාවෙන නිරාසඞ්කපවත්ති ච, තස්මා විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපක්ඛස්ස පහානං වොස්සග්ගො, තථා විපස්සනාක්ඛණෙ තංනින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ ආරම්මණකරණෙන විස්සට්ඨසභාවතා වොස්සග්ගොති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගො’’තිආදි. අයං සම්මාදිට්ඨීති අයං මිස්සකවසෙන වුත්තා සම්මාදිට්ඨි. යථාවුත්තෙන පකාරෙනාති තදඞ්ගප්පහානසමුච්ඡෙදප්පහානපකාරෙන තංනින්නතදාරම්මණකරණප්පකාරෙන ච.

පුබ්බෙ වොස්සග්ගවචනස්සෙව අත්ථස්ස වුත්තත්තා ආහ ‘‘සකලෙන වචනෙනා’’ති. පරිණමන්තං විපස්සනාක්ඛණෙ, පරිණතං මග්ගක්ඛණෙ. පරිණාමො නාම ඉධ පරිපාකොති ආහ ‘‘පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චා’’ති. පරිපාකො ච ආසෙවනලාභෙන ලද්ධසාමත්ථියස්ස කිලෙසෙ පරිච්චජිතුං ¶ නිබ්බානං පක්ඛන්දිතුං තික්ඛවිසදභාවො. තෙනාහ ‘‘අය’’න්තිආදි. එස නයොති ය්වායං නයො ‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා සම්මාදිට්ඨියං වුත්තො, සෙසෙසු සම්මාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො, එවං තත්ථ නෙතබ්බන්ති අත්ථො. පටිච්චාති නිස්සාය. ජාතිසභාවාති ජායනසභාවා. සකලොති අනවසෙසො, සබ්බොති අත්ථො. න කොචි මග්ගො සාවසෙසො හුත්වා සම්භවති. හෙට්ඨිමෙ මග්ගෙ උප්පන්නෙ ¶ උපරිමො උප්පන්නො එව නාම අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො. වවස්සග්ගත්ථෙති වචසායත්ථෙ. වණ්ණයන්තීති ගුණවණ්ණනවසෙන විත්ථාරෙන්ති.

කල්යාණමිත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

130. දිව-සද්දො දිවා-සද්දො විය දිවසපරියායො, තස්මා විසෙසනභාවෙන වුච්චමානො දිවසද්දො අත්ථවිසෙසං දීපෙතීති ආහ ‘‘දිවසස්ස දිවා’’තිආදි. සං වුච්චති ධනං, තස්ස පතීති සම්පති, ධනසාමිකො, තස්ස හිතාවහත්තා සාපතෙය්යන්ති ආහ ‘‘සාපතෙය්යන්ති ධන’’න්ති. තස්ස ගෙහෙ කතාකතභණ්ඩස්ස අතිබහුභාවතො විම්හයප්පත්තො රාජා ‘‘කො පන වාදො’’ති ආහ. කාළලොහං නාම අයොඵලං. කච්ඡපාදිරූපෙහිපි සොවණ්ණාදීනි ඨපෙන්ති. සකුණ්ඩකභත්තන්ති සකුණ්ඩෙහි වා සථුසෙහි වා පක්කභත්තං. බිලඞ්ගං වුච්චති ධඤ්ඤබිලඞ්ගං, ආරනාලන්තිපි වුච්චති, තං දුතියං අස්සාති බිලඞ්ගදුතියං. තඤ්හි කඤ්ජිතො නිබ්බත්තත්තා කඤ්ජිකං නාම. තීහි පක්ඛෙහි වත්ථඛණ්ඩෙහි කතනිවාසනං තිපක්ඛවසනං. තෙනාහ ‘‘තීණි…පෙ… නිවාසන’’න්ති.

