අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > නිදානවග්ග-අට්ඨකථා

1. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති – නිදානවග්ගෙ පඨමං පටිච්චසමුප්පාදසුත්තං. තත්රායං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා – තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසීති, එත්ථ තත්රාති දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි ‘‘යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ, යස්මිඤ්ච ජෙතවනෙ විහරති, තත්ර ජෙතවනෙ’’ති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා අයුත්තෙ දෙසෙ කාලෙ ච ධම්මං භාසති. ‘‘අකාලො ¶ ඛො තාව බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්තෙ, අවධාරණෙ ආදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනං. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣූපගතොති භික්ඛූ’’තිආදිනා (පාරා. 45; විභ. 510) නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ආමන්තෙසීති ආලපි, අභාසි, සම්බොධෙසි, අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර පන ඤාපනෙපි හොති. යථාහ – ‘‘ආමන්තයාමි ¶ වො, භික්ඛවෙ, පටිවෙදයාමි වො, භික්ඛවෙ’’ති. පක්කොසනෙපි. යථාහ – ‘‘එහි ත්වං, භික්ඛු, මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහී’’ති (අ. නි. 9.11). භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරදීපනං. තඤ්ච භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධත්තා වුත්තං. භික්ඛනසීලතාගුණයුත්තොපි ¶ හි භික්ඛු, භික්ඛනධම්මතාගුණයුත්තොපි භික්ඛනෙ සාධුකාරිතාගුණයුත්තොපීති සද්දවිදූ මඤ්ඤන්ති. තෙන ච තෙසං භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතවුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. ‘‘භික්ඛවො’’ති ඉමිනා ච කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො අභිමුඛෙ කරොන්තො තෙනෙව කථෙතුකම්යතාදීපකෙන නෙසං වචනෙන සොතුකම්යතං ජනෙති, තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන සාධුකං මනසිකාරෙපි නියොජෙති. සාධුකං මනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අපරෙසුපි දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූයෙව ආමන්තෙසීති චෙ? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා, පරිසාය ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමං උප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථුචරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච, ආසන්නා තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථුසන්තිකත්තා, සදාසන්නිහිතා සත්ථුසන්තිකාවචරත්තාති. අපිච තෙ ධම්මදෙසනාය භාජනං යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතො. විසෙසතො ච එකච්චෙ භික්ඛූයෙව සන්ධාය අයං දෙසනාපීති එවං ආමන්තෙසි.

කිමත්ථං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං භික්ඛූ ආමන්තෙසි, න ධම්මමෙව දෙසෙසීති? සතිජනනත්ථං. භික්ඛූ අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි වික්ඛිත්තචිත්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති. තෙ අනාමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ‘‘අයං දෙසනා කිංනිදානා කිංපච්චයා කතමාය අට්ඨුප්පත්තියා දෙසිතා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තා දුග්ගහිතං වා ගණ්හෙය්යුං, න වා ගණ්හෙය්යුං, තෙන නෙසං සතිජනනත්ථං භගවා පඨමං ආමන්තෙත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති.

භදන්තෙති ¶ ¶ ගාරවවචනමෙතං, සත්ථුනො පටිවචනදානං වා. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛවො’’ති වදමානො භගවා භික්ඛූ ආලපති. ‘‘භදන්තෙ’’ති වදමානා තෙ භගවන්තං පච්චාලපන්ති. තථා හි ‘‘භික්ඛවො’’ති භගවා ආභාසති, ‘‘භදන්තෙ’’ති ¶ පච්චාභාසන්ති. ‘‘භික්ඛවො’’ති පටිවචනං දාපෙති, ‘‘භදන්තෙ’’ති පටිවචනං දෙන්ති. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි, තෙ. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති භගවතො ආමන්තනං පතිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසු පටිග්ගහෙසුන්ති අත්ථො. භගවා එතදවොචාති, භගවා එතං ඉදානි වත්තබ්බං සකලසුත්තං අවොච. එත්තාවතා යං ආයස්මතා ආනන්දෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස බුද්ධානං දෙසනාඤාණගම්භීරභාවසංසූචකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසප්පටිමණ්ඩිතං නිදානං භාසිතං, තස්ස අත්ථවණ්ණනා සමත්තා.

ඉදානි පටිච්චසමුප්පාදං වොතිආදිනා නයෙන භගවතා නික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස සංවණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. සා පනෙසා සුත්තවණ්ණනා යස්මා සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති, තස්මා සුත්තනික්ඛෙපං තාව විචාරෙස්සාම. චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා – අත්තජ්ඣාසයො, පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසිකො, අට්ඨුප්පත්තිකොති. තත්ථ යානි සුත්තානි භගවා පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙති, සෙය්යථිදං – දසබලසුත්තන්තහාරකො චන්දොපම-වීණොපම-සම්මප්පධාන-ඉද්ධිපාද-ඉන්ද්රියබල-බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ග-සුත්තන්තහාරකොති එවමාදීනි, තෙසං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

යානි පන ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා. යංනූනාහං රාහුලං උත්තරිං ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.121; ම. නි. 3.416) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං ඛන්තිං නිජ්ඣානක්ඛමං මනං අභිනීහාරං බුජ්ඣනභාවඤ්ච අපෙක්ඛිත්වා පරජ්ඣාසයවසෙන කථිතානි, සෙය්යථිදං ¶ – චූළරාහුලොවාදසුත්තං, මහාරාහුලොවාදසුත්තං, ධම්මචක්කප්පවත්තනං, අනත්තලක්ඛණසුත්තං, ආසීවිසොපමසුත්තං, ධාතුවිභඞ්ගසුත්තන්ති, එවමාදීනි, තෙසං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

භගවන්තං පන උපසඞ්කමිත්වා චතස්සො පරිසා චත්තාරො වණ්ණා නාගා සුපණ්ණා ගන්ධබ්බා අසුරා යක්ඛා මහාරාජානො තාවතිංසාදයො දෙවා මහාබ්රහ්මාති එවමාදයො ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා බොජ්ඣඞ්ගාති, භන්තෙ, වුච්චන්ති – (සං. නි. 5.202) නීවරණා නීවරණාති, භන්තෙ, වුච්චන්ති ¶ – ඉමෙ නු ඛො, භන්තෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 1.246; සු. නි. 183) නයෙන පඤ්හං පුච්ඡන්ති. එවං පුට්ඨෙන භගවතා යානි ¶ කථිතානි බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තාදීනි, යානි වා පනඤ්ඤානිපි දෙවතාසංයුත්ත, මාරසංයුත්ත, බ්රහ්මසංයුත්ත, සක්කපඤ්හ, චූළවෙදල්ල, මහාවෙදල්ල, සාමඤ්ඤඵලආළවක, සූචිලොම, ඛරලොමසුත්තාදීනි, තෙසං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො.

යානි පන තානි උප්පන්නං කාරණං පටිච්ච කථිතානි, සෙය්යථිදං – ධම්මදායාදං. චූළසීහනාදසුත්තං පුත්තමංසූපමං දාරුක්ඛන්ධූපමං අග්ගික්ඛන්ධූපමං ඵෙණපිණ්ඩූපමං පාරිච්ඡත්තකූපමන්ති එවමාදීනි, තෙසං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො.

එවමෙතෙසු චතූසු නික්ඛෙපෙසු ඉමස්ස පටිච්චසමුප්පාදසුත්තස්ස පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. පරපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන හිදං භගවතා නික්ඛිත්තං. කතමෙසං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙනාති? උග්ඝටිතඤ්ඤූනං. චත්තාරො හි පුග්ගලා උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති. තත්ථ යස්ස පුග්ගලස්ස සහ උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථෙ ¶ විභජියමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසො මනසිකරොතො, කල්යාණමිත්තෙ සෙවතො, භජතො, පයිරුපාසතො, අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො, බහුම්පි ධාරයතො, බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො. ඉති ඉමෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු උග්ඝටිතඤ්ඤූපුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන ඉදං සුත්තං නික්ඛිත්තං.

තදා කිර පඤ්චසතා ජනපදවාසිකා භික්ඛූ සබ්බෙව එකචරා ද්විචරා තිචරා චතුචරා පඤ්චචරා සභාගවුත්තිනො ධුතඞ්ගධරා ආරද්ධවීරියා යුත්තයොගා විපස්සකා සණ්හං සුඛුමං සුඤ්ඤතං පච්චයාකාරදෙසනං පත්ථයමානා සායන්හසමයෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා, රත්තකම්බලසාණියා පරික්ඛිපමානා විය දෙසනං පච්චාසීසමානා පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන භගවා ඉදං සුත්තං ආරභි. යථා හි ඡෙකො චිත්තකාරො අපරිකම්මකතභිත්තිං ලභිත්වා, න ආදිතොව රූපං සමුට්ඨාපෙසි, මහාමත්තිකලෙපාදීහි පන භිත්තිපරිකම්මං තාව කත්වා ¶ , කතපරිකම්මාය ¶ භිත්තියා රූපං සමුට්ඨාපෙති, කතපරිකම්මං පන භිත්තිං ලභිත්වා, භිත්තිපරිකම්මබ්යාපාරං අකත්වා, රඞ්ගජාතානි යොජෙත්වා, වට්ටිකං වා තූලිකං වා ආදාය රූපමෙව සමුට්ඨාපෙති, එවමෙව භගවා අකතාභිනිවෙසං ආදිකම්මිකකුලපුත්තං ලභිත්වා නාස්ස ආදිතොව අරහත්තපදට්ඨානං සණ්හං සුඛුමං සුඤ්ඤතං විපස්සනාලක්ඛණං ආචික්ඛති, සීලසමාධිකම්මස්සකතාදිට්ඨිසම්පදාය පන යොජෙන්තො පුබ්බභාගපටිපදං තාව ආචික්ඛති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං, භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා. යතො ඛො තෙ, භික්ඛු, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං භවිස්සති දිට්ඨි ච උජුකා. තතො ත්වං, භික්ඛු, සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ තිවිධෙන භාවෙය්යාසි. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ ¶ ත්වං, භික්ඛු, අජ්ඣත්තං වා කායෙ කායානුපස්සී විහරාහි ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. බහිද්ධා වා කායෙ…පෙ… අජ්ඣත්තබහිද්ධා වා කායෙ…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරාහි ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. යතො ඛො ත්වං, භික්ඛු, සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ එවං තිවිධෙන භාවෙස්සසි, තතො තුය්හං, භික්ඛු, යා රත්ති වා දිවසො වා ආගමිස්සති, වුද්ධියෙව පාටිකඞ්ඛා කුසලෙසු ධම්මෙසු, නො පරිහානී’’ති (සං. නි. 5.369).

එවං ආදිකම්මිකකුලපුත්තස්ස සීලකථාය පරිකම්මං කථෙත්වා, අරහත්තපදට්ඨානං සණ්හං සුඛුමං සුඤ්ඤතං විපස්සනාලක්ඛණං ආචික්ඛති.

පරිසුද්ධසීලං පන ආරද්ධවීරියං යුත්තයොගං විපස්සකං ලභිත්වා, නාස්ස පුබ්බභාගපටිපදං ආචික්ඛති, උජුකමෙව පන අරහත්තපදට්ඨානං සණ්හං සුඛුමං සුඤ්ඤතං විපස්සනාලක්ඛණං ආචික්ඛති. ඉමෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ පුබ්බභාගපටිපදං පරිසොධෙත්වා ඨිතා සුධන්තසුවණ්ණසදිසා සුපරිමජ්ජිතමණික්ඛන්ධසන්නිභා, එකො ලොකුත්තරමග්ගොව නෙසං අනාගතො. ඉති තස්සාගමනත්ථාය සත්ථා තෙසං අජ්ඣාසයං අපෙක්ඛමානො ඉදං සුත්තං ආරභි.

තත්ථ ¶ ¶ පටිච්චසමුප්පාදන්ති පච්චයාකාරං. පච්චයාකාරො හි අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිච්ච සහිතෙ ධම්මෙ උප්පාදෙති. තස්මා පටිච්චසමුප්පාදොති වුච්චති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගතො ගහෙතබ්බො.

වොති අයං වො-සද්දො පච්චත්ත-උපයොගකරණ-සම්පදාන-සාමිවචන-පදපූරණෙසු දිස්සති. ‘‘කච්චි පන වො අනුරුද්ධා සමග්ගා සම්මොදමානා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.326; මහාව. 466) හි පච්චත්තෙ දිස්සති. ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, පණාමෙමි වො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.157) උපයොගෙ. ‘‘න වො මම සන්තිකෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.157) කරණෙ. ‘‘වනපත්ථපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.190) සම්පදානෙ. ‘‘සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.345) සාමිවචනෙ. ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්ධකායකම්මන්තා’’තිආදීසු ¶ (ම. නි. 1.35) පදපූරණමත්තෙ. ඉධ පනායං සම්පදානෙ දට්ඨබ්බො. භික්ඛවෙති පතිස්සවෙන අභිමුඛීභූතානං පුන ආලපනං. දෙසෙස්සාමීති දෙසනාපටිජානනං. තං සුණාථාති තං පටිච්චසමුප්පාදං තං දෙසනං මයා වුච්චමානං සුණාථ.

සාධුකං මනසි කරොථාති එත්ථ පන සාධුකං සාධූති එකත්ථමෙතං. අයඤ්ච සාධුසද්දො ආයාචන-සම්පටිච්ඡන-සම්පහංසන-සුන්දර-දළ්හීකම්මාදීසු දිස්සති. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (අ. නි. 4.257; සං. නි. 4.65; 5.381) හි ආයාචනෙ දිස්සති. ‘‘සාධු, භන්තෙති ඛො සො භික්ඛු භගවතො භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘සාධු සාධු, සාරිපුත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.349) සම්පහංසනෙ.

‘‘සාධු ධම්මරුචී රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්ස අකරණං සුඛ’’න්ති. –

ආදීසු (ජා. 2.18.101) සුන්දරෙ. ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, සාධුකං සුණාහී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.192) සාධුකසද්දොයෙව දළ්හීකම්මෙ ආණත්තියන්තිපි වුච්චති. ඉධ පනායං එත්ථෙව දළ්හීකම්මෙ ආණත්තියා ච අත්ථො වෙදිතබ්බො, සුන්දරත්ථෙපි වට්ටති. දළ්හීකරණත්ථෙන හි ‘‘දළ්හං ¶ ඉමං ධම්මං සුණාථ, සුග්ගහිතං ගණ්හන්තා’’, ආණත්තිඅත්ථෙන ‘‘මම ආණත්තියා සුණාථ’’ සුන්දරත්ථෙන ‘‘සුන්දරමිමං භද්දකං ධම්මං සුණාථා’’ති ¶ එතං දීපිතං හොති. මනසි කරොථාති ආවජ්ජෙථ. සමන්නාහරථාති අත්ථො. අවික්ඛිත්තචිත්තා හුත්වා නිසාමෙථ, චිත්තෙ කරොථාති අධිප්පායො.

ඉදානෙත්ථ තං සුණාථාති සොතින්ද්රියවික්ඛෙපනිවාරණමෙතං. සාධුකං මනසි කරොථාති මනසිකාරෙ දළ්හීකම්මනියොජනෙන මනින්ද්රියවික්ඛෙපනිවාරණං. පුරිමඤ්චෙත්ථ බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසගාහනිවාරණං, පච්ඡිමං අත්ථවිපල්ලාසගාහනිවාරණං. පුරිමෙන ච ධම්මස්සවනෙ නියොජෙති, පච්ඡිමෙන සුතානං ධම්මානං ධාරණූපපරික්ඛාසු. පුරිමෙන ච ‘‘සබ්යඤ්ජනො අයං ධම්මො, තස්මා සවනීයො’’ති ¶ දීපෙති, පච්ඡිමෙන ‘‘සාත්ථො, තස්මා මනසි කාතබ්බො’’ති. සාධුකපදං වා උභයපදෙහි යොජෙත්වා, ‘‘යස්මා අයං ධම්මො ධම්මගම්භීරො ච දෙසනාගම්භීරො ච, තස්මා සුණාථ සාධුකං. යස්මා අත්ථගම්භීරො ච පටිවෙධගම්භීරො ච, තස්මා සාධුකං මනසි කරොථා’’ති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. භාසිස්සාමීති දෙසෙස්සාමි. ‘‘තං සුණාථා’’ති එත්ථ පටිඤ්ඤාතං දෙසනං සංඛිත්තතොව න දෙසෙස්සාමි, අපිච ඛො විත්ථාරතොපි නං භාසිස්සාමීති වුත්තං හොති. සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවාචකානි හි එතානි පදානි. යථාහ වඞ්ගීසත්ථෙරො –

‘‘සංඛිත්තෙනපි දෙසෙති, විත්ථාරෙනපි භාසති;

සාළිකායිව නිග්ඝොසො, පටිභානං උදීරයී’’ති. (සං. නි. 1.214; ථෙරගා. 1241);

එවං වුත්තෙ උස්සාහජාතා හුත්වා එවං, භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිංසු, පටිග්ගහෙසුන්ති වුත්තං හොති.

