තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

137. උරුවෙලාය ¶ ¶ සමීපෙ ගාමො උරුවෙලගාමො, තං උරුවෙලගාමං අභිමුඛභාවෙන සම්මදෙව සබ්බධම්මෙ බුජ්ඣතීති අභිසම්බොධි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තෙන සමන්නාගතත්තා ච භගවා අභිසම්බුද්ධොති වුච්චති. තස්ස පඤ්චචත්තාලීසාය වස්සෙසු ආදිතො පන්නරස වස්සානි පඨමබොධි, ඉධ පන සත්තාහබ්භන්තරමෙව අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අභිසම්බුද්ධො හුත්වා අන්තොසත්තාහස්මිං යෙවා’’ති. අසුඛභාවෙන අඤ්ඤෙහි කාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා දුක්කරං කරොතීති දුක්කරකාරො, සො එව ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන දුක්කරකාරිකා. තාය මුත්තො වතම්හීති චින්තෙසි. යදි එවං කස්මා තං ලොකනාථො ඡබ්බස්සානි සමනුයුඤ්ජති? කම්මපීළිතවසෙන. වුත්තඤ්හෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.39.92-94) –

‘‘අවචාහං ජොතිපාලො, සුගතං කස්සපං තදා;

කුතො නු බොධි මුණ්ඩස්ස, බොධි පරමදුල්ලභා.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, අචරිං දුක්කරං බහුං;

ඡබ්බස්සානුරුවෙලායං, තතො බොධිමපාපුණිං.

‘‘නාහං එතෙන මග්ගෙන, පාපුණිං බොධිමුත්තමං;

කුම්මග්ගෙන ගවෙසිස්සං, පුබ්බකම්මෙන වාරිතො’’ති.

මාරෙතීති විබාධෙති. විපත්තිආදිසංයොජනඤ්හි සාධූනං පරමත්ථතො මරණං සච්චපටිවෙධමාරණත්තා, පාපතරත්තා පාපතමොති පාපිමා. සා චස්ස පාපතමතා පාපවුත්තිතායාති ආහ ‘‘පාපෙ ¶ නියුත්තො’’ති. අධිපතීති කාමාධිපති. අප්පහීනකාමරාගෙ අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති වසවත්තී. තෙසංයෙව කුසලකම්මානං අන්තං කරොතීති අන්තකො. වට්ටදුක්ඛතො අපරිමුත්තපච්චයත්තා නමුචි. මත්තානං පමත්තානං බන්ධූති පමත්තබන්ධු.

තපොකම්මාති ¶ අත්තකිලමථානුයොගතො. අපරද්ධොති විරජ්ඣසි. ‘‘අපරාධො’’තිපි අත්ථි, සොයෙව අත්ථො. කායකිලමථං අනුයුඤ්ජන්තො යෙභුය්යෙන අමරත්ථාය අනුයුඤ්ජති, සො ච කම්මවාදීහි අනුයුඤ්ජියමානො දෙවත්ථාය සියාති ආහ ‘‘අමරභාවත්ථායා’’ති. සබ්බං තපන්ති සබ්බං අත්තපරිතාපනං. අත්ථාවහං න භවති බොධියා අනුපායත්තා. කිඤ්චස්සාති කිඤ්චි සියාති අත්ථො. ඵියාරිත්තංව ධම්මනීති ධම්මං වුච්චති වණ්ණු, සො ඉධ ‘‘ධම්ම’’න්ති වුත්තො, ධම්මනි වණ්ණුපදෙසෙති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අරඤ්ඤෙ’’ති. උභොසු පස්සෙසු ඵියාහි ආකඩ්ඪෙය්ය චෙව අරිත්තෙහි උප්පීළෙය්ය ච.

සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා ගහිතා මග්ගසීලස්ස අධිප්පෙතත්තා. සමාධිනො හි ගහණෙන සම්මාවායාමසතිසමාධයො ගහිතා උපකාරභාවතො. පඤ්ඤායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. බුජ්ඣති එතෙනාති බොධො. මග්ගොති ආහ ‘‘බොධායාති මග්ගත්ථායා’’ති. කථං පන මග්ගං මග්ගත්ථාය භාවෙතීති ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. තෙන යථා යාගුපචනාරම්භො යාවදෙව යාගුඅත්ථො, එවං මග්ගභාවනාරම්භො මග්ගාධිගමත්ථායාති දස්සෙති. ආරම්භොති ච අරියමග්ගභාවනාය බන්ධාපනං දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘මග්ගන්ති අරියමග්ගං, බොධායාති අරහත්තසම්බොධාය, එවඤ්ච කත්වා ‘පත්තොස්මි පරමසුද්ධි’න්ති ඉදම්පි වචනං සමත්ථිත’’න්ති වදන්ති, අපරෙ පන ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසම්බොධායාති. සො හි සබ්බස්මාපි බොධිතො උත්තරිතරො’’ති. නිහතො නිබ්බිසෙවනභාවං පාපිතො. තෙනාහ ‘‘පරාජිතො’’ති.

තපොකම්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

138. අන්ධභාවකාරකෙති පචුරජනස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිනිවාරණෙන අන්ධභාවකාරකෙ. මහාතමෙති මහති තමසි. පාසාණඵලකෙ මහාචීවරං සීසෙ ඨපෙත්වාති එතෙන තං ඵලකං අපස්සාය නිසින්නොති දස්සෙති ¶ . පධානන්ති භාවනං. පරිග්ගණ්හමානොති සබ්බසො ගණ්හන්තො අවිස්සජ්ජෙන්තො, භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො අනුපුබ්බසමාපත්තියො ඵලසමාපත්තිඤ්ච මනසිකරොන්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නනු චා’’තිආදි. අරිට්ඨකොති අරිට්ඨකවණ්ණො. තෙනාහ ‘‘කාළකො’’ති.

දීඝමද්ධානන්ති ¶ චිරතරං කාලං. සංසරන්ති ආසාදනාධිප්පායෙන සඤ්චරන්තො, අලං තුය්හං එතෙන නිප්පයොජනන්ති අධිප්පායො. න හි තෙන මාරස්ස කාචි අත්ථසිද්ධීති.

හත්ථිරාජවණ්ණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

139. සුසංවුතාති මග්ගසංවරෙන සුට්ඨු සංවුතා. සුපිහිතාති සුට්ඨු පිහිතා. වසානුගාති කායාදිද්වාරවසානුගා වසවත්තිනො න හොන්ති. බද්ධචරාති පටිබද්ධචරියාති.

140. උපායමනසිකාරෙනාති අනිච්චාදීසු අනිච්චාදිතො මනසිකරණෙන. උපායවීරියෙනාති අනුප්පන්නාකුසලානං අනුප්පාදනාය විධිනා පවත්තවීරියෙන. කාරණවීරියෙනාති අනුප්පන්නානුප්පාදනාදිඅත්ථස්ස කාරණභූතෙන වීරියෙන. අනුප්පන්නපාපකානුප්පාදනාදිඅත්ථානි හි වීරියානි යදත්ථං හොන්ති, තං අත්ථං සාධෙන්තියෙවාති එතස්ස අත්ථස්ස දීපකො සම්මා-සද්දො. යොනිසොසම්මාසද්දෙන හි උපායකාරණත්ථදීපකතං සන්ධාය ‘‘උපායවීරියෙන කාරණවීරියෙනා’’ති වුත්තං. අරහත්තඵලවිමුත්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන. මාරෙන ‘‘මය්හං ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදිකං භගවතො වචනං සුත්වා වුත්තං ‘‘අරහත්තං පත්වාපි න තුස්සතී’’තිආදි.

