තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > සගාථාවග්ග-ටීකා

187. ධනඤ්ජානිගොත්තාති ¶ ¶ එත්ථ පුබ්බපුරිසතො ආගතස්ස කුලවංසස්ස නාමාභිධානසඞ්ඛාතං ගං තායතීති ගොත්තං. (කිං පන තන්ති? අඤ්ඤකුලපරම්පරාසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං.) ධනඤ්ජානිගොත්තං එතිස්සන්ති ධනඤ්ජානිගොත්තා. තස්සා උදානස්ස කාරණං පුච්ඡිත්වා ආදිතො පට්ඨාය විභාවෙතුං ‘‘සො කිරා’’තිආදි වුත්තං. නානාරසභොජනං දෙතීති යොජනා. පඤ්චගොරසසම්පාදිතං සාලිභත්තං සූපසාකබ්යඤ්ජනං නානාරසං බ්රාහ්මණභොජනං. මණ්ඩලග්ගඛග්ගන්ති මණ්ඩලග්ගසඞ්ඛාතං ඛග්ගං. දුවිධො හි ඛග්ගො මණ්ඩලග්ගො දීඝග්ගොති. තත්ථ යස්ස අග්ගො මණ්ඩලාකාරෙන ඨිතො, සො මණ්ඩලග්ගො. යස්ස පන අසිපුත්තිකා විය දීඝො, සො දීඝග්ගො.

සාසනාති අනුසාසනා. ‘‘නමො…පෙ… සම්බුද්ධස්සා’’ති එවං වුත්තා පඤ්චපදිකගාථා. සත්ථුසාසනෙ හි ලොකියච්ඡන්දං අනපෙක්ඛිත්වා එසා පඤ්චපදිකගාථාති දට්ඨබ්බා. ඔක්කාවරධරාති පුබ්බපුරිසසඞ්ඛාතඋක්කාකවංසවරධාරිකා. සක්කාති සක්කුණෙය්යං.

එවන්ති ‘‘සචෙ මෙ අඞ්ගමඞ්ගානී’’තිආදිනා ඉමිනා පකාරෙන. ‘‘පඤ්ච ගාථාසතානි පන අට්ඨකථං ආරුළ්හානි, ඉධ පන ද්වෙ එව උද්ධටා’’ති වදන්ති. පහරිතුං වාති එකවාරම්පි හත්ථෙන වා පාදෙන වා පහරිතුම්පි පරාමසිතුම්පි අසක්කොන්තොති අත්ථො. සො හි තස්සා අරියසාවිකාය ආනුභාවෙන අත්තනො සාමත්ථියෙන වසෙ වත්තාපනත්ථං සන්තජ්ජිත්වාපි තදනුවත්තන්තො නිබ්බිසො අහොසි. තෙනාහ ‘‘භොතී’’තිආදි.

තස්ස බ්රාහ්මණස්සාති අත්තනො සාමිකබ්රාහ්මණස්ස. උපසංහරන්තීති උපනෙන්තී. තස්මිං සමයෙති ¶ තස්මිං දුක්ඛුප්පත්තිකාලෙ ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති භගවතො ¶ වචනං අනුස්සරිත්වා ‘‘දසබලස්ස භගවතො’’තිආදීසු යථාපරිචිතං ගුණපදං අනුස්සරි. තෙනාහ ‘‘දසබලං සරී’’ති.

ඛන්තිසොරච්චරහිතතාය කුජ්ඣිත්වා. භිජ්ජිත්වාති සංයතාභාවතො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අන්තරෙ මෙත්තිභෙදෙන භිජ්ජිත්වා. එවමෙවාති යථා එතරහි අකාරණෙන, එවමෙව අඤ්ඤදාපි අකාරණෙනාති අත්ථො. නික්කාරණතාදීපනෙ එවං-සද්දො, එව-සද්දො පන අවධාරණත්ථො. නික්කාරණතා ච නාම නිරත්ථකතා, නිරත්ථකවිප්පලාපභාවෙනෙත්ථ එවං-සද්දස්ස ගහණෙ පවත්ති ගවෙසිතබ්බා. ගරහත්ථො වායං එවං-සද්දො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං. ගරහත්ථතා චස්ස වසලිසද්දසන්නිධානතො පාකටා එව.

ගාමනිගමරට්ඨපූජිතොති ඉමිනා ගාමනිගමරට්ඨසාමිකෙහි පූජිතභාවො දීපිතො ගාමාදීනං තෙසං වසෙ වත්තනතො. අසුකස්ස නාම පුග්ගලස්ස. සෙසන්ති අභික්කන්තන්තිආදි, යම්පි චඤ්ඤං ඉධාගතං හෙට්ඨා වණ්ණිතඤ්ච.

ධනඤ්ජානීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

188. භාරද්වාජොව සොති භාරද්වාජො නාම එව සො බ්රාහ්මණො. ගොත්තවසෙන හි තයිදං නාමං, විසෙසෙන පනෙතං ජාතන්ති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චමත්තෙහී’’තිආදි වුත්තං. ජානිකතාති ඤාතිවග්ගහානිකතා. පක්ඛො භින්නොති තතො එව ඤාතිපක්ඛො නට්ඨො. යථා දොමනස්සිතො අනත්තමනොති වත්තබ්බං ලභති, එවං කුපිතොති ආහ ‘‘දොමනස්සෙන චා’’ති. දසහීති අනවසෙසපරියාදානවසෙන වුත්තං පඤ්චහි ගාථාසතෙහි අක්කොසන්තො තථා අක්කොසෙය්යාති කත්වා. තත්ථ පන යෙන කෙනචි අක්කොසන්තොපි අක්කොසතියෙව නාම. කරොසි මම භාතිකස්ස පබ්බජ්ජං.

සම්භුඤ්ජතීති සම්භොගං කරොති. අක්කොසාදීහි එකතො භුඤ්ජති. වීතිහරතීති බ්යතිහාරං කරොති, අක්කොසතො පච්චක්කොසනාදිනා විනිමයං ¶ කරොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කතස්ස පටිකාරං කරොතී’’ති. අස්ස අනුස්සවවසෙන සුත්වා ‘‘සපති ම’’න්ති සඤ්ඤිනො භයං උප්පජ්ජීති යොජනා. අස්සාති බ්රාහ්මණස්ස. සුත්වාති පදං උභයත්ථාපි යොජෙතබ්බං ‘‘තවෙවෙතං බ්රාහ්මණාති ¶ සුත්වා, අනුස්සවවසෙන සුත්වා’’ති ච. කාමං කිසවච්ඡාදයො සපනං නාදංසු, දෙවතානංයෙව හි සො අත්ථො, සත්තානං පන තථා සඤ්ඤා උප්පන්නා, සොපි තථාසඤ්ඤී අහොසි. තෙනාහ ‘‘අනුස්සවවසෙනා’’ති.

දන්තස්ස සබ්බසො දමථං උපගතත්තා. නිබ්බිසෙවනස්සාති රාගදොසාදිහෙතුකවිප්ඵන්දනරහිතස්ස. තස්සෙවාති පටිකුජ්ඣන්තස්සෙව පුග්ගලස්ස තෙන කොධෙන පාපං හොති පාපස්ස සන්තානන්තරසඞ්කන්තියා අභාවතො. කෙචි පන ‘‘තස්සෙවාති තස්සෙව පටිකුජ්ඣන්තපුරිසස්ස තෙන පටිකුජ්ඣනෙන. පාපියොති පටිකුජ්ඣන්තපුග්ගලස්ස ලාමකතරො’’ති එවමෙත්ථ අත්ථං වදන්ති. සතියා සමන්නාගතො හුත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතො අධිවාසෙති, න සහො මූළ්හො හුත්වාති අධිප්පායො. උභින්නං තිකිච්ඡන්තන්ති උභින්නං උප්පන්නකොධසඞ්ඛාතං කිලෙසබ්යාධිං තිකිච්ඡන්තං වූපසමෙන්තං තං පුග්ගලං. යො පුග්ගලොතිආදිනා පුරිමාසු ගාථාසු පවත්තිතානි පදානි සම්බන්ධිත්වා දස්සෙති. පඤ්චසු ඛන්ධෙසු යාථාවතො විනීතා අරියධම්මස්ස කොවිදා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘ධම්මස්සාති පඤ්චක්ඛන්ධධම්මස්සා’’ති. ඉදානි තමත්ථං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුසච්චධම්මස්ස වා’’ති.

189. තෙනෙවාති භාතුපබ්බජිතෙනෙව. අස්සෙවාති තිතික්ඛස්ස. ‘‘තං ජයං හොතී’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘සො ජයො හොතී’’ති, දුජ්ජයං කොධං තිතික්ඛාය ජිනන්තස්සාති අධිප්පායො. යස්මා තිතික්ඛාදයො න කොධවසිකං ධුරං, තං පන බාලානං මඤ්ඤනාමත්තන්ති ¶ ඉධ ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘කතමස්සා’’තිආදි වුත්තං. විජානතොව ජයො න අවිජානතො තිතික්ඛාය අභාවතො. න හි අවිජානන්තො අන්ධබාලො කොධං විජෙතුං සක්කොති. කෙවලං ජයං මඤ්ඤති කිලෙසෙහි පරාජිතො සමානොපීති අධිප්පායො.

අසුරින්දකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. සුද්ධන්ති කෙවලං සම්භාරවිරහිතං. සම්භාරයුත්තන්ති කටුකභණ්ඩාදිසම්භාරසහිතං. කඤ්ජිතො නිබ්බත්තත්තා කඤ්ජිකං, ආරනාලං, බිලඞ්ගන්ති අත්ථො. නාමං ගහිතං සඞ්ගීතිකාලෙ ‘‘බිලඞ්ගිකභාරද්වාජො’’ති ¶ විසෙසනවසෙන. තයොති ධනඤ්ජානියා සාමිකො භාරද්වාජො, අක්කොසකභාරද්වාජො, අසුන්දරිකභාරද්වාජොති ආදිතො තීසු සුත්තෙසු ආගතා තයො. මෙති මය්හං.

බිලඞ්ගිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

191. එසාති බ්රාහ්මණො. ‘‘අහිංසකො අහ’’න්ති තදත්ථං සාධෙතුං ඉච්ඡාය කථෙසීති වුත්තං ‘‘අහිංසකපඤ්හං පුච්ඡී’’ති. තථා චෙ අස්සාති යථා තෙ නාමස්ස අත්ථො, තථා චෙතං භවෙය්යාසි අන්වත්ථනාමකො භවෙය්යාසි අහිංසකො එව සියාති. න දුක්ඛාපෙති දුක්ඛමත්තම්පි න උප්පාදෙති, දුක්ඛතො අපනෙතීති අත්ථො.

192. ජටාපඤ්හස්සාති ‘‘අන්තොජටා බහිජටා’’ති එවං ජටාපරියායස්ස පඤ්හස්ස.

