තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

172. පරිවිතක්කො ¶ ¶ උදපාදීති ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණහෙතුකො ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කො උප්පජ්ජි. අයං පරිවිතක්කො කස්මා උදපාදි? කත්ථ ච උදපාදීති තං සබ්බං විභාවෙතුං ‘‘සබ්බබුද්ධාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති ආචරිතො චෙව ආචරන්තෙහි ච සම්මදෙව ආචරිතොති අත්ථො. එතෙන අයං පරිවිතක්කො සබ්බබුද්ධානං පඨමාභිසම්බොධියං උප්පජ්ජතෙවාති අයමෙත්ථ ධම්මතාති දස්සෙති. තත්ථ අට්ඨමෙ සත්තාහෙති ඉදං සත්තමසත්තාහතො පරං සත්තාහබ්භන්තරෙ උප්පන්නත්තා වුත්තං, න පන ඉතරෙසං විය අට්ඨමස්ස නාම සත්තාහස්ස පවත්තිතස්ස සබ්භාවා. සපච්චග්ඝෙති මහග්ඝෙ. ‘‘පච්චග්ඝෙ’’ති වා පාඨො, අභිනවෙති අත්ථො. සෙලමයෙති මුග්ගවණ්ණසිලාමයෙ.

පටිවිද්ධොති සයම්භුඤාණෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පටිමුඛං නිබ්බිජ්ඣනවසෙන පත්තො, යාථාවතො අවබුද්ධොති අත්ථො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො තබ්බිනිමුත්තස්ස පටිවිජ්ඣිතබ්බධම්මස්ස අභාවතො. ගම්භීරොති මහාසමුද්දො විය මකසතුණ්ඩසූචියා අඤ්ඤත්ර සමුපචිතපරිපක්කඤාණසම්භාරෙහි අඤ්ඤෙසං ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො. තෙනාහ ‘‘උත්තානපටික්ඛෙපවචනමෙත’’න්ති. යො අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො, සො ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය සරූපතො විසෙසතො ච පස්සිතුං න සක්කාති ආහ ‘‘ගම්භීරත්තාව දුද්දසො’’ති. දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බොති කිච්ඡෙන කෙනචි කදාචිදෙව දට්ඨබ්බො. යං පන දට්ඨුමෙව න සක්කා, තස්ස ඔගාහෙත්වා අනු අනු බුජ්ඣනකො කදාචි නත්ථීති ආහ ‘‘දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො’’ති. දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො අවබොධස්ස දුක්කරභාවතො. ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා’’ති (සං. නි. 5.1115) සුත්තපදං වත්තබ්බං. සන්තාරම්මණතාය වා සන්තො. නිබ්බුතසබ්බපරිළාහතාය නිබ්බුතො. අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතොති ¶ වා පණීතො ¶ . අතිත්තිකරණට්ඨෙන අතප්පකො සාදුරසභොජනං විය. තත්ථ ච නිරොධසච්චං සන්තං ආරම්මණන්ති සන්තාරම්මණං, මග්ගසච්චං සන්තං සන්තාරම්මණඤ්චාති සන්තාරම්මණං, අනුපසන්තසභාවානං කිලෙසානං සඞ්ඛාරානඤ්ච අභාවතො සන්තො. නිබ්බුතසබ්බපරිළාහත්තා නිබ්බුතො. සන්තපණීතභාවෙනෙව තදත්ථාය අසෙචනකතාය අතප්පකතා දට්ඨබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. උත්තමඤාණස්ස විසයත්තා න තක්කෙන අවචරිතබ්බො. තතො එව නිපුණඤාණගොචරතාය සණ්හසුඛුමසභාවත්තා ච නිපුණො. බාලානං අවිසයත්තා යථාවුත්තෙහි පණ්ඩිතෙහි එව වෙදිතබ්බොති පණ්ඩිතවෙදනීයො. ආලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවීයන්තීති ආලයා, පඤ්ච කාමගුණා. ආලයන්ති අල්ලීයන්ති අභිරමණවසෙන සෙවන්තීති ආලයා, තණ්හාවිචරිතානි. රමන්තීති රතිං වින්දන්ති කීළන්ති ලළන්ති. ආලයරතාති ආලයනිරතා.

ඨානං සන්ධායාති ඨානසද්දං සන්ධාය, අත්ථකො පන ඨානන්ති ච පටිච්චසමුප්පාදො එව අධිප්පෙතො. තිට්ඨති ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති හි ඨානං, සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයභූතා අවිජ්ජාදයො. ඉමෙසං සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, අවිජ්ජාදයො. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා යථා ‘‘දෙවො එව දෙවතා’’. ඉදප්පච්චයානං වා අවිජ්ජාදීනං අත්තනො ඵලං පති පච්චයභාවො උප්පාදනසමත්ථතා ඉදප්පච්චයතා. තෙන පරමත්ථපච්චයලක්ඛණො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො හොති. පටිච්ච සමුප්පජ්ජති ඵලං එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. පදද්වයෙනපි ධම්මානං පච්චයට්ඨො එව විභාවිතො. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං එතං අධිවචන’’න්ති. සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයා සඞ්ඛාරාදිපච්චයා, අවිජ්ජාදයො. තෙසං සඞ්ඛාරාදිපච්චයානං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.572-573) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බන්ති සබ්බසඞ්ඛාරසමථාදිඅභිධෙය්යං සබ්බං අත්ථතො නිබ්බානමෙව. ඉදානි අස්ස නිබ්බානභාවං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා හී’’තිආදි වුත්තං. තන්ති නිබ්බානං. ආගම්මාති පටිච්ච අරියමග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයහෙතු. සම්මන්තීති පටිප්පස්සද්ධිවූපසමවසෙන සම්මන්ති. තථා සන්තා ච සවිසෙසං උපසන්තා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘වූපසම්මන්තී’’ති. එතෙන ¶ සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සම්මන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථො, නිබ්බානන්ති දස්සෙති. සබ්බසඞ්ඛාරවිසංයුත්තෙ හි නිබ්බානෙ සබ්බසඞ්ඛාරවූපසමපරියායො අට්ඨකථායං වුත්තො එව. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

උපධීයති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපධි, ඛන්ධාදයො. පටිනිස්සට්ඨාති සමුච්ඡෙදවසෙන පරිච්චත්තා හොන්ති. සබ්බා තණ්හාති අට්ඨසතප්පභෙදා සබ්බාපි තණ්හා. සබ්බෙ කිලෙසරාගාති කාමරාගරූපරාගාදිභෙදා සබ්බෙපි කිලෙසභූතා රාගා, සබ්බෙපි වා කිලෙසා ඉධ ‘‘කිලෙසරාගා’’ති අධිප්පෙතා, න ලොභවිසෙසා එව චිත්තස්ස පරිළාහභාවාපාදනතො. යථාහ ‘‘රත්තම්පි චිත්තං විපරිණතං ¶ , දුට්ඨම්පි චිත්තං විපරිණතං, මූළ්හම්පි චිත්තං විපරිණත’’න්ති (පාරා. 271). විරජ්ජන්තීති පලුජ්ජන්ති වික්ඛම්භනතො සබ්බසො තෙන විසංයුත්තභාවතො. සබ්බං දුක්ඛන්ති ජරාමරණාදිභෙදං සබ්බං වට්ටදුක්ඛං. භවෙන භවන්ති තෙන තෙන භවෙන භවන්තරං භවනිකන්තිභාවෙන සංසිබ්බති. ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං සතණ්හස්සෙව ආයතිං පුනබ්භවභාවතො. තතො වානතො නික්ඛන්තං තත්ථ තස්ස සබ්බසො අභාවතො. චිරනිසජ්ජාචිරභාසනෙහි පිට්ඨිආගිලායනතාලුගලසොසාදිවසෙන කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච වෙදිතබ්බා. සා ච ඛො දෙසනාය අත්ථමජානන්තානං අපටිපජ්ජන්තානඤ්ච වසෙන, ජානන්තානං පන පටිපජ්ජන්තානඤ්ච දෙසනාය කායපරිස්සමොපි සත්ථු අපරිස්සමොයෙව. තෙනාහ භගවා – ‘‘න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙසී’’ති (උදා. 10). තෙනෙවාහ – ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්සා’’ති. උභයන්ති චිත්තකිලමථො චිත්තවිහෙසා චාති උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි බොධිමූලෙ එව සමුච්ඡින්නත්තා. අනුබ්රූහනං සම්පිණ්ඩනං. සොති අපිස්සූති නිපාතො. වුද්ධිප්පත්තා වා අච්ඡරියා අනච්ඡරියා, වුද්ධිඅත්ථොපි හි -කාරො හොති යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති. කප්පානං සතසහස්සං චත්තාරි ච අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සදෙවකස්ස ලොකස්ස ධම්මසංවිභාගකරණත්ථමෙව පාරමියො පූරෙත්වා ඉදානි සමධිගතධම්මරජ්ජස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතාපත්තිදීපනතා ගාථත්ථස්ස ච අච්ඡරියතා තස්ස වුද්ධිප්පත්තීති වෙදිතබ්බං. අත්ථද්වාරෙන හි ගාථානං අනච්ඡරියතා. ගොචරා අහෙසුන්ති උපට්ඨහිංසු. උපට්ඨානඤ්ච විතක්කෙතබ්බතාවාති ආහ ‘‘පරිවිතක්කයිතබ්බතං පාපුණිංසූ’’ති.