කිලෙසපාසෙනාති ¶ කිලෙසමාරස්ස උපායභූතෙන. කිලෙසමාරො හි සත්තෙ කාමගුණපාසෙහි නිබන්ධති, න පන සයමෙව. තෙනාහ ‘‘යෙ දිබ්බා කාමගුණසඞ්ඛාතා’’තිආදි. මාරබන්ධනෙති කිලෙසමාරස්ස බන්ධනට්ඨානෙ, භවචාරකෙති අත්ථො. න මෙ සමණ මොක්ඛසීති ඉදං මාරො ‘‘අනුත්තරා විමුත්ති අනුප්පත්තා, විමුත්තා සබ්බපාසෙහී’’ති ච භගවතො වචනං අසද්දහන්තො වදති සද්දහන්තොපි වා ‘‘එවමයං පරෙසං සත්තානං මොක්ඛාය උස්සාහං න කරෙය්යා’’ති අත්තනො කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා වදති.

පඨමමාරපාසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

141. අනුපුබ්බගමනචාරිකන්ති ¶ ගාමනිගමරාජධානීසු අනුක්කමෙන ගමනසඞ්ඛාතං චාරිකං. එවං හි ගතෙසූති එවං තුම්හෙසු බහූසු එකජ්ඣං ගතෙසු.

ආදිම්හි කල්යාණං එතස්සාති ආදිකල්යාණං, තථා සෙසෙසු. සාසනස්ස ආදි සීලං මූලකත්තා. තස්ස සමථාදයො මජ්ඣං සාසනසම්පත්තියා වෙමජ්ඣභාවතො. ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං තදධිගමතො උත්තරි කරණීයාභාවතො. සාසනෙ සම්මාපටිපත්ති නාම පඤ්ඤාය හොති, තස්සා ච සීලං සමාධි ච මූලන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධයො වා ආදී’’ති. යස්මා පඤ්ඤා අනුබොධපටිවෙධවසෙන දුවිධා, තස්මා තදුභයං ගණ්හන්තො ‘‘විපස්සනාමග්ගා මජ්ඣ’’න්ති ආහ. පඤ්ඤානිප්ඵත්ති ඵලකිච්චං, නිබ්බානසච්ඡිකිරියා පන සම්මාපටිපත්තියා පරියොසානං තතො පරං කත්තබ්බාභාවතොති ආහ ‘‘ඵලනිබ්බානානි පරියොසාන’’න්ති. ඵලග්ගහණෙන හි සඋපාදිසෙසනිබ්බානං ගය්හති, ඉතරෙන ඉතරං, තදුභයවසෙන පටිපත්තියා ඔසානන්ති ආහ ‘‘ඵලනිබ්බානානි පරියොසාන’’න්ති. ‘‘තස්මාතිහ ත්වං, භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369) වචනතො සීලදිට්ඨුජුකතාය මත්ථකභූතා විපස්සනා, තදධිට්ඨානා සීලසමාධීති ඉමෙ ¶ තස්ස සාසනස්ස මූලන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධිවිපස්සනා වා ආදී’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

කිඤ්චාපි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නත්ථි, යෙසු පන අවයවෙසු සමුදායරූපෙන අපෙක්ඛිතෙසු ගාථාති සමඤ්ඤා, තං තතො භින්නං විය කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘චතුප්පදිකගාථාය තාව පඨමපාදො’’තිආදිමාහ. පඤ්චපදඡප්පදානං ගාථානං ආදිපරියොසානග්ගහණෙන ඉතරෙ දුතියාදයො තයො චත්තාරො වා මජ්ඣන්ති අවුත්තසිද්ධමෙවාති න වුත්තං. එකානුසන්ධිකසුත්තස්සාති ඉදං බහුවිභාගං යථානුසන්ධිනා එකානුසන්ධිකං සුත්තං සන්ධාය වුත්තං, ඉතරස්ස පන තෙයෙව දෙසෙතබ්බධම්මවිභාගෙන ආදිමජ්ඣපරියොසානභාගා ලබ්භන්ති. නිදානන්ති කාලදෙසකපරිසාදි-අපදිසනලක්ඛණාදිකො අත්ථො. ඉදමවොචාති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන තදවසෙසනිගමනපාළිං සඞ්ගණ්හාති. අනෙකානුසන්ධීකස්ස සහ නිදානෙන පඨමො අනුසන්ධි ආදි. සහ නිගමනෙන පච්ඡිමො පරියොසානං, ඉතරෙන මජ්ඣිමන්තිආදිමජ්ඣපරියොසානානි වෙදිතබ්බානි.

සාත්ථකන්ති අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථකං කත්වා. සබ්යඤ්ජනන්ති බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සම්පත්ති ච නාම පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනතාති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනෙහි…පෙ… දෙසෙතා’’ති. සකලපරිපුණ්ණන්ති ¶ සබ්බසො පරිපුණ්ණං සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරියා. නිරුපක්කිලෙසං දිට්ඨිමානාදිඋපක්කිලෙසාභාවතො. අවිසෙසතො තිස්සො සික්ඛා සකලෙ සාසනෙ භවන්ති. ධම්මොති පන බ්රහ්මචරියං වා සන්ධාය වුත්තං ‘‘කතමෙසානං ඛො, භන්තෙ, බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං චිරට්ඨිතිකං අහොසී’’තිආදීසු (පාරා. 18) විය. දුකූලසාණියා පටිච්ඡන්නා විය, න තු පාකාරසෙලාදිපටිච්ඡන්නා විය. තෙන ධම්මනිරුත්තියා සකලකිලෙසානං පහානානුභාවං වදති. අලාභපරිහානියා, න ලද්ධපරිහානියා. අඩ්ඪුඩ්ඪානීති පඤ්චසතාධිකානි තීණි පාටිහාරියසහස්සානි. සාතන්ති සුඛං.

දුතියමාරපාසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

142. සුරාකාරකානන්ති ¶ පිට්ඨසුරායොජනකානං. කොසලානං ඉස්සරොති කොසලො, කොසලරාජස්ස අයන්ති කොසලිකා. පරිභොගපාතීති භත්තපරිභොජනත්ථාය පාති පරිභොගපාති. කම්මාරුද්ධනපණාළියාති කම්මාරුද්ධනපණාළිමුඛෙ. ධමමානායාති ධමියමානාය. තං පන යස්මා භස්තවාතෙහි පූරිතං නාම හොති, තස්මා ‘‘භස්තවාතෙන පූරියමානායා’’ති වුත්තං. නියාමභූමියන්ති භගවතො පටිසල්ලානට්ඨානෙ සඤ්චරන්තං මාරං මංසචක්ඛුනාව දිස්වා. තෙනාහ ‘‘විජ්ජුලතාලොකෙනා’’ති.

සෙය්යත්ථායාති සෙය්යානිසංසාය. තෙනාහ ‘‘ඨස්සාමී’’තිආදි. අත්තසඤ්ඤතොති අත්තභාවෙන සංයතො. තෙනාහ ‘‘සංයතත්තභාවො’’ති. තංසණ්ඨිතස්සාති තස්මිං හත්ථපාදකුක්කුච්චරහිතෙ බුද්ධමුනිස්මිං අවට්ඨිතස්ස. වොස්සජ්ජ චරෙය්ය තත්ථ සොති ඉමිනා භගවා තං බ්යාකරමානො විභිංසිතා බුද්ධානං කිං කරිස්සති භයාභාවතො? කෙවලං පන අනට්ඨවලිකං උප්පීළෙන්තො විය ත්වමෙව ආයාසං ආපජ්ජිස්සසීති මාරං සන්තජ්ජෙති.