193. සුද්ධිකපඤ්හස්සාති ¶ ‘‘නාබ්රාහ්මණො සුජ්ඣතී’’ති එවං සුද්ධසන්නිස්සිතස්ස පඤ්හස්ස. සීලසම්පන්නොති පඤ්චවිධනියමලක්ඛණෙන සීලෙන සමන්නාගතො. තපොකම්මන්ති අනසනපඤ්චාතපතප්පනාදිපරිභෙදනතපොකම්මං කරොන්තොපි. විජ්ජාති තයො වෙදාති වදන්ති ‘‘තාය ඉධලොකත්ථං පරලොකත්ථං ඤායන්තී’’ති කත්වා. ගොත්තචරණන්ති ගොත්තසඞ්ඛාතං චරණං. බ්රාහ්මණො සුජ්ඣති ජෙට්ඨජාතිකත්තා. තථා හි සො එව තපං ආචරිතුං ලභති, න ඉතරො. අඤ්ඤා ලාමිකා පජාති ඉතරවණ්ණං වදති. වචනසහස්සම්පීති ගාථානෙකසහස්සම්පි. අන්තො කිලෙසෙහි පූතිකො සභාවෙන පූතිකො. කිලිට්ඨෙහි කායකම්මාදීහි කායදුච්චරිතාදීහි.

සුද්ධිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

194. අග්ගිපරිචරණවසෙනාති ¶ අග්ගිහුත්තජුහනවසෙන. සන්නිහිතොති මිස්සීභාවං සම්පාපිතො. තථාභූතො ච සො සප්පිනා සද්ධිං යොජිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘සංයොජිතො’’ති. අපායමග්ගං ඔක්කමති මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනං අත්තනො සන්තානෙ සමුප්පාදනතො. තෙනාහ ‘‘ඉමං ලද්ධි’’න්තිආදි.

ජාතියාති සදොසකිරියාපරාධස්ස අසම්භවෙන පරිසුද්ධාය ජාතියා. නානප්පකාරෙ අට්ඨාරසවිජ්ජාට්ඨානසඤ්ඤිතෙ ගන්ථෙ. සුතවාති සුත්වා නිට්ඨං පත්තො අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තාති අධිප්පායො.

පුබ්බෙනිවාසඤාණෙනාති ඉදං ලොකෙ සාසනෙ ච නිරුළ්හතාවසෙන වුත්තං. අඤ්ඤෙ හි පුබ්බෙනිවාසං ජානන්තා පුබ්බෙනිවාසඤාණෙනෙව ජානන්ති, භගවා පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනපි ජානාති. දිබ්බෙන චක්ඛුනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සබ්බසො ජාති ඛීයති එතෙනාති ජාතික්ඛයො, අග්ගමග්ගො ¶ , තෙන පත්තබ්බත්තා ආපන්නත්තා ච ජාතික්ඛයො අරහත්තං. ජානිත්වා වොසිතවොසානොති විජානිතබ්බං චතුසච්චධම්මං මග්ගඤාණෙන ජානිත්වා සොළසන්නම්පි කිච්චානං වොසිතවොසානො.

උප්පත්තිං දීපෙත්වාති පායසදානස්ස ආගමනං පකාසෙත්වා. ගාථාහි අභිගීතන්ති ද්වීහි ගාථාහි මයා අභිගීතං. අභුඤ්ජිතබ්බන්ති භුඤ්ජිතුං න යුත්තං. ‘‘අභොජනෙය්ය’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු භගවතො අජ්ඣාසයො අච්චන්තමෙව සුද්ධොති? සච්චමෙතං, බ්රාහ්මණො පන පුබ්බෙ අදාතුකාමො පච්ඡා ගාථා සුත්වා ධම්මදෙසනාය මුදුහදයො හුත්වා දාතුකාමො අහොසි, තස්මා තං භික්ඛූනං අනාගතෙ දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථං පටික්ඛිපි. තථා හි අනන්තරසුත්තෙ කසිභාරද්වාජසුත්තෙ ච එවමෙව පටිපජ්ජි. තෙනාහ ‘‘ත්වං බ්රාහ්මණා’’තිආදි. කිලඤ්ජම්හි…පෙ… පකාසිතාති එතෙන ගාථං උද්දෙසට්ඨානෙව ඨපෙත්වා භගවා බ්රාහ්මණස්ස විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසීති දස්සෙති. ගායනෙනාති ගායනකෙන, ගානෙන වා. අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්චාති සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතඤ්චෙව තස්ස කාරණඤ්ච. සම්පස්සන්තානන්ති සම්මදෙව පස්සන්තානං. ධම්මොති පවෙණිආගතො චාරිත්තධම්මො න හොති. භොජනෙසු උක්කංසගතං දස්සෙතුං ‘‘සුධාභොජන’’න්ති ආහ. ධම්මෙ සතීති අරියානං ආචාරධම්මෙ සති තං ආලම්බිත්වා ජීවන්තානං එතදෙව සෙට්ඨන්ති ‘‘සොමං භුඤ්ජෙය්ය පායස’’න්ති තං ආරබ්භ කථාය උප්පන්නත්තා.

සල්ලක්ඛෙති අයං බ්රාහ්මණො. සෙසා පච්චයා නිද්දොසා තෙ ආරබ්භ කථාය අප්පවත්තිතත්තා. කුක්කුච්චවූපසන්තන්ති ¶ අග්ගිආහිතපදස්ස විය සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අන්නෙන පානෙනාති ලක්ඛණවචනමෙතං යථා ‘‘කාකෙහි සප්පි රක්ඛිතබ්බ’’න්ති. තෙනාහ ‘‘දෙසනාමත්තමෙත’’න්ති. බහුසස්සඵලදායකං සුඛෙත්තං විය පටියත්තන්ති සම්මා කසනබීජනඋදකානයනාපනයනාදිනා සුසජ්ජිතං ඛෙත්තං විය සීලාදිගුණවිසෙසසම්පාදනෙන පටියත්තං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං එතං.

195. ආනෙත්වා ¶ හුනිතබ්බතො ආහුති. සප්පිමධුපායසාදීහි අග්ගිං ජුහොති එත්ථාති අග්ගිහුත්තං, සාධිට්ඨානං වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අග්යායතන’’න්තිආදි. සුවිසොධිතො චස්සාති නිහීනජාතිකානං අනෙන සුට්ඨු විසොධිතො ච භවෙය්ය. ‘‘මෙ’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

අඵලං කරොතීති ඉතො පට්ඨාය යාව දෙමීති පදං. තාව අනන්තරසුත්තවණ්ණනාය ආගතසදිසමෙවාති පෙය්යාලවසෙන ඨපෙසි, න සප්පිසඞ්ඛාරට්ඨපනං. හිමපාතස්ස ච සීතවාතස්ස ච පටිබාහනත්ථන්ති අකාරණමෙතන්ති තං අනාදියිත්වා අඤ්ඤමෙව සුකාරණං දස්සෙතුං ‘‘පටිබලොවා’’තිආදි වුත්තං. සඤ්ජානිත්වාති ‘‘නායං බ්රාහ්මණො’’ති සඤ්ජානිත්වා.

නීචකෙසන්තන්ති රස්සකෙසන්තං. බ්රාහ්මණානං සුද්ධිඅත්ථා සිඛාති ආහ ‘‘පවත්තමත්තම්පි, සිඛං අදිස්වා’’ති, ‘‘පරමහංසපරික්ඛාදිනා’’ති කෙචි.

අකාරණං දක්ඛිණෙය්යභාවස්ස ජාති අදක්ඛිණෙය්යභාවහෙතූනං පාපධම්මානං අපටික්ඛෙපභාවතො. එතන්ති සීලාදිභෙදං චරණං. දක්ඛිණෙය්යභාවස්ස කාරණං අදක්ඛිණෙය්යභාවකාරකපාපධම්මානං තදඞ්ගාදිවසෙන පජහනතො. අස්සාති බ්රාහ්මණස්ස. තමත්ථන්ති තං දක්ඛිණෙය්යභාවස්ස කාරණතාසඞ්ඛාතමත්ථං උපමාය විභාවෙන්තො. සාලාදිකට්ඨා ජාතොවාති සාලාදිවිසුද්ධකට්ඨාව ජාතො. සාපානදොණිආදිඅවිසුද්ධකට්ඨා ජාතො අග්ගිකිච්චං න ච න කරොති. එවන්ති යථා අග්ගි යතො කුතොචි ජාතොපි අග්ගිකිච්චං කරොතියෙව, එවං චණ්ඩාලකුලාදීසු ජාතොපි දක්ඛිණෙය්යො න න හොති ගුණසම්පදාවසෙන අරියානං වංසෙ පජාතත්තාති ආහ ‘‘ගුණසම්පත්තියා ජාතිමා’’ති. ධිතියා ගුණසම්පත්තියා පමුඛභාවං දස්සෙතුං ‘‘සො හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ධිතියාති වීරියෙන. තඤ්හි අනුප්පන්නානං කුසලධම්මානං උප්පාදනපරිබ්රූහනෙහි තෙ ධාරෙති. හිරියා දොසෙ නිසෙධෙති, සම්මදෙව පාපානං ජිගුච්ඡනෙ සති තෙසං පවත්තියා අවසරො එව ¶ නත්ථි. මොනධම්මෙන ඤාණසඞ්ඛාතෙන ඔත්තප්පධම්මෙන. කාරණාකාරණජානනකොති තෙසං තෙසං ¶ ධම්මානං යථාභූතං ඨානං, පාපධම්මානං වා විප්පකාරසභාවට්ඨානං ජානනකො.

පරමත්ථසච්චෙන නිබ්බානෙන ආරම්මණපච්චයභූතෙන අරියමග්ගෙන දන්තො. ඉන්ද්රියදමෙනාති තතො එව අරියෙන ඉන්ද්රියසංවරෙන උපගතො. විදන්ති තෙහි සච්චානීති වෙදා. මග්ගවෙදානං අන්තන්ති අරියඵලං. කිලෙසානං අන්තන්ති තෙසං අනුප්පාදනිරොධට්ඨානං. යඤ්ඤොති අග්ගඵලං. නිරත්ථකන්ති අඵලං තෙසං අනාගමනතො, ආගතානම්පි අග්ගදක්ඛිණෙය්යාභාවතො. ජුහති දෙති.