අසන්තො නීචො පුරිසොති අසප්පුරිසොති ආහ ‘‘ලාමකපුරිසො’’ති. කම්මස්ස නිබ්බත්තභාවෙන ඔතරණතාය ඵලං අග්ගං නාම, උපරිභූමිගතත්තා උද්ධං අග්ගං අස්සාති උද්ධග්ගිකං. දක්ඛිණන්ති දානමාහ. සග්ගො නාම කාමභවූපපත්තිභවො, තස්ස නිබ්බත්තනතො ‘‘සග්ගස්ස හිතා’’ති වුත්තං. තත්රුපපත්තිජනනතොති තත්ර උපපත්තියා ජනනතො, උප්පාදනතොති අත්ථො.

සෙතං ¶ උදකං එතිස්සාති සෙතොදකා. සො යෙන භාවෙන යත්ථ පාකටතරො හුත්වා දිස්සති, තං දස්සෙතුං ‘‘වීචීනං භින්නට්ඨානෙ’’ති ආහ. සුඛොතරණට්ඨානතාය කද්දමාදිදොසවිරහතො ච සුන්දරතිත්ථා. තං අපෙය්යමානන්ති තං උදකං කෙනචි අපරිභුඤ්ජියමානං. අත්තනා කත්තබ්බකිච්චකරොති අත්තනා කාතබ්බකම්මසඞ්ඛාතකිච්චකරො, පරිභොගවසෙන චෙව සඞ්ගහෙතබ්බසඞ්ගණ්හනවසෙන ච නියොජකොති අත්ථො. කුසලකිච්චකරොති අත්තනා කාතබ්බපුඤ්ඤකරො.

පඨමඅපුත්තකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

131. පිණ්ඩපාතෙනාති ¶ සහයොගෙ කරණවචනං. පටිපාදනං තෙන සහ යොජනන්ති ආහ ‘‘පිණ්ඩපාතෙන සද්ධිං සංයොජෙසි, පිණ්ඩපාතං අදාසීති අත්ථො’’ති. ‘‘පණීතභොජනං භුඤ්ජිත්වා’’ති වුත්තං, පාළියං පන ‘‘කණාජකං භුඤ්ජති බිලඞ්ගදුතිය’’න්ති. තං තං පවත්තිතං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉදානි ‘‘ඉමස්ස සෙට්ඨිස්ස කස්සචි සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා දෙථා’’ති වචනං න සුතපුබ්බං, යස්මා පච්චෙකබුද්ධා නාම අත්තනො ගුණානුභාවෙහි ලොකෙ පාකටා සඤ්ජාතා එව හොන්ති, තස්මා සෙට්ඨිභරියාය ‘‘න යස්ස වා තස්ස වා’’තිආදි චින්තිතං. තථා හි තෙසං දෙන්තාපි සක්කච්චං යෙභුය්යෙන පණීතමෙව දෙන්ති. නාසාපුටං පහරි අත්තනො ආනුභාවෙන. සො ලුද්ධතාය ‘‘බහු වත ධඤ්ඤං මමස්සා’’ති චිත්තං සංයමෙතුං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො.

විප්පටිසාරුප්පන්නාකාරං දස්සෙතුං ‘‘වරමෙත’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘ඉමස්ස සමණස්ස පිණ්ඩපාතං දෙහී’’ති වදතො න එකාය එව ජවනවීථියා වසෙන අත්ථසිද්ධි. අථ ඛො තත්ථ ආදිතො පවත්තජවනවාරොපි අත්ථි මජ්ඣෙ පවත්තජවනවාරොපි, තං සන්ධායාහ ‘‘පුබ්බපච්ඡිමචෙතනාවසෙනා’’ති. එකා චෙතනා ද්වෙ පටිසන්ධියො න දෙතීති එත්ථ සාකෙතපඤ්හවසෙන නිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. චුද්දසන්නං චෙතනානං පුබ්බෙ පුරෙතරං කතත්තා පුරාණං.

පරිගය්හතීති ¶ පරිග්ගහොති ආහ ‘‘පරිග්ගහිතං වත්ථු’’න්ති. අන්වාය උපනිස්සාය ජීවන්තීති අනුජීවිනො. සබ්බමෙතන්ති ධනධඤ්ඤාදිසබ්බං එතං යථාවුත්තපරිග්ගහවත්ථුං. නික්ඛිප්පගාමිනන්ති නික්ඛිපිතබ්බතාගාමිනං. නික්ඛිපිතබ්බසභාවං හොතීති ආහ ‘‘නික්ඛිප්පසභාව’’න්ති. පහාය ගමනීයන්ති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘පරිච්චජිතබ්බසභාවමෙවා’’ති.