භෙරවාති අවීතරාගානං භයජනකා. තත්ථාති තංනිමිත්තං. ඵලෙය්යාති භිජ්ජෙය්ය. සත්තිසල්ලන්ති සත්තිසඞ්ඛාතං පුථුසල්ලං. උරස්මිං චාරයෙය්යුන්ති ඵාසුං විජ්ඣිතුං ඨපෙය්යුං උග්ගිරෙය්යුං. ඛන්ධුපධීසූති ඛන්ධසඞ්ඛාතෙසු උපධීසු. තාණං කරොන්ති නාමාති තතො භයනිමිත්තතො අත්තනො තාණං කරොන්ති නාම.

143. උතුගාහාපනත්ථං ¶ ධොවිත්වා, න රජොජල්ලවික්ඛාලනත්ථං. තෙනාහ ‘‘බුද්ධානං පනා’’තිආදි. ධොතපාදකෙ ගෙහෙති ධොතපාදෙහි අක්කමිතබ්බකෙ. වත්තභෙදො නාම නත්ථි ධම්මස්සාමිභාවතො. වත්තසීසෙ ¶ ඨත්වා ධොවන්ති අඤ්ඤෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථං. සොප්පපරිග්ගාහකෙනාති එත්ථ සොප්පං නාම නිද්දාය අන්තරන්තරා පවත්තකිරියමයචිත්තප්පවත්තිරහිතා නිරන්තරභවඞ්ගසන්තතීති තං සභාවතො පයොජනතො කාලපරිච්ඡෙදතො පරිග්ගාහකං උපරිනිද්දෙසසතිසම්පජඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සොප්පපරිග්ගාහකෙන සතිසම්පජඤ්ඤෙනා’’ති. කෙචි පන ‘‘නිද්දාසොප්පනා’’ති වදන්ති, තං භගවතො සොප්පං හීළෙන්තො වදති.

කිං නූති එත්ථං කින්ති හෙතුනිස්සක්කෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘කස්මා නු සුපසී’’ති? දුබ්භගො වුච්චති නිස්සිරිකො භින්නභගො, සො පන මතසදිසො විසඤ්ඤිසදිසො ච හොතීති ආහ ‘‘මතො විය විසඤ්ඤී විය චා’’ති.

ආදිනාති ආදි-සද්දෙන ‘‘බාහිරස්ස උපාදාය අට්ඨාරසා’’තිආදිනා (විභ. 842) ආගතං තණ්හාකොට්ඨාසං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ තත්ථ විසත්තතායාති තම්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ විසෙසතො ආසත්තභාවෙන. විසස්ස දුක්ඛනිබ්බත්තකකම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලතා විසං වා දුක්ඛදුක්ඛාදිභූතවෙදනා මූලං එතස්සාති විසමූලා, තණ්හා. තස්ස රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්ස පරිභොගො, න අමතස්සාති විසපරිභොගතා. කත්ථචි නෙතුන්ති කත්ථචි භවෙ සබ්බථා නෙතුං? පරික්ඛයාති සබ්බසො ඛීණත්තා. තුය්හං කිං එත්ථාති සබ්බුපධිපරික්ඛයා සුද්ධස්ස මම පටිපත්තියං තුය්හං කිං උජ්ඣායනං? කෙවලං විඝාතොයෙව තෙති දස්සෙති.

145. පණ්ණාසං ¶ ¶ වා වස්සානි ජීවති වස්සසතතො උපරි සෙය්යථාපි ථෙරො අනුරුද්ධො. සට්ඨි වා වස්සානි සෙය්යථාපි ථෙරො බාකුලො. පටිහරිත්වා පච්චනීකභාවෙ සාතං සුඛං එතස්සාති පච්චනීකසාතො, තබ්භාවො පච්චනීකසාතතා, තාය. අභිභවිත්වා අභාසි පටිවචනං ජානමානොව.

න හීළෙය්ය න ජිගුච්ඡෙය්ය. එවන්ති සො දාරකො විය කිඤ්චි අචින්තෙන්තො සප්පුරිසො චරෙය්ය, එවං හිස්ස චිත්තදුක්ඛං න හොතීති අධිප්පායො. පජ්ජලිතසීසො විය චරෙය්යාති යථා පජ්ජලිතසීසො පුරිසො අඤ්ඤං කිඤ්චි අකත්වා තස්සෙව වූපසමාය වායමෙය්ය, එවං සප්පුරිසො ආයුං පරිත්තන්ති ඤත්වා තෙනෙව නයෙන සබ්බසඞ්ඛාරගතං අනිච්චං, අනිච්චත්තා එව දුක්ඛං, අනත්තාති විපස්සනම්පි ඔතරිත්වා තං උස්සුක්කාපෙන්තොපි සඞ්ඛාරවිගමාය චරෙය්ය පටිපජ්ජෙය්ය.

146. නෙමීවාති නෙමිසීසෙන චක්කං වදති. කුබ්බරං අනුපරියායතීති කුබ්බරං අනුපරිවත්තති. තථාභූතො පන සො තං අජහන්තොවාති ආහ ‘‘න විජහතී’’ති. ආයු අනුපරියායතීති මච්චානං ආයු ගතම්පි පච්චාගච්ඡතීති භගවතො පටාණි හුත්වා වදති, භගවා පන තං අභිභවිත්වා ‘‘අච්චයන්ති අහොරත්තා’’තිආදිනා ආයුනො අච්චයගමනමරණතංයෙව පවෙදෙසි.

දුතියආයුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

147. පවිජ්ඣීති ¶ ¶ පබ්බතං සබ්බතො පවත්තෙන්තො තතො තතො නිස්සජ්ජි. සකලන්ති සබ්බභාගවන්තං, නිස්සෙසන්ති අත්ථො.

148. විචක්ඛුකම්මායාති විචක්ඛුභාවකාමතාය. යථා සා භගවතො දෙසියමානං ධම්මං අත්තනො පඤ්ඤාචක්ඛුනා න පස්සිතුං සක්කොති, එවං කාතුං කාමතාය. තෙනාහ ‘‘පරිසායා’’තිආදි. විනාසෙතුං න සක්කොති භෙරවාරම්මණෙ භායනස්සෙව අභාවතො. දසබලප්පත්තාති දසහි බලෙහි සමන්නාගතා.

කිංනුසීහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

149. මන්දභාවෙනාති ජළභාවෙන මොමූහභාවෙනාති මහාමූළ්හතාය. කබ්බකරණෙන මත්තොති කබ්බකිරියාපසුතතාදිවසෙන මත්තො කබ්බං කත්වා. කිමිදං සොප්පසෙවාති ඉදං තව සොප්පං කිමත්ථං, පුරිසෙන නාම පුරිසත්තකරෙන භවිතබ්බං, න සොප්පතියෙව. අත්ථං සමාගන්ත්වාති පරමත්ථං නිබ්බානං සම්මා ආගන්ත්වා අධිගන්ත්වා. අසඞ්ග…පෙ… නත්ථි සබ්බසො සිද්ධත්ථභාවතො. ජග්ගන්තොති ජාගරන්තො පුරිසො විය, න භායාමි භයහෙතූනං අභාවා. නානුතපන්ති සබ්බත්ථ සබ්බදාපි විස්සට්ඨභාවතො, මාමන්ති මමං. ගාථාසුඛත්ථඤ්හි දීඝං කත්වා වුත්තං. ඨිතත්තාති උද්දෙසපරිපුච්ඡාය පරිච්ඡිජ්ජත්තා. හානින්ති කස්සචි ජානිං.