යදි ¶ සුඛාපටිපදාව, කථං කිච්ඡතාති ආහ ‘‘පාරමීපූරණකාලෙ පනා’’තිආදි. එවමාදීනි දුප්පරිච්චජානි දෙන්තස්ස. හ-ඉති වා බ්යත්තන්ති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. ‘‘එකංසත්ථෙ’’ති කෙචි. හ බ්යත්තං, එකංසෙන වා අලං නිප්පයොජනං එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස පකාසිතුං දෙසිතුන්ති යොජනා. හලන්ති වා අලන්ති ඉමිනා සමානත්ථපදං ‘‘හලන්ති වදාමී’’තිආදීසු විය. රාගදොසඵුට්ඨෙහීති ඵුට්ඨවිසෙන විය සප්පෙන රාගෙන දොසෙන ච ඵුට්ඨෙහි අභිභූතෙහි. රාගදොසානුගතෙහීති රාගදොසෙහි අනුබන්ධෙහි.

නිච්චාදීනන්ති නිච්චාදීනං චතුන්නං විපල්ලාසානං. එවංගතන්ති එවං අනිච්චන්තිආදිනා ආකාරෙන පවත්තං බුජ්ඣිතබ්බං. කාමරාගරත්තා ච භවරාගරත්තා ච නීවරණෙහි නිවුතචිත්තතාය දිට්ඨිරාගරත්තා විපරීතාභිනිවෙසෙන න දක්ඛන්ති යාථාවතො ධම්මං න පටිවිජ්ඣිස්සන්ති. සභාවෙනාති අවිපරීතසභාවෙන. එවං ගාහාපෙතුන්ති අනිච්චන්තිආදිනා සභාවෙන යාථාවතො ධම්මං ජානාපෙතුං. රාගදොසපරෙතතාපි නෙසං සම්මූළ්හභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘තමොඛන්ධෙන ආවුටා’’ති.

ධම්මදෙසනාය ¶ අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා කාරණං විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිනා සයමෙව චොදනං සමුට්ඨාපෙති. අඤ්ඤාතවෙසෙනාති ඉමස්ස භගවතො සාවකභාවූපගමනෙන අඤ්ඤාතවෙසෙන. ‘‘අඤ්ඤතරතාපසවෙසෙනා’’ති කෙචි, සො පනස්ස අරහත්තාධිගමනෙනෙව විගච්ඡෙය්ය. තිවිධං කාරණං අප්පොස්සුක්කතාපත්තියා පටිපක්ඛස්ස බලවභාවො, ධම්මස්ස ගම්භීරතා, තත්ථ ච භගවතො සාතිසයං ගාරවන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘තස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පටිපක්ඛා නාම රාගාදයො කිලෙසා සම්මාපටිපත්තියා අන්තරායකරත්තා. තෙසං බලවභාවතො චිරපරිභාවනාය සත්තසන්තානතො දුබ්බිසොධියතාය තෙ සත්තෙ මත්තහත්ථිනො විය දුබ්බලපුරිසං අධිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා අනයබ්යසනං ආපාදෙන්තා අනෙකසතයොජනායාමවිත්ථාරං සුනිචිතං ඝනසන්නිවෙසං කණ්ටකදුග්ගම්පි අධිසෙන්ති. දූරපභෙදදුච්ඡෙජ්ජතාහි දුබ්බිසොධියතං පන දස්සෙතුං ‘‘අථස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච අන්තො අමට්ඨතාය කඤ්ජියපුණ්ණා ලාබු, චිරපාරිවාසිකතාය තක්කභරිතා චාටි, ස්නෙහතින්තදුබ්බලභාවෙන වසාපීතපිලොතිකා, තෙලමිස්සිතතාය අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථො දුබ්බිසොධනීයා වුත්තා. හීනූපමා චෙතා රූපපබන්ධභාවතො අචිරකාලිකත්තා ච මලීනතාය, කිලෙසසංකිලෙසො එව පන දුබ්බිසොධනීයතරො ¶ අනාදිකාලිකත්තා අරූපනිස්සිතත්තා ච. තෙනාහ ‘‘අතිසංකිලිට්ඨා’’ති.

යථා ච දුබ්බිසොධනීයතරතාය, එවං ගම්භීරදුද්දසදුරනුබොධානම්පි වුත්තඋපමා හීනූපමාව. ගම්භීරොපි ධම්මො පටිපක්ඛවිධමනෙන ඤාණෙන විසදභාවං ආපන්නෙන සුපාකටො භවෙය්ය, පටිපක්ඛවිධමනං පන සම්මාපටිපත්තිපටිබද්ධං, සා සද්ධම්මස්සවනාධීනා, තං සත්ථරි ධම්මෙ ච පසාදායත්තං. සො ගරුට්ඨානියානං අජ්ඣෙසනහෙතුකොති පණාලිකාය සත්තානං ධම්මසම්පටිපත්තියා බ්රහ්මායාචනානිමිත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

උපක්කිලෙසභූතං අප්පං රාගාදිරජං එතස්සාති අප්පරජං, අප්පරජං අක්ඛි පඤ්ඤාචක්ඛු යෙසං තෙ තංසභාවාති කත්වා අප්පරජක්ඛජාතිකාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’තිආදිමාහ. අප්පං රාගාදිරජං යෙසං තංසභාවා අප්පරජක්ඛජාතිකාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අස්සවනතාති ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු විය කරණෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘අස්සවනතායා’’ති. දසපුඤ්ඤකිරියවසෙනාති දානාදිදසවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං වසෙන. තෙනාහ ‘‘කතාධිකාරා’’තිආදි. පපඤ්චසූදනියං (ම. නි. අට්ඨ. 1.282) පන ‘‘ද්වාදසපුඤ්ඤකිරියවසෙනා’’ති වුත්තං, තං දානාදීසු සරණගමන-පරහිතපරිණාමනාදිපක්ඛිපනවසෙන වුත්තං.

රාගාදිමලෙන සමලෙහි පූරණාදීහි ඡහි සත්ථාරෙහි සත්ථුපටිඤ්ඤෙහි කබ්බරචනාවසෙන චින්තාකවිආදිභාවෙ ඨත්වා තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං චින්තිතො. තෙ කිර බුද්ධකොලාහලානුස්සවෙන ¶ සඤ්ජාතකුතූහලං ලොකං වඤ්චෙන්තා කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පටිජානන්තා යං කඤ්චි අධම්මමෙව ‘‘ධම්මො’’ති දීපෙසුං. තෙනාහ ‘‘තෙ හි පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා’’තිආදි. අපාපුරෙතන්ති එතං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති පිහිතං නිබ්බානමහාද්වාරං අරියමග්ගං සද්ධම්මදෙසනාහත්ථෙන අපාපුර විවර.

සෙලො පබ්බතො උච්චො හොති ථිරො ච, න පංසුපබ්බතො මිස්සකපබ්බතො චාති ආහ ‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනී’’ති. ධම්මමයං පාසාදන්ති ලොකුත්තරධම්මමාහ. සො හි සබ්බසො පසාදාවහො, සබ්බධම්මෙ ¶ අතික්කම්ම අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදසදිසො ච. පඤ්ඤාපරියායො වා ඉධ ධම්ම-සද්දොති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාමය’’න්ති. සා හි අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදොති අභිධම්මෙ ආගතා. තථා චාහ –

‘‘පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති. (ධ. ප. 28);

යථා හීතිආදීසු යථා ච පබ්බතෙ ඨත්වා අන්ධකාරෙ හෙට්ඨා ඔලොකෙන්තස්ස පුරිසස්ස ඛෙත්තකෙදාරපාළිකුටිකායො තත්ථ සයිතමනුස්සා ච න පඤ්ඤායන්ති අනුජ්ජලභාවතො, කුටිකාසු පන අග්ගිජාලා පඤ්ඤායති සමුජ්ජලභාවතො, එවං ධම්මපාසාදමාරුය්හ සත්තලොකං ඔලොකයතො භගවතො ඤාණස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති අකතකල්යාණා සත්තා, ඤාණග්ගිනා අනුජ්ජලභාවතො අනුළාරභාවතො ච රත්තිං ඛිත්තා සරා විය හොන්ති, කතකල්යාණා පන භබ්බපුග්ගලා දූරෙ ඨිතාපි භගවතො ආපාථං ආගච්ඡන්ති පරිපක්කඤාණග්ගිතාය සමුජ්ජලභාවතො උළාරසන්තානතාය හිමවන්තපබ්බතො විය චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

ගරුට්ඨානීයං පයිරුපාසිත්වා ගරුතරං පයොජනං උද්දිස්ස අභිපත්ථනා අජ්ඣෙසනා, සාපි අත්ථතො යාචනාව හොතීති ආහ ‘‘අජ්ඣෙසනන්ති යාචන’’න්ති. පදෙසවිසයං ඤාණදස්සනං අහුත්වා බුද්ධානංයෙව ආවෙණිකභාවතො ඉදං ඤාණද්වයං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං ‘බුද්ධචක්ඛූ’ති නාම’’න්ති. තිණ්ණං මග්ග්ගඤාණානන්ති හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති නාමං චතුසච්චධම්මදස්සනමත්තභාවතො. යතො තානි ඤාණානි විජ්ජූපමභාවෙන වුත්තානි, අග්ගමග්ගඤාණං පන ඤාණකිච්චස්ස සිඛාප්පත්තියා දස්සනමත්තං න හොතීති ‘‘ධම්මචක්ඛූ’’ති න වුච්චති, යතො තං වජිරූපමභාවෙන වුත්තං. වුත්තනයෙනාති ‘‘අප්පරජක්ඛජාතිකා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන. යස්මා මන්දකිලෙසා ‘‘අප්පරජක්ඛා’’ති වුත්තා, තස්මා ¶ බහලකිලෙසා ‘‘මහාරජක්ඛා’’ති වෙදිතබ්බා. පටිපක්ඛවිධමනසමත්ථතාය තික්ඛානි සූරානි විසදානි, වුත්තවිපරියායෙන මුදූනි. සද්ධාදයො ආකාරාති සද්දහනාදිප්පකාරෙ වදති. සුන්දරාති කල්යාණා. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘යෙසං ආසයාදයො කොට්ඨාසා ¶ සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා’’ති වුත්තං, තං ඉමාය අත්ථවණ්ණනාය අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දතීති දට්ඨබ්බං. කාරණං නාම පච්චයාකාරො, සච්චානි වා. පරලොකන්ති සම්පරායං. තං දුක්ඛාවහං වජ්ජං විය භයතො පස්සිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්තී’’ති. සම්පත්තිභවතො වා අඤ්ඤත්තා විපත්තිභවො පරලොකොති වුත්තං ‘‘පර…පෙ… පස්සන්තී’’ති.