දුතියඅපුත්තකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

132. ‘‘නීචෙ ¶ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදි අප්පකාසනභාවෙන තමතීති තමො, තෙන තමෙන යුත්තොති තමො පුග්ගලො වුච්චති, තංයොගතො පුග්ගලස්ස තබ්බොහාරො යථා ‘‘මච්ඡෙරයොගතො මච්ඡෙරො’’ති. තස්මා තමොති අප්පකාසනභාවෙන තමො තමභූතො අන්ධකාරො විය ජාතො, අන්ධකාරත්තං වා පත්තොති අත්ථො. වුත්තලක්ඛණං තමමෙව පරම්පරතො අයනං ගති නිට්ඨා එතස්සාති තමපරායණො, තමපරායණතං වා පත්තොති අත්ථො. ඤායෙනපි තමග්ගහණෙන ඛන්ධතමොව කථිතො, න අන්ධකාරතමො. ඛන්ධතමොති ච සම්පත්තිරහිතා ඛන්ධපවත්තියෙව දට්ඨබ්බා. ‘‘උච්චෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදි පකාසනභාවෙන ජොතෙතීති ජොති, තෙන ජොතිනා යුත්තොතිආදි සබ්බං තමෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉතරෙ ද්වෙති ජොතිතමපරායණො ජොතිජොතිපරායණොති ඉතරෙ ද්වෙ පුග්ගලෙ.

වෙණුවෙත්තාදිකෙහි පෙළාදිකාරකා විලීවකාරකා. මිගමච්ඡාදීනං නිසාදනතො නෙසාදා, මාගවිකමච්ඡබන්ධාදයො. රථෙසු චම්මෙන හනනකරණතො රථකාරා චම්මකාරා වුත්තා. ‘‘පු’’ ඉති කරීසස්ස නාමං, තං කුසෙන්ති අපනෙන්තීති පුක්කුසා, පුප්ඵඡඩ්ඩකා. දුබ්බණ්ණොති විරූපො. ඔකොටිමකොති ¶ ආරොහාභාවෙන හෙට්ඨිමකොටිකො, රස්සකායොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ලකුණ්ඩකො’’ති. ලකු විය ඝටිකා විය ඩෙති පවත්තතීති හි ලකුණ්ඩකො, රස්සො. කණති නිමීලතීති කාණො. තං පනස්ස නිමීලනං එකෙන අක්ඛිනා ද්වීහිපි වාති ආහ ‘‘එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා’’ති. කුණනං කුණො, හත්ථවෙකල්ලං, සො එතස්ස අත්ථීති කුණී. ඛඤ්ජො වුච්චති පාදවිකලො. හෙට්ඨිමකායසඞ්ඛාතො සරීරස්ස පක්ඛො පදෙසො හතො අස්සාති පක්ඛහතො. තෙනාහ ‘‘පීඨසම්පී’’ති. පදීපෙ පදීපනෙ එතබ්බං නෙතබ්බන්ති පදීපෙය්යං, තෙලකපල්ලාදිඋපකරණං. වුත්තන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