150. අනුරුජ්ඣති ¶ ¶ එතෙනාති අනුරොධො, රාගො. විරුජ්ඣති එතෙනාති විරොධො, පටිඝො. තෙසු අනුරොධවිරොධෙසු තන්නිමිත්තං සජ්ජති නාම සඞ්ගං කරොති නාම, අනුරොධවිරොධුප්පාදනමෙව චෙත්ථ සජ්ජනං. යදඤ්ඤමනුසාසතීති යං අඤ්ඤෙසං අනුසාසනං, තං තෙසං හිතෙසනං අනුකම්පනං, තස්මා අනුකම්පකෙ හිතෙසකෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ අනුරොධවිරොධෙ ආරොපෙත්වා විකම්පනත්ථං මිච්ඡා වදසීති.

151. ආකාසෙ චරන්තෙති පඤ්චාභිඤ්ඤෙ සන්ධාය වදති. අන්තලික්ඛෙ චරන්තෙපි කිච්චසාධනතො අන්තලික්ඛචරො. මනසි ජාතොති මානසො. තං පන මනසන්තානසම්පයුත්තතායාති ආහ ‘‘මනසම්පයුත්තො’’ති.

152. පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං ලක්ඛණාදීනි චෙව සමුදයඤ්ච අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි ච ගහෙත්වා සම්මා තෙසං ලක්ඛණාදීනං ගහණං හොතීති ආහ ‘‘පඤ්ච උපාදානක්ඛන්ධෙ ආදියිත්වා’’ති. රුප්පනවෙදියනසඤ්ජානනඅභිසඞ්ඛරණවිජානනානි ඛන්ධානං සභාවලක්ඛණානි. ආදි-සද්දෙන රසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි චෙව සමුදයාදීනි ච සඞ්ගණ්හාති. දස්සෙතීති පච්චක්ඛතො දස්සෙති, හත්ථාමලකං විය පාකටෙ විභූතෙ කත්වා විභාවෙති. ගණ්හාපෙතීති තෙ ධම්මෙ මනසා අනුපෙක්ඛිතෙ දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධෙ කරොන්තො උග්ගණ්හාපෙති. සමාදානම්හීති තත්ථ අත්ථස්ස සම්මදෙව ආදියනෙ ඛන්ධානඤ්ච සම්මසනවසෙන අඤ්ඤධම්මවසෙන සමාදියනෙ. පටිවිද්ධගුණෙනාති තාය දෙසනාය, තං නිස්සාය පච්චත්තපුරිසකාරෙන ච තෙසං පටිවිද්ධගුණෙන ¶ . ජොතාපෙතීති තෙසං චිත්තසන්තානං අස්සද්ධියාදිකිලෙසමලවිධමනෙන පභස්සරං කරොති. අට්ඨිං කත්වාති තාය දෙසනාය පාපෙතබ්බං අත්ථං පයොජනං දළ්හං කත්වා. තෙනාහ ‘‘අයං නො’’තිආදි. කම්මකාරකචිත්තං නාම ඔතරණචිත්තං. ‘‘යොනිසොමනසිකාරපුබ්බකං විපස්සනාචිත්ත’’න්ති ¶ කෙචි. ඔහිතසොතාති අනඤ්ඤවිහිතතාය ධම්මස්සවනාය අප්පිතසොතා, තතො එව තදත්ථං ඨපිතසොතා.

එතෙ රූපාදයො ඛන්ධෙ යඤ්ච සඞ්ඛතං සමිද්ධපච්චයෙහි කතං, තඤ්ච ‘‘එසො අහං න හොමි, එතං මය්හං න හොතී’’ති පස්සන්තොති යොජනා. ඛෙමො අත්තාති ඛෙමත්තා, තං ඛෙමත්තං. තෙනාහ ‘‘ඛෙමිභූතං අත්තභාව’’න්ති. පරියෙසමානා මාරසෙනා.

153. සඤ්ජායති එතස්මාති සඤ්ජාති, සො එව සම්පයුත්තධම්මො සමොසරති එත්ථාති සමොසරණං, සො එව අත්ථො, තෙන සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨෙන. භයභෙරවං සද්දන්ති භායති එතස්මාති භයං, තදෙව යස්ස කස්සචි භෙරවාවහත්තා භෙරවං, දෙවාදිසද්දන්ති අත්ථො. විගතවලාහකෙ දෙවෙ උප්පාතවසෙන උප්පජ්ජනකසද්දො දෙවදුන්දුභි. අසනිපාතාදිසද්දො අසනිපාතසද්දො. උන්ද්රීයතීති විපරිවත්තති. ලොකො අධිමුච්ඡිතොති අතිථද්ධකායො විය මුච්ඡං ආපන්නො. මාරස්සාති කිලෙසමාරස්ස. ඨානභූතන්ති පවත්තිට්ඨානභූතං.

ඡඵස්සායතනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

154. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඤාතිමිත්තකුලෙ. පාහුනකානීති පහිතබ්බපණ්ණාකාරානි. ආගන්තුකපණ්ණාකාරානීති ආගන්තුකානං උපගතානං ¶ දාතබ්බපණ්ණාකාරානි. සයංචරදිවසෙති කුමාරකානඤ්ච කුමාරිකානඤ්ච සයං අත්තනා චරිතබ්බඡණදිවසෙ. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘සමවයජාතිගොත්තා’’තිආදිමාහ. සමවයසමජාතිකසමගොත්තාති පච්චෙකං සම-සද්දො යොජෙතබ්බො. ගොත්තසමතා ච ආවාහවිවාහයොග්යතාවසෙන දට්ඨබ්බා, න එකගොත්තතාවසෙන. තතො තතො ගාමතො. අඤ්ඤස්මිං දාතබ්බෙ අසති. ඡණවසෙන පහිණිතුං සම්පාදිතං පූවං ඡණපූවං. තාසං සම්පත්තියාති තාසං දානං ධම්මස්සවනඤ්චාති තස්සා දුවිධායපි සම්පත්තියා.

ඤාණං නාම ආවජ්ජනපුබ්බකං, තස්මා අජානනස්ස ‘‘අනාවජ්ජනතායා’’ති කාරණං වත්වා ¶ සෙසකාරණං වදන්තො ‘‘බුද්ධාන’’න්තිආදිමාහ. උපචාරභෙදන්ති බුද්ධං දිස්වා මනුස්සෙහි කාතබ්බඋපචාරස්ස භින්දනං. භින්දිතුන්ති විධමිතුං.

භගවා පනාති පනසද්දො විසෙසත්ථජොතකො. තෙන න කෙවලං භගවා උප්පණ්ඩනං පරිහරන්තො තං ගාමං න පුන පාවිසි, අථ ඛො මාරං අනුකම්පන්තොති ඉදං විසෙසං ජොතෙති.

ජනෙසීති අපුඤ්ඤං ජනෙසි, ජනෙන්තො ච යථා තතො ආයතිං ථිරතරං මහන්තං දුක්ඛං නිප්ඵජ්ජිස්සති, එවං නිප්ඵාදෙසි. ආසජ්ජනන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. කිඤ්චති මද්දති අභිභවතීති කිඤ්චනන්ති ආහ ‘‘මද්දිතුං සමත්ථ’’න්ති.