අයං පනෙත්ථ පාළීති එත්ථ ‘‘අප්පරජක්ඛා’’ති පදානං අත්ථවිභාවනෙ අයං තස්ස තථාභාවසාධනපාළි. සද්ධාදීනඤ්හි විමුත්තපරිපාචකධම්මානං බලවභාවො තප්පටිපක්ඛානං පාපධම්මානං දුබ්බලභාවෙ සති හොති. තෙසඤ්ච බලවභාවො සද්ධාදීනං දුබ්බලභාවෙති විමුත්තිපරිපාචකධම්මානං සවිසෙසං අත්ථිතානත්ථිතාවසෙන අප්පරජක්ඛා මහාරජක්ඛාතිආදයො පාළියං (පටි. ම. 1.111) විභජිත්වා දස්සිතා ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො’’තිආදිනා. ඛන්ධාදයො එව ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො සම්පත්තිභවභූතො ලොකො සම්පත්තිභවලොකො, සුගතිසඞ්ඛාතො උපපත්තිභවො. සම්පත්ති භවති එතෙනාති සම්පත්තිසම්භවලොකො, සුගතිසංවත්තනියො කම්මභවො. දුග්ගතිසඞ්ඛාතඋපපත්තිභව-දුග්ගතිසංවත්තනියකම්මභවා විපත්තිභවලොක-විපත්තිසම්භවලොකා. පුන එකකදුකාදිවසෙන ලොකං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකො ලොකො’’තිආදි වුත්තං. ආහාරාදයො විය හි ආහාරට්ඨිතිකා සඞ්ඛාරා සබ්බෙ ලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති. තත්ථ එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකාති යායං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්තිතා වුත්තා, තාය සබ්බො සඞ්ඛාරලොකො එකො එකවිධො පකාරන්තරස්ස අභාවතො. ද්වෙ ලොකාතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නිබ්බානස්ස අග්ගහණං තස්ස අලොකසභාවත්තා.

නනු ච ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එත්ථ පච්චයායත්තවුත්තිතාය මග්ගඵලානම්පි ලොකතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පරිඤ්ඤෙය්යානං දුක්ඛසච්චධම්මානං ඉධ ‘‘ලොකො’’ති අධිප්පෙතත්තා. අථ වා න ලුජ්ජති න පලුජ්ජතීති යො ගහිතො තථා න හොති, සො ලොකොති තංගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. අනුරොධාදිවත්ථුභූතා ලාභාදයො අට්ඨ ¶ ලොකධම්මා. දසායතනානීති දස රූපායතනානි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. විවට්ටජ්ඣාසයස්ස අධිප්පෙතත්තා තස්ස ච සබ්බං තෙභූමකකම්මං ගරහිතබ්බං වජ්ජිතබ්බඤ්ච හුත්වා උපට්ඨාතීති වුත්තං ‘‘සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා’’ති ¶ . අප්පරජක්ඛතාදීසු පඤ්චසු දුකෙසු එකෙකස්මිං දස දස කත්වා ‘‘පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාතී’’ති වුත්තං. අථ වා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තං ජානාතීති කත්වා තථා වුත්තං. එත්ථ ච අප්පරජක්ඛාදිභබ්බාදිවසෙන ආවජ්ජෙන්තස්ස භගවතො තෙ සත්තා පුඤ්ජපුඤ්ජාව හුත්වා උපට්ඨහන්ති, න එකෙකා.

උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී. උප්පලගච්ඡොපි ජලාසයොපි ච. ඉධ පන ජලාසයො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘උප්පලවනෙ’’ති. යානි හි උදකස්ස අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුසන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි. දීපිතානීති අට්ඨකථායං පකාසිතානි, ඉධෙව වා ‘‘අඤ්ඤානිපී’’තිආදිනා දස්සිතානි. උග්ඝටිතඤ්ඤූති උග්ඝටනං නාම ඤාණුග්ඝටනං, ඤාණෙන උග්ඝටිතමත්තෙනෙව ජානාතීති අත්ථො. විපඤ්චිතං විත්ථාරිතමෙව අත්ථං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. නිද්දෙසාදීහි ධම්මාභිසමයාය නෙතබ්බොති නෙය්යො. පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං, පජ්ජතෙ ඤායතෙති වා පදං, තදත්ථො. පදං පරමං එතස්ස, න සච්චාභිසම්බොධොති පදපරමො.

උදාහටවෙලායාති උදාහාරෙ ධම්මස්ස උද්දෙසෙ උදාහටමත්තෙයෙව. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මස්ස ඤාණෙන සද්ධිං අභිසමයො. අයං වුච්චතීති අයං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා නයෙන සංඛිත්තෙන මාතිකාය ඨපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො පුග්ගලො ‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. අයං වුච්චතීති සංඛිත්තෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො පුග්ගලො ‘‘විපඤ්චිතඤ්ඤූ’’ති වුච්චති. උද්දෙසතොති උද්දෙසහෙතු. උද්දිසන්තස්ස උද්දිසාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. පරිපුච්ඡතොති අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස. අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොතීති අනුක්කමෙන අරහත්තප්පත්ති හොති. න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොතීති තෙන අත්තභාවෙන මග්ගං වා ඵලං වා අන්තමසො ඣානං වා විපස්සනං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති. අයං වුච්චති පදපරමොති අයං පුග්ගලො ඡබ්බිධං බ්යඤ්ජනපදං ඡබ්බිධං අත්ථපදන්ති ඉදං පදමෙව පරමං අස්සාති පදපරමොති වුච්චතීති අත්ථො.

වාසනා ¶ හොතීති දෙසනා ඵලවොහාරෙන වාසනා හොතීති වුත්තා. න හි කාචි බුද්ධානං දෙසනා නිරත්ථකා. යෙති යෙ දුවිධෙ පුග්ගලෙ. විභඞ්ගෙ කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකපටිසන්ධියා. යස්මා පන දුහෙතුකානම්පි අරියමග්ගපටිවෙධො නත්ථි, තස්මා දුහෙතුකා පටිසන්ධිපි විපාකාවරණමෙවාති වෙදිතබ්බා. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. අස්සද්ධාති බුද්ධාදීසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාඡන්දරහිතා. උත්තරකුරුකා මනුස්සා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා. භවඞ්ගපඤ්ඤාය ¶ පන පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගචලනං ලොකුත්තරස්ස පච්චයො න හොති, සොපි දුප්පඤ්ඤො එව නාම. අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං මග්ගං ඔක්කමිතුං අධිගන්තුං අභබ්බා. න කම්මාවරණෙනාතිආදීනි වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බානි. රාගචරිතාදිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරමත්ථදීපනියං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.43) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

නිබ්බානස්ස ද්වාරං පවිසනමග්ගො විවරිත්වා ඨපිතො මහාකරුණූපනිස්සයෙන සයම්භුඤාණෙන අධිගතත්තා. සද්ධං පමුඤ්චන්තූති අත්තනො සද්ධං ධම්මසම්පටිච්ඡනයොග්යං කත්වා විස්සජ්ජෙන්තු, සද්දහනාකාරෙන නං උපට්ඨපෙන්තූති අත්ථො. සුඛෙන අකිච්ඡෙන පවත්තනීයතාය සුප්පවත්තිතං. න භාසිං න භාසිස්සාමීති චින්තෙසිං.

සත්ථු සන්තිකං උපගතානං දෙවානං බ්රහ්මානඤ්ච තස්ස පුරතො අන්තරධානං නාම අතිට්ඨනන්ති ආහ ‘‘සකට්ඨානමෙව ගතො’’ති. සද්ධින්ද්රියාදි සම්මාදිට්ඨිආදිකො ධම්මො එව විනෙය්යසන්තානෙ පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. අථ වා චක්කන්ති ආණා. ධම්මන්ති දෙසනා. අථ වා අත්ථධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මඤ්ච තං පවත්තනට්ඨෙන චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං. ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. යථාහ ‘‘ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන පවත්තෙතීති ධම්මචක්කං, ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති ධම්මචක්ක’’න්තිආදි (පටි. ම. 2.40-41). පවත්තෙසීති පට්ඨපෙසි.

බ්රහ්මායාචනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

173. අයං ¶ විතක්කොති අයං ‘‘කින්තාහං විහරෙය්ය’’න්ති එවං පවත්තිතවිතක්කො. අඤ්ඤස්මින්ති පරස්මිං. අත්තා න හොතීති හි අඤ්ඤො, පරො. සො පනෙත්ථ න යො කොචි අධිප්පෙතො, අථ ඛො ගරුට්ඨානීයො. තෙනාහ ‘‘කඤ්චි ගරුට්ඨානෙ අට්ඨපෙත්වා’’ති. පතිස්සවති ගරුනො ‘‘ආමා’’ති සම්පටිච්ඡතීති පතිස්සො, න පතිස්සොති අප්පතිස්සො. පතිස්සයරහිතො ගරුපස්සයරහිතොති අත්ථො.