ආගමනවිපත්තීති ආගමනට්ඨානවසෙන විපත්ති ආගමො එත්ථාති කත්වා. පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්තීති පඨමුප්පන්නපච්චයවසෙන විපත්ති. චණ්ඩාලාදිසභාවා හිස්ස මාතාපිතරො පඨමුප්පන්නපච්චයා, පඨමුප්පත්තියා වා පච්චයා, තෙහෙවස්ස විපත්ති එව, න සම්පත්ති. පවත්තපච්චයවිපත්තීති පවත්තෙ සුඛපච්චයවිපත්ති. තාදිසෙ නිහීනකුලෙ උප්පන්නොපි කොචි විභවසම්පන්නො ¶ සියා, අයං පන දුග්ගතො දුරූපො හොති. ආජීවුපායවිපත්තීති ආජීවනුපායවසෙන විපත්ති. සුඛෙන හි ජීවිකං පවත්තෙතුං උපායභූතා හත්ථිසිප්පාදයො ඉමස්ස නත්ථි, පුප්ඵඡඩ්ඩකසිලාකොට්ටනාදිකම්මං පන කත්වා ජීවිකං පවත්තෙති. තෙනාහ ‘‘කසිරවුත්තිකෙ’’ති. අත්තභාවවිපත්තීති උපධිවිපත්ති. දුක්ඛකාරණසමායොගොති කායිකචෙතසිකදුක්ඛුප්පත්තියා පච්චයසමොධානං. සුඛකාරණවිපත්තීති සුඛපච්චයපරිහානි. උපභොගවිපත්තීති උපභොගසුඛස්ස විනාසො අනුපලද්ධි. ජොති චෙව ජොතිපරායණභාවො ච සුක්කපක්ඛො.

දසහි අක්කොසවත්ථූහීති ලක්ඛණවචනං එතං යථා ‘‘යදි මෙ බ්යාධිතා හොන්ති, දාතබ්බමිදමොසධ’’න්ති, තස්මා දසහි අක්කොසවත්ථූහි, තත්ථ වා යෙන කෙනචි පරිභාසතීති අත්ථො. එකග්ගචිත්තොති දානං දාතුං අපෙක්ඛිතතාය සමාහිතචිත්තො.

133. ජරාජිණ්ණාති ¶ ජරාය ජිණ්ණා. තෙන පාකටජරාය මත්ථකප්පත්තිමාහ. වයොවුඩ්ඪාති වයසා වුඩ්ඪා. තෙන පච්ඡිමවයස්ස ඔසක්කසම්පවත්තිං වදති. ජාතිමහල්ලිකාති ජාතිමහත්තගතා. චිරකාලං අතික්කන්තාති ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ වීතිවත්තා. වයො-සද්දො සාධාරණවචනොපි ජිණ්ණසද්දසන්නිධානතො ඔසානවයං එව වදතීති ආහ ‘‘පච්ඡිමවයං සම්පත්තා’’ති. අය්යිකාති මාතාමහිං සන්ධාය වදති. හත්ථී එව රතනභූතො හත්ථිරතනන්ති ආහ ‘‘සතසහස්සග්ඝනකෙනා’’තිආදි. සබ්බානි තානීති කුම්භකාරභාජනානි, තෙහි සද්ධිං සත්තසන්තානස්ස පමාණං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසු හී’’තිආදිමාහ, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අය්යිකාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

135. අට්ඨුප්පත්තිකොති එත්ථ කා අස්ස අට්ඨුප්පත්ති? තිත්ථියානං භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච අලාභාය අයසාය පරිසක්කනං. තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘භගවතො කිරා’’තිආදි වුත්තං. යථා තං සබ්බදිසාසු යමකමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා මහාඔඝං විය සබ්බා පාරමියො ‘‘ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමා’’ති සම්පිණ්ඩිතා විය ලාභසක්කාරමහොඝං නිබ්බත්තයිංසු. තතො තතො අන්නපානයානවත්ථමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ආගන්ත්වා – ‘‘කහං භගවා, කහං ¶ දෙවදෙවො නරාසභො ලොකනාථො’’ති භගවන්තං පරියෙසන්ති, සකටසතෙහිපි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණම්පි සකටධුරෙන සකටධුරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති චෙව අනුවත්තන්ති ච අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණාදයො විය. සබ්බං ඛන්ධකෙ (මහාව. 282) තෙසු තෙසු සුත්තෙසු ච ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. යථා ච භගවතො, එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි. වුත්තම්පි – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවර…පෙ… පරික්ඛාරානං, භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො’’තිආදි (උදා. 38), තථා ‘‘යාවතා ඛො, චුන්ද, එතරහි ¶ සඞ්ඝො වා ගණො වා ලොකෙ උප්පන්නො, නාහං, චුන්ද, අඤ්ඤං එකං සඞ්ඝම්පි එකං ගණම්පි සමනුපස්සාමි එවං ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තං, යථරිවායං, චුන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති (දී. නි. 3.176). එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. නිජ්ඣත්තින්ති සඤ්ඤත්තිං. නන්ති කථං.