155. නිබ්බානං අපදිසිත්වාති නිබ්බානං නිස්සාය නිබ්බානගුණෙ ආරබ්භාති අත්ථො. හටහටකෙසොති ඉතො චිතො ච විකිණ්ණත්තා ආකුලාකුලකෙසො. චක්ඛුසම්ඵස්සවිඤ්ඤාණායතනන්ති එත්ථ යථා චක්ඛුග්ගහණෙන ඵස්සො විසෙසිතො, තෙන එව විඤ්ඤාණායතනං. තථා සති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ච ගහණං ආපජ්ජෙය්යාති. නනු චෙත්ථ චක්ඛුග්ගහණෙන විසෙසිතත්තා චක්ඛුද්වාරිකානං සබ්බෙසං විඤ්ඤාණානං ගහණන්ති? සච්චමෙතං, තඤ්ච ඛො පඨමෙන චක්ඛුග්ගහණෙනාති නායං දොසො. භවඞ්ගචිත්තන්ති ආවජ්ජනාය අනන්තරපච්චයභූතමෙව ¶ අධිප්පෙතන්ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සාවජ්ජනක’’න්ති වුත්තං, තස්මා තදාරම්මණම්පීති ජවනචිත්තෙන සහ තදාරම්මණචිත්තම්පි. ‘‘විඤ්ඤාණායතන’’න්ති ච වුත්තෙ නිම්මලමෙව.

‘‘චක්ඛූ’’ති අවිසෙසතො වුත්තත්තා පන මාරස්ස අයම්පි අත්ථො ආපන්නොති දස්සෙතුං ‘‘යං ලොකෙ’’තිආදි වුත්තං. උපක්කවිපක්කන්ති චක්ඛුපාකරොගෙන උපරි හෙට්ඨා ච සබ්බසො පක්කං කුථිතං. එසෙව නයොති ඉමිනා යං ලොකෙ කුට්ඨකිලාසගණ්ඩකච්ඡුආදීහි උපද්දුතං වණපීළකාදිවසෙන පග්ඝරන්තං අසුචිං අන්තමසො පරමජෙගුච්ඡරූපම්පි, සබ්බං තං තවෙව හොතූති එවමාදිං අපදිසති.

යං භණ්ඩකන්ති හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිඛෙත්තවත්ථාදිඋපකරණං ගහට්ඨා, පබ්බජිතා ච යං පත්තචීවරාදිං ‘‘මම ඉද’’න්ති අභිනිවිසන්තාව වදන්ති, එතෙසු පරිග්ගහත්ථෙසු ච තෙසං පරිග්ගාහකපුග්ගලෙසු ¶ ච තෙ චිත්තං යදි අත්ථි, තානි ආරබ්භ තව චිත්තං යදි භවති, එවං ත්වං තත්ථ බද්ධො එව හොසීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න මෙ සමණ මොක්ඛසී’’ති.

යං භණ්ඩකං වදන්තීති යථාවුත්තං උපකරණං ලොකෙ බහුජනා ‘‘මම ඉද’’න්ති වදන්ති. න තං මය්හන්ති තං මය්හං න හොති, න තත්ථ මම තණ්හාවසෙන මමන්ති නත්ථි. න තෙ අහන්ති යෙ පුග්ගලා එත්ථ බද්ධා, තෙපි අහං න හොමි, තත්ථ මෙ දිට්ඨිබද්ධො නත්ථි. න මෙ මග්ගම්පි දක්ඛසීති එවං සබ්බසො බද්ධාභාවෙන මුත්තස්ස මෙ ගතමග්ගම්පි මාර ත්වං න දක්ඛසි න පස්සිස්සසි, යෙ භවාදයො තුය්හං විසයා, තෙසු භවයොනිගතිආදීසු මය්හං ගතමග්ගං න පස්සිස්සසි භවනිස්සට්ඨත්තාති.

156. අහනන්ති කරණෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘අහනන්තෙනා’’ති, පච්චත්තෙ එව වා පච්චත්තවචනං, ‘‘අහනන්තො හුත්වා’’ති වචනසෙසෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අජිනන්ති අන්තොගධහෙතුඅත්ථං ¶ වදතීති ආහ ‘‘පරස්ස ධනජානිං අකරොන්තෙනා’’ති. අකාරාපෙන්තෙනාති පරස්ස ධනජානිං අකාරෙන්තෙන. අසොචන්තෙනාති භොගබ්යසනාදිවසෙන පරං අසොචන්තෙන. කස්මා භගවා එවං චින්තෙසීති තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ඉතී’’තිආදිනා. රජ්ජෙ විජිතෙ දණ්ඩකරපීළිතෙති ධනදණ්ඩාදිදණ්ඩෙන චෙව බලිනා ච බාධිතෙ.

ඉජ්ඣනකකොට්ඨාසාති චෙතොවසිභාවාදිකස්ස සාධනකකොට්ඨාසා. වඩ්ඪිතාති භාවනාපාරිපූරිවසෙන අනුබ්රූහිතා. පුනප්පුනං කතාති භාවනාය බහුලීකරණෙන අපරාපරං පවත්තිතා. යුත්තයානන්ති යථා යුත්තානං ආජඤ්ඤරථානං සාරථිනා අධිට්ඨිතං යථාරුචි පවත්තති, එවං යථාරුචිපවත්තිතං ගමිතා. පතිට්ඨට්ඨෙනාති අධිට්ඨානට්ඨෙන. වත්ථුකතාති සබ්බසො උපක්කිලෙසසොධනෙන ඉද්ධිවිසයතාය පතිට්ඨානභාවතො සුවිසොධිතපරිස්සයවත්ථු විය කතා. අවිජහිතාති පටිපක්ඛදූරීභාවතො සුභාවිතභාවෙන තංතංඅධිට්ඨානයොග්යතාය න ජහාපිතා. නිච්චානුබද්ධාති තතො එව නිච්චං අනුබද්ධා විය කතා. සුපරිචිතාති සුට්ඨු සබ්බභාගෙන භාවනානුපචයං ගමිතා. අවිරාධිතවෙධිහත්ථො වියාති අවිරජ්ඣනභාවෙන විරජ්ඣනහත්ථො විය. සුට්ඨු සමාරද්ධාති භාවනාඋප්පත්තියා සම්මදෙව සම්පාදිතා. චින්තෙය්යාති අත්ථුද්ධාරවසෙන චින්තෙය්ය.

පබ්බතස්සාති ¶ පබ්බතො අස්ස. පබ්බතො අස්සාති පබ්බතො භවෙය්ය කීදිසස්සාති ආහ ‘‘සුවණ්ණස්සා’’තිආදි. ජාතරූපස්සාති ආතපරූපසම්පන්නස්ස. ද්වික්ඛත්තුම්පි තාව මහන්තොති යත්තකො සො පබ්බතො හොති, ද්වික්ඛත්තුං තත්තකො. එකස්සාති එකස්සපි පුග්ගලස්ස නාලං න පරියත්තො තණ්හාය දුප්පූරණභාවා. එවං ජානන්තොති එවං තණ්හාය දුප්පූරණභාවාදීනවතං ජානන්තො. සමං චරෙය්යාති පරවත්ථුපරාමාසාදිං විහාය කායාදීහි සමමෙව පටිපජ්ජෙය්ය.