සුයිට්ඨන්ති සුදානං අග්ගදක්ඛිණෙය්යලාභෙන. සුහුතන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අථ වා සුයිට්ඨන්ති සුට්ඨු සම්මදෙව යිට්ඨං සාරෙ උපනීතං මම ඉදං දෙය්යවත්ථු. සුහුතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

උපහටමත්තෙති බ්රාහ්මණෙන ‘‘භුඤ්ජතු භව’’න්ති උපනීතමත්තෙ. නිබ්බත්තිතොජමෙවාති සවත්ථුකං අග්ගහෙත්වා වත්ථුතො විවෙචිතඔජමෙව. තෙන තං සුඛුමත්තං ගතන්ති තං හබ්යසෙසං සබ්බසො සුඛුමභාවං ගතන්ති ඔජාය අනොළාරිකතාය පුරිමාකාරෙනෙව පඤ්ඤායමානතං සන්ධාය වුත්තං, න පන ඔජාය එව කෙවලාය ගහණං සන්ධාය. සා හි අවිනිබ්භොගවුත්තිතාය විසුං ගණ්හිතුං න සක්කා, තස්මා දෙවතාහිපි සවත්ථුකා ගය්හති. මනුස්සානං වත්ථූති කරජකායමාහ. ඔළාරිකවත්ථුතාය දෙවානං විය ගහණී න තික්ඛාති දිබ්බොජසම්මිස්සතාය සම්මා පරිණාමං න ගච්ඡති. සුඛුමාපි සමානා දිබ්බොජා තෙන පායසෙන මිස්සිතා ඔළාරිකසම්මිස්සතාය සුඛුමවත්ථුකානං දෙවානං සුඛදා න හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘ගොයූසෙ පනා’’තිආදිනා. පරිභොගවත්ථුනො ඔළාරිකතාය වා දෙවානං දුක්කරං සම්මා පරිණාමෙතුං, දිබ්බොජාය ගරුතරභාවෙන මනුස්සානං. තෙනාහ භගවා ‘‘න ඛ්වාහ’’න්තිආදි. සමාපත්තිචිත්තසමුට්ඨිතා තෙජොධාතු ඣානානුභාවසන්තෙජිතා තික්ඛතරා හොතීති වුත්තං ‘‘අට්ඨ…පෙ… පරිණාමෙය්යා’’ති. භගවතො පන සුද්ධෙනෙව පරිණමතීති වුත්තං ‘‘පාකතිකෙනෙවා’’ති, ඣානානුභාවප්පත්තෙන ඣානෙන විනා සභාවසිද්ධෙනෙව.

‘‘අප්පහරිතෙ’’ති එත්ථ අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු විය අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අප්පහරිතෙති අහරිතෙ’’ති. පාතිසතෙපි පායසෙ. න ආලුළතීති න ආවිලං හොති. අනාගන්තාව ගච්ඡෙය්ය ‘‘අත්තනාපි ¶ න පරිභුඤ්ජි, අඤ්ඤෙසං න දාපෙසි, කෙවලං පායසං නාසෙසී’’ති දොමනස්සප්පත්තො.

දාරු ¶ සමාදහානොති දාරුහරිද්දි දාරුස්මිං තස්ස දහන්තො. යදීතිආදි දාරුඣාපනස්ස බහිද්ධභාවසාධනං අසුද්ධහෙතූනං පටිපක්ඛාභාවතො තස්ස. ඛන්ධාදීසු කුසලාති තෙසු සභාවතො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො නිස්සරණතො ජානනතො ඡෙකා පණ්ඩිතා. ඤාණජොතින්ති ඤාණමයං ජොතිං. ජාලෙමීති පජ්ජලිතං කරොමි. නිච්චං පජ්ජලිතග්ගි සබ්බත්ථකමෙව විගතසම්මොහන්ධකාරතාය එකොභාසභාවතො. සබ්බසො වික්ඛෙපාභාවතො නිච්චසමාහිතත්තො. එවං වදතීති චරිතං බ්රහ්මචරියං ගහෙත්වා චරාමීති එවං වත්තමානං විය වදති ආසන්නතං හදයෙ ඨපෙත්වා.

ඛාරිභාරොති ඛාරිභාරසදිසො. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. ඛන්ධෙන වය්හමානොති කාජෙ පක්ඛිපිත්වා ඛන්ධෙන වය්හමානො. පථවියා සද්ධිං ඵුසෙති භාරස්ස ගරුකභාවෙන කාජස්ස පරිණමනෙන. මානෙන අත්තනො ජාතිආදීනි පග්ගණ්හතො අඤ්ඤස්ස තානි න සහතීති ආහ – ‘‘තත්ථ තත්ථ ඉස්සං උප්පාදෙන්තො’’ති, තත්ථ තත්ථ ජාතිආදිමානවත්ථුස්මිං ගරුතරග්ගහණෙන සංසීදෙය්යාති අධිප්පායො. කොධො ධූමොති යථාපි භාසුරො අග්ගි ධූමෙන උපක්කිලිට්ඨො, එවං කොධෙන උපක්කිලිට්ඨො. ඤාණග්ගීති තස්ස කොධො ධූමො. මුසාවාදොව මොසවජ්ජං. යථා ඤාණෙ සති මුසාවාදො නත්ථි, එවං මුසාවාදෙ සති ඤාණම්පීති තෙන තං නිරොධිතං විය හොතීති ආහ – ‘‘මුසාවාදෙන පටිච්ඡන්නං ඤාණ’’න්ති. යථා සුජාය විනා බ්රාහ්මණානං යාගො න ඉජ්ඣති, එවං පහූතජිව්හාය විනා සත්ථු ධම්මයාගො න ඉජ්ඣතීති ජිව්හා සුජාපරියායා වුත්තා. ජොති ඨියති එත්ථාති ජොතිට්ඨානං වෙදි, යං අග්ගිකුණ්ඩං. සත්තානං හදයං ජොතිට්ඨානං ඤාණග්ගිනො තත්ථ සමුජ්ජලනතො. අත්තාති චිත්තං ‘‘ආහිතො අහං මානො එත්ථා’’ති කත්වා.

ධම්මො රහදොති අස්සද්ධියාදිආලසියාභාවතො කිලෙසමලපක්ඛාලනතො පරමග්ගිනිබ්බුතාවහනතො අරියමග්ගධම්මො අනාවිලො රහදො. හෙට්ඨුපරියවාලුකාති විපරිවත්තිතවාලුකා හුත්වා. ආලුළාති ¶ ආකුලජාතා. පණ්ඩිතානං පසත්ථොති පණ්ඩිතානං පුරතො සෙට්ඨො. සෙට්ඨභාවෙන සන්තො පාසංසො හුත්වා කිලෙසෙ භින්දති සමුච්ඡින්දතීති සබ්භීති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘උත්තමට්ඨෙනා’’ති. තථා චාහ භගවා ‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’ති (ධ. ප. 273).

වචීසච්චන්ති ඉමිනා ‘‘චතුරඞ්ගසමන්නාගතා වාචා සුපරිසුද්ධා හොතී’’ති සම්මාවාචං දස්සෙති. සච්චසංයමපදෙහි දස්සිතා මග්ගධම්මා ඉධ ‘‘ධම්මො’’ති අධිප්පෙතාති ආහ – ‘‘ධම්මොති ඉමිනා…පෙ… දස්සෙතී’’ති. මග්ගසච්චං ගහිතං අනන්තරගාථාය අනෙකෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. අත්ථතොති පුබ්බඞ්ගමත්තාදිඅත්ථතො. තාය හි සකිච්චං කරොන්තියා ඉතරෙ සබ්බෙපි තදනුවත්තිකා ¶ හොන්ති. තග්ගතිකත්තාති සම්මාදිට්ඨියා උපකාරකභාවෙන තාය සමානගතිකත්තා. ආරම්මණඤ්හි විතක්කෙනාහටං පඤ්ඤා විචිනිතුං සක්කොති. තථා හි සො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහං ගතො. ධම්මොති සභාවතො සමාධි ගහිතො, ඉතරෙ ද්වෙ තදුපකාරත්තා. තථා හි ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.13; ම. නි. 3.197; සං. නි. 5.378) සමාධි ‘‘ධම්මො’’ති වුත්තො. පරමත්ථසච්චං ගහිතං සබ්බෙසං සෙට්ඨභාවතො. යථාහ – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34). අත්ථතොති තතො එව පරමත්ථතො, අනන්තරං වුච්චමානානං වා මග්ගධම්මානං ආරම්මණභාවතො. පඤ්චඞ්ගානි ගහිතානි තාසං මග්ගභාවතො. තීණි අඞ්ගානි. බ්රහ්මචරියං නාමාති එතං නිබ්බානගාමි උත්තමට්ඨෙන මග්ගබ්රහ්මචරියං නාම. මජ්ඣෙ සිතාති ලීනුද්ධච්චාදිඅන්තද්වයවිවජ්ජනෙන මජ්ඣෙ මජ්ඣිමපටිපදාභාවනං නිස්සිතා. සස්සතුච්ඡෙදග්ගහණං හෙත්ථ පධානතාය නිදස්සනමත්තං. සෙට්ඨප්පත්තීති සෙට්ඨභාවප්පත්ති. ත-කාරො පදසන්ධිකරොති ‘‘ස උජුභූතෙසූ’’ති වත්තබ්බෙ මජ්ඣෙ ත-කාරො පදසන්ධිකරො, ‘‘ස දුජ්ජුභූතෙසූති කෙචි පඨන්ති, තෙසං ද-කාරො පදසන්ධිකරො. ස-ඉති සුන්දරිකො බ්රාහ්මණො වුත්තොති කත්වා ආහ ‘‘ස ත්ව’’න්ති, සො ත්වන්ති අත්ථො. ධම්මො සාරියො පරිධානභූතා අලඞ්කාරා එතස්සාති ධම්මසාරී. අථ වා ධම්මෙහි සාරිතවාති ධම්මසාරී, තෙහි සාරෙත්වා ඨිතවාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කුසලධම්මෙහී’’තිආදි.

සුන්දරිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

196. සමන්තතොති ¶ දක්ඛිණවාමානං වසෙන සමන්තතො. ඌරුබද්ධාසනන්ති ඌරූනං බන්ධනවසෙන නිසජ්ජනං. ද්වින්නං ඌරූනං අඤ්ඤමඤ්ඤබන්ධනවසෙන ආභුජිතාකාරං සන්ධායාහ ‘‘ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා’’ති. හෙට්ඨිමකායස්ස අනුජුකං ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති ‘‘උජුං කාය’’න්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ ‘‘උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකට්ඨපනං සරූපතො පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. පරිමුඛන්ති එත්ථ පරි-සද්දො අභිසද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරෙක්ඛතොති අත්ථො. පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු විය. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො ‘‘සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛ’’න්තිආදීසු විය. පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො හි නිය්යානට්ඨො, තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති සබ්බථා ගහිතසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. ඡබ්බණ්ණා…පෙ… නිසීදි බ්රාහ්මණස්ස පසාදසඤ්ජානනත්ථං. අටවිමුඛා චරමානාති ගොචරං ගණ්හන්තා.

අජ්ජසට්ඨින්ති ¶ අජ්ජ ඡන්නං පූරණී සට්ඨී දිවසවුත්ති, අජ්ජ ආදිං කත්වා ඡ දිවසෙති අත්ථො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. අජ්ජ ඡදිවසමත්තකාති අජ්ජතො ඡට්ඨදිවසමත්තකා. ලාමකාති නිහීනා නිප්ඵලා. තෙනාහ ‘‘තිලඛාණුකා’’තිආදි.