අථ නෙසං භගවා එතදවොච – එතං ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො’’තිආදිං සකලං සුත්තං අවොච. තත්ථ කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදොති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධා හි පුච්ඡා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති, තාසං ඉදං නානත්තං –

කතමා ¶ අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12)? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං. තස්ස ඤාණාය දස්සනාය ¶ තුලනාය තීරණාය විභූතාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා.

කතමා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං. සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා.

කතමා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො – ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති, සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය ¶ පඤ්හං පුච්ඡති, අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා.

කතමා අනුමතිපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං අනුමතියා පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති, අනිච්චං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං දුක්ඛං වා තං සුඛං වාති, දුක්ඛං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං – ‘‘එතං මම එසොහමස්මි එසො මෙ අත්තා’’ති, නො හෙතං භන්තෙති (සං. නි. 3.79). අයං අනුමතිපුච්ඡා.

කතමා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති.

තත්ථ බුද්ධානං පුරිමා තිස්සො පුච්ඡා නත්ථි. කස්මා? බුද්ධානඤ්හි තීසු අද්ධාසු කිඤ්චි සඞ්ඛතං අද්ධාවිමුත්තං වා අසඞ්ඛතං අදිට්ඨං අජොතිතං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං නාම නත්ථි. තෙන නෙසං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නත්ථි. යං පන භගවතා අත්තනො ඤාණෙන පටිවිද්ධං, තස්ස අඤ්ඤෙන සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා සද්ධිං සංසන්දනකිච්චං නත්ථි. තෙනස්ස දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා නත්ථි. යස්මා පනෙස අකථංකථී තිණ්ණවිචිකිච්ඡො ¶ සබ්බධම්මෙසු විහතසංසයො. තෙනස්ස විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා නත්ථි. ඉතරා පන ද්වෙ පුච්ඡා භගවතො අත්ථි. තාසු අයං කථෙතුකම්යතා පුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තාව පුච්ඡාය පුට්ඨං පච්චයාකාරං විභජන්තො අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරාතිආදිමාහ. එත්ථ ච යථා නාම ‘‘පිතරං කථෙස්සාමී’’ති ආරද්ධො ¶ ‘‘තිස්සස්ස පිතා සොණස්ස පිතා’’ති පඨමතරං පුත්තම්පි කථෙති, එවමෙව භගවා පච්චයං කථෙතුං ආරද්ධො ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයෙ අවිජ්ජාදිධම්මෙ කථෙන්තො පච්චයුප්පන්නම්පි කථෙසි. ආහාරවග්ගස්ස පන පරියොසානෙ ‘‘පටිච්චසමුප්පාදඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ¶ පටිච්චසමුප්පන්නෙ ච ධම්මෙ’’ති (සං. නි. 2.20) උභයං ආරභිත්වා උභයම්පි කථෙසි. ඉදානි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදීසු පන අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරෙන පන සබ්බාකාරසම්පන්නා අනුලොමපටිච්චසමුප්පාදකථා විසුද්ධිමග්ගෙ කථිතා, තස්මා සා තත්ථ කථිතවසෙනෙව ගහෙතබ්බා.

පටිලොමකථායං පන අවිජ්ජාය ත්වෙවාති අවිජ්ජාය තු එව. අසෙසවිරාගනිරොධාති විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා. සඞ්ඛාරනිරොධොති සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොති. එවංනිරොධානං පන සඞ්ඛාරානං නිරොධා විඤ්ඤාණාදීනඤ්ච නිරොධා නාමරූපාදීනි නිරුද්ධානියෙව හොන්තීති දස්සෙතුං සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොතිආදීනි වත්වා, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතීති ආහ. තත්ථ කෙවලස්සාති සකලස්ස, සුද්ධස්ස වා, සත්තවිරහිතස්සාති අත්ථො. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛරාසිස්ස. නිරොධො හොතීති අනුප්පාදො හොති. ඉති භගවා අනුලොමතො ද්වාදසහි පදෙහි වට්ටකථං කථෙත්වා තමෙව වට්ටං විනිවට්ටෙත්වා පටිලොමතො ද්වාදසහි පදෙහි විවට්ටං කථෙන්තො අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හි. දෙසනාපරියොසානෙ තෙ පඤ්චසතා ආරද්ධවිපස්සකා උග්ඝටිතඤ්ඤූපුග්ගලා සූරියරස්මිසම්ඵුට්ඨානි පරිපාකගතානි පදුමානි විය සච්චානි බුජ්ඣිත්වා අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

ඉදමවොච භගවාති ඉදං වට්ටවිවට්ටවසෙන සකලසුත්තං භගවා අවොච. අත්තමනා තෙ භික්ඛූති තුට්ඨචිත්තා තෙ පඤ්චසතා ඛීණාසවා භික්ඛූ. භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති කරවීකරුතමඤ්ජුනා ¶ කණ්ණසුඛෙන පණ්ඩිතජනහදයානං අමතාභිසෙකසදිසෙන බ්රහ්මස්සරෙන භාසතො භගවතො ¶ වචනං අභිනන්දිංසු, අනුමොදිංසු චෙව සම්පටිච්ඡිංසු චාති අත්ථො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සුභාසිතං සුලපිතං, සාධු සාධූති තාදිනො;

අනුමොදමානා සිරසා, සම්පටිච්ඡිංසු භික්ඛවො’’ති.

පඨමපටිච්චසමුප්පාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියෙපි ¶ වුත්තනයෙනෙව සුත්තනික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – පඨමං උග්ඝටිතඤ්ඤූපුග්ගලානං වසෙන සඞ්ඛෙපතො දස්සිතං, ඉදං විපඤ්චිතඤ්ඤූනං වසෙන විත්ථාරතොති. ඉමස්මිඤ්ච පන සුත්තෙ චතස්සො වල්ලිහාරකපුරිසූපමා වත්තබ්බා, තා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා එව. යථා හි වල්ලිහාරකො පුරිසො වල්ලියා අග්ගං දිස්වා තදනුසාරෙන මූලං පරියෙසන්තො තං දිස්වා වල්ලිං මූලෙ ඡෙත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙය්ය, එවං භගවා විත්ථාරදෙසනං දෙසෙන්තො පටිච්චසමුප්පාදස්ස අග්ගභූතා ජරාමරණා පට්ඨාය යාව මූලභූතං අවිජ්ජාපදං, තාව දෙසනං ආහරිත්වා පුන වට්ටවිවට්ටං දෙසෙන්තො නිට්ඨපෙසි.

තත්රායං ජරාමරණාදීනං විත්ථාරදෙසනාය අත්ථනිච්ඡයො – ජරාමරණනිද්දෙසෙ තාව තෙසං තෙසන්ති අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසොති විඤ්ඤාතබ්බො. යා දෙවදත්තස්ස ජරා, යා සොමදත්තස්සාති එවඤ්හි දිවසම්පි කථෙන්තස්ස නෙව සත්තා පරියාදානං ගච්ඡන්ති. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති. තස්මා වුත්තං, ‘‘අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො’’ති. තම්හි තම්හීති අයං ගතිජාතිවසෙන අනෙකෙසං සත්තනිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායෙති සාධාරණනිද්දෙසෙන නිද්දිට්ඨස්ස සරූපනිදස්සනං. ජරා ජීරණතාතිආදීසු පන ජරාති සභාවනිද්දෙසො. ජීරණතාති ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා, පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ජරාති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා, තෙනස්සායං සභාවනිද්දෙසො ¶ . ජීරණතාති ඉමිනා ආකාරතො, තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං ¶ මිලාපෙත්වා තචවලිභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන ¶ පාකටීභූතා පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස වා වාතස්ස වා අග්ගිනො වා තිණරුක්ඛාදීනං සංභග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො, චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා. න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තාය ආයුක්ඛය-චක්ඛාදිඉන්ද්රිය-පරිපාකසඤ්ඤිතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්සිමෙ පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති, තස්මා ජරා ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා. යස්මා ච දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි සුඛුමම්පි අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි, ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’’ති ඵලූපචාරෙනෙව වුත්තා.

සා පනායං එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති. තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩාදිභාවදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා පාකටජරා නාම, අරූපධම්මෙසු පන ජරා තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො පටිච්ඡන්නජරා නාම. තත්ථ ය්වායං ඛණ්ඩාදිභාවො දිස්සති, සො තාදිසානං දන්තාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වණ්ණොයෙව, තං චක්ඛුනා දිස්වා මනොද්වාරෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ දන්තා ජරාය පහටා’’ති ජරං ජානාති උදකට්ඨානෙ බද්ධානි ගොසීසාදීනි ඔලොකෙත්වා හෙට්ඨා උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානනං විය. පුන ¶ අවීචි සවීචීති එවම්පි දුවිධා හොති. තත්ථ මණි-කනක-රජත-පවාළචන්දසූරියාදීනං විය මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය ච පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු ච අපාණීනං විය අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා අවීචිජරා නාම, නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා සවීචිජරා නාමාති වෙදිතබ්බා.

ඉතො පරං තෙසං තෙසන්තිආදි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. චුති චවනතාතිආදීසු පන චුතීති චවනකවසෙන වුච්චති, එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධසාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං ¶ . භෙදොති චුතික්ඛන්ධානං ¶ භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං. අන්තරධානන්ති ඝටස්සෙව භින්නස්ස භින්නානං චුතික්ඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චු මරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං, තෙන සමුච්ඡෙදමරණාදීනි නිසෙධෙති. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියා කාලකිරියා. එවං තෙන ලොකසම්මුතියා මරණං දීපෙති.

ඉදානි පරමත්ථෙන දීපෙතුං ඛන්ධානං භෙදොතිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති, භින්නෙසු මතොති වොහාරො හොති. එත්ථ ච චතුපඤ්චවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. චතුවොකාරවසෙන ච ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? භවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස කළෙවරස්ස සබ්භාවතො. අථ වා යස්මා චාතුමහාරාජිකාදීසු ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපති, තස්මා තෙසං වසෙන ඛන්ධානං භෙදො, මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකාරණතො මරණං ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො’’ති වුත්තන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉති අයඤ්ච ජරා ඉදඤ්ච මරණං, ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙති ඉදං උභයම්පි එකතො කත්වා ජරාමරණන්ති කථීයති.

ජාතිනිද්දෙසෙ ¶ ජාති සඤ්ජාතීතිආදීසු ජායනට්ඨෙන ජාති, සා අපරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. සඤ්ජායනට්ඨෙන සඤ්ජාති, සා පරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්ති, සා අණ්ඩජජලාබුජවසෙන යුත්තා. තෙ හි අණ්ඩකොසඤ්ච වත්ථිකොසඤ්ච ඔක්කමන්තා පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්ති, සා සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන යුත්තා. තෙ හි පාකටායෙව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. අයං තාව වොහාරදෙසනා.

ඉදානි පරමත්ථදෙසනා හොති. ඛන්ධායෙව හි පරමත්ථතො පාතුභවන්ති, න සත්තො. තත්ථ ච ඛන්ධානන්ති එකවොකාරභවෙ එකස්ස, චතුවොකාරභවෙ චතුන්නං, පඤ්චවොකාරභවෙ පඤ්චන්නම්පි ගහණං වෙදිතබ්බං. පාතුභාවොති උප්පත්ති. ආයතනානන්ති එත්ථ තත්ර තත්ර උප්පජ්ජමානායතනවසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පටිලාභොති සන්තතියං පාතුභාවොයෙව. පාතුභවන්තානෙව ¶ හි තානි පටිලද්ධානි නාම හොන්ති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජාතීති ඉමිනා පදෙන වොහාරතො පරමත්ථතො ච දෙසිතාය ජාතියා නිගමනං කරොතීති.

භවනිද්දෙසෙ ¶ කාමභවොති කම්මභවො ච උපපත්තිභවො ච. තත්ථ කම්මභවො නාම කාමභවූපගකම්මමෙව. තඤ්හි තත්ථ උපපත්තිභවස්ස කාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානං උප්පාදො (ධ. ප. 194) දුක්ඛො පාපස්ස උච්චයො’’තිආදීනි (ධ. ප. 117) විය ඵලවොහාරෙන භවොති වුත්තං. උපපත්තිභවො නාම තෙන කම්මෙන නිබ්බත්තං උපාදිණ්ණක්ඛන්ධපඤ්චකං. තඤ්හි තත්ථ භවතීති කත්වා භවොති වුත්තං. සබ්බථාපි ඉදං කම්මඤ්ච උපපත්තිඤ්ච උභයම්පෙතමිධ ‘‘කාමභවො’’ති වුත්තං. එස නයො රූපාරූපභවෙසූති.

උපාදානනිද්දෙසෙ කාමුපාදානන්තිආදීසු වත්ථුකාමං උපාදියන්ති එතෙන, සයං වා තං උපාදියතීති කාමුපාදානං, කාමො ච සො උපාදානඤ්චාති කාමුපාදානං. උපාදානන්ති දළ්හග්ගහණං වුච්චති. දළ්හත්ථො හි එත්ථ උපසද්දො උපායාසඋපකට්ඨාදීසු විය. පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙතං අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං කාමුපාදානං? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. 1220; විභ. 938) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තථා ¶ දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. අථ වා දිට්ඨිං උපාදියති, උපාදියන්ති වා එතෙන දිට්ඨින්ති දිට්ඨුපාදානං. උපාදියති හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි, උපාදියන්ති ච තාය දිට්ඨිං. යථාහ – ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්තිආදි (ම. නි. 3.27). සීලබ්බතුපාදානඅත්තවාදුපාදානවජ්ජස්ස සබ්බදිට්ඨිගතස්සෙතං අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං දිට්ඨුපාදානං? නත්ථි දින්න’’න්ති (ධ. ස. 1221) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තථා සීලබ්බතමුපාදියන්ති එතෙන, සයං වා තං උපාදියති, සීලබ්බතඤ්ච ¶ තං උපාදානඤ්චාති වා සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි ‘‘එවං සුද්ධී’’ති (ධ. ස. 1222; විභ. 938) අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානීති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං සීලබ්බතුපාදානං? ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධී’’ති වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉදානි වදන්ති එතෙනාති වාදො, උපාදියන්ති එතෙනාති උපාදානං, කිං වදන්ති උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති ¶ උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං. වීසතිවත්ථුකාය සක්කායදිට්ඨියා එතං අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං අත්තවාදුපාදානං? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී’’ති වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තණ්හානිද්දෙසෙ රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති එතං චක්ඛුද්වාරාදීසු ජවනවීථියා පවත්තාය තණ්හාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො බ්රාහ්මණපුත්තො’’ති එවමාදීසු පිතිතො නාමං විය පිතිසදිසාරම්මණතො නාමං. එත්ථ ච රූපාරම්මණා තණ්හා, රූපෙ තණ්හාති රූපතණ්හා. සා කාමරාගභාවෙන රූපං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා කාමතණ්හා, සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං නිච්චං ධුවං සස්සත’’න්ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා භවතණ්හා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං උච්ඡිජ්ජති විනස්සති පෙච්ච න භවතී’’ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා විභවතණ්හාති රූපතණ්හා එවං තිවිධා හොති. යථා ච රූපතණ්හා, තථා සද්දතණ්හාදයොපීති එවං තානි අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. තානි අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධාරූපාදීසු අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ¶ ඡත්තිංසාති එවං අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. ‘‘අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය අස්මීති හොති, ඉත්ථස්මීති හොතී’’ති (විභ. 973) වා එවමාදීනි අජ්ඣත්තිකරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරස, ‘‘බාහිරස්ස උපාදාය ඉමිනා අස්මීති හොති, ඉමිනා ඉත්ථස්මීති හොතී’’ති (විභ. 975) වා එවමාදීනි බාහිරරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරසාති ¶ ඡත්තිංස, ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එවම්පි අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. පුන සඞ්ගහෙ කරියමානෙ රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ඡළෙව තණ්හාකායා තිස්සොයෙව කාමතණ්හාදයො හොන්තීති. එවං –

‘‘නිද්දෙසත්ථෙන නිද්දෙස, විත්ථාරා විත්ථාරස්ස ච;

පුන සඞ්ගහතො තණ්හා, විඤ්ඤාතබ්බා විභාවිනා’’ති.