එවං පුච්ඡිතුං අයුත්තං තිත්ථියානං කථා මහාජනසන්නිපාතෙ නිය්යාතිතා හොතීති. තස්මිං දාතබ්බං, චිත්තප්පසාදමත්තෙන දෙන්තෙපි හි පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති. ආරොචිතං අත්තනොති අධිප්පායො. භගවාති සත්ථු ආමන්තනං. චිත්තං නාම යථාපච්චයං පවත්තමානං නිගණ්ඨා…පෙ… පසීදති පසන්නස්සාති අධිප්පායො. පුබ්බෙ අවිසෙසතො දෙය්යධම්මස්ස දාතබ්බට්ඨානං නාම පුච්ඡිතං, ඉදානි තස්ස මහප්ඵලභාවකරො දක්ඛිණෙය්යවිසෙසොති ආහ ‘‘අඤ්ඤං තයා පඨමං පුච්ඡිතං, අඤ්ඤං පච්ඡා’’ති. සල්ලක්ඛෙහි එතං. පච්ඡිමං පුරිමෙන සද්ධිං ආනෙහීති අධිප්පායො. පුච්ඡිතස්ස නාම පඤ්හස්ස කථනං මය්හමෙව භාරො. සමුපබ්යූළ්හොති එකතො සෙනාය රාසිවසෙන සම්පිණ්ඩිතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘රාසිභූතො’’ති. අසික්ඛිතොති සත්තට්ඨසංවච්ඡරානි ධනුසිප්පෙන සික්ඛිතො. ධනුසිප්පං සික්ඛිත්වාපි කොචි කතහත්ථො න හොති, අයං පන අසික්ඛිතො න කතහත්ථො, පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛභාවොයෙව බ්යාමමුට්ඨිබන්ධො. තිණපුඤ්ජමත්තිකාපුඤ්ජාදීසූති ආදි-සද්දෙන පංසුපුඤ්ජවාලුකපුඤ්ජසාරඵලකඅයොඝනාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. අකතපරිචයොති තෙසං සන්තිකා විජ්ඣනට්ඨෙන අකතපරිචයො. රාජරාජමහාමත්තාදිකෙ උපෙච්ච අසනං උපාසනං, න කතං උපාසනං එතෙනාති අකතූපාසනො. අසික්ඛිතතාදිනා භීරුභාවෙන වා කායස්ස ඡම්භනං සඞ්කම්පනං උත්තාසො එතස්ස අත්ථීති ඡම්භීති ආහ ‘‘පවෙධිතකායො’’ති.

දක්ඛිණෙය්යතාය අධිප්පෙතත්තා ‘‘අරහත්තමග්ගෙන කාමච්ඡන්දො පහීනො හොතී’’ති ආහ. අච්චන්තප්පහානස්ස ඉච්ඡිතත්තා තතියෙනෙව කුක්කුච්චං පහීනං හොති පටිඝසම්පයොගං. අසෙක්ඛස්ස අයන්ති අසෙක්ඛං, සීලක්ඛන්ධො. තයිදං න අග්ගඵලං සීලමෙව අධිප්පෙතං, අථ ඛො යං කිඤ්චි අසෙක්ඛසන්තානෙ පවත්තං සීලං, ලොකුත්තරො එව න අධිප්පෙතො සික්ඛාය ජාතත්තා, එවං විමුත්තික්ඛන්ධොපීති ¶ . සෙක්ඛස්ස එසොති වා, අපරියොසිතසික්ඛත්තා සයමෙව සික්ඛතීති වා සෙක්ඛො, චතූසු මග්ගෙසු ¶ හෙට්ඨිමෙසු ච තීසු ඵලෙසු සීලක්ඛන්ධො. උපරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො අසෙක්ඛො. වුඩ්ඪිප්පත්තො සෙක්ඛොති අසෙක්ඛො. අග්ගඵලභූතො සීලක්ඛන්ධො වුච්චෙය්ය, අට්ඨකථායං පන විපස්සකස්ස සීලස්ස අධිප්පෙතත්තා තථා අත්ථො වුත්තො. සබ්බත්ථාති ‘‘අසෙක්ඛෙනා’’තිආදීසු. එත්ථ ච යථා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා මිස්සකා අධිප්පෙතා, එවං විමුත්තික්ඛන්ධාපීති තදඞ්ගවිමුත්තිආදයොපි වෙදිතබ්බා, න පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති එව.