උස්සාහෙනාති උද්ධං උද්ධං පසාරෙන අභිභවනෙන. තං පන නෙසං අභිභවනං දස්සෙතුං ‘‘කණ්ණනඞ්ගුට්ඨාදීනී’’තිආදිමාහ.

‘‘උප්පාටකපාණකා’’ති තචං උප්පාටෙත්වා විය ඛාදකපාණකා ඌකාමඞ්ගුලාදයො.

කළාරපිඞ්ගලාති නික්ඛන්තපිඞ්ගලක්ඛිකා, කළාරපිඞ්ගලාති වා රත්තගත්තා ච පිඞ්ගලචක්ඛුකා ච. තිලකාහතාති ආහතතිලකා, තිලප්පමාණෙහි බින්දූහි සමන්තතො සන්ථතසරීරා.

පටිගාථාහි බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසීති පකතියා තස්ස අත්තනා කථෙතබ්බං ධම්මදෙසනං පබ්බජ්ජාගුණකිත්තනවසෙන සත්තහි වඩ්ඪෙසි. පබ්බජිත්වාති ¶ ඉණායිකානං අත්තනො පලිබොධං තථා තථා ජානාපෙත්වා පබ්බජිත්වා.

යථා ච තත්ථ භගවා පටිපජ්ජි, තං දස්සෙතුං ‘‘පුන දිවසෙ’’තිආදි වුත්තං.

තං තං කුලඝරං පෙසෙත්වාති තං තං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධීතරං තස්ස තස්සානුච්ඡවිකස්ස බ්රාහ්මණස්ස දෙන්තො තං තං කුලඝරං පෙසෙත්වා බ්රාහ්මණධම්මෙ ගරුකරණාභාවතො.

‘‘නට්ඨෙ මතෙ පබ්බජිතෙ, නපුංසකෙපි භත්තරි;

ඉත්ථියා පතිසෙට්ඨාය, න අඤ්ඤො පති ඉච්ඡියො’’ති. –

අයඤ්හි බ්රාහ්මණධම්මො. අය්යිකට්ඨානෙති මාතාමහිට්ඨානෙ ඨපෙසි සත්ථු චිත්තාරාධනවසෙනාති.

බහුධීතරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

197. දක්ඛිණාගිරිස්මින්ති ¶ දක්ඛිණාගිරිජනපදෙ, තස්මිං දක්ඛිණාගිරිජනපදෙ දක්ඛිණාගිරිවිහාරෙ. ඛන්ධෙසු ඨපෙත්වා යුගෙ යොත්තෙහීති යොත්තරජ්ජූහි යුත්තානි පයොජිතානි ඉච්චෙව අත්ථො.

පඨමදිවසෙති වපනදිවසෙසු පඨමදිවසෙ ආරද්ධදිවසෙ. පඤ්චඞ්ගානිපි පරිපුණ්ණානි, පගෙව ඉතරඞ්ගානීති දස්සෙතුං ‘‘පරිපුණ්ණපඤ්චඞ්ගා’’ඉච්චෙව වුත්තං. හරිතාලමනොසිලාඅඤ්ජනෙහි උරත්ථනාදීසු ඨපිතත්තා ආභාය උජ්ජලගත්තා. අවසෙසා බලීබද්දා. කිලන්තගොණං මොචෙත්වා අකිලන්තස්ස යොජනං කිලන්තපරිවත්තනං.

සීහකුණ්ඩලානීති සීහමුඛකුණ්ඩලානි. බ්රහ්මවෙඨනන්ති බ්රහ්මුනො වෙඨනසදිසං, අස්සනඛවෙඨනසදිසන්ති අත්ථො.

බුද්ධානං ¶ කිච්චානි කාලවසෙන විභත්තානි පඤ්ච කිච්චානි භවන්ති. පුරෙභත්තකිච්චන්ති භත්තතො පුබ්බෙ බුද්ධෙන කාතබ්බකිච්චං. වීතිනාමෙත්වාති ඵලසමාපත්තියා කාලං වීතිනාමෙත්වා. කදාචි එකොතිආදි තෙසං තෙසං විනෙය්යානං විනයනානුරූපපටිපත්තිදස්සනං. පකතියාති පකතිබුද්ධවෙසෙන. බුද්ධානං හි රූපකායස්ස අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිත-බාත්තිංසමහාපුරිස- ලක්ඛණ-කායප්පභා-බ්යාමප්පභා-කෙතුමාලාවිචිත්තතා බුද්ධවෙසො. කදාචි අනෙකෙහි පාටිහාරියෙහි වත්තමානෙහීති ඉමිනා පාරමීනං නිස්සන්දභූතානි පාටිහාරියානි රුචිවසෙනෙව පකාසනකානි භවන්ති, න සබ්බදාති දස්සෙති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘ඉන්දඛීලස්ස අන්තො ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ’’තිආදිවචනං සමත්ථිතං හොති. භගවතො කායෙ පීතරස්මීනං යෙභුය්යතාය ‘‘සුවණ්ණරසසිඤ්චනානි වියා’’ති වත්වා කායම්හි නීලාදිරස්මීහි තහං තහං පීතමිස්සිතං සන්ධාය ‘‘විචිත්රපටපරික්ඛිත්තානි විය චා’’ති වුත්තං. මධුරෙනාකාරෙන සද්දං කරොන්ති තුට්ඨරවරවනතො.

තත්ථාති ¶ විහාරෙ. ගන්ධමණ්ඩලමාළෙති හත්ථෙන කතපරිභණ්ඩෙ සමොසරිතගන්ධපුප්ඵදාමෙ මණ්ඩලමාළෙ.

උපට්ඨානෙති පමුඛෙ. ‘‘ඔවදතී’’ති වත්වා තත්ථොවාදං සාමඤ්ඤතො දස්සෙතුං, ‘‘භික්ඛවෙ’’තිආදි වුත්තං. සම්පත්තීති චක්ඛාදිඉන්ද්රියපාරිපූරි චෙව හත්ථාදිසම්පදා ච. සමස්සාසිතකායො කිලමථවිනොදනෙන. ‘‘තඤ්ච ඛො සමාපජ්ජනෙනා’’ති වදන්ති. දුතියභාගෙති ඉමිනා අපරභාගං තයො භාගෙ කත්වා තත්ථ පුරිමභාගං සෙය්යනිසජ්ජාවසෙන සමාපත්තීහි වීතිනාමෙතීති දස්සෙති. ලොකන්ති රාජගහාදීසු යං තදා උපනිස්සාය විහරති, තත්ථ අඤ්ඤත්ථ වා බුජ්ඣනකං විනෙය්යසත්තලොකං බුද්ධචක්ඛුනා වොලොකෙති. කාලයුත්තන්ති තෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලානුරූපං. සමයයුත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං. සමයයුත්තන්ති වා තෙහි ආජානිතබ්බවිසෙසපටිලාභානුරූපං.

පටිසල්ලීනොති කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා සමාපත්තිං සමාපන්නො. අධිප්පායං සම්පාදෙන්තො තං අවිරාධෙන්තො, අජ්ඣාසයානුරූපන්ති අත්ථො.

සකල…පෙ… දෙවතායොති එත්ථ ලොකධාතුසාකල්යං දට්ඨබ්බං, න දෙවතාසාකල්යං. න හි මහාසමයෙ විය සබ්බදා මජ්ඣිමයාමෙ දසසහස්සචක්කවාළෙ ¶ සබ්බත්ථ සබ්බා දෙවතා සත්ථු සමීපං උපගච්ඡන්ති. කිලාසුභාවො කිලමථො.

විහාරචීවරපරිවත්තනවසෙනාති විහාරෙ නිවත්ථනිවාසනපරිවත්තනවසෙන. ආදියිත්වාති පාරුපනවසෙන ගහෙත්වා. තෙනාහ ‘‘ධාරෙත්වා’’ති. භික්ඛාචාරන්ති භික්ඛත්ථං චරිතබ්බට්ඨානං.

අතිරොචමානන්ති තං තං අතික්කමිත්වා සමන්තතො සබ්බදිසාසු විරොචමානං. සරීරප්පභන්ති අත්තනො සරීරප්පභං. ජඞ්ගමං විය පදුමසරන්ති රතනමයකිඤ්ජක්ඛං රජතමයකණ්ණිකං සමන්තතො සම්ඵුල්ලිතකඤ්චනපදුමං සඤ්චාරිමසරං විය. ගගනතලන්ති අබ්භමහිකාදිඋපක්කිලෙසවිගමෙන සුවිසුද්ධආකාසතලං විය. තම්පි හි තාරාගණකිරණජාලසමුජ්ජලතාය සමන්තතො විරොචති. කනකසිඛරන්ති කනකගිරිසිඛරං. සිරියා ජලමානන්ති සබ්බසො අනවජ්ජාය සබ්බාකාරෙන පරිපුණ්ණකායතාය අනඤ්ඤසාධාරණාය රූපකායසිරියා සමුජ්ජලං, යස්සා රුචිරභාවො විද්ධෙ විගතවලාහකෙ පුණ්ණමාසියං පරිපුණ්ණකලමනොමමණ්ඩලං චන්දමණ්ඩලං අතිරොචති, පභස්සරභාවො සහස්සරංසිකිරණතෙජොජාලසමුජ්ජලං සූරියමණ්ඩලං අභිභවති, හෙමසමුජ්ජලභාවො ¶ තදුභයෙ අභිභුය්ය පවත්තමානං එකක්ඛණෙ දසසහස්සිලොකධාතුවිජ්ජොතනසමත්ථ-මහාබ්රහ්මුනො පභාසමුදයං අභිවිහච්ච භාසති තපති විරොචති.

සමන්තපාසාදිකෙති සමන්තතො පසාදාවහෙ. තඤ්ච ඛො සබ්බසො සරිතබ්බතායාති ආහ ‘‘පසාදනීයෙ’’ති. උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තෙති කායවාචාහි අනුත්තරං දන්තභාවඤ්චෙව අනුත්තරං චිත්තවූපසමඤ්ච සම්පත්තෙ. අප්පසාදෙනාති පසාදාභාවෙන, පසාදපටික්ඛෙපෙන වා අස්සද්ධියෙන. උභයථාපි නොති අප්පසාදො මච්ඡරියන්ති උභයථාපි නො එව, අථ ඛො අනත්තමනතාය උපාරම්භාධිප්පායෙන අපසාදෙන්තො, භගවතො මුඛතො කිඤ්චි දෙසෙතුකාමො වා එවමාහ. තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘භගවතො පනා’’තිආදිමාහ. අතිත්තන්ති තිත්තිං අගච්ඡන්තං. කම්මභඞ්ගන්ති කම්මහානිං.