වෙදනානිද්දෙසෙ වෙදනාකායාති වෙදනාසමූහා. චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජාවෙදනාති එතං ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජාවෙදනා අත්ථි කුසලා, අත්ථි අකුසලා, අත්ථි අබ්යාකතා’’ති එවං විභඞ්ගෙ (විභ. 34) ආගතත්තා චක්ඛුද්වාරාදීසු පවත්තානං කුසලාකුසලාබ්යාකතවෙදනානං ‘‘සාරිපුත්තො මන්තාණිපුත්තො’’ති එවමාදීසු මාතිතො නාමං විය මාතිසදිසතො ¶ වත්ථුතො නාමං. වචනත්ථො පනෙත්ථ – චක්ඛුසම්ඵස්සහෙතු ජාතා වෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. අයං තාවෙත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකා කථා. විපාකවසෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ ද්වෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, තිස්සො මනොවිඤ්ඤාණධාතුයොති එතාහි සම්පයුත්තවසෙන වෙදනා වෙදිතබ්බා. එසෙව නයො සොතද්වාරාදීසු. මනොද්වාරෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තාව.

ඵස්සනිද්දෙසෙ චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛුම්හි සම්ඵස්සො. එස නයො සබ්බත්ථ. චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… කායසම්ඵස්සොති එත්තාවතා ච කුසලාකුසලවිපාකා පඤ්චවත්ථුකා දස ඵස්සා වුත්තා හොන්ති. මනොසම්ඵස්සොති ඉමිනා සෙසබාවීසතිලොකියවිපාකමනසම්පයුත්තා ඵස්සා.

සළායතනනිද්දෙසෙ චක්ඛායතනන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ ඛන්ධනිද්දෙසෙ චෙව ආයතනනිද්දෙසෙ ච වුත්තමෙව.

නාමරූපනිද්දෙසෙ ¶ නමනලක්ඛණං නාමං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං. විභජනෙ පනස්ස වෙදනාති වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤාති සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, චෙතනා ඵස්සො මනසිකාරොති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්ච අඤ්ඤෙපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා ධම්මා සන්ති, ඉමෙ පන තයො සබ්බදුබ්බලෙසුපි චිත්තෙසු සන්ති, තස්මා එතෙසංයෙව ¶ වසෙනෙත්ථ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො දස්සිතො. චත්තාරො ච මහාභූතාති එත්ථ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. මහාභූතාති පථවීආපතෙජවායානමෙතං අධිවචනං. යෙන පන කාරණෙන තානි මහාභූතානීති වුච්චන්ති, යො චෙත්ථ අඤ්ඤො විනිච්ඡයනයො, සො සබ්බො විසුද්ධිමග්ගෙ රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තො. චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායාති එත්ථ පන චතුන්නන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, චත්තාරි මහාභූතානීති වුත්තං හොති. උපාදායාති උපාදියිත්වා, ගහෙත්වාති අත්ථො. නිස්සායාතිපි එකෙ. ‘‘වත්තමාන’’න්ති අයඤ්චෙත්ථ පාඨසෙසො. සමූහත්ථෙ වා එතං සාමිවචනං, චතුන්නං මහාභූතානං සමූහං උපාදාය වත්තමානං රූපන්ති එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සබ්බථාපි යානි ච චත්තාරි පථවීආදීනි මහාභූතානි, යඤ්ච චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වත්තමානං චක්ඛායතනාදිභෙදෙන අභිධම්මපාළියමෙව වුත්තං තෙවීසතිවිධං රූපං, තං සබ්බම්පි රූපන්ති වෙදිතබ්බං.

විඤ්ඤාණනිද්දෙසෙ ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුම්හි විඤ්ඤාණං, චක්ඛුතො වා ජාතං විඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. එවං සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි. ඉතරං පන මනොයෙව විඤ්ඤාණන්ති මනොවිඤ්ඤාණං. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතතෙභූමකවිපාකචිත්තස්සෙතං අධිවචනං.

සඞ්ඛාරනිද්දෙසෙ අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණො සඞ්ඛාරො. විභජනෙ පනස්ස කායසඞ්ඛාරොති කායතො පවත්තසඞ්ඛාරො. කායද්වාරෙ චොපනවසෙන පවත්තානං කාමාවචරකුසලතො අට්ඨන්නං, අකුසලතො ද්වාදසන්නන්ති වීසතියා කායසඤ්චෙතනානමෙතං අධිවචනං. වචීසඞ්ඛාරොති වචනතො පවත්තසඞ්ඛාරො, වචීද්වාරෙ වචනභෙදවසෙන පවත්තානං වීසතියා එව වචීසඤ්චෙතනානමෙතං අධිවචනං. චිත්තසඞ්ඛාරොති චිත්තතො පවත්තසඞ්ඛාරො, කායවචීද්වාරෙ චොපනං අකත්වා රහො නිසීදිත්වා චින්තෙන්තස්ස පවත්තානං ලොකියකුසලාකුසලවසෙන එකූනතිංසමනොසඤ්චෙතනානමෙතං අධිවචනං.

අවිජ්ජානිද්දෙසෙ ¶ දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණන්ති දුක්ඛසච්චෙ අඤ්ඤාණං, මොහස්සෙතං අධිවචනං. එස නයො දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණන්තිආදීසු. තත්ථ චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං වෙදිතබ්බං අන්තොගධතො වත්ථුතො ආරම්මණතො පටිච්ඡාදනතො ච. තථා ¶ හි තං දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තා දුක්ඛෙ අන්තොගධං, දුක්ඛසච්චඤ්චස්ස නිස්සයපච්චයභාවෙන වත්ථු, ආරම්මණපච්චයභාවෙන ආරම්මණං, දුක්ඛසච්චං එතං පටිච්ඡාදෙති තස්ස යාථාවලක්ඛණපටිවෙධනිවාරණෙන ඤාණප්පවත්තියා චෙත්ථ අප්පදානෙන.

දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං තීහි කාරණෙහි වෙදිතබ්බං වත්ථුතො ආරම්මණතො පටිච්ඡාදනතො ච. නිරොධෙ පටිපදාය ච අඤ්ඤාණං එකෙනෙව කාරණෙන වෙදිතබ්බං පටිච්ඡාදනතො. නිරොධපටිපදානඤ්හි පටිච්ඡාදකමෙව අඤ්ඤාණං තෙසං යාථාවලක්ඛණපටිවෙධනිවාරණෙන තෙසු ච ඤාණප්පවත්තියා අප්පදානෙන. න පන තං තත්ථ අන්තොගධං තස්මිං සච්චද්වයෙ අපරියාපන්නත්තා, න තස්ස තං සච්චද්වයං වත්ථු අසහජාතත්තා, නාරම්මණං, තදාරබ්භ අප්පවත්තනතො. පච්ඡිමඤ්හි සච්චද්වයං ගම්භීරත්තා දුද්දසං, න තත්ථ අන්ධභූතං අඤ්ඤාණං පවත්තති. පුරිමං පන වචනීයත්තෙන සභාවලක්ඛණස්ස දුද්දසත්තා ගම්භීරං, තත්ථ විපල්ලාසගාහවසෙන පවත්තති.

අපිච ‘‘දුක්ඛෙ’’ති එත්තාවතා සඞ්ගහතො වත්ථුතො ආරම්මණතො කිච්චතො ච අවිජ්ජා දීපිතා. ‘‘දුක්ඛසමුදයෙ’’ති එත්තාවතා වත්ථුතො ආරම්මණතො කිච්චතො ච. ‘‘දුක්ඛනිරොධෙ දුක්ඛනිරොධගාමිනියා ¶ පටිපදායා’’ති එත්තාවතා කිච්චතො. අවිසෙසතො පන ‘‘අඤ්ඤාණ’’න්ති එතෙන සභාවතො නිද්දිට්ඨාති ඤාතබ්බා.

ඉති ඛො, භික්ඛවෙති එවං ඛො, භික්ඛවෙ. නිරොධො හොතීති අනුප්පාදො හොති. අපිචෙත්ථ සබ්බෙහෙව තෙහි නිරොධපදෙහි නිබ්බානං දෙසිතං. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම තෙ තෙ ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා තං තෙසං තෙසං නිරොධොති වුච්චති. ඉති භගවා ඉමස්මිං සුත්තෙ ද්වාදසහි පදෙහි වට්ටවිවට්ටං දෙසෙන්තො අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ වුත්තනයෙනෙව පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.

3. තතියෙ ¶ ¶ මිච්ඡාපටිපදන්ති අයං තාව අනිය්යානිකපටිපදා. නනු ච අවිජ්ජාපච්චයා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොපි අත්ථි ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොපි, සො කථං මිච්ඡාපටිපදා හොතීති. වට්ටසීසත්තා. යඤ්හි කිඤ්චි භවත්තයසඞ්ඛාතං වට්ටං පත්ථෙත්වා පවත්තිතං, අන්තමසො පඤ්චාභිඤ්ඤා අට්ඨ වා පන සමාපත්තියො, සබ්බං තං වට්ටපක්ඛියං වට්ටසීසන්ති වට්ටසීසත්තා මිච්ඡාපටිපදාව හොති. යං පන කිඤ්චි විවට්ටං නිබ්බානං පත්ථෙත්වා පවත්තිතං, අන්තමසො උළුඞ්කයාගුමත්තදානම්පි පණ්ණමුට්ඨිදානමත්තම්පි, සබ්බං තං විවට්ටපක්ඛියං විවට්ටනිස්සිතං, විවට්ටපක්ඛිකත්තා සම්මාපටිපදාව හොති. අප්පමත්තකම්පි හි පණ්ණමුට්ඨිමත්තදානකුසලං වා හොතු මහන්තං වෙලාමදානාදිකුසලං වා, සචෙ වට්ටසම්පත්තිං පත්ථෙත්වා වට්ටනිස්සිතවසෙන මිච්ඡා ඨපිතං හොති, වට්ටමෙව ආහරිතුං සක්කොති, නො විවට්ටං. ‘‘ඉදං මෙ දානං ආසවක්ඛයාවහං හොතූ’’ති එවං පන විවට්ටං පත්ථෙන්තෙන විවට්ටවසෙන සම්මා ඨපිතං අරහත්තම්පි පච්චෙකබොධිඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි දාතුං සක්කොතියෙව, න අරහත්තං අප්පත්වා පරියොසානං ගච්ඡති. ඉති අනුලොමවසෙන මිච්ඡාපටිපදා, පටිලොමවසෙන සම්මාපටිපදා දෙසිතාති වෙදිතබ්බා. නනු චෙත්ථ පටිපදා පුච්ඡිතා, නිබ්බානං භාජිතං, නිය්යාතනෙපි පටිපදාව නිය්යාතිතා. න ච නිබ්බානස්ස පටිපදාති නාමං, සවිපස්සනානං පන චතුන්නං මග්ගානමෙතං නාමං, තස්මා පුච්ඡානිය්යාතනෙහි පදභාජනං න සමෙතීති. නො න සමෙති, කස්මා? ඵලෙන පටිපදාය දස්සිතත්තා. ඵලෙන හෙත්ථ පටිපදා දස්සිතා. ‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති ¶ එතං නිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං යස්සා පටිපදාය ඵලං, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සම්මාපටිපදාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ අසෙසවිරාගනිරොධාති එත්ථ විරාගො නිරොධස්සෙව වෙවචනං, අසෙසවිරාගා අසෙසනිරොධාති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. යෙන වා විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධො හොති, තං දස්සෙතුං එතං පදභාජනං වුත්තං. එවඤ්හි සති සානුභාවා පටිපදා විභත්තා හොති. ඉති ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතන්ති. තතියං.

4. චතුත්ථෙ ¶ විපස්සිස්සාති තස්ස කිර බොධිසත්තස්ස යථා ලොකියමනුස්සානං කිඤ්චිදෙව පස්සන්තානං පරිත්තකම්මාභිනිබ්බත්තස්ස කම්මජපසාදස්ස දුබ්බලත්තා අක්ඛීනි විප්ඵන්දන්ති ¶ , න එවං විප්ඵන්දිංසු. බලවකම්මනිබ්බත්තස්ස පන කම්මජපසාදස්ස බලවත්තා අවිප්ඵන්දන්තෙහි අනිමිසෙහි එව අක්ඛීහි පස්සි සෙය්යථාපි දෙවා තාවතිංසා. තෙන වුත්තං – ‘‘අනිමිසන්තො කුමාරො පෙක්ඛතීති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස කුමාරස්ස ‘විපස්සී විපස්සී’ත්වෙව සමඤ්ඤා උදපාදී’’ති (දී. නි. 2.40). අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අන්තරන්තරා නිමිසජනිතන්ධකාරවිරහෙන විසුද්ධං පස්සති, විවටෙහි වා අක්ඛීහි පස්සතීති විපස්සී. එත්ථ ච කිඤ්චාපි පච්ඡිමභවිකානං සබ්බබොධිසත්තානං බලවකම්මනිබ්බත්තස්ස කම්මජපසාදස්ස බලවත්තා අක්ඛීනි න විප්ඵන්දන්ති, සො පන බොධිසත්තො එතෙනෙව නාමං ලභි.

අපිච විචෙය්ය විචෙය්ය පස්සතීති විපස්සී, විචිනිත්වා විචිනිත්වා පස්සතීති අත්ථො. එකදිවසං කිර විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදිත්වා අත්ථෙ අනුසාසන්තස්ස රඤ්ඤො අලඞ්කතපටියත්තං මහාපුරිසං ආහරිත්වා අඞ්කෙ ඨපයිංසු. තස්ස තං අඞ්කෙ කත්වා පලාළයමානස්සෙව අමච්චා සාමිකං අස්සාමිකං අකංසු. බොධිසත්තො අනත්තමනසද්දං නිච්ඡාරෙසි. රාජා ‘‘කිමෙතං උපධාරෙථා’’ති ආහ. උපධාරයමානා අඤ්ඤං අදිස්වා ‘‘අට්ටස්ස දුබ්බිනිච්ඡිතත්තා එවං කතං භවිස්සතී’’ති පුන සාමිකමෙව සාමිකං කත්වා ‘‘ඤත්වා නු ඛො කුමාරො එවං කරොතී’’ති? වීමංසන්තා පුන සාමිකං අස්සාමිකමකංසු. පුන බොධිසත්තො තථෙව සද්දං නිච්ඡාරෙසි. අථ රාජා ‘‘ජානාති මහාපුරිසො’’ති තතො පට්ඨාය අප්පමත්තො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘විචෙය්ය විචෙය්ය කුමාරො අත්ථෙ පනායති ඤායෙනාති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස කුමාරස්ස භිය්යොසොමත්තාය ‘විපස්සී විපස්සී’ත්වෙව සමඤ්ඤා උදපාදී’’ති (දී. නි. 2.41).

භගවතොති ¶ භාග්යසම්පන්නස්ස. අරහතොති රාගාදිඅරීනං හතත්තා, සංසාරචක්කස්ස වා අරානං හතත්තා, පච්චයානං වා අරහත්තා අරහාති එවං ගුණතො උප්පන්නනාමධෙය්යස්ස. සම්මාසම්බුද්ධස්සාති සම්මා නයෙන හෙතුනා සාමං ¶ පච්චත්තපුරිසකාරෙන චත්තාරි සච්චානි බුද්ධස්ස. පුබ්බෙව සම්බොධාති ¶ සම්බොධො වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තතො පුබ්බෙව. බොධිසත්තස්සෙව සතොති එත්ථ බොධීති ඤාණං, බොධිමා සත්තො බොධිසත්තො, ඤාණවා පඤ්ඤවා පණ්ඩිතොති අත්ථො. පුරිමබුද්ධානඤ්හි පාදමූලෙ අභිනීහාරතො පට්ඨාය පණ්ඩිතොව සො සත්තො, න අන්ධබාලොති බොධිසත්තො. යථා වා උදකතො උග්ගන්ත්වා ඨිතං පරිපාකගතං පදුමං සූරියරස්මිසම්ඵස්සෙන අවස්සං බුජ්ඣිස්සතීති බුජ්ඣනකපදුමන්ති වුච්චති, එවං බුද්ධානං සන්තිකෙ බ්යාකරණස්ස ලද්ධත්තා අවස්සං අනන්තරායෙන පාරමියො පූරෙත්වා බුජ්ඣිස්සතීති බුජ්ඣනකසත්තොතිපි බොධිසත්තො. යා ච එසා චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතා බොධි, තං පත්ථයමානො පවත්තතීති බොධියං සත්තො ආසත්තොතිපි බොධිසත්තො. එවං ගුණතො උප්පන්නනාමවසෙන බොධිසත්තස්සෙව සතො. කිච්ඡන්ති දුක්ඛං. ආපන්නොති අනුප්පත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – අහො අයං සත්තලොකො දුක්ඛං අනුප්පත්තොති. චවති ච උපපජ්ජති චාති ඉදං අපරාපරං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වුත්තං. නිස්සරණන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි ජරාමරණදුක්ඛතො නිස්සටත්තා තස්ස නිස්සරණන්ති වුච්චති. කුදාස්සු නාමාති කතරස්මිං නු ඛො කාලෙ.