දුක්ඛං තණ්හානිදානං, තණ්හා කාමගුණනිදානා, තස්මා දුක්ඛස්ස තණ්හාපච්චයකාමගුණනිදානත්තං වුත්තං. තන්ති දුක්ඛං. යතොනිදානං හොතීති යංනිදානං යංකාරණං තං පවත්තති. එවං යො අදක්ඛීති යො පරිඤ්ඤාතවත්ථුකො එවං දුක්ඛං තස්ස නිදානභූතෙ කාමගුණෙ ච තථතො පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සි. කෙන කාරණෙන නමෙය්ය? තං කාරණං නත්ථීති අත්ථො. කාමගුණඋපධින්ති කාමගුණසඞ්ඛාතං උපධිං. සජ්ජති එත්ථාති සඞ්ගො එසො, ලග්ගනමෙතන්ති එවං ¶ විදිත්වා. තමෙව කාමාභිභූතො නප්පටිසෙවෙය්ය න ලග්ගෙය්යාති එවං විනයාය වූපසමාය සික්ඛෙය්යාති.

157. ජටාචුම්බටකෙනාති සීසෙ පටිමුක්කෙන ජටාකලාපෙන. අපරිග්ගහබ්රාහ්මණපබ්බජිතා හි ජටාය උඤ්ඡාචරියං චරන්ති. උදුම්බරදණ්ඩඤ්හි අත්තගුත්තත්ථාය ගහිතං තෙසං අප්පිච්ඡභාවප්පකාසනං. තෙනාහ ‘‘අප්පිච්ඡභාවප්පකාසනත්ථ’’න්ති. සීසං ඔකම්පෙත්වාති එත්ථ අතිවිය සීසස්ස ඔකම්පිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘හනුකෙන උරං පහරන්තො අධොනතං කත්වා’’ති වුත්තං. ජිව්හං නීහරිත්වාති ලම්බනචාලනවසෙන මුඛතො නික්ඛාමෙත්වා. තෙනාහ ‘‘උද්ධ’’න්තිආදි. තිසාඛන්ති තිභඞ්ගභකුටි විය නලාටෙ ජාතත්තා නලාටිකං. තෙනාහ ‘‘නලාටෙ උට්ඨිතං වලිත්තය’’න්ති, තිභඞ්ගවලිකං නලාටෙ කත්වාති අත්ථො. අත්තනොව තෙලෙති අත්තනොව පාපකම්මනිබ්බත්තකෙ තෙලෙ, පචිතබ්බට්ඨානගෙහෙති අධිප්පායො.

සම්බහුලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

158. මය්හං ¶ ලාභාති එවරූපස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සත්ථුස්ස පටිලාභො, එවරූපස්ස ච නාම නිය්යානිකස්ස සද්ධම්මස්ස පටිලාභො, එවරූපානඤ්ච සුප්පටිපන්නානං සබ්රහ්මචාරීනං පටිලාභො, එතෙ මය්හං සුලද්ධලාභා. මය්හං සුලද්ධන්ති යඤ්චෙතං මම නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජ්ජා උපසම්පදා, තස්මිඤ්ච අභිරතීති සබ්බඤ්චෙතං මයා සුලද්ධං. යථා පනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උප්පන්නො, තං දස්සෙතුං ‘‘සො කිරා’’තිආදි වුත්තං. චරිතානුරූපවසෙන ¶ ගහිතං මූලකම්මට්ඨානං. පාසාදිකන්ති පසාදාවහං. එවමහොසීති ‘‘ලාභා වත මෙ’’තිආදිනා එවං පරිවිතක්කො අහොසි. නිසින්නසදිසොති නිසින්නො විය. තස්මිංයෙව ඨානෙති යස්මිං ඨානෙ නිසින්නං මාරො උපසඞ්කමි, තස්මිංයෙව ඨානෙ. තස්සාති සමිද්ධිත්ථෙරස්ස. කම්මට්ඨානං සප්පායන්ති කම්මට්ඨානභාවනාය අනුයුඤ්ජනං සප්පායං උපකාරාවහං භවිස්සති.

මය්හන්ති මයා. සති ච පඤ්ඤා ච සතිපඤ්ඤා, තා අරියමග්ගෙන ජානනසමත්ථනභාවෙන අවබුද්ධා. ථෙරො කිර තදා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙසි. කාමන්ති යථාරුචි. කෙචි ‘‘කාමං කරස්සූති ආයස්මතො ‘කාමා’ති මාරස්ස ආලපන’’න්ති වදන්ති. විභිංසකාරහානීති භයානකාරහානි. රූපානීති විප්පකාරානි. විප්පකාරත්ථොපි හි රූපසද්දො ‘‘රූපං දස්සෙති අනප්පක’’න්තිආදීසු විය. න කම්පෙස්සසීති සමණධම්මකරණතො න චලිස්සසි.

සමිද්ධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

159. පබ්බතස්ස පස්සෙති පබ්බතපාදෙ උපච්චකායං. සමයෙ සමයෙ ලද්ධත්තා සාමයිකං. තෙනාහ ‘‘අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චතී’’ති. ලොකියවිමුත්ති හි අනච්චන්තපහායිතාය සමයවිමුත්ති නාම, ලොකුත්තරවිමුත්ති අච්චන්තපහායිතාය අසමයවිමුත්ති. තාහි සමන්නාගතා ‘‘සමයවිමුත්තා, අසමයවිමුත්තා’’ති ච වුච්චන්ති. යාව පඨමජ්ඣානනිබ්බත්තනං, තාව කස්මා පරිහායීති අත්ථො? සාබාධත්තාති සරොගත්තා. වාතපිත්තසෙම්හවසෙනාති කදාචි වාතපිත්තවසෙන, කදාචි වාතසෙම්හවසෙන, උභින්නම්පි සන්නිපාතවසෙන. අනුසායිකොති කායං අනුගන්ත්වා සයිතො, යාප්යාමයභාවෙන ඨිතොති අත්ථො. සමාධිස්සාති සමාධිභාවනාය. උපකාරකධම්මෙ උතුභොජනාදිකෙ. පූරෙතුන්ති සමොධානෙතුං. පරිහායීති සරීරස්ස අකල්ලභාවතො.

ආහරෙය්යන්ති ¶ ¶ ජීවිතහරණත්ථාය උපනෙය්යං. නිබද්ධා ගති හොති කෙවලං බ්රහ්මලොකූපපත්තිතො, න සොතාපන්නාදීනං විය පරිච්ඡින්නභාවෙන. තෙනාහ ‘‘බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තතී’’ති.

ජලමානාති සමුට්ඨිතනියතඉද්ධියා අනඤ්ඤසාධාරණපරිවාරසම්පත්තියා ච සදෙවකෙ ලොකෙ ජලමානා. මංසචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු ධම්මචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛු සමන්තචක්ඛූති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. ආනුභාවධරාති අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යබුද්ධානුභාවසම්පන්නා. ආනුභාවපරියායොපි හි ජුති-සද්දො හොති ‘‘ඉද්ධිජුතිබලවීරියූපපත්තී’’තිආදීසු (ජා. 2.22.1589, 1595) විය. අනවසෙසතො මානං සියති සමුච්ඡින්දතීති අග්ගමග්ගො මානසං. තන්නිබ්බත්තනා පන අරහත්තස්ස මානසතා දට්ඨබ්බා. සීලාදීනීති අනුත්තරසීලාදීනි. සික්ඛමානොති සික්ඛානි භාවෙන්තො අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙන්තො. න චිත්තභාවනා. තෙනාහ ‘‘සකරණීයො’’ති. ජනෙති සත්තස්ස කායෙ, සදෙවකෙ ලොකෙති අත්ථො. විස්සුතාති අනඤ්ඤසාධාරණෙහි සීලාදිගුණෙහි විස්සුතා.

වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වාති උප්පන්නං දුක්ඛවෙදනං පටිච්ච උප්පන්නඅත්තකිලමථං අනුප්පාදනවසෙන වික්ඛම්භෙත්වා තංයෙව වෙදනං පරිග්ගහෙත්වා පවත්තවිපස්සනා වීථිමෙව ඔතරතීති කත්වා මූලකම්මට්ඨානන්ති වුත්තං. ‘‘සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායී’’ති වත්වා තස්ස පභෙදං විභජිත්වා ඉධාධිප්පෙතං දස්සෙතුං ‘‘සමසීසී නාම තිවිධො හොතී’’තිආදිමාහ. ඉරියාපථවසෙන සමසීසී ඉරියාපථසමසීසී. එස නයො සෙසද්වයෙපි.

ඉරියාපථකොපනඤ්චාති ඉරියාපථෙහි අසමායොගො. එකප්පහාරෙනෙවාති එකවෙලායමෙව. පරිනිබ්බානවසෙනාති අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානවසෙන, න කිලෙසක්ඛයමත්තෙන. එත්ථාති එතෙසු ද්වීසු නයෙසු. එවං සති තෙනෙව ඉරියාපථෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තෙනෙව ඉරියාපථෙන, එකස්මිං අන්තොරොගෙයෙව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බායන්තා ඛීණාසවා බහවොපි සමසීසිනො එව සම්භවෙය්යුං. තස්මා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සීසඤ්චෙත්ථ ¶ තෙරස – පලිබොධසීසං තණ්හා, බන්ධනසීසං මානො, පරාමාසසීසං දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසං උද්ධච්චං, කිලෙසසීසං අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසං සද්ධා, පග්ගහසීසං වීරියං, උපට්ඨානසීසං සති, අවික්ඛෙපසීසං සමාධි, දස්සනසීසං පඤ්ඤා, පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසං විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසං නිරොධොති. ඉමෙසු තෙරසසු සීසෙසු පලිබොධසීසාදීනි පවත්තිසීසඤ්ච පරියාදියිතබ්බානි, අධිමොක්ඛසීසාදීනි පරියාදායකානි, පරියාදායකඵලං ගොචරසීසං. තඤ්හි විසයජ්ඣත්තං ඵලං විමොක්ඛො, පරියාදායකස්ස මග්ගස්ස ඵලස්ස ච ආරම්මණං ¶ සඞ්ඛාරසීසං සඞ්ඛාරවිවෙකභූතො නිරොධොති පරියාදියිතබ්බානං පරියාදායකඵලාරම්මණානං සහ විය සංසිද්ධං දස්සනෙන සමසීසිභාවං දස්සෙතුං පටිසම්භිදායං තෙරස සීසානි වුත්තානි. ඉධ පන ‘‘අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්චා’’ති (පු. ප. 16) වචනතො තෙසු කිලෙසපවත්තසීසානමෙව වසෙන යොජනං කරොන්තො ‘‘එත්ථ ච පවත්තිසීස’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ පවත්තිසීසං පවත්තතො වුට්ඨහන්තො මග්ගො චුතිතො උද්ධං අප්පවත්තිකරණවසෙන යදිපි පරියාදීයති, යාව පන චුති, තාව පවත්තිසබ්භාවතො ‘‘පවත්තිසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං ඛෙපෙතී’’ති ආහ. කිලෙසපරියාදානෙන පන මග්ගචිත්තෙන අත්තනො අනන්තරං විය නිප්ඵාදෙතබ්බා පච්චවෙක්ඛණවාරා ච කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරාති වත්තබ්බතං අරහන්ති. ‘‘විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතී’’ති (ම. නි. 1.78; සං. නි. 3.12) වචනතො පච්චවෙක්ඛණපරිසමාපනෙන කිලෙසපරියාදානං සමාපිතං නාම හොති, තං පන පරිසමාපනං යදි චුතිචිත්තෙන හොති, තෙනෙව ජීවිතපරිසමාපනඤ්ච හොතීති ඉමාය වාරචුතිසමතාය කිලෙසපරියාදානජීවිතපරියාදානානං අපුබ්බාචරිමතා වෙදිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වින්නං චිත්තානං එකතො උප්පාදො නත්ථී’’තිආදිමාහ. ද්වින්නං චිත්තානන්ති චුතිචිත්තමග්ගචිත්තානං. තන්ති පච්චවෙක්ඛණං පරිපුණ්ණජවනචිත්තානං සත්තක්ඛත්තුං පවත්තියා, අපරිපුණ්ණානං වා පඤ්චක්ඛත්තුං පවත්තියා. කිඤ්චාපි ‘‘එකො වා ද්වෙ වා’’ති වුත්තං යථා ‘‘එකං වා ද්වෙ වා තදාරම්මණචිත්තානී’’ති, හෙට්ඨිමන්තෙන පන ද්වෙ පවත්තන්ති.

උප්පාටෙත්වාති ¶ උද්ධරිත්වාති අත්ථො. අනුපාදිසෙසෙනාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානෙන.

ධූමායිතත්තන්ති ධූමස්ස විය අයිතභාවං පවත්තිආකාරං. ධූමසදිසා වලාහකා ධූමවලාහකා, තිමිරවලාහකා, යෙ මහිකා ‘‘තිමිර’’න්ති වුච්චන්ති. අප්පතිට්ඨිතෙනාති පතිට්ඨං අලභන්තෙන. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ එතං කරණවචනං, අනුප්පත්තිධම්මෙනාති අත්ථො. සති හි උප්පාදෙ පතිට්ඨිතං නාම සියා, අට්ඨකථායං පන යදෙව තස්ස විඤ්ඤාණස්ස අප්පතිට්ඨානකාරණං, තදෙව පරිනිබ්බානකාරණන්ති වුත්තං ‘‘අප්පතිට්ඨිතකාරණා’’ති.

සොකෙන ඵුට්ඨස්සාති ‘‘අඵලො වත මෙ වායාමො ජාතො’’ති සොකෙන අභිභූතස්ස. අභස්සථාති බලවසොකාභිතුන්නස්ස සතිසම්මොසා සිථිලං ගහිතා භස්සි පතිතා සා කච්ඡා.

4. සත්තවස්සානුබන්ධසුත්තවණ්ණනා

160. යස්මා ¶ කපිලවත්ථුතො නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය මාරො ඔතාරාපෙක්ඛො ලොකනාථං අනුබන්ධිතුං ආරද්ධො, තස්මා වුත්තං ‘‘පුරෙ බොධියා ඡබ්බස්සානී’’ති. අතිගහෙත්වාති අනුගන්ත්වා තස්ස යථාරුචි පටිපත්තිං අනුවත්තො විය හුත්වා.

අවජ්ඣායන්තොති පජ්ඣායන්තො. ජිතො විත්තපරාජිතො අසි නු. පමාණාතික්කන්තන්ති ගරුතරං.

ඛනිත්වා උම්මූලෙත්වා. කාමාසවාදීනි පජහන්තො අනාසවො.

පෙහීති අපෙහි. පාරගාමිනොති පාරඞ්ගමනසීලා. තෙකාලිකො අයං ගාමි-සද්දොති ආහ ‘‘යෙපී’’තිආදි.

මාරවිසූකානීති මාරකණ්ටකානි කණ්ටකසදිසානි මාරස්ස දුරාචාරානි. විරුද්ධසෙවිතානි විරොධවසෙන තාසංයෙව වෙවචනානි. තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අප්පමායූ’’තිආදි වුත්තං. නිබ්බෙජනීයාති නිබ්බෙදදායිකා. උක්කණ්ඨනීයාති උක්කණ්ඨවහා.