සදෙවකෙති අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො. සදෙවකග්ගහණෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං පාරිසෙසඤායෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙහි සඞ්ගහිතත්තා, සමාරකග්ගහණෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං ¶ පච්චාසත්තිඤායෙන. තත්ථ හි මාරො ජාතො තන්නිවාසී ච හොති. සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං පච්චාසත්තිඤායෙනෙව. ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජායා’’ති සාසනස්ස පච්චත්ථිකසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අපච්චත්ථිකානං අසමිතපාපානං අබාහිතපාපානඤ්ච සමණබ්රාහ්මණානං තෙනෙව වචනෙන ගහිතත්තා. කාමං ‘‘සදෙවකෙ’’තිආදිවිසෙසනානං වසෙන සත්තවිසයො ලොකසද්දොති විඤ්ඤායති තුල්යයොගවිසයත්තා තෙසං. ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු පන අතුල්යයොගෙපි අයං සමාසො ලබ්භතීති බ්යභිචාරදස්සනතො පජාගහණන්ති පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං. දෙවභාවසාමඤ්ඤෙන මාරබ්රහ්මෙසු ගහිතෙසුපි ඉතරෙහි තෙසං ලබ්භමානවිසෙසදස්සනත්ථං විසුං ගහණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘මාරො නාමා’’තිආදිමාහ. මාරො බ්රහ්මානම්පි විචක්ඛුකම්මාය පහොතීති ආහ ‘‘සබ්බෙස’’න්ති. උපරීති උපරිභාවෙ. බ්රහ්මාති දසසහස්සිබ්රහ්මානං සන්ධායාහ. තථා චාහ ‘‘දසහි අඞ්ගුලීහී’’තිආදි. ඉධ දීඝනිකායාදයො විය බාහිරකානම්පි ගන්ථනිකායො ලබ්භතීති ආහ ‘‘එකනිකායාදිවසෙනා’’ති.

වත්ථුවිජ්ජාදීති ආදි-සද්දෙන විජ්ජාට්ඨානානි සඞ්ගහිතානි. යථාසකං කම්මකිලෙසෙහි පජාතත්තා නිබ්බත්තත්තා පජා, සත්තනිකායො. තස්සා පජාය. සදෙවමනුස්සායාති වා ඉමිනා සම්මුතිදෙවග්ගහණං තදවසිට්ඨමනුස්සලොකග්ගහණඤ්ච දට්ඨබ්බං. එවං භාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි අභාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙතුං ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ලොකවසෙන වුත්තානි ‘‘ලොකීයන්ති එත්ථ කම්මකම්මඵලානී’’ති ¶ කත්වා, පජාවසෙන ‘‘හෙතුපච්චයෙහි පජායතී’’ති කත්වා. සීලසම්පන්නතරන්ති එත්ථ පරිපුණ්ණසම්පන්නතා අධිප්පෙතා ‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාර’’න්තිආදීසු (ජා. 1.14.1) විය. තෙනාහ ‘‘අධිකතරන්ති අත්ථො’’ති. පරිපුණ්ණම්පි ‘‘අධිකතර’’න්ති වත්තබ්බතමරහති. සෙසෙසූති ‘‘සමාධිසම්පන්නතර’’න්තිආදීසු.

කාරණන්තිආදීසු කාරණන්ති යුත්තිං. අත්ථන්ති අවිපරීතත්ථං. වුඩ්ඪින්ති අභිවුඩ්ඪිනිමිත්තං.

ඉමිනා වචනෙනාති ඉමස්මිං සුත්තෙ අනන්තරං වුත්තවචනෙන. න කෙවලං ඉමිනාව, සුත්තන්තරම්පි ආනෙත්වා පටිබාහිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථී’’තිආදිමාහ. එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය (දී. නි. අට්ඨ. 3.162) වුත්තමෙව. සරන්ති කරණෙ එතං පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘සරන්තෙනා’’ති, සරන්ති වා සරණහෙතූති අත්ථො.

174. එකකොති ¶ විවෙකට්ඨිතතාය නිස්සටො. ගණසඞ්ගණිකාභාවො තස්සානෙන දීපිතො, කිලෙසසඞ්ගණිකාභාවො පන ‘‘අප්පමත්තො’’තිආදීහි පකාසිතො. පෙසිතත්තොති නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තො. සම්මදෙවාති ඤායෙනෙව. සො පන යදි ආගමනතො පට්ඨාය ලබ්භති, වත්තබ්බමෙව නත්ථි, අථ පටිපදාරම්භතො පට්ඨාය ලබ්භති, එවම්පි වට්ටතෙවාති දස්සෙතුං ‘‘යථා වා තථා වා’’තිආදි වුත්තං. අග්ගමග්ගාධිගමෙන අසම්මොහපටිවෙධස්ස සිඛාප්පත්තත්තා මග්ගධම්මෙසු විය ඵලධම්මෙසුපි සාතිසයො අසම්මොහොති ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සාමං ජානිත්වා’’ති. යථා ජානනා පනස්ස සච්ඡිකරණං අත්තපච්චක්ඛකිරියාති ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පච්චක්ඛං කත්වා’’ති. තථා සච්ඡිකිරියා චස්ස විපස්සනාපටිලාභොති ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පටිලභිත්වා’’ති. එතෙනාති ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදිවචනෙන.

ජාති ¶ ඛීණාති එත්ථ ජාතිසීසෙන තබ්බිකාරවන්තො ඛන්ධා වුත්තා. පුබ්බෙව ඛීණත්තාති මග්ගාධිගමනතො පගෙව අතීතභාවෙනෙව ඛීණත්තා. තත්ථ අනාගතෙසු. වායාමාභාවතොති අවිජ්ජමානත්තා. අනාගතභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා ලෙසෙන වුත්තං. න පච්චුප්පන්නා විජ්ජමානත්තාති සංකිලිට්ඨා ච මග්ගභාවනාති සියාති වචනසෙසො. යථා අජාතඵලතරුණරුක්ඛමූලෙ ඡින්නෙ ආයතිඋප්පජ්ජනාරහානි ඵලානි ඡෙදනපච්චයා අනුප්පජ්ජමානානි නට්ඨානි නාම හොන්ති, එවමෙව භාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහා කිලෙසා තප්පච්චයා ජාති ච මග්ගභාවනාය සති න උප්පජ්ජමානා පහීනාති වුච්චන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘මග්ගස්ස පනා’’තිආදිනා. අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඤාණෙන ඛීණරාගවසෙන.

සොළසකිච්චභාවායාති සොළසකිච්චතාය, සොළසවිධස්ස වා කිච්චස්ස භාවාය උප්පාදනාය. පාළියං සපදානන්ති සපදානචාරො වුත්තො භාවනපුංසකනිද්දෙසෙනාති ආහ ‘‘සපදානචාර’’න්ති. අනුක්කම්මාති අනතික්කමිත්වා. ආහුතිපිණ්ඩන්ති ජුහිතබ්බපිණ්ඩං, ජුහනවසෙන අග්ගිම්හි පක්ඛිපිතබ්බපායාසපිණ්ඩන්ති අධිප්පායො. භූතබලිකම්මන්ති තථා පක්ඛිපිත්වා බලිකම්මකරණං. හරිතුපලිත්තන්ති අල්ලගොමයෙන කතපරිභණ්ඩං. වනමාලපරික්ඛිත්තන්ති මනොහරාහි වනපුප්ඵමාලාහි පරික්ඛිත්තං. ධූමකටච්ඡූති ධූමපානං. සීලගන්ධන්ති සීලං පටිච්ච උප්පන්නකිත්තිගන්ධං. ඝායමානස්සාති උපගතං ගණ්හන්තස්ස.

ඉමම්හා ¶ ඨානාති ඉමස්මා මනුස්සානං වසනට්ඨානා, මහාපථවිතලතොති අධිප්පායො. සබ්බහෙට්ඨිමොති බ්රහ්මපාරිසජ්ජානං වාසබ්රහ්මලොකමාහ. බ්රහ්මපථො නාම චත්තාරි කුසලජ්ඣානානි බ්රහ්මලොකමග්ගභාවතො. ජීවිතපථො නාම ජීවිතපවත්තිඋපායභාවතො. ‘‘භුඤ්ජතු භවං මහාබ්රහ්මා’’ති වචනං සන්ධායාහ ‘‘කිං ජප්පසී’’තිආදි. තිණබීජානීති සාලිතණ්ඩුලාදීනි. ගොයූසන්ති ඛීරං ජිගුච්ඡන්තො වදති. අයම්පි අත්ථො ‘‘නෙතාදිසො බ්රහ්මභක්ඛො’’ති වදන්තෙන දීපිතොති.

අතිදෙවපත්තොපි පඤ්චඛන්ධූපධීනං අත්ථිතාය කිලෙසූපධිආදීනංයෙව විරහිතභාවො ගහිතො. අඤ්ඤත්ර හි භාවපච්චයං තදත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අතිදෙවභාවං පත්තො’’ති. යස්මා බ්රහ්මානොපි දෙවගතිපරියාපන්නත්තා දෙවා එව, තස්මා වුත්තං ‘‘අතිබ්රහ්මභාවං පත්තො’’ති.

අත්තානං ¶ භාවෙත්වාති සීලාදීහි ගුණෙහි අත්තානං වඩ්ඪෙත්වා පරිබ්රූහිත්වා ඨිතො.