යොනිසො මනසිකාරාති උපායමනසිකාරෙන පථමනසිකාරෙන. අහු පඤ්ඤාය අභිසමයොති පඤ්ඤාය සද්ධිං ජරාමරණකාරණස්ස අභිසමයො සමවායො සමායොගො අහොසි, ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ඉදං තෙන දිට්ඨන්ති අත්ථො. අථ වා යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤායාති යොනිසො මනසිකාරෙන ච පඤ්ඤාය ච අභිසමයො අහු. ‘‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණ’’න්ති, එවං ජරාමරණකාරණස්ස පටිවෙධො අහොසීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ.

ඉති හිදන්ති එවමිදං. සමුදයො සමුදයොති එකාදසසු ඨානෙසු ¶ සඞ්ඛාරාදීනං සමුදයං සම්පිණ්ඩෙත්වා නිද්දිසති. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරානං සමුදයො හොතී’’ති. එවං ඉතො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු, චතූසු වා අරියසච්චධම්මෙසු. චක්ඛුන්තිආදීනි ඤාණවෙවචනානෙව. ඤාණමෙව හෙත්ථ දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු, ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, පටිවෙධනට්ඨෙන විජ්ජා, ඔභාසනට්ඨෙන ආලොකොති වුත්තං ¶ . තං පනෙතං චතූසු සච්චෙසු ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං ¶ නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. නිරොධවාරෙපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. චතුත්ථං.

5-10. පඤ්චමාදීසු සිඛිස්ස, භික්ඛවෙතිආදීනං පදානං ‘‘සිඛිස්සපි, භික්ඛවෙ’’ති න එවං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. කස්මා? එකාසනෙ අදෙසිතත්තා. නානාඨානෙසු හි එතානි දෙසිතානි, අත්ථො පන සබ්බත්ථ සදිසොයෙව. සබ්බබොධිසත්තානඤ්හි බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නානං න අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා ආචික්ඛති – ‘‘අතීතෙ බොධිසත්තා පච්චයාකාරං සම්මසිත්වා බුද්ධා ජාතා’’ති. යථා පන පඨමකප්පිකකාලෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකස්ස ගතමග්ගෙනෙව අපරාපරං වුට්ඨිඋදකං ගච්ඡති, එවං තෙහි තෙහි පුරිමබුද්ධෙහි ගතමග්ගෙනෙව පච්ඡිමා පච්ඡිමා ගච්ඡන්ති. සබ්බබොධිසත්තා හි ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨාය පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා තං අනුලොමපටිලොමං සම්මසිත්වා බුද්ධා හොන්තීති පටිපාටියා සත්තසු සුත්තෙසු බුද්ධවිපස්සනා නාම කථිතාති.

11. ආහාරවග්ගස්ස පඨමෙ ආහාරාති පච්චයා. පච්චයා හි ආහරන්ති අත්තනො ඵලං, තස්මා ආහාරාති වුච්චන්ති. භූතානං වා සත්තානන්තිආදීසු භූතාති ජාතා නිබ්බත්තා. සම්භවෙසිනොති යෙ සම්භවං ජාතිං නිබ්බත්තිං එසන්ති ගවෙසන්ති. තත්ථ චතූසු යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා යාව අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච ¶ න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසිනො නාම, අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච භින්දිත්වා බහි නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජා ඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ සම්භවෙසිනො නාම, දුතියචිත්තක්ඛණතො පභුති භූතා නාම. යෙන වා ඉරියාපථෙන ¶ ජායන්ති, යාව තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසිනො නාම, තතො පරං භූතා නාම. අථ වා භූතාති ජාතා අභිනිබ්බත්තා, යෙ භූතා අභිනිබ්බත්තායෙව, න පුන ¶ භවිස්සන්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති, තෙසං ඛීණාසවානං එතං අධිවචනං. සම්භවමෙසන්තීති සම්භවෙසිනො. අප්පහීනභවසංයොජනත්තා ආයතිම්පි සම්භවං එසන්තානං සෙක්ඛපුථුජ්ජනානමෙතං අධිවචනං. එවං සබ්බථාපි ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි සබ්බසත්තෙ පරියාදියති. වාසද්දො චෙත්ථ සම්පිණ්ඩනත්ථො, තස්මා භූතානඤ්ච සම්භවෙසීනඤ්චාති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඨිතියාති ඨිතත්ථං. අනුග්ගහායාති අනුග්ගහත්ථං. වචනභෙදොයෙව චෙස, අත්ථො පන ද්වින්නම්පි පදානං එකොයෙව. අථ වා ඨිතියාති තස්ස තස්ස සත්තස්ස උප්පන්නධම්මානං අනුප්පබන්ධවසෙන අවිච්ඡෙදාය. අනුග්ගහායාති අනුප්පන්නානං උප්පාදාය. උභොපි චෙතානි ‘‘භූතානං වා ඨිතියා චෙව අනුග්ගහාය ච, සම්භවෙසීනං වා ඨිතියා චෙව අනුග්ගහාය චා’’ති එවං උභයත්ථ දට්ඨබ්බානීති.

කබළීකාරො ආහාරොති කබළං කත්වා අජ්ඣොහරිතබ්බකො ආහාරො, ඔදනකුම්මාසාදිවත්ථුකාය ඔජායෙතං අධිවචනං. ඔළාරිකො වා සුඛුමො වාති වත්ථුඔළාරිකතාය ඔළාරිකො, සුඛුමතාය සුඛුමො. සභාවෙන පන සුඛුමරූපපරියාපන්නත්තා කබළීකාරො ආහාරො සුඛුමොව හොති. සාපි චස්ස වත්ථුතො ඔළාරිකතා සුඛුමතා ච උපාදායුපාදාය වෙදිතබ්බා. කුම්භීලානඤ්හි ආහාරං උපාදාය මොරානං ආහාරො සුඛුමො. කුම්භීලා කිර පාසාණෙ ගිලන්ති, තෙ ච නෙසං කුච්ඡිප්පත්තා විලීයන්ති. මොරා සප්පවිච්ඡිකාදිපාණෙ ඛාදන්ති. මොරානං පන ආහාරං උපාදාය තරච්ඡානං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර තිවස්සඡඩ්ඩිතානි විසාණානි චෙව අට්ඨීනි ච ඛාදන්ති, තානි ච නෙසං ඛෙළෙන තෙමිතමත්තානෙව කන්දමූලං විය මුදුකානි හොන්ති. තරච්ඡානං ආහාරං උපාදාය ¶ හත්ථීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ හි නානාරුක්ඛසාඛාදයො ඛාදන්ති. හත්ථීනං ආහාරතො ගවයගොකණ්ණමිගාදීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර නිස්සාරානි නානාරුක්ඛපණ්ණාදීනි ඛාදන්ති. තෙසම්පි ආහාරතො ගුන්නං ආහාරො සුඛුමො. තෙ අල්ලසුක්ඛතිණානි ඛාදන්ති. තෙසං ආහාරතො සසානං ආහාරො සුඛුමො. සසානං ආහාරතො සකුණානං ආහාරො සුඛුමො. සකුණානං ආහාරතො පච්චන්තවාසීනං ආහාරො සුඛුමො. පච්චන්තවාසීනං ආහාරතො ගාමභොජකානං ආහාරො ¶ සුඛුමො. ගාමභොජකානං ආහාරතො රාජරාජමහාමත්තානං ආහාරො සුඛුමො. තෙසම්පි ආහාරතො චක්කවත්තිනො ආහාරො සුඛුමො. චක්කවත්තිනො ¶ ආහාරතො භුම්මානං දෙවානං ආහාරො සුඛුමො. භුම්මානං දෙවානං ආහාරතො චාතුමහාරාජිකානං. එවං යාව පරනිම්මිතවසවත්තීනං ආහාරා විත්ථාරෙතබ්බා. තෙසං පනාහාරො සුඛුමොත්වෙව නිට්ඨං පත්තො.

එත්ථ ච ඔළාරිකෙ වත්ථුස්මිං ඔජා පරිත්තා හොති දුබ්බලා, සුඛුමෙ බලවතී. තථා හි එකපත්තපූරම්පි යාගුං පීතො මුහුත්තෙනෙව ජිඝච්ඡිතො හොති යංකිඤ්චිදෙව ඛාදිතුකාමො, සප්පිං පන පසතමත්තං පිවිත්වා දිවසං අභොත්තුකාමො හොති. තත්ථ වත්ථු කම්මජතෙජසඞ්ඛාතං පරිස්සයං විනොදෙති, න පන සක්කොති පාලෙතුං. ඔජා පන පාලෙති, න සක්කොති පරිස්සයං විනොදෙතුං. ද්වෙ පන එකතො හුත්වා පරිස්සයඤ්චෙව විනොදෙන්ති පාලෙන්ති චාති.

ඵස්සො දුතියොති චක්ඛුසම්ඵස්සාදි ඡබ්බිධොපි ඵස්සො එතෙසු චතූසු ආහාරෙසු දුතියො ආහාරොති වෙදිතබ්බො. දෙසනානයො එව චෙස, තස්මා ඉමිනා නාම කාරණෙන දුතියො තතියො චාති ඉදමෙත්ථ න ගවෙසිතබ්බං. මනොසඤ්චෙතනාති චෙතනාව වුච්චති. විඤ්ඤාණන්ති චිත්තං. ඉති භගවා ඉමස්මිං ඨානෙ උපාදිණ්ණකඅනුපාදිණ්ණකවසෙන එකරාසිං කත්වා චත්තාරො ආහාරෙ දස්සෙසි. කබළීකාරාහාරො හි උපාදිණ්ණකොපි අත්ථි අනුපාදිණ්ණකොපි, තථා ඵස්සාදයො. තත්ථ සප්පාදීහි ගිලිතානං මණ්ඩූකාදීනං වසෙන උපාදිණ්ණකකබළීකාරාහාරො දට්ඨබ්බො. මණ්ඩූකාදයො හි සප්පාදීහි ගිලිතා අන්තොකුච්ඡිගතාපි කිඤ්චි කාලං ජීවන්තියෙව. තෙ යාව උපාදිණ්ණකපක්ඛෙ තිට්ඨන්ති, තාව ආහාරත්ථං න සාධෙන්ති ¶ . භිජ්ජිත්වා පන අනුපාදිණ්ණකපක්ඛෙ ඨිතා සාධෙන්ති. තදාපි උපාදිණ්ණකාහාරොති වුච්චන්තීති. ඉදං පන ආචරියානං න රුච්චතීති අට්ඨකථායමෙව පටික්ඛිපිත්වා ඉදං වුත්තං – ඉමෙසං සත්තානං ඛාදන්තානම්පි අඛාදන්තානම්පි භුඤ්ජන්තානම්පි අභුඤ්ජන්තානම්පි පටිසන්ධිචිත්තෙනෙව සහජාතා කම්මජා ඔජා නාම අත්ථි, සා යාවපි සත්තමා දිවසා පාලෙති, අයමෙව ¶ උපාදිණ්ණකකබළීකාරාහාරොති වෙදිතබ්බො. තෙභූමකවිපාකවසෙන පන උපාදිණ්ණකඵස්සාදයො වෙදිතබ්බා, තෙභූමකකුසලාකුසලකිරියවසෙන අනුපාදිණ්ණකා. ලොකුත්තරා පන රුළ්හීවසෙන කථිතාති.

එත්ථාහ – ‘‘යදි පච්චයට්ඨො ආහාරට්ඨො, අථ කස්මා අඤ්ඤෙසුපි සත්තානං පච්චයෙසු විජ්ජමානෙසු ඉමෙයෙව චත්තාරො වුත්තා’’ති? වුච්චතෙ – අජ්ඣත්තිකසන්තතියා විසෙසපච්චයත්තා. විසෙසපච්චයො හි කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං රූපකායස්ස කබළීකාරො ආහාරො, නාමකායෙ ¶ වෙදනාය ඵස්සො, විඤ්ඤාණස්ස මනොසඤ්චෙතනා, නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨති, අනාහාරො නො තිට්ඨති (සං. නි. 5.183), තථා ඵස්සපච්චයා වෙදනා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති (සං. නි. 2.1; විභ. 225).

කො පනෙත්ථ ආහාරො කිං ආහරතීති? කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපානි ආහරති ඵස්සාහාරො තිස්සො වෙදනා, මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ, විඤ්ඤාණාහාරො පටිසන්ධිනාමරූපන්ති.

කථං? කබළීකාරාහාරො තාව මුඛෙ ඨපිතමත්තෙයෙව අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති, දන්තවිචුණ්ණිතං පන අජ්ඣොහරියමානං එකෙකං සිත්ථං අට්ඨට්ඨරූපානි සමුට්ඨාපෙතියෙව. එවං කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපානි ආහරති. ඵස්සාහාරො පන සුඛවෙදනීයො ඵස්සො උප්පජ්ජමානොයෙව සුඛං වෙදනං ආහරති, දුක්ඛවෙදනීයො දුක්ඛං, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො අදුක්ඛමසුඛන්ති එවං සබ්බථාපි ඵස්සාහාරො තිස්සො වෙදනා ආහරති.

මනොසඤ්චෙතනාහාරො කාමභවූපගං කම්මං කාමභවං ආහරති, රූපාරූපභවූපගානි තං තං භවං. එවං සබ්බථාපි මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ ආහරති. විඤ්ඤාණාහාරො පන යෙ ¶ ච පටිසන්ධික්ඛණෙ තංසම්පයුත්තකා තයො ඛන්ධා, යානි ච තිසන්තතිවසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්ති, සහජාතාදිපච්චයනයෙන තානි ආහරතීති වුච්චති. එවං විඤ්ඤාණාහාරො පටිසන්ධිනාමරූපං ආහරතීති. එත්ථ ච ‘‘මනොසඤ්චෙතනා තයො භවෙ ආහරතී’’ති සාසවකුසලාකුසලචෙතනාව වුත්තා. ‘‘විඤ්ඤාණං ¶ පටිසන්ධිනාමරූපං ආහරතී’’ති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණමෙව වුත්තං. අවිසෙසෙන පන තංසම්පයුත්තතංසමුට්ඨානධම්මානං ආහරණතොපෙතෙ ‘‘ආහාරා’’ති වෙදිතබ්බා.

එතෙසු චතූසු ආහාරෙසු කබළීකාරාහාරො උපත්ථම්භෙන්තො ආහාරකිච්චං සාධෙති, ඵස්සො ඵුසන්තොයෙව මනොසඤ්චෙතනා ආයූහමානාව, විඤ්ඤාණං විජානන්තමෙව. කථං? කබළීකාරාහාරො හි උපත්ථම්භෙන්තොයෙව කායට්ඨපනෙන සත්තානං ඨිතියා හොති. කම්මජනිතොපි හි අයං කායො කබළීකාරාහාරෙන උපත්ථද්ධො දසපි වස්සානි වස්සසතම්පි යාව ආයුපරිමාණා තිට්ඨති. යථා කිං ¶ ? යථා මාතුයා ජනිතොපි දාරකො ධාතියා ථඤ්ඤාදීනි පායෙත්වා පොසියමානො චිරං තිට්ඨති, යථා ච උපත්ථම්භෙන උපත්ථම්භිතං ගෙහං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යථා, මහාරාජ, ගෙහෙ පපතන්තෙ අඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භිතං සන්තං එව තං ගෙහං න පතති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨතී’’ති.

එවං කබළීකාරො ආහාරො උපත්ථම්භෙන්තො ආහාරකිච්චං සාධෙති.