යෙන සිප්පෙන ඉස්සාසො හොති, තං ඉස්සත්තන්ති ආහ ‘‘උසුසිප්ප’’න්ති. යස්සා වායොධාතුයා වසෙන සරීරං සඤ්ජාතථාමං හොති, තං බලපච්චයං සන්ධායාහ ‘‘බලං නාම වායොධාතූ’’ති. සමප්පවත්තිතො හි විසමප්පවත්තිනිවාරකධාතු බලං නාම, තෙන තතො අඤ්ඤං බලරූපං නාම නත්ථි.

යස්මා අරහා එව එකන්තතො සොරතො, තස්ස භාවො සොරච්චන්ති ආහ ‘‘සොරච්චන්ති අරහත්ත’’න්ති. එතෙ ද්වෙති ඛන්ති සොරච්චන්ති එතෙ ද්වෙ ධම්මා. පානීයං පිවන්ති එත්ථාති පපා, යො කොචි ජලාසයො යං කිඤ්චි පානීයට්ඨානන්ති ආහ ‘‘චතුරස්සපොක්ඛරණීආදීනී’’ති. උදකවිකූලාදීසු කමන්ති අතික්කමන්ති එතෙහීති සඞ්කමනානි, සෙතුආදීනි. සෙතුකරණයුත්තට්ඨානෙ සෙතුං, චඞ්කමනකරණයුත්තට්ඨානෙ චඞ්කමනං, මග්ගකරණයුත්තට්ඨානෙ මග්ගං කරෙය්යාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පණ්ණාසා’’තිආදි.

භික්ඛාචාරවත්තන්ති අරියානං හිතං වත්තපටිපත්තිං. දෙන්තොපීති පි-සද්දෙන අඛීණාසවස්ස දෙන්තොපීති ඉමමත්ථං දස්සෙති යස්ස කස්සචිපි දෙන්තෙනපි කම්මඵලං සද්දහිත්වා විප්පසන්නචිත්තෙනෙව දාතබ්බත්තා. ථනයන්ති ඉදං තස්ස මහාමෙඝභාවදස්සනං, යො හි මහාවස්සං වස්සති, සො ගජ්ජන්තො විජ්ජුම්මාලං විස්සජ්ජෙන්තො පවස්සති. අභිසඞ්ඛරිත්වා සමොධානෙත්වාති ඛාදනීයස්ස විවිධජාතියානි සම්පිණ්ඩෙත්වා. තෙනාහ ‘‘රාසිං කත්වා’’ති.

පකිරණං නාම විකිරණම්පි හොති අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති ආහ ‘‘විකිරතී’’ති. පකිරන්තො විය වා දානං දෙතීති ඉමිනා ගුණඛෙත්තමෙව අපරියෙසිත්වා කරුණාඛෙත්තෙපි මහාදානං පවත්තෙතීති දස්සෙති. තෙන ‘‘පකිරෙතී’’ති ¶ වදන්තෙන භගවතා අට්ඨුප්පත්තියං ආගතතිත්ථියවාදෙන අප්පටිසෙධිතතාපි දීපිතා හොති. පුඤ්ඤධාරාති පුඤ්ඤමයධාරා පුඤ්ඤාභිසන්දා. සිනෙහයන්තීති ථූලධාරෙනපි සිනෙහෙන සිනිද්ධං කරොන්තී. කිලෙදයන්තීති අල්ලභාවං පාපයන්තී. යථායං පුඤ්ඤධාරා ¶ දාතාරං අන්තො සිනෙහෙති පූරෙති අභිසන්දෙති, එවං පටිග්ගාහකානම්පි අන්තො සිනෙහෙති පූරෙති අභිසන්දෙති. තෙනෙවාහ ‘‘දදං පියො හොති භජන්ති නං බහූ’’තිආදි (අ. නි. 5.34) එවං සන්තෙපි ‘‘දාතාරං අභිවස්සතී’’ති වුත්තත්තා අට්ඨකථායං දායකවසෙනෙව ‘‘සිනෙහෙතී’’ති වුත්තං, යස්මා වා පටිග්ගාහකස්ස සිනෙහුප්පත්ති ආමිසනිස්සිතාති දායකවසෙනෙව වුත්තං.