පුථුජ්ජනා තසා තණ්හාමානදිට්ඨිපරිත්තාසවසෙන තාසනතො. ඛීණාසවා ථාවරා නාම සබ්බසො ගතීසු සඤ්චරණාභාවතො. තථා හි චතුන්නං සච්චානං සබ්බසො අදිට්ඨත්තා භවදායජ්ජස්ස තණ්හාදාසබ්යස්ස භාවතො එකච්චාසු ගතීසු සඤ්චරණසභාවතො සෙක්ඛා ථාවරා න හොන්ති. භජමානාති භජාපියමානා. ථාවරපක්ඛමෙව භජන්ති සබ්බසෙට්ඨපක්ඛං එකන්තපසට්ඨං භජමානභාවං උපාදාය.

පහීනකිලෙසො ඛීණාසවො විසෙනො. සුඛං ආයති සුඛායති, තස්ස කාරකං සුඛායතිකං.

බ්රහ්මදෙවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

175. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති එවං පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි. සහ කායෙනාති සහ තෙන බ්රහ්මත්තභාවෙන. බ්රහ්මට්ඨානන්ති අත්තනො බ්රහ්මවත්ථුං. අනිච්චං ‘‘නිච්ච’’න්ති වදති අනිච්චතාය අත්තනො අපඤ්ඤායමානත්තා. ථිරන්ති දළ්හං, විනාසාභාවතො සාරභූතන්ති අත්ථො. උප්පාදවිපරිණාමාභාවතො සදා විජ්ජමානං. කෙවලන්ති පරිපුණ්ණං. තෙනාහ ‘‘අඛණ්ඩ’’න්ති. කෙවලන්ති වා ජාතිආදීහි අසම්මිස්සං, විරහිතන්ති අධිප්පායො. උප්පාදාදීනං අභාවතො එව අචවනධම්මං. කොචි ජායනකො…පෙ… උපපජ්ජනකො වා නත්ථි නිච්චභාවතො ¶ ඨානෙන සද්ධිං තන්නිවාසීනං. නිච්චභාවඤ්හි සො පටිජානාති. තිස්සො ඣානභූමියොති දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානභූමියො. චතුත්ථජ්ඣානභූමිවිසෙසා හි අසඤ්ඤසුද්ධාවාසාරුප්පභවා. නිබ්බානන්ති වා එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, න පරිසමාපනත්ථො, තස්මා ‘‘සබ්බ’’න්ති ඉමිනා ‘‘අසඤ්ඤ…පෙ… භවා’’ති වුත්තං සඞ්ගණ්හාති. පටිබාහතීති සන්තංයෙව සමානං අජානන්තොව ‘‘නත්ථී’’ති පටික්ඛිපති. එකෙ උත්තරවිහාරවාසිනො.

හෙට්ඨූපපත්තිකොති ¶ හෙට්ඨා භූමීසු උප්පන්නඋපපත්තිකො. ඉදානි තමත්ථං විවරිතුං ‘‘අනුප්පන්නෙ’’තිආදි වුත්තං. හෙට්ඨුපපත්තිකං කත්වාති යථාඨිතභූමිතො හෙට්ඨා තතියජ්ඣානභූමියං උපපත්තිඣානං කත්වා, න උපරිඣානස්ස විය පත්ථනාමත්තන්ති අධිප්පායො. පඨමකාලෙති තස්මිං භවෙ පඨමකාලෙ. අඤ්ඤාසි ආසන්නභාවතො. උභයන්ති තං තං අත්තනා කතකම්මඤ්චෙව නිබ්බත්තට්ඨානඤ්චාති උභයං. පමුස්සිත්වා නිබ්බත්තිං අනුපධාරෙන්තො.

අවිජ්ජාය ගතොති අවිජ්ජාය සහ පවත්තො. සහයොගෙ හි ඉදං කරණවචනං. තෙනාහ ‘‘සමන්නාගතො’’ති. අඤ්ඤාණීති අවිද්වා. පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහතො අන්ධීභූතො, අන්ධභාවං ආපන්නොති අත්ථො. අනාගතෙ සද්දො හොතායං ‘‘වක්ඛතී’’ති යත්රසද්දපයොගෙන, අත්ථො පන වත්තමානකාලිකො. තෙනාහ ‘‘භණතී’’ති. තෙනාහ ‘‘යත්රා’’තිආදි.

මග්ගචොරොති මග්ගපරිබුන්ධකචොරො. සන්තජ්ජියමානොති ‘‘අවිජ්ජාගතො වත, භො, බකො බ්රහ්මා’’තිආදිනා සන්තජ්ජියමානො. සතිං ලභිත්වාති තෙනෙව සන්තජ්ජනෙන යොනිසො උම්මුජ්ජිත්වා පුරිමජාතිවිසයං සතිං ලභිත්වා. නිප්පීළිතුකාමොති ඝංසෙතුකාමො දොසං දස්සෙතුකාමො ‘‘ඉදං පස්ස යාවඤ්ච තෙ අපරද්ධ’’න්ති. පුඤ්ඤකම්මාති පුඤ්ඤකාරිනො. වෙදෙහි ඤාණෙහි ගතත්තා පවත්තත්තා. අන්තිමා බ්රහ්මුපපත්තීති සබ්බපච්ඡිමා බ්රහ්මභාවප්පත්ති. අස්මාභිජප්පන්තීති අස්මෙ අභිජප්පන්ති. ආයුවණ්ණාදිවසෙන බ්රූහිතගුණත්තා බ්රහ්මා. අඤ්ඤෙහි මහන්තා බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා. අභිභූති තං බ්රහ්මලොකං ජෙට්ඨකභාවෙන අභිභවිත්වා ඨිතො. අනභිභූතොති අඤ්ඤෙහි න අභිභූතො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසවචනමෙතං. දස්සනවසෙන දසො, සබ්බං පස්සතීති අධිප්පායො. වසවත්තීති සබ්බජනං වසෙ වත්තෙති. ඉස්සරොති ලොකෙ ඉස්සරො. කත්තා නිම්මාතාති ලොකස්ස කත්තා නිම්මාතා. සෙට්ඨො සජිතාති අයං ලොකස්ස උත්තමො සංවිභජිතා ච. වසී පිතා භූතභබ්යානන්ති ආචිණ්ණවසිත්තා වසී, අයං පිතා භූතානං නිබ්බත්තානං භබ්යානං සම්භවෙසීනන්ති පත්ථෙන්ති විකත්ථෙන්ති පිහෙන්ති මානෙන්ති.

එතන්ති ¶ ¶ විපරීතසඤ්ඤාවසෙන ‘‘ඉදං නිච්චං ඉදං ධුවං ඉදං සස්සත’’න්තිආදිනා වුත්තං එතං අප්පං පරිත්තකන්ති තං භගවා පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙති. තං පන ‘‘එකස්මිං කොසලකෙ තිලවාහෙ වස්සසතෙ වස්සසතෙ එකෙකතිලුද්ධාරෙ කයිරමානෙ තිලානි පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති, න ත්වෙව අබ්බුදෙ ආයූ’’ති එවං වුත්තො අබ්බුදො, තංවසෙන වීසතිගුණං නිරබ්බුදො, තෙසං නිරබ්බුදානං වසෙන නිරබ්බුදසතසහස්සං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන පදුමෙ ආයුනො වස්සගණනා ඉමස්මිංයෙව සංයුත්තෙ පරතො ආගමිස්සති. අනන්තදස්සීති අනන්තස්ස ඤෙය්යස්ස අනවසෙසතො දස්සී. වතසීලවත්තන්ති සමාදානවසෙන වතභූතං චාරිත්තසීලවසෙන සමාචිණ්ණත්තා සීලවත්තං. තං පන එකමෙවාති ආහ ‘‘සීලමෙවා’’ති.

අපායෙසීති එත්ථ යදා සො පිපාසිතෙ මනුස්සෙ පානීයං පායෙසි, තං සමුදාගමතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘තත්රා’’තිආදි ආරද්ධං. පුබ්බෙති පුරිමජාතියං. එස බ්රහ්මා ‘‘ජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයවසෙන ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, සො තත්ථ නිබ්බානසඤ්ඤී අහොසි. ඣානරතියා වීතිනාමෙතීති තදා තස්සා කිරියාය අවිච්ඡෙදතො පවත්තිං උපාදාය වත්තමානපයොගො. රත්තන්ධකාරෙ පුරතො පුරතො ගච්ඡන්තස්ස සකටස්ස අනුස්සරණවසෙන ගච්ඡන්තානං සකටානං නිවත්තනං හොතීති ‘‘සබ්බසකටානි තථෙව නිවත්තිත්වා’’ති වුත්තං.

කම්මසජ්ජාති යුද්ධසජ්ජා. විලොපන්ති විලුත්තභණ්ඩං. එණිකූලස්මින්ති එත්ථ ‘‘පනිහතාය නිච්චගඞ්ගාය නාම’’න්ති කෙචි. ‘‘එණිමිගබහුලතාය සො ගඞ්ගාය තීරප්පදෙසො එණිකූලන්ති වුත්ත’’න්ති අපරෙ. ගඞ්ගෙය්යකොති ගඞ්ගාසන්නිවාසී.

බද්ධචරොති පටිබද්ධචරියො. තෙනාහ ‘‘අන්තෙවාසිකො’’ති. යස්මා බුද්ධො සබ්බඤ්ඤූ, තස්මා අඤ්ඤාසි, ඉධ මය්හං පමුට්ඨඤ්ච සබ්බං ජානාසීති අධිප්පායො. සබ්බං බ්රහ්මලොකං ඔභාසයන්තො සබ්බම්පිමං බ්රහ්මලොකං භගවා ඔභාසං අභිභවිත්වා අනඤ්ඤසාධාරණං අත්තනො ඔභාසං ඔභාසෙන්තො තිට්ඨති.