තික්ඛපඤ්ඤො එස බ්රාහ්මණො, තථා හි න චිරස්සෙව අරහත්තං සච්ඡිකරිස්සති. කථාපවත්තනත්ථම්පි එවමාහ – ‘‘එවං අහං ඉමස්ස කඤ්චි ධම්මං සොතුං ¶ ලභිස්සාමී’’ති. වෙනෙය්යවසෙනාති අත්තනො කසනකාරිභාවකිත්තනමුඛෙන විනෙතබ්බපුග්ගලවසෙන.

ඔළාරිකානීති පාකතිකානි. ‘‘එස උත්තමදක්ඛිණෙය්යො’’ති සඤ්ජාතබහුමානො. පාළියං ‘‘යුගං වා නඞ්ගලං වා’’ති වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො. තෙන බීජාදිං සඞ්ගණ්හාති, තස්මා බීජං වා ඊසං වා පරිග්ගහයොත්තානි වාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. තථා හි භගවා බ්රාහ්මණස්ස පටිවචනං දෙන්තො ‘‘සද්ධා බීජ’’න්තිආදිමාහ. පුබ්බධම්මසභාගතායාති පඨමං ගහිතධම්මසභාගතාය. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං අට්ඨකථාරුළ්හමෙව ගහෙතබ්බඤ්ච සද්දතො අත්ථාපත්තිතො වා ඉධ දට්ඨබ්බං. බුද්ධානං ආනුභාවො අයං, යදිදං පසඞ්ගාගතධම්මමුඛෙන දෙසනං ආරභිත්වා වෙනෙය්යවිනයනං.

අනනුසන්ධිකාති පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන අනනුසන්ධිකා. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. එත්ථාති එතිස්සා දෙසනාය. සොති භගවා. තස්සාති බ්රාහ්මණස්ස. අනුකම්පායාති අසබ්බඤ්ඤූ හි සතිපි අනුකම්පාය පුච්ඡිතමත්තෙ තිට්ඨෙය්ය, තථා ජානන්තොපි අනනුකම්පකො, භගවා පන උභයධම්මපාරිපූරියා ‘‘ඉදං අපුච්ඡිත’’න්ති අපරිහාපෙත්වා කථෙති. සමූලන්තිආදිනා සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ බීජස්ස කසියා මූලභාවො නානන්තරියතො තප්පමාණවිධානතො චාති ආහ ‘‘තස්මිං…පෙ… කත්තබ්බතො’’ති. තෙන අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච ¶ බීජස්ස කසියා මූලභාවං විභාවෙති. කුසලාති ඉමිනා අකුසලා තතො අඤ්ඤථාපි කරොන්ති, තං පන අප්පමාණන්ති දස්සෙති.

තස්සාති බ්රාහ්මණස්ස බීජට්ඨානියස්ස ධම්මස්ස ච උපකාරභාවතො. ධම්මසම්බන්ධසමත්ථභාවතොති තථා වුත්තධම්මස්ස ඵලෙන සම්බන්ධිතුං යොජෙතුං සමත්ථභාවතො. තපො වුට්ඨීති වුත්තවචනං සන්ධාය වුත්තං. සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘අයං හී’’තිආදි වුත්තං. කස්සකස්ස උපකාරස්ස බීජස්ස අනන්තරං වුට්ඨි වුච්චමානා අට්ඨානෙ වුත්තා නාම න හොති. කස්මා? බීජස්ස වප්පකාලෙ අනුරූපාය වුට්ඨියා ඉච්ඡිතබ්බතො, තස්මා අවසානෙ මජ්ඣෙ වා වුච්චමානාය ධම්මසම්බන්ධසමත්ථතා තස්සා විභාවිතා න සියා. අත්තනො අවිසයෙති ඣානාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මෙ. පච්ඡාපීති කසිසම්භාරකථනතො පච්ඡාපි. වත්තබ්බොති එකන්තෙන වත්තබ්බො. තදනන්තරංයෙවාති බීජානන්තරංයෙව. වුච්චමානා වුට්ඨි සමත්ථා හොති ¶ , බීජස්ස ඵලෙන සම්බන්ධනෙ සමත්ථාති දීපිතා හොති අනන්තරවචනෙනෙව තස්සා ආසන්නඋපකාරත්තදීපනතො.

සම්පසාදලක්ඛණාති පසීදිතබ්බෙ වත්ථුස්මිං සම්මදෙව පසීදනලක්ඛණා. ඔකප්පනලක්ඛණාති සද්ධෙය්යවත්ථුනො එවමෙතන්ති පක්ඛන්දනලක්ඛණා. මූලබීජන්තිආදීසු මූලමෙව බීජං මූලබීජං. එස නයො සෙසෙසුපි බීජගාමස්ස අධිප්පෙතත්තා. භූතගාමො පන මූලං බීජං එතස්සාති මූලබීජන්තිආදිනා වෙදිතබ්බො. බීජබීජන්ති පඤ්චමං පන පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරූහනසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජසද්දො තදත්ථසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති තතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘දුක්ඛදුක්ඛං රූපරූප’’න්ති ච යථා. එවම්පි ඉමිනා අත්ථෙන ඉමස්සපි නිප්පරියායොව බීජභාවොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තං සබ්බම්පි…පෙ… ගච්ඡතී’’ති.

ඉදානි කථඤ්චි වත්තබ්බෙ සද්ධාය ඔපම්මත්තෙ බීජෙ සද්ධාය බීජභාවං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ යථා’’තිආදි ආරද්ධං. කාමං සද්ධූපනිසං සීලං, තථාපි සමාධිස්ස විය සබ්බෙසම්පි අනවජ්ජධම්මානං ආදිමූලභාවතො සද්ධායපි පතිට්ඨා හොතීති ආහ ‘‘හෙට්ඨා සීලමූලෙන පතිට්ඨාතී’’ති. යස්මා සබ්බස්සෙව පුග්ගලස්ස සද්ධාවසෙන සමථවිපස්සනාරම්භො, තස්මා සා ‘‘උපරි සමථවිපස්සනඞ්කුරං උට්ඨාපෙතී’’ති වුත්තා. තන්ති ධඤ්ඤබීජං. පථවිරසං ආපොරසන්ති සසම්භාරපථවීආපෙසු ලබ්භමානං රසං. ගහෙත්වාති පච්චයපරම්පරාය ගහෙත්වා. ධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථන්ති ධඤ්ඤපරිපාකනිබ්බත්තිඅත්ථං. රසන්ති සද්ධාසීලමූලහෙතුසමථවිපස්සනාභාවනාරසං ආදියිත්වා. අරියමග්ගනාළෙනාති අරියමග්ගසොතෙන අරියඵලධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථන්ති අරියඵලමෙව ¶ ධනායිතබ්බතො ධඤ්ඤං තස්ස නිබ්බත්තිඅත්ථං. ධඤ්ඤනාළං නාම කණ්ඩස්ස නිස්සයභූතො පච්ඡිමදෙසො, කණ්ඩො තබ්භන්තරො තංනිස්සයොයෙව දණ්ඩො. පසවො නාම පුප්ඵං. වුද්ධින්ති අවයවපාරිපූරිවසෙන වුද්ධිං. විරූළ්හින්ති මූලසන්තානදළ්හතාය විරුළ්හතං. වෙපුල්ලන්ති පත්තනාළාදීහි විපුලභාවං. ඛීරං ජනෙත්වාති තරුණසලාටුකභාවප්පත්තියා තණ්ඩුලස්ස බීජස්ස බීජභූතං ඛීරං උප්පාදෙත්වා. එසාති සද්ධා. පතිට්ඨහිත්වාති කම්මපථාකම්මපථසම්මාදිට්ඨිසහිතෙන ආදිතො පවත්තසීලමත්තෙන පතිට්ඨහිත්වා. වුද්ධින්තිආදීසු සුපරිසුද්ධාහි සීලචිත්තවිසුද්ධීහි වුද්ධිං, දිට්ඨිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධීහි විරූළ්හිං. මග්ගාමග්ගපටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීහි වෙපුල්ලං පත්වා. ඤාණදස්සනවිසුද්ධිඛීරන්ති ¶ සාදුරසසුවිසුද්ධිභාවතො ඤාණදස්සනවිසුද්ධිසඞ්ඛාතං ඛීරං ජනෙත්වා. අනෙක…පෙ… ඵලන්ති අනෙකපටිසම්භිදා-අනෙකාභිඤ්ඤාණපරිපුණ්ණං අරහත්තඵලසීසං නිප්ඵාදෙති.

බීජකිච්චකරණතොති බීජකිච්චස්ස කරණතො. යඤ්හි තංසදිසස්ස විසදිසස්ස ච අත්තනො ඵලස්ස පතිට්ඨාපනසම්බන්ධනනිප්ඵාදනසඞ්ඛාතං බීජස්ස කිච්චං, තස්ස කරණතො නිබ්බත්තනතො ‘‘එවං සද්ධා බීජකිච්ච’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා අනඤ්ඤසාධාරණං සද්ධාය කුසලධම්මානං බීජභාවං දස්සෙති. සා චාතිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. ඉදානි තත්ථ ආගමං දස්සෙන්තො ‘‘සද්ධාජාතො’’තිආදිමාහ. තෙන යථා සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස ච, එවං අනවසෙසාය සම්මාපටිපත්තියා සද්ධා මූලකාරණන්ති දස්සෙති.

ඉන්ද්රියසංවරො වීරියඤ්ච අකුසලධම්මෙ, දුක්කරකාරිකා ධුතඞ්ගඤ්ච අකුසලධම්මෙ චෙව කායඤ්ච තපති විබාධතීති තපොති වුච්චති. ඉන්ද්රියසංවරො අධිප්පෙතො වීරියස්ස ධොරය්හභාවෙන ගය්හමානත්තා, ඉතරෙසං වුට්ඨිභාවස්ස අනුයුඤ්ජමානත්තා. ආදි-සද්දෙන කලලඞ්ගාරවුට්ඨිආදීනං සඞ්ගහො. සමනුග්ගහිතන්ති උපගතං. විරුහනාමිලායනනිප්ඵත්තිවචනෙහි ධඤ්ඤබීජසන්තානස්ස විය තෙසං වුද්ධියා සද්ධාබීජසන්තානස්ස තපොවුට්ඨියා ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු උපකාරතං දස්සෙති.

පුරිමපදෙසුපීති අපි-සද්දෙන පරපදෙසුපීති අත්ථො දට්ඨබ්බො ‘‘හිරී මෙ ඊසා, මනො මෙ යොත්ත’’න්ති ඉච්ඡිතත්තා, ‘‘සති මෙ’’ති එත්ථ මෙ-සද්දො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො. උදකම්පි තාව දාතබ්බං හොති නදීතළාකාදිතො ආනෙත්වා. වීරියබලීබද්දෙ චතුබ්බිධෙ යොජෙත්වා. නිච්චකාලං අත්ථීති වචනසෙසො.

සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤා අධිප්පෙතා අමතප්ඵලාය කසියා අධිප්පෙතත්තා. විපස්සනා පඤ්ඤා ¶ චාති දුවිධාපි පඤ්ඤා උපනිස්සයා හොති විසිට්ඨභාවතො. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. පඤ්ඤාති පකාරෙහි ජානාතීති පඤ්ඤා. පඤ්ඤවතං පඤ්ඤා පුරතො හොති යොනිසොමනසිකාරස්ස විසෙසපච්චයභාවතො, සහජාතාධිපතීසු ච උක්කට්ඨභාවතො. සිරීති සොභග්ගං. සතං ධම්මා සද්ධාදයො, අන්වායිකාති අනුගාමිනො. ඊසාබද්ධා හොතීති හිරිසඞ්ඛාතඊසාය බද්ධා හොති ¶ , පඤ්ඤාය කදාචි අප්පයොගතො මනොසීසෙන සමාධි ඉධ වුත්තොති ආහ ‘‘මනොසඞ්ඛාතස්ස සමාධියොත්තස්සා’’ති. සමං උපනෙත්වා බන්ධිත්වා බද්ධරජ්ජුකත්තා සමාධියොත්තං. එකතො ගමනන්ති ලීනච්චාරද්ධසඞ්ඛාතං එකපස්සතො ගමනං වාරෙති. මජ්ඣිමාය විපස්සනාවීථියා පටිපාදනතො කායාදීසු සුභසුඛනිච්චත්තභාවවිගමනෙ පඤ්ඤාය විසෙසපච්චයා සතීති වුත්තං – ‘‘සතියුත්තා පඤ්ඤා’’ති තස්සා සතිවිප්පයොගාසබ්භාවතො. සන්තතිඝනාදීනං අයං විසෙසො – පුරිමපච්ඡිමානං ධම්මානං නිරන්තරතාය එකීභූතානං විය පවත්ති සන්තතිඝනතා, එකසමූහවසෙන එකීභූතානමිව පවත්ති සමූහඝනතා, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යකිච්චභෙදවසෙන එකීභූතානමිව පවත්ති. කිච්චඝනතා, එකාරම්මණවසෙන එකීභූතානමිව පවත්ති ආරම්මණඝනතා. සබ්බෙසං, සබ්බානි වා කිලෙසානං මූලසන්තානකානි සබ්බ…පෙ… සන්තානකානි. අනුප්පයොගො හි අත්ථො. පදාලෙතීති භින්දති සමුච්ඡින්දති. සා ච ඛො ‘‘පදාලෙතී’’ති වුත්තා ලොකුත්තරාව පඤ්ඤා අනුසයප්පහානස්ස අධිප්පෙතත්තා. සන්තතිඝනාදිභෙදනා පන ලොකියාපි හොති විපස්සනාවසෙන ඝනවිනිබ්භොගස්ස නිප්ඵාදනතො. තෙනාහ ‘‘ඉතරා පන ලොකිකාපි සියා’’ති.

හිරීයතීති ලජ්ජති, ජිගුච්ඡතීති අත්ථො. තස්මා ‘‘පාපකෙහි ධම්මෙහී’’ති නිස්සක්කවචනං දට්ඨබ්බං, හෙතුම්හි වා කරණවචනං. ඔත්තප්පම්පි ගහිතමෙව, න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. රුක්ඛලට්ඨීති රුක්ඛදණ්ඩො. තෙන පදෙසෙන කසනතො විසෙසතො නඞ්ගලන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ඊසා යුගනඞ්ගලං ධාරෙතී’’ති. කාමං පඤ්ඤාරහිතා හිරී අත්ථි, හිරිරහිතා පන පඤ්ඤා නත්ථෙවාති ආහ ‘‘හිරි…පෙ… අභාවතො’’ති. සන්ධිට්ඨානෙ කම්පනාභාවතො අචලං. ථිරභාවෙන අසිථිලං. හිරිපටිබද්ධපඤ්ඤා පටිපක්ඛවසෙන ච අසිථිලභාවෙන ච අචලා අසිථිලාති ආහ ‘‘අබ්බොකිණ්ණා අහිරිකෙනා’’ති. නාළියා මිනමානපුරිසො විය ආරම්මණං මුනාති පරිච්ඡෙදතො ජානාතීති මනො. මනොසීසෙනාති මනසො අපදෙසෙන. තංසම්පයුත්තොති ඉමිනා කුන්තසහචරණතො පුරිසො කුන්තො විය මනසහචරණසමාධි ‘‘මනො’’ති වුත්තොති දස්සෙති. සාරථිනාති කස්සකෙන. සො හි ඉධ බලීබද්දානං සාරණතො පාචනතො ‘‘සාරථී’’ති අධිප්පෙතො. එකාබන්ධනන්ති එකාබද්ධකරණං. සකකිච්චෙති සකකිච්චෙන යුත්තෙ. තෙන හි ඊසාදීසු ¶ යථාරහං බන්ධිත්වා එකාබද්ධෙසු කතෙසු නඞ්ගලෙසු කිච්චං ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථාති තං ‘‘සකකිච්චෙ පටිපාදෙතී’’ති වුත්තං. අවික්ඛෙපසභාවෙනාති අත්තනො අවික්ඛෙපසභාවෙන ¶ . බන්ධිත්වාති සහජාතාදිපච්චයභාවෙන අත්තනා සම්බන්ධිත්වා. සකකිච්චෙති හිරීආදීහි යථාසකං කත්තබ්බෙ කිච්චෙ.

චිරකතාදිමත්ථන්ති චිරභාසිතම්පි අත්ථං. සරති අනුස්සරති කායාදිං අසුභාදිතො නිජ්ඣායති. ඵාලෙතීති පදාලෙති. පාජෙන්ති ගමෙන්තීති තං පාජනං. ඉධ ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘පාචන’’න්ති වුත්තං ජ-කාරස්ස ච-කාරං කත්වා. ඵාලපාචනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යථා හි බ්රාහ්මණ…පෙ… සතී’’ති වුත්තං. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යථා’’තිආදිමාහ. නඞ්ගලං අනුරක්ඛති භිජ්ජනඵාලනතො. පුරතො චස්ස ගච්ඡතීති අස්ස නඞ්ගලස්ස කස්සනෙ භූමියා විලිඛනෙ පුරතො ගච්ඡති පුබ්බඞ්ගමා හොති. ගතියොති පවත්තියො. සමන්වෙසමානාති සරණවසෙන ගවෙසමානා. ආරම්මණෙ වා කායාදිකෙ උපට්ඨාපයමානා අසුභාදිවසෙන පඤ්ඤානඞ්ගලං රක්ඛති. සභාවාසභාවූපගමෙ ඵාලො විය නඞ්ගලස්ස ‘‘ආරක්ඛා’’ති වුත්තා ‘‘සබ්බානත්ථතො සති රක්ඛතී’’ති කත්වා. තථා හෙසා ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. චිරකතචිරභාසිතානං අසම්මුස්සනවසෙන සති පඤ්ඤානඞ්ගලස්ස පුරතො හොතීති වත්වා තස්ස පුරතොභාවං දස්සෙතුං ‘‘සති…පෙ… නො පමුට්ඨෙ’’ති ආහ. සතිපරිචිතෙති සතියා පට්ඨාපිතෙ. ‘‘උපට්ඨාපිතෙ’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. සංසීදිතුං න දෙතීති සකිච්චකිරියාය සංසීදනං කාතුං න දෙති. කොසජ්ජසඞ්ඛාතං සංසීදනං කොසජ්ජසංසීදනං.

පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තං කායිකවාචසිකසංයමස්ස කථිතත්තා. ආහාරෙ උදරෙ යතොති පරිභුඤ්ජිතබ්බආහාරෙ සංයතභාවදස්සනෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බතාය චතූසුපි පච්චයෙසු සංයතභාවො දීපිතොති ආහ ‘‘ආහාරමුඛෙනා’’තිආදි. සංයතභාවො චෙත්ථ පච්චයහෙතු අනෙසනාභාවොති වුත්තං ‘‘නිරුපක්කිලෙසොති අත්ථො’’ති. භොජනසද්දො ආහාරපරිභොගෙ නිරුළ්හොති කත්වා වුත්තං ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාමුඛෙනා’’ති. පරිභුඤ්ජනට්ඨෙන පන භොජනසද්දමුඛෙනාති වුත්තෙ අධිප්පෙතත්ථො ලබ්භතෙව. තෙනාති කායගුත්තාතිආදිවචනෙන. න විලුම්පන්තීති ‘‘දීපෙතී’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො.

ද්වීහාකාරෙහීති ¶ අදිට්ඨාදීනං අදිට්ඨාදිවසෙන දිට්ඨාදීනඤ්ච දිට්ඨාදිවසෙනාති එවං ද්විප්පකාරෙහි. අවිසංවාදනං අවිතථකථනං. ඡෙදනං මූලප්පදෙසෙ නිකන්තනං. ලුනනං යත්ථ කත්ථචි ඡෙදනං. උප්පාටනං උම්මූලනං. අසිතෙනාති දත්තෙන, ලායිතෙනාති අත්ථො. විසංවාදනසඞ්ඛාතානං තිණානං, අට්ඨන්නං අනරියවොහාරානන්ති අත්ථො. යථාභූතඤාණන්ති නාම රූපපරිච්ඡෙදකඤාණං. සච්චන්ති වෙදිතබ්බං අවිපරීතවුත්තිකත්තා ‘‘ඡෙදකං’’ ඡින්දනකං. නිද්දානන්ති නිද්දායකං. ඉදමෙව සච්චං ¶ මොඝමඤ්ඤන්ති දිට්ඨි ‘‘දිට්ඨිසච්ච’’න්ති වුච්චති. ද්වීසු විකප්පෙසූති භාවකත්තුසාධනවසෙන ද්වීසු විකප්පෙසු. ‘‘නිද්දාන’’න්ති උපයොගවසෙනෙව අත්ථො.

සීලමෙව ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුත්තං ‘‘පාණාතිපාතාදීහි සුට්ඨු ඔරතස්ස කම්ම’’න්ති කත්වා. සඞ්ඛාරදුක්ඛාදීනං අභාවතො සුන්දරභාවතො සුන්දරෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණකරණවසෙන රතත්තා සුරතො, අරහා. තස්ස භාවො සොරච්චං, අරහත්තං. අප්පමොචනමෙව අච්චන්තාය පමොචනං න හොති.

යදග්ගෙන විපස්සනාය පඤ්ඤාය තංසහගතවීරියස්ස ච නඞ්ගලධොරය්හතා, තථාපවත්තකුසලභාවනාය ච කසිභාවො ච, තදග්ගෙන තතො පුරෙතරං පවත්තපඤ්ඤාවීරියපාරමීනං නඞ්ගලධොරය්හතා, තථාපවත්තකුසලභාවනාය ච කසිභාවො වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. ධුරං වහතීති ධොරය්හං. යථාවුත්තං ඝනන්ති අස්මිමානාදිභෙදං ඝනං. වහිතබ්බා ආදිභූතා ධුරා එතෙසං අත්ථීති ධුරා, පුරිමධුරවාහකා. තංමූලකා අපරං ධුරං වහන්තා ධොරය්හා. ධුරා ච ධොරය්හා ච ධුරධොරය්හං එකත්තවසෙන. වහන්තන්ති කසනෙන පවත්තන්තං.