එවං සාධෙන්තොපි ච කබළීකාරො ආහාරො ද්වින්නං රූපසන්තතීනං පච්චයො හොති ආහාරසමුට්ඨානස්ස ච උපාදිණ්ණකස්ස ච. කම්මජානං අනුපාලකො හුත්වා පච්චයො හොති, ආහාරසමුට්ඨානානං ජනකො හුත්වාති. ඵස්සො පන සුඛාදිවත්ථුභූතං ආරම්මණං ඵුසන්තොයෙව සුඛාදිවෙදනාපවත්තනෙන සත්තානං ඨිතියා ¶ හොති. මනොසඤ්චෙතනා කුසලාකුසලකම්මවසෙන ආයූහමානායෙව භවමූලනිප්ඵාදනතො සත්තානං ඨිතියා හොති. විඤ්ඤාණං විජානන්තමෙව නාමරූපප්පවත්තනෙන සත්තානං ඨිතියා හොතීති.

එවං උපත්ථම්භනාදිවසෙන ආහාරකිච්චං සාධයමානෙසු පනෙතෙසු චත්තාරි භයානි දට්ඨබ්බානි. සෙය්යථිදං – කබළීකාරාහාරෙ නිකන්තියෙව භයං, ඵස්සෙ උපගමනමෙව, මනොසඤ්චෙතනාය ආයූහනමෙව, විඤ්ඤාණෙ අභිනිපාතොයෙව භයන්ති. කිං කාරණා? කබළීකාරාහාරෙ හි නිකන්තිං ¶ කත්වා සීතාදීනං පුරක්ඛතා සත්තා ආහාරත්ථාය මුද්දාගණනාදිකම්මානි කරොන්තා අනප්පකං දුක්ඛං නිගච්ඡන්ති. එකච්චෙ ච ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වාපි වෙජ්ජකම්මාදිකාය අනෙසනාය ආහාරං පරියෙසන්තා දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගාරය්හා හොන්ති, සම්පරායෙපි, ‘‘තස්ස සඞ්ඝාටිපි ආදිත්තා සම්පජ්ජලිතා’’තිආදිනා ලක්ඛණසංයුත්තෙ (සං. නි. 2.218) වුත්තනයෙන සමණපෙතා හොන්ති. ඉමිනා තාව කාරණෙන කබළීකාරෙ ආහාරෙ නිකන්ති එව භයන්ති වෙදිතබ්බා.

ඵස්සං උපගච්ඡන්තාපි ඵස්සස්සාදිනො පරෙසං රක්ඛිතගොපිතෙසු දාරාදීසු භණ්ඩෙසු අපරජ්ඣන්ති, තෙ සහ භණ්ඩෙන භණ්ඩසාමිකා ගහෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං වා ඡින්දිත්වා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩෙන්ති ¶ , රඤ්ඤො වා නිය්යාදෙන්ති. තතො තෙ රාජා විවිධා කම්මකාරණා කාරාපෙති. කායස්ස ච භෙදා දුග්ගති තෙසං පාටිකඞ්ඛා හොති. ඉති ඵස්සස්සාදමූලකං දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි භයං සබ්බමාගතමෙව හොති. ඉමිනා කාරණෙන ඵස්සාහාරෙ උපගමනමෙව භයන්ති වෙදිතබ්බං.

කුසලාකුසලකම්මායූහනෙ පන තම්මූලකං තීසු භවෙසු භයං සබ්බං ආගතමෙව හොති. ඉමිනා කාරණෙන මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ ආයූහනමෙව භයන්ති වෙදිතබ්බං.

පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච යස්මිං යස්මිං ඨානෙ අභිනිපතති, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පටිසන්ධිනාමරූපං ගහෙත්වාව නිබ්බත්තති. තස්මිඤ්ච නිබ්බත්තෙ සබ්බභයානි නිබ්බත්තානියෙව හොන්ති තම්මූලකත්තාති ඉමිනා කාරණෙන විඤ්ඤාණාහාරෙ අභිනිපාතොයෙව භයන්ති වෙදිතබ්බොති.

කිංනිදානාතිආදීසු නිදානාදීනි සබ්බානෙව කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි යස්මා ඵලං නිදෙති, ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති ¶ අප්පෙති විය, තස්මා නිදානන්ති වුච්චති. යස්මා තං තතො සමුදෙති ජායති පභවති, තස්මා සමුදයො ජාති පභවොති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – කිංනිදානං එතෙසන්ති කිංනිදානා. කො සමුදයො එතෙසන්ති කිංසමුදයා. කා ජාති එතෙසන්ති කිංජාතිකා. කො පභවො එතෙසන්ති කිංපභවා. යස්මා පන තෙසං තණ්හා යථාවුත්තෙන අත්ථෙන නිදානඤ්චෙව සමුදයො ¶ ච ජාති ච පභවො ච, තස්මා ‘‘තණ්හානිදානා’’තිආදිමාහ. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානාති පටිසන්ධිං ආදිං කත්වා අත්තභාවසඞ්ඛාතානං ආහාරානං පුරිමතණ්හානං වසෙන නිදානං වෙදිතබ්බං. කථං? පටිසන්ධික්ඛණෙ තාව පරිපුණ්ණායතනානං සත්තානං සත්තසන්තතිවසෙන, සෙසානං තතො ඌනඌනසන්තතිවසෙන උප්පන්නරූපබ්භන්තරං ජාතා ඔජා අත්ථි, අයං තණ්හානිදානො උපාදිණ්ණකකබළීකාරාහාරො. පටිසන්ධිචිත්තසම්පයුත්තා පන ඵස්සචෙතනා සයඤ්ච චිත්තං විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙ තණ්හානිදානා උපාදිණ්ණක-ඵස්සමනොසඤ්චෙතනා-විඤ්ඤාණාහාරාති එවං තාව පුරිමතණ්හානිදානා පටිසන්ධිකා ආහාරා. යථා ච පටිසන්ධිකා, එවං තතො පරං පඨමභවඞ්ගචිත්තක්ඛණාදිනිබ්බත්තාපි වෙදිතබ්බා.

යස්මා ¶ පන භගවා න කෙවලං ආහාරානමෙව නිදානං ජානාති, ආහාරනිදානභූතාය තණ්හායපි, තණ්හාය නිදානානං වෙදනාදීනම්පි නිදානං ජානාතියෙව, තස්මා තණ්හා චායං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානාතිආදිනා නයෙන වට්ටං දස්සෙත්වා විවට්ටං දස්සෙසි. ඉමස්මිඤ්ච පන ඨානෙ භගවා අතීතාභිමුඛං දෙසනං කත්වා අතීතෙන වට්ටං දස්සෙති. කථං? ආහාරවසෙන හි අයං අත්තභාවො ගහිතො.

තණ්හාති ඉමස්සත්තභාවස්ස ජනකං කම්මං, වෙදනාඵස්සසළායතනනාමරූපවිඤ්ඤාණානි යස්මිං අත්තභාවෙ ඨත්වා කම්මං ආයූහිතං, තං දස්සෙතුං වුත්තානි, අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා තස්සත්තභාවස්ස ජනකං කම්මං. ඉති ද්වීසු ඨානෙසු අත්තභාවො, ද්වීසු තස්ස ජනකං කම්මන්ති සඞ්ඛෙපෙන කම්මඤ්චෙව කම්මවිපාකඤ්චාති, ද්වෙපි ධම්මෙ දස්සෙන්තෙන අතීතාභිමුඛං දෙසනං කත්වා අතීතෙන වට්ටං දස්සිතං.

තත්රායං ¶ දෙසනා අනාගතස්ස අදස්සිතත්තා අපරිපුණ්ණාති න දට්ඨබ්බා. නයතො පන පරිපුණ්ණාත්වෙව දට්ඨබ්බා. යථා හි චක්ඛුමා පුරිසො උදකපිට්ඨෙ නිපන්නං සුංසුමාරං දිස්වා තස්ස පරභාගං ඔලොකෙන්තො ගීවං පස්සෙය්ය, ඔරතො පිට්ඨිං, පරියොසානෙ නඞ්ගුට්ඨමූලං, හෙට්ඨා කුච්ඡිං ඔලොකෙන්තො පන උදකගතං අග්ගනඞ්ගුට්ඨඤ්චෙව චත්තාරො ච හත්ථපාදෙ න පස්සෙය්ය, සො න එත්තාවතා ‘‘අපරිපුණ්ණො සුංසුමාරො’’ති ගණ්හාති, නයතො පන පරිපුණ්ණොත්වෙව ගණ්හාති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

උදකපිට්ඨෙ ¶ නිපන්නසුංසුමාරො විය හි තෙභූමකවට්ටං. තීරෙ ඨිතො චක්ඛුමා පුරිසො විය යොගාවචරො. තෙන පුරිසෙන උදකපිට්ඨෙ සුංසුමාරස්ස දිට්ඨකාලො විය යොගිනා ආහාරවසෙන ඉමස්සත්තභාවස්ස දිට්ඨකාලො. පරතො ගීවාය දිට්ඨකාලො විය ඉමස්සත්තභාවස්ස ජනිකාය තණ්හාය දිට්ඨකාලො. පිට්ඨියා දිට්ඨකාලො විය යස්මිං අත්තභාවෙ තණ්හාසඞ්ඛාතං කම්මං කතං, වෙදනාදිවසෙන තස්ස දිට්ඨකාලො. නඞ්ගුට්ඨමූලස්ස දිට්ඨකාලො විය තස්සත්තභාවස්ස ජනකානං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරානං දිට්ඨකාලො. හෙට්ඨා කුච්ඡිං ඔලොකෙන්තස්ස පන අග්ගනඞ්ගුට්ඨඤ්චෙව චත්තාරො ච හත්ථපාදෙ අදිස්වාපි ‘‘අපරිපුණ්ණො සුංසුමාරො’’ති අගහෙත්වා නයතො පරිපුණ්ණොත්වෙව ගහණං විය යත්ථ යත්ථ පච්චයවට්ටං පාළියං න ආගතං, තත්ථ තත්ථ ‘‘දෙසනා අපරිපුණ්ණා’’ති අගහෙත්වා නයතො පරිපුණ්ණාත්වෙව ගහණං වෙදිතබ්බං. තත්ථ ච ආහාරතණ්හානං අන්තරෙ එකො සන්ධි, තණ්හාවෙදනානං ¶ අන්තරෙ එකො, විඤ්ඤාණසඞ්ඛාරානං අන්තරෙ එකොති එවං තිසන්ධිචතුසඞ්ඛෙපමෙව වට්ටං දස්සිතන්ති. පඨමං.

12. දුතියෙ සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහායාති ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ භගවා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. කස්මා? දිට්ඨිගතිකස්ස නිසින්නත්තා. තස්සඤ්හි පරිසති මොළියඵග්ගුනො නාම භික්ඛු දිට්ඨිගතිකො නිසින්නො. අථ සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘අයං උට්ඨහිත්වා මං පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, අථස්සාහං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති පුච්ඡාය ඔකාසදානත්ථං දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. මොළියඵග්ගුනොති ¶ මොළීති චූළා වුච්චති. යථාහ –

‘‘ඡෙත්වාන මොළිං වරගන්ධවාසිතං

සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහී’’ති.

සා තස්ස ගිහිකාලෙ මහන්තා අහොසි. තෙනස්ස ‘‘මොළියඵග්ගුනො’’ති සඞ්ඛා උදපාදි. පබ්බජිතම්පි නං තෙනෙව නාමෙන සඤ්ජානන්ති. එතදවොචාති දෙසනානුසන්ධිං ඝටෙන්තො එතං ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරං ¶ ආහාරෙතී’’ති වචනං අවොච. තස්සත්ථො – භන්තෙ, කො නාම සො, යො එතං විඤ්ඤාණාහාරං ඛාදති වා භුඤ්ජති වාති?

කස්මා පනායං ඉතරෙ තයො ආහාරෙ අපුච්ඡිත්වා ඉමමෙව පුච්ඡතීති? ජානාමීති ලද්ධියා. සො හි මහන්තෙ පිණ්ඩෙ කත්වාව කබළීකාරාහාරං භුඤ්ජන්තෙ පස්සති, තෙනස්ස තං ජානාමීති ලද්ධි. තිත්තිරවට්ටකමොරකුක්කුටාදයො පන මාතුසම්ඵස්සෙන යාපෙන්තෙ දිස්වා ‘‘එතෙ ඵස්සාහාරෙන යාපෙන්තී’’ති තස්ස ලද්ධි. කච්ඡපා පන අත්තනො උතුසමයෙ මහාසමුද්දතො නික්ඛමිත්වා සමුද්දතීරෙ වාලිකන්තරෙ අණ්ඩානි ඨපෙත්වා වාලිකාය පටිච්ඡාදෙත්වා මහාසමුද්දමෙව ඔතරන්ති. තානි මාතුඅනුස්සරණවසෙන න පූතීනි හොන්ති. තානි මනොසඤ්චෙතනාහාරෙන යාපෙන්තීති තස්ස ලද්ධි. කිඤ්චාපි ථෙරස්ස අයං ලද්ධි, න පන එතාය ලද්ධියා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡති ¶ . දිට්ඨිගතිකො හි උම්මත්තකසදිසො. යථා උම්මත්තකො පච්ඡිං ගහෙත්වා අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණො ගොමයම්පි පාසාණම්පි ගූථම්පි ඛජ්ජඛණ්ඩම්පි තං තං මනාපම්පි අමනාපම්පි ගහෙත්වා පච්ඡියං පක්ඛිපති. එවමෙව දිට්ඨිගතිකො යුත්තම්පි අයුත්තම්පි පුච්ඡති. සො ‘‘කස්මා ඉමං පුච්ඡසී’’ති න නිග්ගහෙතබ්බො, පුච්ඡිතපුච්ඡිතට්ඨානෙ පන ගහණමෙව ¶ නිසෙධෙතබ්බං. තෙනෙව නං භගවා ‘‘කස්මා එවං පුච්ඡසී’’ති අවත්වා ගහිතගාහමෙව තස්ස මොචෙතුං නො කල්ලො පඤ්හොතිආදිමාහ.

තත්ථ නො කල්ලොති අයුත්තො. ආහාරෙතීති අහං න වදාමීති අහං කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා ආහාරෙතීති න වදාමි. ආහාරෙතීති චාහං වදෙය්යන්ති යදි අහං ආහාරෙතීති වදෙය්යං. තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හොති තස්මිං මයා එවං වුත්තෙ අයං පඤ්හො යුත්තො භවෙය්ය. කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරොති, භන්තෙ, අයං විඤ්ඤාණාහාරො කතමස්ස ධම්මස්ස පච්චයොති අත්ථො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණන්ති තස්මිං එවං පුච්ඡිතෙ පඤ්හෙ ඉමං වෙය්යාකරණං යුත්තං ‘‘විඤ්ඤාණාහාරො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා පච්චයො’’ති. එත්ථ ච විඤ්ඤාණාහාරොති පටිසන්ධිචිත්තං. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති තෙනෙව විඤ්ඤාණෙන සහුප්පන්නනාමරූපං. තස්මිං භූතෙ සති සළායතනන්ති තස්මිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිසඞ්ඛාතෙ නාමරූපෙ ජාතෙ සති සළායතනං හොතීති අත්ථො.

සළායතනපච්චයා ¶ ඵස්සොති ඉධාපි භගවා උත්තරි පඤ්හස්ස ඔකාසං දෙන්තො දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දිට්ඨිගතිකො හි නවපුච්ඡං උප්පාදෙතුං න සක්කොති, නිද්දිට්ඨං නිද්දිට්ඨංයෙව පන ගණ්හිත්වා පුච්ඡති, තෙනස්ස භගවා ඔකාසං අදාසි. අත්ථො පනස්ස සබ්බපදෙසු වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො. ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, භවතී’’ති කස්මා න පුච්ඡති? දිට්ඨිගතිකස්ස හි සත්තො නාම භූතො නිබ්බත්තොයෙවාති ලද්ධි, තස්මා අත්තනො ලද්ධිවිරුද්ධං ඉදන්ති න පුච්ඡති. අපිච ඉදප්පච්චයා ඉදං ඉදප්පච්චයා ඉදන්ති බහූසු ඨානෙසු කථිතත්තා සඤ්ඤත්තිං උපගතො, තෙනාපි න පුච්ඡති. සත්ථාපි ‘‘ඉමස්ස බහුං පුච්ඡන්තස්සාපි තිත්ති නත්ථි, තුච්ඡපුච්ඡමෙව පුච්ඡතී’’ති ඉතො පට්ඨාය දෙසනං එකාබද්ධං කත්වා දෙසෙසි. ඡන්නං ත්වෙවාති යතො පට්ඨාය දෙසනාරුළ්හං, තමෙව ගහෙත්වා දෙසනං විවට්ටෙන්තො එවමාහ. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ විඤ්ඤාණනාමරූපානං අන්තරෙ එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානං අන්තරෙ එකො, භවජාතීනං අන්තරෙ එකොති. දුතියං.