බකබ්රහ්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

176. තෙජොකසිණපරිකම්මං ¶ කත්වාති ‘‘තෙජොකසිණපරිකම්මජ්ඣානං සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදො එවෙත්ථ තෙජොකසිණපරිකම්මං. න හි බුද්ධානං අඤ්ඤෙසං විය තත්ථ ඣානසමාපජ්ජනෙන ¶ පරිකම්මපපඤ්චො අත්ථි සබ්බත්ථෙව චිණ්ණවසීභාවස්ස පරමුක්කංසභාවප්පත්තත්තා. තස්ස කිර බ්රහ්මුනො ‘‘යථාහං එවං මහානුභාවො අඤ්ඤො නත්ථී’’ති ලද්ධි, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘නත්ථි සො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා, යො ඉධ ආගච්ඡෙය්යා’’ති. භගවා තස්ස තං ලද්ධිං විස්සජ්ජෙතුං තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා තස්ස උපරි ආකාසෙ නිසීදි. තෙන වුත්තං ‘‘තෙජොධාතුං…පෙ… තථාගතං දිස්වා’’ති. අට්ඨිවෙධං වියං විජ්ඣිතබ්බො අට්ඨිවෙධී, යථා අට්ඨිං විජ්ඣිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨති, එවං විජ්ඣිතබ්බොති අත්ථො. අයං පන අට්ඨිවෙධී විය අට්ඨිවෙධී, යථා සො ලද්ධිං විස්සජ්ජෙති, එවං පටිපජ්ජිතබ්බොති අත්ථො. සෙසානන්ති මහාකස්සපමහාකප්පිනඅනුරුද්ධත්ථෙරානං.

අඤ්ඤබ්රහ්මසරීරවිමානාලඞ්කාරාදීනං පභාති බ්රහ්මානං සරීරප්පභා විමානප්පභා අලඞ්කාරවත්ථාදීනං පභාති ඉමස්මිං බ්රහ්මලොකෙ ඉමා සබ්බා පභා අත්තනො පභස්සරභාවෙන අභිභවන්තං. නත්ථි මෙ සාති ඉදානි මෙ සා දිට්ඨි නත්ථි, ‘‘නත්ථි සො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා, යො ඉධ ආගච්ඡෙය්යා’’ති අයං ලද්ධි නත්ථි. තෙනාහ ‘‘තත්රාස්ස…පෙ… පහීනා’’ති. එත්ථාති එතස්මිං සමාගමෙ. යථා තස්ස බ්රහ්මුනො සබ්බසො දිට්ඨිගතං විමුච්චති ධම්මචක්ඛු උප්පජ්ජති, එවං මහන්තං ධම්මදෙසනං දෙසෙසි.

‘‘අජ්ජාපි තෙ, ආවුසො’’තිආදිනා වුත්තෙන තත්තකෙනෙව. සරූපෙන වුත්තාති පඨමෙන පාදෙන චතස්සො, දුතියෙන එකන්ති එවං පඤ්ච අභිඤ්ඤා සරූපෙන වුත්තා. කස්මා එත්ථ දිබ්බසොතං නාගතන්ති? ආහ ‘‘තාසං වසෙන ආගතමෙවා’’ති. යෙන ඉමා ලොකුත්තරා අභිඤ්ඤා අධිගතා, න තස්ස දිබ්බසොතසම්පාදනං භාරියං පටිපක්ඛවිගමෙන සුඛෙනෙව ඉජ්ඣනතො.

අඤ්ඤතරබ්රහ්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

177. පච්චෙකං ¶ ද්වාරබාහන්ති පච්චෙකං ද්වාරබාහං. පච්චෙක-සද්දො චෙත්ථ ආවුත්තිවසෙන වෙදිතබ්බො; ‘‘පච්චෙකං පච්චෙක’’න්ති ආහ ‘‘එකෙකො එකෙක’’න්ති. තෙසු හි එකො පච්චෙකබ්රහ්මා ගන්ධකුටියා එකද්වාරබාහං නිස්සාය ඨිතො, අපරො අඤ්ඤං. පච්චෙකබ්රහ්මාති ච එකචාරී බ්රහ්මා, න පරිසචාරී බ්රහ්මාති අත්ථො. සමිද්ධි නාම සග්ගෙ සුඛුපකරණෙහි, බ්රහ්මානඤ්ච ඣානං සුඛුපකරණන්ති ඣානසුඛෙන සමිද්ධොති. සම්පත්තියා වෙපුල්ලප්පත්තතා බ්රහ්මානඤ්ච අභිඤ්ඤාගුණෙහි වෙපුල්ලප්පත්තීති ¶ ආහ ‘‘ඵීතොති අභිඤ්ඤාපුප්ඵෙහි සුපුප්ඵිතො’’ති. අසහන්තොති නසහන්තො නරොචෙන්තො.

සතපදන්ති සතසද්දො. රූපවසෙනාති රූපසද්දවසෙන, රූපසද්දෙන සද්ධින්ති අත්ථො. තථා පන්තිවසෙනාති එත්ථාපි. එකච්චෙති එකෙ මිගාරී, තෙසං බ්යග්ඝීනිසාරූපකානං පඤ්චසතානීති අත්ථො. ‘‘කස්ස අඤ්ඤස්ස උපට්ඨානං ගමිස්සාමී’’ති විමානසම්පත්තියං විම්හයක්ඛිකො අහඞ්කාරවසෙන වදති. රණන්ති නින්දන්ති එතෙහීති රණා, දොසා. විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විකාරුප්පත්ති රුප්පනං රූපස්ස පවෙධනන්ති ආහ ‘‘සීතාදීහි ච නිච්චං පවෙධිත’’න්ති. සුමෙධො සුන්දරපඤ්ඤො සො සත්ථා රූපෙ න රමති, කිං පන මන්දපඤ්ඤො රූපෙ සරණඤ්ච පවෙධිතඤ්ච අපස්සන්තො රමසීති අධිප්පායො.

බ්රහ්මලොකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

178. පමාණකරානං රාගාදීනං අභාවතො ඛීණාසවො රාගාදිවසෙන න සක්කා ඉමං පමාතුන්ති අප්පමෙය්යො, අප්පමෙය්යානි වා චත්තාරි අරියසච්චානි විජ්ඣිත්වා ඨිතත්තා පමිතං පමෙය්යං තස්ස කතො පරිමෙය්යො නත්ථි. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවො…පෙ… දීපෙතී’’ති. තන්ති ඛීණාසවං. පමෙතුං රන්ධගවෙසී හුත්වා වජ්ජතො පරිච්ඡින්දිතුං. යථාසභාවතො තස්ස මිනනෙ නිහීනපඤ්ඤතාය අවකුජ්ජපඤ්ඤං.

කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

179. කිං ¶ කුසලගවෙසිතාය ‘‘කිං කුසලං අකුසල’’න්තිආදිනා කින්ති සුණාති එතායාති කිස්ස වා වුච්චති පඤ්ඤා.

කතමොදකතිස්සසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

180. ආබාධො එතස්ස අත්ථීති ආබාධිකො. අනන්තරසුත්තෙති අනාගතානන්තරෙ සුත්තෙ. වරාකොති ¶ අනුග්ගහවචනමෙව, න නිප්පරියායෙන වුත්තවචනං. පියසීලාති ඉමිනා එතස්මිං අත්ථෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘පෙසලා’’ති පදසිද්ධීති දස්සෙති. කබරක්ඛීනීති බ්යාධිබලෙන පරිභින්නවණ්ණතාය කබරභූතානි අක්ඛීනි. යත්තකන්ති යං ත්වං භගවතො වචනං අඤ්ඤථා කරොසි, තත්තකං තයා අපරද්ධං, තස්ස පමාණං නත්ථීති අත්ථො. යස්මා අනාගාමිනො නාම කාමච්ඡන්දබ්යාපාදා පහීනා හොන්ති, ත්වඤ්ච දිට්ඨො කාමච්ඡන්දබ්යාපාදවසෙන ඉධාගතො, තස්මා යාව තෙ ඉදං අපරද්ධන්ති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අදිට්ඨිප්පත්තොති අප්පත්තදිට්ඨිනිමිත්තො. ගිලවිසො විය විසං ගිලිත්වා ඨිතො විය. කුඨාරිසදිසා මූලපච්ඡින්දනට්ඨෙන. උත්තමත්ථෙති අරහත්තෙ. ඛීණාසවොති වදති සුනක්ඛත්තො විය අචෙලං කොරක්ඛත්තියං. යො අග්ගසාවකො විය පසංසිතබ්බො ඛීණාසවො, තං ‘‘දුස්සීලො අය’’න්ති යො වා වදති. සමකොව විපාකොති පසංසියනින්දා විජ්ජමානගුණපරිධංසනවසෙන පවත්තා යාව මහාසාවජ්ජතාය කටුකතරවිපාකා, තාව නින්දියපසංසාපි මහාසාවජ්ජතාය සමවිපාකා තත්ථ අවිජ්ජමානගුණසමාරොපනෙන අත්තනො පරෙසං මිච්ඡාපටිපත්තිහෙතුභාවතො පසංසියෙන තස්ස සමභාවකරණතො ච. ලොකෙපි හි අයං පුරෙ සමණගාරය්හො හොති, පගෙව දුප්පටිපන්නදුප්පටිපන්නොති සමං කරොන්තීති.

සකෙනාති අත්තනො සාපතෙය්යෙන. අයං අප්පමත්තකො අපරාධො දිට්ඨධම්මිකත්තා සප්පතිකාරත්තා ච තස්ස. අයං මහන්තතරො කලි කතූපචිතස්ස සම්පරායිකත්තා අප්පතිකාරත්තා ච.