කාමයොගාදීහි යොගෙහි ඛෙමත්තා අනුපද්දවත්තා. තං නිබ්බානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස. වාහීයති විපස්සනාය සහගතං. අභිමුඛං වාහීයති මග්ගපරියාපන්නං. ඛෙත්තකොටින්ති ඛෙත්තමරියාදං. දිට්ඨෙකට්ඨෙති දිට්ඨියා සහජාතෙකට්ඨෙ පහානෙකට්ඨෙ ච. ඔළාරිකෙති උපරිමග්ගවජ්ඣෙ උපාදාය වුත්තං, අඤ්ඤථා දස්සනපහාතබ්බාපි දුතියමග්ගවජ්ඣෙහි ඔළාරිකාති. අණුසහගතෙති අණුභූතෙ. ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙ උපාදාය වුත්තං. සබ්බකිලෙසෙ අවසිට්ඨසබ්බකිලෙසෙ පජහන්තං අනිවත්තන්තං ගච්ඡති පුන පහාතබ්බතාය අභාවතො. අනිවත්තන්තන්ති න නිවත්තන්තං, යථා නිවත්තනං න ¶ හොති, එවං ගච්ඡතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නිවත්තනරහිත’’න්තිආදි. එතං පන තව ධුරධොරය්හං.

එවමෙසා කසීති යථාවුත්තස්ස පච්චාමසනං. තෙනාහ ‘‘නිගමනං කරොන්තො’’ති. වුත්තස්සෙව හි අත්ථස්ස පුන වචනං. පඤ්ඤානඞ්ගලෙන සතිඵාලං ආකොටෙත්වාති පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන නඞ්ගලෙන සද්ධිං සතිඵාලස්ස එකාබද්ධභාවකරණෙන ආකොටෙත්වා. කට්ඨාති එත්ථ ‘‘කසී’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘කට්ඨා කසී’’ති. කම්මපරියොසානන්ති යථාවුත්තකසිකම්මස්ස පරියොසානභූතං. යදිපි පුබ්බෙ ‘‘පඤ්ඤා මෙ යුගනඞ්ගල’’න්තිආදිනා අත්තුද්දෙසිකවසෙනායං අමතප්ඵලා කසි දස්සිතා, මහාකාරුණිකස්ස පන භගවතො දෙසනා සබ්බස්සපි සත්තනිකායස්ස සාධාරණා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘සා ඛො පනෙසා’’තිආදිමාහ.

දිවසෙයෙවාති ¶ තංදිවසෙ එව. ආදිමාහාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන කථාපරියොසානෙ පාඨපදෙසො ගහිතොති තදඤ්ඤං ‘‘එවං වුත්තෙ’’තිආදිපාඨං සන්ධාය ‘‘තතො පරඤ්චා’’ති ආහ.

කසිභාරද්වාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. එතං වුත්තන්ති ‘‘ඔදනෙන පූරෙසී’’ති එතං වචනං වුත්තං. ‘‘ගහෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසීති භගවතො අධිට්ඨානබලෙනා’’ති වදන්ති. තං බ්රාහ්මණං විනෙතුකාමතාය කිර භගවා තථා අකාසි.

උපාරම්භභයෙනාති පරූපවාදභයෙන. අවත්වාව නිවත්තො ‘‘අබ්භාගතොපි පාසණ්ඩො වාචාමත්තෙනපි න පූජෙතබ්බො’’ති බ්රාහ්මණධම්මෙ වුත්තත්තා. පක්කන්තොති බ්රාහ්මණස්ස ධම්මං අවත්වා පක්කන්තො බ්රාහ්මණස්ස න තාව ඤාණං පරිපක්කන්ති. එතං වචනං…පෙ… මගමාසි ‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජ’’න්තිආදිනා ¶ ධම්මං කථෙතුං අවස්සං ආකඞ්ඛන්තො. පකාරතො කස්සතීති පකට්ඨකො, රසතණ්හාය පකට්ඨොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘රසගිද්ධො’’ති.

‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජ’’න්ති ඉමං දෙසනං ආරභීති සම්බන්ධො. බීජන්ති ච ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො වා. තෙන අවයවෙන සමුදායං නිදස්සෙති. ඔසක්කසීති සඞ්කොචසි. වුත්තන්ති වපනං කතං. තස්මා වුත්තං ‘‘අලමෙත්තාවතා’’ති. ‘‘වස්සිත්වා’’ති වුට්ඨිං පවත්තෙත්වා.

දෙසනා…පෙ… දස්සෙති බ්රාහ්මණෙන වුත්තං අයුත්තවචනං පරිවට්ටෙන්තොපි දිවසෙ දිවසෙ භික්ඛාචරියා නාම භික්ඛූනං කායගතා වුත්තීති. ඛීරං හත්ථෙන නයන්තීති වා ඛීරනිකා. කිලමතීති තංතංකිච්චකරණවසෙන ඛිජ්ජති. ඵන්දතීති අනත්ථසමායොගවසෙන විප්ඵන්දති. අපුනබ්භවායාති ආයතිං අනුප්පත්තියා. මග්ගො නාමාති උපායො නාම නිබ්බානං, තස්මිං ලද්ධෙ පුනබ්භවාභාවතො. ‘‘පුනප්පුන’’න්ති වචනං උපාදාය බීජවපනාදයො පුනප්පුනධම්මා නාම ජාතාති ආහ ‘‘සොළස පුනප්පුනධම්මෙ දෙසෙන්තෙනා’’ති.

199. උදරවාතෙහීති ¶ වාතකතවිජ්ඣනතොදනාදිවසෙන අපරාපරං වත්තමානෙහි උදරවාතෙහි, තස්ස වා විකාරෙහි. නිබද්ධුපට්ඨාකකාලෙ පන ධම්මභණ්ඩාගාරිකොව. අරඤ්ඤන්ති භගවතො භික්ඛූනඤ්ච වසනට්ඨානභූතං තපොවනං. තං නිද්ධූමං හොති උදකතාපනස්සපි අකරණතො. තස්මාති යස්මා තස්ස උණ්හොදකවික්කිණනචරියාය ජීවිකාකප්පනං හොති, තස්මා.

වත්තමෙතං තස්ස පතිකාරත්ථං පරිකථාදීනම්පි කාතුං ලබ්භනතො. ඉදානි තත්ථ කාරණම්පි සවිසයං දස්සෙතුං ‘‘වණ්ණං හී’’තිආදි වුත්තං. භගවා හි ආයස්මතො උපවාණස්ස දෙවහිතබ්රාහ්මණස්ස තං සම්භාවිතං භවිස්සති ¶ තිකිච්ඡාපටියත්තං, තාය ච අත්තනො රොගස්ස වූපසමනං, තප්පසඞ්ගෙන ච දෙවහිතබ්රාහ්මණො මම සන්තිකං ආගන්ත්වා ධම්මස්සවනෙන සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්ඨහිස්සතීති සබ්බමිදං ඤත්වා එවං ‘‘ඉඞ්ඝ මෙ ත්වං, උපවාණ, උණ්හොදකං ජානාහී’’ති අවොච. ආගමනීයප්පටිපදං පුබ්බභාගප්පටිපදං පුබ්බභාගප්පටිපත්තිං කථෙතුං වට්ටති අනුත්තරිමනුස්සධම්මත්තා. සදෙවකෙන ලොකෙනාති අනවසෙසතො ලොකස්ස ගහණං. ඵලවිසෙසාකඞ්ඛාය පූජෙතබ්බාති පූජනීයා, තෙ එව ඉධ ‘‘පූජනෙය්යා’’ති වුත්තා. තථා ආදරෙන පූජෙතබ්බතාය සක්කාරියා, ආ-කාරස්ස රස්සත්තං, රි-සද්දස්ස ච රෙ-ආදෙසං කත්වා ‘‘සක්කරෙය්යා’’ති වුත්තං. ‘‘අපචයෙය්යා’’ති වත්තබ්බෙ ය-කාරලොපං කත්වා ‘‘අපචෙය්යා’’ති වුත්තං. තෙසන්ති සදෙවකෙන පූජනෙය්යාදීනං. හරිතුන්ති නෙතුං.

එත්තකෙනපීති උපසඞ්කමනාදිනා එත්තකෙන අප්පමත්තකෙනපි කතවත්තෙන අයං කිත්ති…පෙ… සොමනස්සජාතො.

යජමානස්සාති දෙය්යධම්මං දෙන්තස්ස. දක්ඛිණාය ඉජ්ඣනං නාම විපුලඵලභාවොති ආහ ‘‘මහප්ඵලො හොතී’’ති. විදිතන්ති පටිවිද්ධපච්චක්ඛකතං. ආජානාතීති වුත්ථභවාදිං පරියාදාය ජානාති පටිවිජ්ඣති. ජානිත්වාති චත්තාරි සච්චානි මග්ගපටිපාටියා පටිවිජ්ඣිත්වා. අග්ගප්පත්තතාය කතකිච්චතං පත්තො. බ්රාහ්මණෙන අත්තනා කතො කාරො ච භගවතො එව පච්චුපට්ඨාතීති තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ඛීණාසවෙ යජනාකාරෙන යජන්තස්සා’’ති වුත්තං.

200. යස්මා ¶ තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අනිස්සයස්ස ජිණ්ණභාවෙන විසෙසතො කායො ලූඛො ජාතො, ජිණ්ණපිලොතිකඛණ්ඩෙහි සඞ්ඝටිතං පාවුරණං, තස්මා ‘‘ලූඛපාවුරණො’’ති පදස්ස ‘‘ජිණ්ණපාවුරණො’’ති අත්ථො වුත්තො. පාටියෙක්කන්ති පුත්තෙසු එකමෙකො එකමෙකාය වාචාය විසුං විසුං.

සම්පුච්ඡනං ¶ නාම ඉධ සම්මන්තනන්ති ආහ ‘‘සද්ධිං මන්තයිත්වා’’ති. නන්දිස්සන්ති අභිනන්දිං. අතීතත්ථෙ හි ඉදං අනාගතවචනං. තෙනාහ ‘‘නන්දිජාතො…පෙ… අහොසි’’න්ති. භුස්සන්තාති නිබ්භුස්සනවසෙන රවන්තා.

වයොගතන්ති පච්ඡිමවයං උපගතං. සො පන යස්මා පුරිමෙ ද්වෙ වයෙ අතික්කමවසෙන ගතො. පච්ඡිමං එකදෙසතො අතික්කමනවසෙන, තස්මා වුත්තං – ‘‘තයො වයෙ ගතං අතික්කන්තං පච්ඡිමවයෙ ඨිත’’න්ති.