13. තතියෙ ¶ සමණා වා බ්රාහ්මණා වාති සච්චානි පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථා බාහිරකසමණබ්රාහ්මණා. ජරාමරණං නප්පජානන්තීතිආදීසු ජරාමරණං න ජානන්ති දුක්ඛසච්චවසෙන ¶ , ජරාමරණසමුදයං න ජානන්ති සහ තණ්හාය ජාති ජරාමරණස්ස සමුදයොති සමුදයසච්චවසෙන, ජරාමරණනිරොධං න ජානන්ති නිරොධසච්චවසෙන, පටිපදං න ජානන්ති මග්ගසච්චවසෙන. ජාතිං න ජානන්ති දුක්ඛසච්චවසෙන, ජාතිසමුදයං න ජානන්ති සහ තණ්හාය භවො ජාතිසමුදයොති සමුදයසච්චවසෙන. එවං සහ තණ්හාය සමුදයං යොජෙත්වා සබ්බපදෙසු චතුසච්චවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං වාති එත්ථ අරියමග්ගො සාමඤ්ඤඤ්චෙව බ්රහ්මඤ්ඤඤ්ච. උභයත්ථාපි පන අත්ථො නාම අරියඵලං වෙදිතබ්බං. ඉති භගවා ඉමස්මිං සුත්තෙ එකාදසසු ඨානෙසු චත්තාරි සච්චානි කථෙසීති. තතියං.

4. දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ ¶ ඉමෙ ධම්මෙ කතමෙ ධම්මෙති එත්තකං පපඤ්චං කත්වා කථිතං, දෙසනං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයෙන ඉමෙ ධම්මෙ නප්පජානන්තීතිආදි වුත්තං. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. චතුත්ථං.

15. පඤ්චමෙ සම්මාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති යං පණ්ඩිතා දෙවමනුස්සා තෙසු තෙසු ඨානෙසු සම්මාදස්සනං වදන්ති, සබ්බම්පි තං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ඛිපිත්වා පුච්ඡති. ද්වයනිස්සිතොති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ නිස්සිතො. යෙභුය්යෙනාති ඉමිනා ඨපෙත්වා අරියපුග්ගලෙ සෙසමහාජනං දස්සෙති. අත්ථිතන්ති සස්සතං. නත්ථිතන්ති උච්ඡෙදං. ලොකසමුදයන්ති ලොකො නාම සඞ්ඛාරලොකො, තස්ස නිබ්බත්ති. සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතොති සම්මාපඤ්ඤා නාම සවිපස්සනා මග්ගපඤ්ඤා, තාය පස්සන්තස්සාති අත්ථො. යා ලොකෙ නත්ථිතාති සඞ්ඛාරලොකෙ නිබ්බත්තෙසු ධම්මෙසු පඤ්ඤායන්තෙස්වෙව යා නත්ථීති උච්ඡෙදදිට්ඨි උප්පජ්ජෙය්ය, සා න හොතීති අත්ථො. ලොකනිරොධන්ති සඞ්ඛාරානං භඞ්ගං. යා ¶ ලොකෙ අත්ථිතාති සඞ්ඛාරලොකෙ භිජ්ජමානෙසු ධම්මෙසු පඤ්ඤායන්තෙස්වෙව යා අත්ථීති සස්සතදිට්ඨි උප්පජ්ජෙය්ය ¶ , සා න හොතීති අත්ථො.

අපිච ලොකසමුදයන්ති අනුලොමපච්චයාකාරං. ලොකනිරොධන්ති පටිලොමපච්චයාකාරං. ලොකනිස්සයෙ පස්සන්තස්සාපි හි පච්චයානං අනුච්ඡෙදෙන පච්චයුප්පන්නස්ස අනුච්ඡෙදං පස්සතො යා නත්ථීති උච්ඡෙදදිට්ඨි උප්පජ්ජෙය්ය, සා න හොති. පච්චයනිරොධං පස්සන්තස්සාපි පච්චයනිරොධෙන පච්චයුප්පන්නනිරොධං පස්සතො යා අත්ථීති සස්සතදිට්ඨි උප්පජ්ජෙය්ය, සා න හොතීති අයම්පෙත්ථ අත්ථො.

උපයුපාදානාභිනිවෙසවිනිබන්ධොති උපයෙහි ච උපාදානෙහි ච අභිනිවෙසෙහි ච විනිබන්ධො. තත්ථ උපයාති ද්වෙ උපයා තණ්හුපයො ච දිට්ඨුපයො ච. උපාදානාදීසුපි එසෙව නයො. තණ්හාදිට්ඨියො හි යස්මා අහං මමන්තිආදීහි ආකාරෙහි තෙභූමකධම්මෙ උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති, තස්මා උපයාති ¶ වුච්චන්ති. යස්මා පන තෙ ධම්මෙ උපාදියන්ති චෙව අභිනිවිසන්ති ච, තස්මා උපාදානාති ච අභිනිවෙසාති ච වුච්චන්ති. තාහි චායං ලොකො විනිබන්ධො. තෙනාහ ‘‘උපයුපාදානාභිනිවෙසවිනිබන්ධො’’ති.

තඤ්චායන්ති තඤ්ච උපයුපාදානං අයං අරියසාවකො. චෙතසො අධිට්ඨානන්ති චිත්තස්ස පතිට්ඨානභූතං. අභිනිවෙසානුසයන්ති අභිනිවෙසභූතඤ්ච අනුසයභූතඤ්ච. තණ්හාදිට්ඨීසු හි අකුසලචිත්තං පතිට්ඨාති, තා ච තස්මිං අභිනිවිසන්ති චෙව අනුසෙන්ති ච, තස්මා තදුභයං චෙතසො අධිට්ඨානං අභිනිවෙසානුසයන්ති ච ආහ. න උපෙතීති න උපගච්ඡති. න උපාදියතීති න ගණ්හාති. නාධිට්ඨාතීති න අධිට්ඨාති, කින්ති? අත්තා මෙති. දුක්ඛමෙවාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධමත්තමෙව. න කඞ්ඛතීති ‘‘දුක්ඛමෙව උප්පජ්ජති, දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, න අඤ්ඤො එත්ථ සත්තො නාම අත්ථී’’ති කඞ්ඛං න කරොති. න විචිකිච්ඡතීති න විචිකිච්ඡං උප්පාදෙති.

අපරප්පච්චයාති න පරප්පච්චයෙන, අඤ්ඤස්ස අපත්තියායෙත්වා අත්තපච්චක්ඛඤාණමෙවස්ස එත්ථ හොතීති. එත්තාවතා ¶ ඛො, කච්චාන, සම්මාදිට්ඨි හොතීති එවං සත්තසඤ්ඤාය පහීනත්තා එත්තකෙන සම්මාදස්සනං නාම හොතීති මිස්සකසම්මාදිට්ඨිං ආහ. අයමෙකො අන්තොති එස එකො නිකූටන්තො ¶ ලාමකන්තො පඨමකං සස්සතං. අයං දුතියොති එස දුතියො සබ්බං නත්ථීති උප්පජ්ජනකදිට්ඨිසඞ්ඛාතො නිකූටන්තො ලාමකන්තො දුතියකො උච්ඡෙදොති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති. පඤ්චමං.

16. ඡට්ඨෙ නිබ්බිදායාති නිබ්බින්දනත්ථාය. විරාගායාති විරජ්ජනත්ථාය. නිරොධායාති නිරුජ්ඣනත්ථාය. පටිපන්නො හොතීති එත්ථ සීලතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා පටිපන්නොති වෙදිතබ්බො. ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නොති ලොකුත්තරස්ස නිබ්බානධම්මස්ස අනුධම්මභූතං පටිපදං පටිපන්නො. අනුධම්මභූතන්ති අනුරූපසභාවභූතං. නිබ්බිදා විරාගා නිරොධාති නිබ්බිදාය චෙව විරාගෙන ච නිරොධෙන ච. අනුපාදා විමුත්තොති චතූහි උපාදානෙහි කිඤ්චි ධම්මං අනුපාදියිත්වා විමුත්තො. දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තොති දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තො. අලං වචනායාති, එවං වත්තබ්බතං අරහති, යුත්තො අනුච්ඡවිකොති අත්ථො ¶ . එවමෙත්ථ එකෙන නයෙන ධම්මකථිකස්ස පුච්ඡා කථිතා, ද්වීහි තං විසෙසෙත්වා සෙක්ඛාසෙක්ඛභූමියො නිද්දිට්ඨාති. ඡට්ඨං.

17. සත්තමෙ අචෙලො කස්සපොති ලිඞ්ගෙන අචෙලො නිච්චෙලො, නාමෙන කස්සපො. දූරතොවාති මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන පරිවුතං ආගච්ඡන්තං දූරතො එව අද්දස. කිඤ්චිදෙව දෙසන්ති කිඤ්චිදෙව කාරණං. ඔකාසන්ති පඤ්හබ්යාකරණස්ස ඛණං කාලං. අන්තරඝරන්ති ‘‘න පල්ලත්ථිකාය අන්තරඝරෙ නිසීදිස්සාමී’’ති එත්ථ අන්තොනිවෙසනං අන්තරඝරං. ‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛු අන්තරඝරෙ ගමිස්සාමී’’ති එත්ථ ඉන්දඛීලතො පට්ඨාය අන්තොගාමො. ඉධාපි අයමෙව අධිප්පෙතො. යදාකඞ්ඛසීති ¶ යං ඉච්ඡසි.

කස්මා පන භගවා කථෙතුකාමො යාවතතියං පටික්ඛිපීති? ගාරවජනනත්ථං. දිට්ඨිගතිකා හි ඛිප්පං කථියමානෙ ගාරවං න කරොන්ති, ‘‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිතුම්පි පුච්ඡිතුම්පි සුකරං, පුච්ඡිතමත්තෙයෙව කථෙතී’’ති වචනම්පි න සද්දහන්ති. ද්වෙ තයො වාරෙ පටික්ඛිත්තෙ පන ගාරවං කරොන්ති, ‘‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිතුම්පි පඤ්හං පුච්ඡිතුම්පි දුක්කර’’න්ති ¶ යාවතතියං යාචිතෙ කථියමානං සුස්සූසන්ති සද්දහන්ති. ඉති භගවා ‘‘අයං සුස්සූසිස්සති සද්දහිස්සතී’’ති යාවතතියං යාචාපෙත්වා කථෙසි. අපිච යථා භිසක්කො තෙලං වා ඵාණිතං වා පචන්තො මුදුපාකඛරපාකානං පාකකාලං ආගමයමානො පාකකාලං අනතික්කමිත්වාව ඔතාරෙති. එවං භගවා සත්තානං ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො ‘‘එත්තකෙන කාලෙන ඉමස්ස ඤාණං පරිපාකං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වාව යාවතතියං යාචාපෙසි.

මා හෙවං, කස්සපාති, කස්සප, මා එවං භණි. සයංකතං දුක්ඛන්ති හි වත්තුං න වට්ටති, අත්තා නාම කොචි දුක්ඛස්ස කාරකො නත්ථීති දීපෙති. පරතොපි එසෙව නයො. අධිච්චසමුප්පන්නන්ති අකාරණෙන යදිච්ඡාය උප්පන්නං. ඉති පුට්ඨො සමානොති කස්මා එවමාහ? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං ‘සයංකතං දුක්ඛ’න්තිආදිනා පුට්ඨො ‘මා හෙව’න්ති වදති, ‘නත්ථී’ති පුට්ඨො ‘අත්ථී’ති වදති. ‘භවං ගොතමො දුක්ඛං න ජානාති න පස්සතී’ති පුට්ඨො ‘ජානාමි ඛ්වාහ’න්ති වදති. කිඤ්චි නු ඛො මයා විරජ්ඣිත්වා පුච්ඡිතො’’ති මූලතො ¶ පට්ඨාය අත්තනො පුච්ඡමෙව සොධෙන්තො එවමාහ. ආචික්ඛතු ච මෙ, භන්තෙ, භගවාති ඉධ සත්ථරි සඤ්ජාතගාරවො ‘‘භව’’න්ති අවත්වා ‘‘භගවා’’ති වදති.

සො කරොතීතිආදි, ‘‘සයංකතං දුක්ඛ’’න්ති ලද්ධියා පටිසෙධනත්ථං වුත්තං. එත්ථ ච සතොති ඉදං භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං, තස්මා එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – සො කරොති සො පටිසංවෙදයතීති ඛො, කස්සප, ආදිම්හියෙව එවං සති පච්ඡා සයංකතං දුක්ඛන්ති අයං ලද්ධි හොති. එත්ථ ච දුක්ඛන්ති වට්ටදුක්ඛං අධිප්පෙතං. ඉති වදන්ති එතස්ස පුරිමෙන ආදිසද්දෙන අනන්තරෙන ච සස්සතසද්දෙන ¶ සම්බන්ධො හොති. ‘‘දීපෙති ගණ්හාතී’’ති අයං පනෙත්ථ පාඨසෙසො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – ඉති එවං වදන්තො ආදිතොව සස්සතං දීපෙති, සස්සතං ගණ්හාති. කස්මා? තස්ස හි තං දස්සනං එතං පරෙති, කාරකඤ්ච වෙදකඤ්ච එකමෙව ගණ්හන්තං එතං සස්සතං උපගච්ඡතීති අත්ථො.

අඤ්ඤො කරොතීතිආදි පන ‘‘පරංකතං දුක්ඛ’’න්ති ලද්ධියා පටිසෙධනත්ථං වුත්තං. ‘‘ආදිතො සතො’’ති ඉදං පන ඉධාපි ආහරිතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – අඤ්ඤො කරොති අඤ්ඤො පටිසංවෙදියතීති ඛො පන, කස්සප, ආදිම්හියෙව එවං සති, පච්ඡා ‘‘කාරකො ඉධෙව උච්ඡිජ්ජති, තෙන කතං අඤ්ඤො පටිසංවෙදියතී’’ති එවං උප්පන්නාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං සම්පයුත්තාය ¶ වෙදනාය අභිතුන්නස්ස විද්ධස්ස සතො ‘‘පරංකතං දුක්ඛ’’න්ති අයං ලද්ධි හොතීති. ඉති වදන්තිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. තත්රායං යොජනා – එවඤ්ච වදන්තො ආදිතොව උච්ඡෙදං දීපෙති, උච්ඡෙදං ගණ්හාති. කස්මා? තස්ස හි තං දස්සනං එතං පරෙති, එතං උච්ඡෙදං උපගච්ඡතීති අත්ථො.

එතෙ තෙති යෙ සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ උභො අන්තෙ (අනුපගම්ම තථාගතො ධම්මං දෙසෙති, එතෙ තෙ, කස්සප, උභො අන්තෙ) අනුපගම්ම පහාය අනල්ලීයිත්වා මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති, මජ්ඣිමාය පටිපදාය ඨිතො දෙසෙතීති අත්ථො. කතරං ධම්මන්ති චෙ? යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති. එත්ථ හි කාරණතො ඵලං, කාරණනිරොධෙන චස්ස නිරොධො දීපිතො, න කොචි කාරකො වා වෙදකො වා ¶ නිද්දිට්ඨො. එත්තාවතා සෙසපඤ්හා පටිසෙධිතා හොන්ති. උභො අන්තෙ අනුපගම්මාති ඉමිනා හි තතියපඤ්හො පටික්ඛිත්තො. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉමිනා අධිච්චසමුප්පන්නතා චෙව අජානනඤ්ච පටික්ඛිත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ලභෙය්යන්ති ඉදං සො භගවතො සන්තිකෙ භික්ඛුභාවං පත්ථයමානො ආහ. අථ භගවා යොනෙන ඛන්ධකෙ තිත්ථියපරිවාසො (මහාව. 86) පඤ්ඤත්තො, යං අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො සාමණෙරභූමියං ඨිතො ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ¶ ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛාමි උපසම්පදං. ස්වාහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං චත්තාරො මාසෙ පරිවාසං යාචාමී’’තිආදිනා නයෙන සමාදියිත්වා පරිවසති, තං සන්ධාය යො ඛො, කස්සප, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොතිආදිමාහ. තත්ථ පබ්බජ්ජන්ති වචනසිලිට්ඨතාවසෙන වුත්තං. අපරිවසිත්වායෙව හි පබ්බජ්ජං ලභති. උපසම්පදත්ථිකෙන පන නාතිකාලෙන ගාමප්පවෙසනාදීනි අට්ඨ වත්තානි පූරෙන්තෙන පරිවසිතබ්බං. ආරද්ධචිත්තාති අට්ඨවත්තපූරණෙන තුට්ඨචිත්තා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙස තිත්ථියපරිවාසො සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය පබ්බජ්ජක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (මහාව. අට්ඨ. 86) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අපිච මයාති අයමෙත්ථ පාඨො, අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘අපිච මෙත්ථා’’ති. පුග්ගලවෙමත්තතා විදිතාති පුග්ගලනානත්තං විදිතං. ‘‘අයං පුග්ගලො පරිවාසාරහො, අයං න පරිවාසාරහො’’ති ඉදං මය්හං පාකටන්ති දස්සෙති. තතො කස්සපො චින්තෙසි – ‘‘අහො අච්ඡරියං බුද්ධසාසනං, යත්ථ එවං ඝංසිත්වා කොට්ටෙත්වා යුත්තමෙව ගණ්හන්ති, අයුත්තං ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති. තතො සුට්ඨුතරං පබ්බජ්ජාය සඤ්ජාතුස්සාහො ¶ සචෙ, භන්තෙතිආදිමාහ. අථ භගවා තස්ස තිබ්බච්ඡන්දතං විදිත්වා ‘‘න කස්සපො පරිවාසං අරහතී’’ති අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, කස්සපං නහාපෙත්වා පබ්බාජෙත්වා ආනෙහී’’ති. සො තථා කත්වා තං පබ්බාජෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. භගවා ගණෙ නිසීදිත්වා උපසම්පාදෙසි. තෙන වුත්තං අලත්ථ ඛො අචෙලො කස්සපො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, අලත්ථ උපසම්පදන්ති. අචිරූපසම්පන්නොතිආදි සෙසං බ්රාහ්මණසංයුත්තෙ (සං. නි. 1.187) වුත්තමෙවාති. සත්තමං.