‘‘නිරබ්බුදො’’ති ¶ ගණනාවිසෙසො එකොති ආහ ‘‘නිරබ්බුදගණනායා’’ති, සතසහස්සං නිරබ්බුදානන්ති අත්ථො. නිරබ්බුදපරිගණනං පන හෙට්ඨා වුත්තමෙව. යමරියගරහී නිරයං උපෙතීති එත්ථ යථාවුත්තං ආයුප්පමාණං පාකතිකෙන අරියූපවාදිනා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අග්ගසාවකානං පන ගුණමහන්තතාය තතොපි අතිවිය මහන්තතරා එවා’’ති වදන්ති.

තුරූබ්රහ්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

181. ද්වෙ කොකාලිකනාමකා භික්ඛූ, තතො ඉධ අධිප්පෙතං නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙතුං – ‘‘කො අයං කොකාලිකො’’ති? පුච්ඡා. සුත්තස්ස අට්ඨුප්පත්තිං දස්සෙතුං – ‘‘කස්මා ච උපසඞ්කමී’’ති? පුච්ඡා ¶ . අයං කිරාතිආදි යථාක්කමං තාසං විස්සජ්ජනං. විවෙකවාසං වසිතුකාමත්තා අප්පිච්ඡතාය ච මා කස්සචි…පෙ… වසිංසු.

පක්කමිස්සන්තීති ආඝාතං උප්පාදෙසි අත්තනො ඉච්ඡාවිඝාතනතො. ථෙරා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදයිංසු පයුත්තවාචාය අකතත්තා ථෙරෙහි ච අදීපිතත්තා. පුබ්බෙපි…පෙ… මඤ්ඤෙති ඉමිනා ථෙරානං කොහඤ්ඤෙ ඨිතභාවං ආසඞ්කති අවණෙ වණං පස්සන්තො විය, සුද්ධෙ ආදාසතලෙ ලෙඛං උට්ඨාපෙන්තො විය ච.

අපරජ්ඣිත්වාති භගවතො සම්මුඛා ‘‘පාපභික්ඛූ ජාතා’’ති වත්වා. ආහ ‘‘සද්ධාය ආකරො පසාදාවහො’’ති. පවත්තසද්ධායිකො වාති අත්ථොති ආහ ‘‘සද්ධාතබ්බවචනො’’ති.

පීළකා නාම බාහිරතො පට්ඨාය අට්ඨිං භින්දති, ඉමා පන පඨමංයෙව අට්ඨිං භින්දිත්වා උග්ගතා. තරුණබෙලුවමත්තියොති තරුණබිල්ලඵලමත්තියො. විසගිලිතොති ඛිත්තපහරණො. තඤ්ච බළිසං විසසමඤ්ඤා ලොකෙ. ‘‘ආරක්ඛදෙවතානං සුත්වා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

මගධරට්ඨෙ ¶ සංවොහාරතො මාගධකො පත්තො, තෙන. තිලසකටං තිලවාහාඑති වුත්තො. පච්චිතබ්බට්ඨානස්සාති නිරයදුක්ඛෙන පච්චිතබ්බපදෙසස්ස. එතං ‘‘අබ්බුදො’’ති නාමං.

වස්සගණනාති එකතො පට්ඨාය දසගුණිතං අබ්බුදආයුම්හි, තතො පරං වීසතිගුණං නිරබ්බුදාදීසු වස්සගණනා වෙදිතබ්බා. සබ්බත්ථාති අබබාදීසු පදුමපරියොසානෙසු සබ්බෙසු නිරයෙසු. එසෙව නයොති හෙට්ඨිමතො උපරිමස්ස උපරිමස්ස වීසතිගුණතං අතිදිසති.

කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

182. පොරාණකත්තාති ¶ නිබ්බත්තිත්වා චිරකාලත්තා. ජාතත්තා ජනො, තං ඉතො ජනෙතො, තස්මිං. ඛත්තියො සෙට්ඨො ලොකමරියාදපරිපාලනාදිනා සම්මාපටිපත්තියං සත්තානං නියොජනෙන බහුකාරත්තා. සො හි පරෙ තථා පටිපාදෙන්තො සයම්පි තත්ථ පතිට්ඨිතොයෙව හොතීති සෙට්ඨො වුත්තො. පටිපක්ඛවිජ්ඣනට්ඨෙන පුබ්බෙනිවාසාදීනං විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජාති. සද්ධාහිරොත්තප්පබාහුසච්චවීරියසතිපඤ්ඤාති ඉමෙ සත්ත සද්ධම්මා. චරන්ති අගතපුබ්බං දිසං එතෙහීති චරණානි, සීලාදයො පන්නරස ධම්මා.

සනඞ්කුමාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

183. අප්පඤ්ඤත්තෙ එව සික්ඛාපදෙ ඡෙජ්ජගාමිකම්මස්ස කතත්තා සලිඞ්ගෙනෙව ච ඨිතත්තා ‘‘දෙවදත්තො සාසනතො පක්කන්තො’’ති න වත්තබ්බොති අචිරපක්කන්තෙති එත්ථ ‘‘සාසනතො පක්කන්තෙ’’ති අවත්වා ‘‘වෙළුවනතො ¶ ගයාසීසං ගතෙ’’ති වුත්තං. පකතත්තො හි භික්ඛුසඞ්ඝං භින්දෙය්ය, න අපකතත්තොති. වළවායාති වළවාය කුච්ඡියං ජාතං.

දෙවදත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

184. ජනතන්ති ජනානං සමූහං, ජනසඤ්චරණට්ඨානන්ති අත්ථො. මනුස්සානං අනුපචාරෙති යත්තකෙ කසනාදිකිච්චං කරොන්තානං සඤ්චාරො හොති, එත්තකං අතික්කමිත්වා අනුපචාරෙ. සංයොජනවිප්පමොක්ඛාති සංයොජනවිමොක්ඛහෙතු. විවෙකරතිං පවිවෙකසුඛජ්ඣානං අලභන්තො. චිත්තානුරක්ඛණත්ථන්ති පුබ්බෙ මං මනුස්සා ‘‘අරඤ්ඤවාසෙන පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො’’ති මඤ්ඤිංසු, ඉදානි ගාමන්තෙ වසන්තං දිස්වා ගණසඞ්ගණිකාය නිවුට්ඨොති අප්පසාදං ආපජ්ජිස්සන්ති. යදිපි මෙ ඉධ අභිරති නත්ථි, එවං සන්තෙපි ඉධෙව වසිස්සාමීති වික්ඛිත්තචිත්තෙන හුත්වා න වසිතබ්බං, කො අත්ථො චිත්තවසං ගන්ත්වාති අධිප්පායො. සතිපට්ඨානපරායණොති ¶ සතිපට්ඨානභාවනාරතො. එවං හිස්ස ගණවාසොපි පාසංසො විවෙකවාසෙන විනා සමණකිච්චස්ස අසිජ්ඣනතො.

වට්ටභයතො පමුත්තො අජ්ඣාසයවසෙනාති අධිප්පායො.

නිසීදි තත්ථ භික්ඛූති ඉමිනා සත්තූපලද්ධියා අනිස්සිතත්තා යථාරුචියා තෙසං නිසජ්ජං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා’’තිආදි.

ඉමිනා ච ඉමිනා ච ආකාරෙන ජාතන්ති න අනුස්සවදස්සනමෙතං, න අනුස්සවග්ගහණං. තක්කහෙතු නයහෙතු වා න වදාමීති යොජනා. පිටකං ගන්ථො සම්පදීයති එතස්සාති පිටකසම්පදානං, ගන්ථස්ස උග්ගණ්හනතො තෙන පිටකස්ස උග්ගණ්හනකභාවෙන, කෙනචි ගන්ථානුසාරෙන එවං න වදාමීති අත්ථො. බ්රහ්මස්ස සෙට්ඨස්ස ධම්මස්ස චරියං වාචසිකං පවත්තතීති බ්රහ්මචරියං, ධම්මදෙසනා. භාවිතෙන මරණස්ස සබ්බසො භාගෙන විප්පහානෙන මරණපරිච්චාගීනං. තෙ ච ඛීණජාතිකාති ආහ ‘‘ඛීණාසවාන’’න්ති.

දසධා ¶ දසාති දසක්ඛත්තුං දස. අඤ්ඤන්ති පඤ්චසතාධිකසහස්සතො අඤ්ඤං. පුඤ්ඤභාගිනොති විවට්ටනිස්සිතපුඤ්ඤස්ස භාගිනො තස්සා දෙසනාය එත්තකා සත්තා ජාතාති ගණෙතුං අහං න සක්කොමීති දස්සෙති. බ්රහ්මධම්මදෙසනන්ති බ්රහ්මුනා වුත්තං ආහ.

අන්ධකවින්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

185. අභිභූ සම්භවොති තෙසං ද්වින්නං මහාථෙරානං නාමානි. තෙසං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තෙසූ’’තිආදි වුත්තං. එතෙ ද්වෙ තස්ස භගවතො අග්ගසාවකාති දස්සෙති. අවජ්ඣායන්තීති හෙට්ඨා කත්වා චින්තෙන්ති. ඛිය්යන්ති තං ලාමකතො චින්තෙතබ්බතං පාපෙන්ති පාපකතං කරොන්ති. විත්ථාරයන්තාති තමෙව ලාමකතො චින්තෙතබ්බතං වෙපුල්ලං පාපෙන්තා. සබ්බෙ පාසණ්ඩා අත්තනො අත්තනො සමයෙ සිද්ධන්තෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා අත්තනො අත්තනො සමයෙ පටිලාභෙ පටිලද්ධඅත්ථෙ පුරිසකාරං වණ්ණයන්තීති යොජනා.