ඉස්සත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

136. ඛත්තියාති අභිසෙකප්පත්තා. ඉස්සරියමදො කාමගෙධො. පථවිමණ්ඩලස්ස මහන්තතා තංනිවාසිනං අනුයන්තතාති සබ්බමිදං යථිච්ඡිතස්ස රාජකිච්චස්ස සුඛෙන සමිජ්ඣනස්ස කාරණකිත්තනං. යාදිසෙ රාජකිච්චෙ උස්සුක්කං ආපන්නො, තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘එස කිරා’’තිආදි වුත්තං. අන්තරගමනානීති තිණ්ණං නිරන්තරගමනානං අන්තරන්තරා ගමනානි. චොරා චින්තයිංසූති එකො අන්තරභොගිකො රාජාපරාධිකො පඤ්චසතමනුස්සපරිවාරො චොරියං කරොන්තො විචරති, තෙ සන්ධාය වුත්තං.

‘‘අයුත්තං තෙ කත’’න්ති සචාහං වක්ඛාමීති යොජනා. ධුරවිහාරෙති රථස්ස ධුරං විය නගරස්ස ධුරභූතෙ විහාරෙ. සන්ථම්භිතුන්ති විස්සාසභාවෙන උපට්ඨාතුං. සද්ධායිකොති සද්ධාය අයිතබ්බො, සද්ධෙය්යොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සද්ධාතබ්බො’’ති. පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බො. අබ්භසමං පුථුලභාවෙන. නිප්පොථෙන්තොති නිම්මද්දෙන්තො. සණ්හකරණීයං අතිසණ්හං පිසන්තො නිසදපොතො විය පිසන්තො.

ධම්මචරියාතිආදිත්තම්පි සීසං චෙලඤ්ච අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සම්මාපටිපත්ති එව කාතබ්බා තස්සා එව පරලොකෙ පතිට්ඨාභාවතො. ආචික්ඛාමීති කථෙමි, කථෙන්තො ච යථා තමත්ථං සම්මදෙව රාජා ජානාති, එවං ජානාපෙමීති ¶ . නිප්ඵත්ති යුද්ධෙන කාතබ්බඅත්ථසිද්ධි. විසිනොති බන්ධති යථාධිප්පෙතං චිත්තං එතෙනාති විසයො, සමත්ථභාවො. මන්තසම්පන්නාති සම්පන්නරාජමන්තා. මහාඅමච්චාති මහොසධාදිසදිසා නීතිසත්ථඡෙකා අමච්චපුරිසා. උපලාපෙතුන්ති පරෙසං අන්තරෙ විරොධත්ථං සඞ්ගණ්හිතුං.

ද්වෙයෙව පබ්බතාති පබ්බතසදිසා ද්වෙයෙව ගහිතා. රාජොවාදෙති රාජොවාදසුත්තෙ. ආගතාව තත්තන්තියා ¶ අනුරූපත්ථං. විලුම්පමානාති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. විපත්තීති භොගපරිහානාදිවිනාසො. හත්ථියුද්ධාදීහි ජරාමරණං ජිනිතුං න සක්කා සත්තස්ස අවිසයභාවතො. යෙන පන ජිනිතුං සක්කා, තං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘බුද්ධෙ…පෙ… නිවෙසයෙ’’ති ආහ. රතනත්තයෙ හි සද්ධා නිවිට්ඨා මූලජාතා පතිට්ඨිතා එකන්තතො ජරාමරණවිජයාය හොති. තෙනාහ ‘‘තස්මා සද්ධ’’න්ති.

පබ්බතූපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

කොසලසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.