18. අට්ඨමෙ ¶ සා වෙදනාතිආදි ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති ලද්ධියා නිසෙධනත්ථං වුත්තං. එත්ථාපි සතොති භුම්මත්ථෙයෙව සාමිවචනං. තත්රායං අත්ථදීපනා – ‘‘සා වෙදනා, සො වෙදියතී’’ති ඛො, තිම්බරුක, ආදිම්හියෙව එවං සති ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති අයං ලද්ධි හොති. එවඤ්හි සති වෙදනාය එව ¶ වෙදනා කතා හොති. එවඤ්ච වදන්තො ඉමිස්සා වෙදනාය පුබ්බෙපි අත්ථිතං අනුජානාති, සස්සතං දීපෙති සස්සතං ගණ්හාති. කස්මා? තස්ස හි තං දස්සනං එතං පරෙති, එතං සස්සතං උපගච්ඡතීති අත්ථො. පුරිමඤ්හි අත්ථං සන්ධායෙවෙතං භගවතා වුත්තං භවිස්සති, තස්මා අට්ඨකථායං තං යොජෙත්වාවස්ස අත්ථො දීපිතො. එවම්පාහං න වදාමීති අහං ‘‘සා වෙදනා, සො වෙදියතී’’ති එවම්පි න වදාමි. ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති එවම්පි න වදාමීති අත්ථො.

අඤ්ඤා වෙදනාතිආදි ‘‘පරංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති ලද්ධියා පටිසෙධනත්ථං වුත්තං. ඉධාපි අයං අත්ථයොජනා –‘‘අඤ්ඤා වෙදනා අඤ්ඤො වෙදියතී’’ති ඛො, තිම්බරුක, ආදිම්හියෙව එවං සති පච්ඡා යා පුරිමපක්ඛෙ කාරකවෙදනා, සා උච්ඡින්නා. තාය පන කතං අඤ්ඤො වෙදියතීති එවං උප්පන්නාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං සම්පයුත්තාය වෙදනාය අභිතුන්නස්ස සතො ‘‘පරංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති අයං ලද්ධි හොති. එවඤ්ච වදන්තො කාරකො උච්ඡින්නො, අඤ්ඤෙන පටිසන්ධි ගහිතාති උච්ඡෙදං දීපෙති, උච්ඡෙදං ගණ්හාති. කස්මා? තස්ස හි තං දස්සනං එතං පරෙති, එතං උච්ඡෙදං උපගච්ඡතීති අත්ථො. ඉධාපි හි ඉමානි පදානි අට්ඨකථායං ආහරිත්වා යොජිතානෙව. ඉමස්මිං සුත්තෙ වෙදනාසුඛදුක්ඛං කථිතං. තඤ්ච ඛො විපාකසුඛදුක්ඛමෙව වට්ටතීති වුත්තං. අට්ඨමං.

19. නවමෙ ¶ අවිජ්ජානීවරණස්සාති අවිජ්ජාය නිවාරිතස්ස. එවමයං කායො සමුදාගතොති එවං අවිජ්ජාය නිවාරිතත්තා තණ්හාය ච සම්පයුත්තත්තායෙව අයං කායො නිබ්බත්තො. අයඤ්චෙව කායොති අයඤ්චස්ස අත්තනො සවිඤ්ඤාණකො කායො. බහිද්ධා ච නාමරූපන්ති බහිද්ධා ච පරෙසං සවිඤ්ඤාණකො කායො. අත්තනො ච පරස්ස ච පඤ්චහි ¶ ඛන්ධෙහි ඡහි ආයතනෙහි චාපි අයං අත්ථො දීපෙතබ්බොව. ඉත්ථෙතං ද්වයන්ති එවමෙතං ද්වයං. ද්වයං පටිච්ච ඵස්සොති අඤ්ඤත්ථ චක්ඛුරූපාදීනි ද්වයානි පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො වුත්තා, ඉධ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ¶ ආයතනානි. මහාද්වයං නාම කිරෙතං. සළෙවායතනානීති සළෙව ඵස්සායතනානි ඵස්සකාරණානි. යෙහි ඵුට්ඨොති යෙහි කාරණභූතෙහි ආයතනෙහි උප්පන්නෙන ඵස්සෙන ඵුට්ඨො. අඤ්ඤතරෙනාති එත්ථ පරිපුණ්ණවසෙන අඤ්ඤතරතා වෙදිතබ්බා. තත්රාති තස්මිං බාලපණ්ඩිතානං කායනිබ්බත්තනාදිම්හි. කො අධිප්පයාසොති කො අධිකපයොගො.

භගවංමූලකාති භගවා මූලං එතෙසන්ති භගවංමූලකා. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ, භන්තෙ, අම්හාකං ධම්මා පුබ්බෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙන උප්පාදිතා, තස්මිං පරිනිබ්බුතෙ එකං බුද්ධන්තරං අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉමෙ ධම්මෙ උප්පාදෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි, භගවතා පන නො ඉමෙ ධම්මා උප්පාදිතා. භගවන්තඤ්හි නිස්සාය මයං ඉමෙ ධම්මෙ ආජානාම පටිවිජ්ඣාමාති එවං භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මාති. භගවංනෙත්තිකාති භගවා හි ධම්මානං නෙතා විනෙතා අනුනෙතා, යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගහෙත්වා දස්සෙතාති ධම්මා භගවංනෙත්තිකා නාම හොන්ති. භගවංපටිසරණාති චතුභූමකධම්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ආපාථං ආගච්ඡමානා භගවති පටිසරන්ති නාමාති භගවංපටිසරණා. පටිසරන්තීති සමොසරන්ති. අපිච මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසින්නස්ස භගවතො පටිවෙධවසෙන ඵස්සො ආගච්ඡති ‘‘අහං භගවා කින්නාමො’’ති? ත්වං ඵුසනට්ඨෙන ඵස්සො නාම. වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං ආගච්ඡති ‘‘අහං භගවා කින්නාම’’න්ති, ත්වං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං නාමාති එවං චතුභූමකධම්මානං යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගණ්හන්තො භගවා ධම්මෙ පටිසරතීති භගවංපටිසරණා. භගවන්තංයෙව පටිභාතූති භගවතොව එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො උපට්ඨාතු, තුම්හෙයෙව නො කථෙත්වා දෙථාති අත්ථො.

සා ¶ චෙව අවිජ්ජාති එත්ථ කිඤ්චාපි සා අවිජ්ජා ච තණ්හා ච කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිත්වා නිරුද්ධා, යථා පන අජ්ජාපි යං හිය්යො භෙසජ්ජං පීතං, තදෙව භොජනං භුඤ්ජාති සරික්ඛකත්තෙන තදෙවාති වුච්චති, එවමිධාපි ¶ සා චෙව අවිජ්ජා සා ච තණ්හාති ඉදම්පි සරික්ඛකත්තෙන වුත්තං. බ්රහ්මචරියන්ති ¶ මග්ගබ්රහ්මචරියං. දුක්ඛක්ඛයායාති වට්ටදුක්ඛස්ස ඛයත්ථාය. කායූපගො හොතීති අඤ්ඤං පටිසන්ධිකායං උපගන්තා හොති. යදිදං බ්රහ්මචරියවාසොති යො අයං මග්ගබ්රහ්මචරියවාසො, අයං බාලතො පණ්ඩිතස්ස විසෙසොති දස්සෙති. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බොපි සපටිසන්ධිකො පුථුජ්ජනො ‘‘බාලො’’ති, අප්පටිසන්ධිකො ඛීණාසවො ‘‘පණ්ඩිතො’’ති වුත්තො. සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො පන ‘‘පණ්ඩිතා’’ති වා ‘‘බාලා’’ති වා න වත්තබ්බා, භජමානා පන පණ්ඩිතපක්ඛං භජන්ති. නවමං.

20. දසමෙ පටිච්චසමුප්පාදඤ්ච වො භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි පටිච්චසමුප්පන්නෙ ච ධම්මෙති සත්ථා ඉමස්මිං සුත්තෙ පච්චයෙ ච පච්චයනිබ්බත්තෙ ච සභාවධම්මෙ දෙසෙස්සාමීති උභයං ආරභි. උප්පාදා වා තථාගතානන්ති තථාගතානං උප්පාදෙපි, බුද්ධෙසු උප්පන්නෙසු අනුප්පන්නෙසුපි ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, ජාතියෙව ජරාමරණස්ස පච්චයො. ඨිතාව සා ධාතූති ඨිතොව සො පච්චයසභාවො, න කදාචි ජාති ජරාමරණස්ස පච්චයො න හොති. ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතාති ඉමෙහිපි ද්වීහි පච්චයමෙව කථෙති. පච්චයෙන හි පච්චයුප්පන්නා ධම්මා තිට්ඨන්ති, තස්මා පච්චයොව ‘‘ධම්මට්ඨිතතා’’ති වුච්චති. පච්චයො ධම්මෙ නියමෙති, තස්මා ‘‘ධම්මනියාමතා’’ති වුච්චති. ඉදප්පච්චයතාති ඉමෙසං ජරාමරණාදීනං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයාව ඉදප්පච්චයතා. තන්ති තං පච්චයං. අභිසම්බුජ්ඣතීති ඤාණෙන අභිසම්බුජ්ඣති. අභිසමෙතීති ඤාණෙන අභිසමාගච්ඡති. ආචික්ඛතීති කථෙති. දෙසෙතීති දස්සෙති. පඤ්ඤාපෙතීති ජානාපෙති. පට්ඨපෙතීති ඤාණමුඛෙ ඨපෙති. විවරතීති විවරිත්වා දස්සෙති. විභජතීති විභාගතො දස්සෙති. උත්තානීකරොතීති පාකටං කරොති. පස්සථාති චාහාති පස්සථ ඉති ච වදති. කින්ති? ජාතිපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජරාමරණන්තිආදි.

ඉති ¶ ඛො, භික්ඛවෙති එවං ඛො, භික්ඛවෙ. යා තත්රාති යා තෙසු ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්තිආදීසු. තථතාතිආදීනි පච්චයාකාරස්සෙව වෙවචනානි. සො තෙහි තෙහි පච්චයෙහි ¶ අනූනාධිකෙහෙව තස්ස තස්ස ධම්මස්ස සම්භවතො තථතාති, සාමග්ගිං උපගතෙසු පච්චයෙසු මුහුත්තම්පි තතො නිබ්බත්තානං ධම්මානං අසම්භවාභාවතො අවිතථතාති, අඤ්ඤධම්මපච්චයෙහි ¶ අඤ්ඤධම්මානුප්පත්තිතො අනඤ්ඤථතාති, ජරාමරණාදීනං පච්චයතො වා පච්චයසමූහතො වා ඉදප්පච්චයතාති වුත්තො. තත්රායං වචනත්ථො – ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා, ඉදප්පච්චයානං වා සමූහො ඉදප්පච්චයතා. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො වෙදිතබ්බං.

අනිච්චන්ති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං. එත්ථ ච අනිච්චන්ති න ජරාමරණං අනිච්චං, අනිච්චසභාවානං පන ඛන්ධානං ජරාමරණත්තා අනිච්චං නාම ජාතං. සඞ්ඛතාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සඞ්ඛතන්ති පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතං. පටිච්චසමුප්පන්නන්ති පච්චයෙ නිස්සාය උප්පන්නං. ඛයධම්මන්ති ඛයසභාවං. වයධම්මන්ති විගච්ඡනකසභාවං. විරාගධම්මන්ති විරජ්ජනකසභාවං. නිරොධධම්මන්ති නිරුජ්ඣනකසභාවං. ජාතියාපි වුත්තනයෙනෙව අනිච්චතා වෙදිතබ්බා. ජනකපච්චයානං වා කිච්චානුභාවක්ඛණෙ දිට්ඨත්තා එකෙන පරියායෙනෙත්ථ අනිච්චාතිආදීනි යුජ්ජන්තියෙව. භවාදයො අනිච්චාදිසභාවායෙව.

සම්මප්පඤ්ඤායාති සවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය. පුබ්බන්තන්ති පුරිමං අතීතන්ති අත්ථො. අහොසිං නු ඛොතිආදීසු ‘‘අහොසිං නු ඛො නනු ඛො’’ති සස්සතාකාරඤ්ච අධිච්චසමුප්පත්තිආකාරඤ්ච නිස්සාය අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. කිං කාරණන්ති න වත්තබ්බං, උම්මත්තකො විය බාලපුථුජ්ජනො යථා වා තථා වා පවත්තති. කිං නු ඛො අහොසින්ති ජාතිලිඞ්ගුපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො නු ඛො අහොසිං, බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති. කථං නු ඛොති ¶ සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛො අහොසිං රස්සඔදාතකණ්හපමාණිකඅප්පමාණිකාදීනං අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති. කෙචි පන ‘‘ඉස්සරනිම්මානාදීනි නිස්සාය ‘කෙන නු ඛො කාරණෙන අහොසි’න්ති හෙතුතො කඞ්ඛතී’’ති වදන්ති. කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං…පෙ… දෙවො හුත්වා මනුස්සො’’ති අත්තනො පරම්පරං කඞ්ඛති. සබ්බත්ථෙව පන අද්ධානන්ති කාලාධිවචනමෙතං. අපරන්තන්ති අනාගතං අන්තං. භවිස්සාමි නු ඛො නනු ඛොති සස්සතාකාරඤ්ච උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

එතරහි ¶ ¶ වා පච්චුප්පන්නං අද්ධානන්ති ඉදානි වා පටිසන්ධිමාදිං කත්වා චුතිපරියන්තං සබ්බම්පි වත්තමානකාලං ගහෙත්වා. අජ්ඣත්තං කථංකථී භවිස්සතීති අත්තනො ඛන්ධෙසු විචිකිච්ඡී භවිස්සති. අහං නු ඛොස්මීති අත්තනො අත්ථිභාවං කඞ්ඛති. යුත්තං පනෙතන්ති? යුත්තං අයුත්තන්ති කා එත්ථ චින්තා. අපිචෙත්ථ ඉදං වත්ථුම්පි උදාහරන්ති – චූළමාතාය කිර පුත්තො මුණ්ඩො, මහාමාතාය පුත්තො අමුණ්ඩො, තං පුත්තං මුණ්ඩෙසුං, සො උට්ඨාය ‘‘අහං නු ඛො චූළමාතාය පුත්තො’’ති චින්තෙසි. එවං අහං නු ඛොස්මීති කඞ්ඛා හොති. නො නු ඛොස්මීති අත්තනො නත්ථිභාවං කඞ්ඛති. තත්රාපි ඉදං වත්ථු – එකො කිර මච්ඡෙ ගණ්හන්තො උදකෙ චිරට්ඨානෙන සීතිභූතං අත්තනො ඌරුං මච්ඡොති චින්තෙත්වා පහරි. අපරො සුසානපස්සෙ ඛෙත්තං රක්ඛන්තො භීතො සඞ්කුටිතො සයි, සො පටිබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ජණ්ණුකානි ද්වෙ යක්ඛාති චින්තෙත්වා පහරි. එවං නො නු ඛොස්මීති කඞ්ඛති.