නිප්පරිභොගොති ජිණ්ණභාවෙන ජවපරක්කමහානියා අපරිභොගො න භුඤ්ජිතබ්බො. ඛාදනා අපනීයතීති යවසං අදදන්තා තතො නීහරන්ති නාම. ථෙරොති වුඩ්ඪො.

අනස්සවාති න වචනකරා. අප්පතිස්සාති පතිස්සයරහිතා. අවසවත්තිනොති න මය්හං වසෙන වත්තනකා. සුන්දරතරොති උපත්ථම්භකාරිභාවෙන සුන්දරතරො.

පුරතොති උපත්ථම්භකභාවෙන පුරතො කත්වා. උදකෙ පතිට්ඨං ලභති තත්ථ පතිට්ඨතො ථිරපතිට්ඨභාවතො. අද්ධපතිට්ඨො හි දණ්ඩො දණ්ඩධරපුරිසස්ස පතිට්ඨං ලභාපෙති.

බ්රාහ්මණියොති අත්තනො බ්රාහ්මණියො. පාටියෙක්කන්ති ‘‘අසුකස්ස ගෙහෙ අසුකස්ස ගෙහෙ’’ති එවං උද්දෙසිකං කත්වා විසුං විසුං. මා නිය්යාදෙහි, අම්හාකං රුච්චනට්ඨානමෙවාති තව පුත්තානං ගෙහෙසු යං අම්හාකං රුච්චනට්ඨානං. තත්ථමෙව ගමිස්සාමාති සබ්බෙසම්පි එතෙසං අනුග්ගහං කාතුකාමො භගවා එවමාහ.

තතො පට්ඨායාති සොතාපත්තිඵලපටිලාභතො පට්ඨාය. යදත්ථං මයං ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස මහාසම්පත්තිදානාදිනා ¶ අනුග්ගහො කතො, සො චස්ස පුත්තපරිජනස්සපි අත්ථො සිද්ධොති සත්ථා න සබ්බකාලං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තානං ගෙහං අගමාසි, තෙ එව පන කාලෙන කාලං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා යථාවිභවං සක්කාරසම්මානං අකංසූති අධිප්පායො.

201. මානෙන ¶ ථද්ධොති ‘‘අයං ඛො’’තිආදිනා පග්ගහිතෙන මානෙන ථද්ධො බජ්ඣිතචිත්තො ථද්ධඅයොසලාකො විය කස්සචිපි අනොනතො. න කිඤ්චි ජානාති ලොකෙ පටිසන්ථාරමත්තස්සපි අජානනතො.

අබ්භුතවිත්තජාතාති සඤ්ජාතඅබ්භුතවිත්තා. විත්තං විත්තීති ච තුට්ඨිපරියායා. අභූතපුබ්බායාති යා තස්සා පරිසාය විත්ති තදා භූතා, සා ඉතො පුබ්බෙ අභූතා. තෙනාහ ‘‘අභූත…පෙ… සමන්නාගතා’’ති. අස්ස පුග්ගලස්සාති අනෙන පුග්ගලෙන. අපචිතාති පරමනිපච්චෙන පූජනීයසාමඤ්ඤතො තත්ථ අත්තනො පක්ඛිපනං ඉධ දෙසනාකොසල්ලං.

මානත්ථද්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

202. ‘‘සබ්බං සෙත’’න්ති කෙනචි වුත්තෙ තස්ස පච්චනීකං කරොන්තස්සෙව අස්ස බ්රාහ්මණස්ස. විනෙත්වාති විනාසෙත්වා. සුණාතීති අත්ථොති ‘‘සුණාතී’’ති කිරියාපදං ආහරිත්වා ගාථාය අත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘ජඤ්ඤා සුභාසිත’’න්ති වුත්තත්තා. න හි අසුත්වා දෙසිතං ජානිතුං සක්කොන්ති.

පච්චනීකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

203. වනකම්මෙ නියුත්තො, කිරියමානෙන වනකම්මං එතස්ස අත්ථීති වනකම්මිකො. ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙති ඉමස්මිං එවංමහන්තෙ වනසණ්ඩෙ. න මෙ වනස්මිං කරණීයමත්ථි යථා, ‘‘බ්රාහ්මණ, තුය්හ’’න්ති අධිප්පායො. ඉතරං පන යං මහාකිලෙසවනං, තං මග්ගඤාණඵරසුනා සමාධිමයසිලායං ¶ සුනිසිතෙන සබ්බසො ¶ උච්ඡින්නමූලං, තතො එව නිබ්බනථො නික්කිලෙසගහනො. විවෙකාභිරතියා එකකො අභිරතො පටිපක්ඛවිගමෙන. තෙනාහ ‘‘අරතිං…පෙ… ජහිත්වා’’ති.

වනකම්මිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

204. ධම්මන්තෙවාසිකාති කිඤ්චිපි ධනං අදත්වා කෙවලං අන්තෙවාසිකා. තෙනාහ ‘‘වෙය්යාවච්චං කත්වා සිප්පුග්ගණ්හනකා’’ති. ගම්භීරසභාවෙති සමන්තතො දූරතො ගහනසච්ඡන්නවිපුලතරරුක්ඛගච්ඡලතාය ච, තදා හිමපිණ්ඩසින්නභාවෙන මයූරයානෙහි පතිට්ඨාතුං අසක්කුණෙය්යතාය ච ගම්භීරභාවෙ.

බහුභෙරවෙති බහුභයානකෙ. අනිඤ්ජමානෙනාති ඉත්ථම්භූතත්ථෙ කරණවචනං. අතිසුන්දරං වතාති එවං සන්තෙ නාම අරඤ්ඤෙ එවං නිච්චලකායො නිසින්නො ඣායන්තො අතිවිය සුන්දරඤ්ච ඣානං ඣායසීති වදති.

අච්ඡෙරරූපන්ති අච්ඡරියභාවං. සෙට්ඨප්පත්තියාති සෙට්ඨභාවප්පත්තියා.

‘‘ලොකාධිපතිසහබ්යතං ආකඞ්ඛමානො’’ති ඉමිනා බ්රාහ්මණො ලොකාධිපතිසහයොගං පුච්ඡති, ‘‘කස්මා භව’’න්තිආදිනා පන තදඤ්ඤවිසෙසාකඞ්ඛං පුච්ඡතීති ආහ ‘‘අපරෙනපි ආකාරෙන පුච්ඡතී’’ති.

කඞ්ඛාති තණ්හා අභික්ඛණවසෙන පවත්තා. අනෙකසභාවෙසූති රූපාදිවසෙන අජ්ඣත්තිකාදිවසෙන එවං නානාසභාවෙසු ආරම්මණෙසු. අස්සාදරාගො ලොභො අභිජ්ඣාති නානප්පකාරා. සෙසකිලෙසා වා දිට්ඨිමානදොසාදයො. නිච්චකාලං අවස්සිතා සත්තානං අවස්සයභාවත්තා. පජප්පාපනවසෙනාති පකාරෙහි තණ්හායනවසෙන. නිරන්තාති අන්තරහිතා නිරවසෙසා.

අනුපගමනොති අනුපාදානො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දීපෙති, තස්ස හි වසෙන එව නානාසභාවෙසු ¶ භගවා සමන්තචක්ඛුනා පස්සතීති ‘‘සබ්බෙ…පෙ… දස්සනො’’ති ¶ වුච්චති. අරහත්තං සන්ධායාහ, තඤ්හි නිප්පරියායතො ‘‘අනුත්තර’’න්ති වුච්චති.

කට්ඨහාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

205. ඉතොති මනුස්සත්තභාවතො. පටිගන්ත්වාති අභිගන්ත්වා. සග්ගෙ හි නිබ්බත්තන්තො කම්මඵලෙන ධම්මතාවසෙන පටිසන්ධිකාලතො පට්ඨාය අභිරතිවසෙන අභිරමති එව නාමාති.

මාතුපොසකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

206. විරූපං ගන්ධං පසවතීති විස්සො, දුග්ගන්ධො. බාහිත්වාති අත්තනො සන්තානතො බහිකත්වා නීහරිත්වා. තං පන අනවසෙසතො පජහනන්ති ආහ ‘‘අග්ගමග්ගෙන ජහිත්වා’’ති. සඞ්ඛායති සම්මදෙව පරිච්ඡින්දති එතායාති සඞ්ඛා, ඤාණන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඛායාති ඤාණෙනා’’ති. භින්නකිලෙසත්තාති නිරුත්තිනයෙන භික්ඛුසද්දසිද්ධිමාහ.

207. පච්චෙතීති පත්තියායති සද්දහති. තථාභූතො ච තමත්ථං නිකාමෙන්තො නාම හොතීති වුත්තං ‘‘ඉච්ඡති පත්ථෙතී’’ති. සාධු, භන්තෙති එත්ථ සාධු-සද්දො ආයාචනත්ථො, න අභිනන්දනත්ථොති ‘‘ආයාචමානො ආහා’’ති වත්වා ආයාචනෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස කිරා’’තිආදිමාහ. උදකසුද්ධිකො න එකංසෙන අපායූපගො, ලද්ධියා පන ¶ සාවජ්ජකිලෙසභූතභාවතො ආයාචති. අඤ්ඤං කාරණං අපදිසන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ඵලභූතො අත්ථො එතස්සාති අත්ථවසං, කාරණන්ති ආහ ‘‘අත්ථානිසංසං අත්ථකාරණ’’න්ති. පපඤ්චසූදනියං පන ඵලෙනෙව අරණීයතො අත්ථො, කාරණන්ති කත්වා ‘‘අත්ථො එව අත්ථවසො, තස්මා ද්වෙ අත්ථවසෙති ද්වෙ අත්ථෙ ද්වෙ කාරණානී’’ති වුත්තං.

සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

208. එවංලද්ධනාමං ¶ පිණ්ඩාය පාවිසීති යොජනා. එවමෙවන්ති කෙනචි අනිමන්තිතෙන සයමෙව උපසඞ්කමන්තෙ. අඵාසුකධාතුකන්ති අයුත්තරූපං. සභාධම්මන්ති සභාය චරිතබ්බං චාරිත්තධම්මං. අසඤ්චාලෙත්වාති ආසනතො අවුට්ඨාපෙත්වා. උජුකමෙව ආගච්ඡති ලොකග්ගනායකො භගවා සබ්බසත්තුත්තමො අත්තනො උත්තරිතරස්ස අභාවතො ලොකස්ස අපචිතිං න දස්සෙති. යෙ සබ්බසො සංකිලෙසෙ පජහන්ති, තෙව පණ්ඩිතෙ ‘‘සන්තො’’ති දස්සෙති ‘‘එතෙ’’තිආදිනා.

ඛොමදුස්සසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

බ්රාහ්මණසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.