විකප්පවසෙන ¶ වෙදිතබ්බො ඔපම්මපරිකප්පවිසයත්තා තස්ස කිරියාපදස්ස. තෙනාහ ‘‘අනුපරිගච්ඡෙය්යා’’ති. එත්ථාති එතස්මිං මෙදවණ්ණවත්ථුස්මිං. මුදුන්ති මුදුමධුරසං වින්දෙය්යාම පටිලභෙය්යාම. අස්සාදොති අස්සාදෙතබ්බො.

සත්තවස්සානුබන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

161. චින්තෙසීති සොකවසිකො හුත්වා චින්තයි. ගණිකාරහත්ථිනියොති දීපකකරෙණුයො. එකසතං එකසතන්ති එකසතං එකසතං පච්චෙකං සතං සතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එකෙකං සතං සතං කත්වා’’ති. කුමාරිවණ්ණසතන්ති කුමාරිත්ථීනං අත්තභාවානං සතං. තා කිර පඨමං කඤ්ඤාරූපෙන අත්තානං දස්සෙසුං. අනුපගතපුප්ඵානඤ්හි සමඤ්ඤා කඤ්ඤාති. පුන යථාවුත්තකුමාරිරූපෙන උපගතපුප්ඵා හි කුමාරී. පුන වධුකාරූපෙන. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අවිජාතවණ්ණසත’’න්ති ¶ . තතියවාරෙ යුවතිරූපෙන. විජාතා හි ඉත්ථී අනතික්කන්තමජ්ඣිමවයා යුවතී. එත්තාවතා බාලා තරුණී පොරීති තිවිධාසු ඉත්ථීසු පුරිමා ද්වෙ දස්සිතා, පරියොසානවාරෙසු මනුස්සජාතිකානං මනුස්සිත්ථියොව රුච්චන්තීති තෙන මනුස්සරූපෙන තා අත්තානං දස්සෙසුං.

අත්ථස්ස පත්තින්ති එකන්තතො හිතානුප්පත්තිං. හදයස්ස සන්තින්ති පරමචිත්තුපසමං. කිලෙසසෙනන්ති කාමගුණසඞ්ඛාතං පඨමං කිලෙසසෙනං. සා හි කිලෙසසෙනා අච්ඡරාසඞ්ඝාතසභාවාපි පටිපත්ථයමානා පියායිතබ්බඉච්ඡිතබ්බරූපභාවතො පියරූපසාතරූපා නාම අත්තනො කිච්චවසෙන. එකො අහං ඣායන්තොති ගණසඞ්ගණිකාය කිලෙසසඞ්ගණිකාය ච අභාවතො එකො අසහායො අහං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන නිජ්ඣායන්තො. අනුබුජ්ඣින්ති අනුක්කමෙන මග්ගපටිපාටියා බුජ්ඣිං පටිබුජ්ඣිං. තස්මාති යථාවුත්තවිවෙකසුඛසමධිගමනිමිත්තං. අකරණෙනාති මිත්තසන්ථවස්ස අකරණෙන. සක්ඛීති සක්ඛිභාවො.

කතමෙන ¶ විහාරෙනාති ඣානසමාපත්තීනං කතමෙන විහාරෙන. ඉධ දුතියපදස්ස අත්ථො විස්සජ්ජනගාථාවණ්ණනායමෙව ආවි භවිස්සති. අනාමන්තෙන ‘‘තං පුග්ගල’’න්ති සම්මුඛා ඨිතම්පි භගවන්තං අසම්මුඛා විය කත්වා වදති, කථං ත්වන්ති අත්ථො.

‘‘අවිතක්කඣායී’’ති වක්ඛමානත්තා අයමෙවෙත්ථ කායපස්සද්ධි වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙන අස්සාසපස්සාසකායස්ස පස්සද්ධත්තා පස්සද්ධකායො’’ති. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකෙ කම්මාභිසඞ්ඛාරෙ. කාමාලයාදීනං අභාවතො අනාලයො. න සරතීති න සවති. රාගවසෙන හි සත්තා සංසාරමනුසවන්ති. න ථිනොති න ථිනමිද්ධචිත්තො. මොහවසෙන හි සත්තා ථිනමිද්ධං ආපජ්ජන්තීති. දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සන්ති ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ (විභ. 842, 976) ආගතෙසු අට්ඨසු කිලෙසසතෙසු අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතානි අපනෙත්වා සෙසා පඤ්ඤාසාධිකං සතං කිලෙසා, තෙ බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.31) ආගතාහි ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීහි සහ පඤ්චපඤ්ඤාසාධිකං සත්තසතං හොති; තා ච උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන දිගුණිතා දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං දසාධිකං හොති; තං අප්පකං පන ඌනමධිකං වා ගණනුපගං න හොතීති ‘‘දියඩ්ඪකිලෙසසහස්ස’’න්ති වුත්තං. ඉතරෙසං අතීතාදිභාවාමසනතො අග්ගහණං පහානස්ස අධිප්පෙතත්තා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන අභිධම්මටීකායං (ධ. ස. අනුටී. නිදානකථාවණ්ණනා) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. පඨමපදෙනාති ‘‘න කුප්පතී’’ති ඉමිනා පදෙන. දුතියෙනාති ‘‘න සරතී’’ති පදෙන. තතියෙනාති ¶ ‘‘න ථිනො’’ති පදෙන. නීවරණප්පහානෙන ඛීණාසවතං දස්සෙති, අනවසෙසතො නීවරණානං අච්චන්තප්පහානං අධිප්පෙතං.

පඤ්චද්වාරිකකිලෙසොඝං තිණ්ණොති ඡන්නං ද්වාරානං වසෙන පවත්තනකිලෙසොඝං තරිත්වා ඨිතො. කාමොඝදිට්ඨොඝභවොඝට්ඨකිලෙසභාවතො ‘‘පඤ්චොඝග්ගහණෙන වා පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි වෙදිතබ්බානී’’ති ආහ. රූපරාගාදයො විසෙසතො න පඤ්චද්වාරිකාති වුත්තං ‘‘ඡට්ඨග්ගහණෙන පඤ්චුද්ධම්භාගියානි වෙදිතබ්බානී’’ති.

මච්චුරාජස්සාති සම්බන්ධෙ සාමිවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘මච්චුරාජස්ස හත්ථතො’’ති ආහ. නයමානානන්ති අනාදරෙ සාමිවචනන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘නයමානෙසූ’’ති.

ඌහච්චාති ¶ බුද්ධං නිස්සාය. ‘‘ඉදමවොචා’’ති දෙසනං නිට්ඨාපෙත්වාති එතෙන සංයුත්තෙසු අයං නිගමනපාළි, හෙට්ඨා අනාගතනයත්තා පන කෙසුචි පොත්ථකෙසු න ලිඛීයතීති දස්සෙති. දද්දල්ලමානාති ජජ්ජකාරස්ස හි දද්දකාරං කත්වා නිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘අතිවිය ජලමානා’’ති. නීහරීති තාසං කායවචීවිකාරං න මනසිකරොන්තො තිණායපි අමඤ්ඤමානොව අනපෙක්ඛෙනෙව නීහරි. ඵලතො භට්ඨන්ති ඵලසිපාටිකතො භට්ඨං. කුණ්ඩතිණාදිගච්ඡතූලං පොටකිතූලං.

මාරධීතුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

මාරසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.