ආරම්භවීරියන්ති මච්චුසෙනාසඞ්ඛාතකිලෙසධුනනෙ ආරම්භවීරියං, යා ‘‘ආරම්භධාතූ’’ති වුච්චති ¶ . නික්කමවීරියන්ති කොසජ්ජපටිපක්ඛභූතං වීරියං, යා ‘‘නික්කමධාතූ’’ති වුච්චති. පයොගං කරොථාති පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං භාවනාභියොගං පවත්තෙථාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරක්කමථා’’ති. කිලෙසසෙනා නාම රාගාදිකිලෙසසමූහො, සො මරණපච්චයභාවතො ‘‘මච්චුනො සෙනා’’ති වුච්චති. තඤ්හි සන්ධාය වුත්තං ‘‘මහාසෙනෙන මච්චුනා’’ති (ම. නි. 3.272, 275, 276). ඛන්ධානං පඨමාභිනිබ්බත්ති ජාති, තදඤ්ඤං පන තෙසං පටිපාටි පවත්තං සංසාරොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ජාතිඤ්ච සංසාරඤ්චා’’ති. යස්මා ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’තිආදීසු තස්මිං තස්මිං භවෙ ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නඛන්ධප්පවත්ති ‘‘ජාතී’’ති වුච්චති, සා එව යාව පරිනිබ්බානා අපරාපරං පවත්තමානො සංසාරො ‘‘ඉතො චිතො සංසරණ’’න්ති කත්වා, තස්මා ආහ ‘‘ජාතිසඞ්ඛාතං වා සංසාර’’න්ති. පරිච්ඡෙදන්ති පරියොසානං. ඔභාසං ඵරීති සම්බන්ධො. ආලොකට්ඨානෙති අත්තනා ¶ කතආලොකට්ඨානෙ. ආලොකකිච්චං නත්ථීති අන්ධකාරට්ඨානෙ ආලොකදස්සනං විය ආලොකට්ඨානෙ ආලොකදස්සනකිච්චං නත්ථි. තස්මා තෙසං සත්තානං ‘‘කිං ආලොකො අයං, කස්ස නු ඛො අයං ආලොකො’’ති? විචිනන්තානං චින්තෙන්තානං. සබ්බෙති සහස්සිලොකධාතුයං සබ්බෙ දෙවමනුස්සා. ඔසටාය පරිසායාති ධම්මස්සවනත්ථං සබ්බොසටාය පරිචිතපරිච්ඡින්නාය පරිසාය. සද්දං සුණිංසූති න කෙවලං සද්දමෙව සුණිංසු, අථ ඛො අත්ථොපීති යථාධිප්පෙතො තෙසං පකතිසවනුපචාරෙ විය පාකටො අහොසි, තිසහස්සිලොකධාතුං විඤ්ඤාපෙසීති.

අරුණවතීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

186. එවං තං කුසිනාරාය හොතීති යථා අනුරොධපුරස්ස ථූපාරාමො දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං, එවං තං උය්යානං කුසිනාරාය දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං හොති. තස්මාති යස්මා නගරං පවිසිතුකාමා උය්යානතො උපෙච්ච වත්තන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති උපවත්තනන්ති වුච්චති, තස්මා. තන්ති සාලපන්තිභාවෙන ඨිතං සාලවනං. අන්තරෙනාති වෙමජ්ඣෙ. අප්පමජ්ජනං අප්පමාදො, සො පන අත්ථතො ඤාණූපසංහිතා සති. යස්මා තත්ථ සතියා බ්යාපාරො සාතිසයො, තස්මා ‘‘සතිඅවිප්පවාසෙනා’’ති වුත්තං. අප්පමාදපදෙයෙව පක්ඛිපිත්වා අභාසි අත්ථතො තස්ස සකලස්ස බුද්ධවචනස්ස සඞ්ගණ්හනතො.

ඣානාදීසු චිත්තෙ ච පරමුක්කංසගතවසීභාවතාය ‘‘එත්තකෙ කාලෙ එත්තකා සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා ¶ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා සමාපත්තිසමාපජ්ජනං පරිනිබ්බානපරිකම්මන්ති අධිප්පෙතං. ථෙරොති අනුරුද්ධත්ථෙරො.

අයම්පි චාති යථාවුත්තපඤ්චසට්ඨියා ඣානානං සමාපන්නකථාපි සඞ්ඛෙපකථා එව. කස්මා? යස්මා භගවා තදා දෙවසිකං වළඤ්ජනසමාපත්තියො සබ්බාපි අපරිහාපෙත්වා සමාපජ්ජි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බානපුරං පවිසන්තො’’තිආදිමාහ. චතුවීසති…පෙ… පවිසිත්වාති එත්ථ කෙචි තාව ආහු ¶ ‘‘භගවා දෙවසිකං ද්වාදසකොටිසතසහස්සක්ඛත්තුං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, ද්වාදසකොටිසතසහස්සක්ඛත්තුමෙව ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තස්මා තදාපි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘තථාගතං, භික්ඛවෙ, අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං ද්වෙ විතක්කා බහුලං සමුදාචරන්ති ඛෙමො ච විතක්කො පවිවෙකො ච විතක්කො’ති (ඉතිවු. 38). ඛෙමො හි විතක්කො භගවතො මහාකරුණාසමාපත්තිං පූරෙත්වා ඨිතො, පවිවෙකවිතක්කො අරහත්තඵලසමාපත්තිං. බුද්ධානං හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො මත්ථකප්පත්තො සමාපත්තීසු වසීභාවො, තස්මා සමාපජ්ජනවුට්ඨානානි කතිපයචිත්තක්ඛණෙහෙව ඉජ්ඣන්ති. පඤ්ච රූපාවචරසමාපත්තියො චතස්සො අරූපසමාපත්තියො අප්පමඤ්ඤාසමාපත්තියා සද්ධිං නිරොධසමාපත්ති අරහත්තඵලසමාපත්ති චාති ද්වාදසෙතා සමාපත්තියො භගවා පච්චෙකං දිවසෙ දිවසෙ කොටිසතසහස්සක්ඛත්තුං පුරෙභත්තං සමාපජ්ජති, තථා පච්ඡාභත්තන්ති එවං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං වළඤ්ජනකකසිණසමාපත්තියො’’ති.

අපරෙ පනාහු ‘‘යං තං භගවතා අභිසම්බොධිදිවසෙ පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගමුඛෙන පටිලොමනයෙන ජරාමරණතො පට්ඨාය ඤාණං ඔතාරෙත්වා අනුපදධම්මවිපස්සනං ආරභන්තෙන යථා නාම පුරිසො සුවිදුග්ගං මහාගහනං මහාවනං ඡින්දන්තො අන්තරන්තරා නිසානසිලායං ඵරසුං නිසිතං කරොති, එවමෙවං නිසානසිලාසදිසියො සමාපත්තියො අන්තරන්තරා සමාපජ්ජිත්වා ඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවං සම්පාදෙතුං අනුලොමපටිලොමතො පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු ලක්ඛකොටිසමාපත්තිසමාපජ්ජනවසෙන සම්මසනඤාණං පවත්තෙති, තදනුසාරෙන භගවා බුද්ධභූතොපි අනුලොමපටිලොමතො පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගමුඛෙන විපස්සනාවසෙන දිවසෙ දිවසෙ ලක්ඛකොටිඵලසමාපත්තියො සමාපජ්ජති, තං සන්ධාය වුත්තං, ‘චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො පවිසිත්වා’’’ති.

ඉමානි ද්වෙපි සමනන්තරානෙව පච්චවෙක්ඛණායපි යෙභුය්යෙන නානන්තරියකතාය ඣානපක්ඛිකභාවතො. යස්මා සබ්බපච්ඡිමං භවඞ්ගචිත්තං තතො තතො ¶ චවනතො ‘‘චුතී’’ති වුච්චති ¶ , තස්මා න කෙවලං අයමෙව භගවා, අථ ඛො සබ්බෙපි සත්තා භවඞ්ගචිත්තෙනෙව චවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යෙ හි කෙචී’’තිආදි වුත්තං. දුක්ඛසච්චෙනාති දුක්ඛසච්චපරියාපන්නෙන චුතිචිත්තෙන කාලං කාලකිරියං කරොන්ති පාපුණන්ති, කාලගමනතො වා කරොන්ති පෙච්චාති.

පටිභාගපුග්ගලවිරහිතො සීලාදිගුණෙහි අසදිසතාය සදිසපුග්ගලරහිතො. සඞ්ඛාරා වූපසම්මන්ති එත්ථාති වූපසමොති එවං සඞ්ඛාතං ඤාතං කථිතං නිබ්බානමෙව සුඛන්ති. ලොමහංසනකොති ලොමානං හට්ඨභාවාපාදනො. භිංසනකොති අවීතරාගානං භයජනකො ආසි අහොසි. සබ්බාකාරවරගුණූපෙතෙති සබ්බෙහි ආකාරවරෙහි උත්තමකාරණෙහි සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතෙ. අසඞ්කුටිතෙනාති අකුටිතෙන විප්ඵාරිකාභාවතො. සුවිකසිතෙනෙවාති පීතිසොමනස්සයොගතො සුට්ඨු විකසිතෙන. වෙදනං අධිවාසෙසි සභාවසමුදයාදිතො සුට්ඨු පඤ්ඤාතත්තා. අනාවරණවිමොක්ඛො සබ්බසො නිබ්බිදභාවො. තෙනාහ ‘‘අපඤ්ඤත්තිභාවූපගමො’’ති. පජ්ජොතනිබ්බානසදිසොති පදීපස්ස නිබ්බානසදිසො තත්ථ විලීයිත්වා අවට්ඨානාභාවතො.

පරිනිබ්බානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

බ්රහ්මසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.