කිං නු ඛොස්මීති ඛත්තියොව සමානො අත්තනො ඛත්තියභාවං කඞ්ඛති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. දෙවො පන සමානො දෙවභාවං අජානන්තො නාම නත්ථි, සොපි පන ‘‘අහං රූපී නු ඛො අරූපී නු ඛො’’තිආදිනා නයෙන කඞ්ඛති. ඛත්තියාදයො කස්මා න ජානන්තීති චෙ? අපච්චක්ඛා ¶ තෙසං තත්ථ තත්ථ කුලෙ උප්පත්ති. ගහට්ඨාපි ච පොත්ථලිකාදයො පබ්බජිතසඤ්ඤිනො, පබ්බජිතාපි ‘‘කුප්පං නු ඛො මෙ කම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ගහට්ඨසඤ්ඤිනො. මනුස්සාපි ච රාජානො විය අත්තනි දෙවසඤ්ඤිනො හොන්ති. කථං නු ඛොස්මීති වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්හෙත්ථ අබ්භන්තරෙ ජීවො නාම අත්ථීති ගහෙත්වා තස්ස සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛොස්මි රස්සචතුරස්සඡළංසඅට්ඨංසසොළසංසාදීනං අඤ්ඤතරප්පකාරො’’ති කඞ්ඛන්තො කථං නු ඛොස්මීති? කඞ්ඛතීති වෙදිතබ්බො. සරීරසණ්ඨානං පන පච්චුප්පන්නං අජානන්තො නාම නත්ථි. කුතො ආගතො සො කුහිං ගාමී භවිස්සතීති අත්තභාවස්ස ආගතිගතිට්ඨානං කඞ්ඛන්තො එවං කඞ්ඛති. අරියසාවකස්සාති ඉධ සොතාපන්නො අධිප්පෙතො, ඉතරෙපි පන තයො අවාරිතායෙවාති. දසමං.

21. දසබලවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමං දුතියස්සෙව සඞ්ඛෙපො.

22. දුතියං භගවතා අත්තනො අජ්ඣාසයස්ස වසෙන වුත්තං. තත්ථ දසබලසමන්නාගතොති දසහි බලෙහි සමන්නාගතො. බලඤ්ච නාමෙතං දුවිධං කායබලඤ්ච ඤාණබලඤ්ච. තෙසු තථාගතස්ස කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති.(ම. නි. අට්ඨ. 1.148; විභ. අට්ඨ. 760); –

ඉමානි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාළාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාළාවකස්ස හත්ථිනො. යං දසන්නං කාළාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස. යං දසන්නං ¶ ගඞ්ගෙය්යානං, තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං, තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං, තං එකස්ස පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං, තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං, තං එකස්ස මඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං මඞ්ගලානං, තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං හෙමවතානං, තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං දසන්නං උපොසථානං, තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං, තං එකස්ස තථාගතස්ස. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති. තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සානං, පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං. ‘‘දසබලසමන්නාගතො’’ති එත්ථ පන එතං සඞ්ගහං න ගච්ඡති. එතඤ්හි බාහිරකං ලාමකං තිරච්ඡානගතානං සීහාදීනම්පි හොති. එතඤ්හි නිස්සාය දුක්ඛපරිඤ්ඤා වා සමුදයප්පහානං වා මග්ගභාවනා වා ඵලසච්ඡිකිරියා වා ¶ නත්ථි. අඤ්ඤං පන දසසු ඨානෙසු අකම්පනත්ථෙන උපත්ථම්භනත්ථෙන ච දසවිධං ඤාණබලං නාම අත්ථි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘දසබලසමන්නාගතො’’ති.

කතමං ¶ පන තන්ති? ඨානාට්ඨානාදීනං යථාභූතං ජානනං. සෙය්යථිදං – ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො ජානනං එකං, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො යථාභූතං විපාකජානනං එකං, සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාජානනං එකං, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකජානනං එකං, පරසත්තානං පරපුග්ගලානං නානාධිමුත්තිකතාජානනං එකං, තෙසංයෙව ඉන්ද්රියපරොපරියත්තජානනං එකං, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානජානනං එකං, පුබ්බෙනිවාසජානනං එකං, සත්තානං චුතූපපාතජානනං එකං, ආසවක්ඛයජානනං එකන්ති. අභිධම්මෙ පන –

‘‘ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති ¶ , පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’ති.

ආදිනා (විභ. 760) නයෙන විත්ථාරතො ආගතානෙව. අත්ථවණ්ණනාපි නෙසං විභඞ්ගට්ඨකථායඤ්චෙව (විභ. අට්ඨ. 760) පපඤ්චසූදනියා ච මජ්ඣිමට්ඨකථාය (ම. නි. අට්ඨ. 1.148) සබ්බාකාරතො වුත්තා. සා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බා.

චතූහි ච වෙසාරජ්ජෙහීති එත්ථ සාරජ්ජපටිපක්ඛං වෙසාරජ්ජං, චතූසු ඨානෙසු වෙසාරජ්ජභාවං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නසොමනස්සමයඤාණස්සෙතං නාමං. කතමෙසු චතූසු? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’තිආදීසු චොදනාවත්ථූසු. තත්රායං පාළි –

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස වෙසාරජ්ජානි…පෙ…. කතමානි චත්තාරි? ‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’ති තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි වා ලොකස්මිං සහ ධම්මෙන ¶ පටිචොදෙස්සතීති නිමිත්තමෙතං, භික්ඛවෙ, න සමනුපස්සාමි. එතමහං, භික්ඛවෙ, නිමිත්තං අසමනුපස්සන්තො ඛෙමප්පත්තො අභයප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමි. ‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො ¶ ඉමෙ ආසවා අපරික්ඛීණා’ති තත්ර වත මං…පෙ… ‘යෙ ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’ති තත්ර වත මං…පෙ… ‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො, සො න නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායා’ති තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා…පෙ… වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමී’’ති (අ. නි. 4.8).

ආසභං ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං උත්තමට්ඨානං. ආසභා වා පුබ්බබුද්ධා, තෙසං ඨානන්ති අත්ථො. අපිච ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, සබ්බගවසෙට්ඨො සබ්බපරිස්සයසහො සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො අසනිසතසද්දෙහිපි අසම්පකම්පියො නිසභො, සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අවට්ඨානං (ම. නි. 1.150). ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං. යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන ¶ සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි දසහි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි පච්චත්ථිකෙන පච්චාමිත්තෙන අකම්පියො අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති. එවං තිට්ඨමානො ච තං ආසභං ඨානං පටිජානාති උපගච්ඡති න පච්චක්ඛාති, අත්තනි ආරොපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති.

පරිසාසූති ‘‘අට්ඨ ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, පරිසා. කතමා අට්ඨ? ඛත්තියපරිසා බ්රාහ්මණපරිසා ගහපතිපරිසා සමණපරිසා චාතුමහාරාජිකපරිසා තාවතිංසපරිසා මාරපරිසා බ්රහ්මපරිසා’’ති, ඉමාසු අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං නදති, සීහනාදසදිසං වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො චෙව හනනතො ච සීහොති වුච්චති, එවං තථාගතො ලොකධම්මානං සහනතො පරප්පවාදානඤ්ච හනනතො සීහොති වුච්චති. එවං වුත්තස්ස සීහස්ස නාදං සීහනාදං. තත්ථ යථා සීහො සීහබලෙන සමන්නාගතො සබ්බත්ථ විසාරදො විගතලොමහංසො සීහනාදං ¶ නදති, එවං තථාගතසීහොපි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො අට්ඨසු පරිසාසු විසාරදො විගතලොමහංසො, ‘‘ඉති රූප’’න්තිආදිනා ¶ නයෙන නානාවිධදෙසනාවිලාසසම්පන්නං සීහනාදං නදති. තෙන වුත්තං ‘‘පරිසාසු සීහනාදං නදතී’’ති.

බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං උත්තමං, විසුද්ධස්ස ධම්මචක්කස්සෙතං අධිවචනං. තං පන ධම්මචක්කං දුවිධං හොති පටිවෙධඤාණඤ්ච දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියඵලාවහං පටිවෙධඤාණං, කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියඵලාවහං දෙසනාඤාණං. තත්ථ පටිවෙධඤාණං උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති දුවිධං. තඤ්හි අභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. තුසිතභවනතො වා යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දීපඞ්කරතො වා පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං ¶ , ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දෙසනාඤාණම්පි පවත්තමානං පවත්තන්ති දුවිධං. තඤ්හි යාව අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිමග්ගා පවත්තමානං, ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාම. තෙසු පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං. උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං බුද්ධානංයෙව ඔරසඤාණං.

ඉදානි යං ඉමිනා ඤාණෙන සමන්නාගතො සීහනාදං නදති, තං දස්සෙතුං ඉති රූපන්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉති රූපන්ති ඉදං රූපං එත්තකං රූපං, ඉතො උද්ධං රූපං නත්ථීති රුප්පනසභාවඤ්චෙව භූතුපාදායභෙදඤ්ච ආදිං කත්වා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන අනවසෙසරූපපරිග්ගහො වුත්තො. ඉති රූපස්ස සමුදයොති ඉමිනා එවං පරිග්ගහිතස්ස රූපස්ස සමුදයො වුත්තො. තත්ථ ඉතීති එවං සමුදයො හොතීති අත්ථො. තස්ස විත්ථාරො ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො තණ්හාසමුදයා, කම්මසමුදයා ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.50) එවං වෙදිතබ්බො. අත්ථඞ්ගමෙපි ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො…පෙ… විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස නිරොධං පස්සතී’’ති අයං විත්ථාරො.

ඉති වෙදනාතිආදීසුපි අයං වෙදනා එත්තකා වෙදනා, ඉතො උද්ධං වෙදනා නත්ථි, අයං සඤ්ඤා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා, ඉදං විඤ්ඤාණං එත්තකං විඤ්ඤාණං ¶ , ඉතො උද්ධං විඤ්ඤාණං නත්ථීති වෙදයිතසඤ්ජානනඅභිසඞ්ඛරණවිජානනසභාවඤ්චෙව සුඛාදිරූපසඤ්ඤාදිඵස්සාදිචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිභෙදඤ්ච ආදිං කත්වා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන අනවසෙසවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපරිග්ගහො ¶ වුත්තො. ඉති වෙදනාය සමුදයොතිආදීහි පන එවං පරිග්ගහිතානං වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං සමුදයො වුත්තො. තත්රාපි ඉතීති එවං සමුදයො හොතීති අත්ථො. තෙසම්පි විත්ථාරො ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) රූපෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – තීසු ඛන්ධෙසු ‘‘ආහාරසමුදයා’’ති අවත්වා ‘‘ඵස්සසමුදයා’’ති වත්තබ්බං, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා’’ති. අත්ථඞ්ගමපදම්පි තෙසංයෙව වසෙන යොජෙතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන උදයබ්බයවිනිච්ඡයො සබ්බාකාරපරිපූරො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො.

ඉමස්මිං ¶ සති ඉදං හොතීති අයම්පි අපරො සීහනාදො. තස්සත්ථො – ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ සති ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං හොති. ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස උප්පාදා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං උප්පජ්ජති. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොතීති ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ අසති ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං න හොති. ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස නිරොධා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං නිරුජ්ඣති. ඉදානි යථා තං හොති චෙව නිරුජ්ඣති ච, තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිමාහ.

එවං ස්වාක්ඛාතොති එවං පඤ්චක්ඛන්ධවිභජනාදිවසෙන සුට්ඨු අක්ඛාතො කථිතො. ධම්මොති පඤ්චක්ඛන්ධපච්චයාකාරධම්මො. උත්තානොති අනිකුජ්ජිතො. විවටොති විවරිත්වා ඨපිතො. පකාසිතොති දීපිතො ජොතිතො. ඡින්නපිලොතිකොති පිලොතිකා වුච්චති ඡින්නං භින්නං තත්ථ තත්ථ සිබ්බිතගණ්ඨිතං ජිණ්ණවත්ථං, තං යස්ස නත්ථීති අට්ඨහත්ථං නවහත්ථං වා අහතසාටකං නිවත්ථො, සො ඡින්නපිලොතිකො නාම. අයම්පි ධම්මො තාදිසො. න හෙත්ථ කොහඤ්ඤාදිවසෙන ඡින්නභින්නසිබ්බිතගණ්ඨිතභාවො අත්ථි. අපිච ඛුද්දකසාටකොපි පිලොතිකාති වුච්චති, සා යස්ස නත්ථි, අට්ඨනවහත්ථො මහාපටො අත්ථි, සොපි ඡින්නපිලොතිකො, අපගතපිලොතිකොති අත්ථො. තාදිසො අයං ධම්මො. යථා හි චතුහත්ථං සාටකං ¶ ගහෙත්වා පරිග්ගහණං කරොන්තො පුරිසො ඉතො චිතො ච අඤ්ඡන්තො කිලමති, එවං බාහිරකසමයෙ පබ්බජිතා අත්තනො පරිත්තකං ධම්මං ‘‘එවං සති එවං භවිස්සතී’’ති කප්පෙත්වා කප්පෙත්වා වඩ්ඪෙන්තා කිලමන්ති. යථා පන අට්ඨහත්ථනවහත්ථෙන පරිග්ගහණං කරොන්තො යථාරුචි පාරුපති න කිලමති, නත්ථි තත්ථ අඤ්ඡිත්වා වඩ්ඪනකිච්චං; එවං ඉමස්මිම්පි ධම්මෙ කප්පෙත්වා කප්පෙත්වා විභජනකිච්චං නත්ථි, තෙහි තෙහි කාරණෙහි මයාව අයං ධම්මො සුවිභත්තො සුවිත්ථාරිතොති ඉදම්පි සන්ධාය ‘‘ඡින්නපිලොතිකො’’ති ආහ. අපිච ¶ කචවරොපි ¶ පිලොතිකාති වුච්චති, ඉමස්මිඤ්ච සාසනෙ සමණකචවරං නාම පතිට්ඨාතුං න ලභති. තෙනෙවාහ –

‘‘කාරණ්ඩවං නිද්ධමථ, කසම්බුං අපකස්සථ;

තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙ.

‘‘නිද්ධමිත්වාන පාපිච්ඡෙ, පාපආචාරගොචරෙ;

සුද්ධා සුද්ධෙහි සංවාසං, කප්පයව්හො පතිස්සතා;

තතො සමග්ගා නිපකා, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සථා’’ති. (අ. නි. 8.10);

ඉති සමණකචවරස්ස ඡින්නත්තාපි අයං ධම්මො ඡින්නපිලොතිකො නාම හොති.

අලමෙවාති යුත්තමෙව. සද්ධාපබ්බජිතෙනාති සද්ධාය පබ්බජිතෙන. කුලපුත්තෙනාති ද්වෙ කුලපුත්තා ආචාරකුලපුත්තො ජාතිකුලපුත්තො ච. තත්ථ යො යතො කුතොචි කුලා පබ්බජිත්වා සීලාදයො පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධෙ පූරෙති, අයං ආචාරකුලපුත්තො නාම. යො පන යසකුලපුත්තාදයො විය ජාතිසම්පන්නකුලා පබ්බජිතො, අයං ජාතිකුලපුත්තො නාම. තෙසු ඉධ ආචාරකුලපුත්තො අධිප්පෙතො. සචෙ පන ජාතිකුලපුත්තො ආචාරවා හොති, අයං උත්තමොයෙව. එවරූපෙන කුලපුත්තෙන. වීරියං ආරභිතුන්ති චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං කාතුං. ඉදානිස්ස චතුරඞ්ගං දස්සෙන්තො කාමං තචො චාතිආදිමාහ. එත්ථ හි තචො එකං අඞ්ගං, න්හාරු එකං, අට්ඨි එකං, මංසලොහිතං එකන්ති. ඉදඤ්ච පන චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං අධිට්ඨහන්තෙන නවසු ඨානෙසු සමාධාතබ්බං පුරෙභත්තෙ පච්ඡාභත්තෙ පුරිමයාමෙ මජ්ඣිමයාමෙ පච්ඡිමයාමෙ ගමනෙ ඨානෙ නිසජ්ජාය සයනෙති.

දුක්ඛං ¶ , භික්ඛවෙ, කුසීතො විහරතීති ඉමස්මිං සාසනෙ යො කුසීතො පුග්ගලො, සො දුක්ඛං විහරති. බාහිරසමයෙ පන යො කුසීතො, සො සුඛං විහරති. වොකිණ්ණොති මිස්සීභූතො. සදත්ථන්ති සොභනං වා අත්ථං සකං වා අත්ථං, උභයෙනාපි අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං. පරිහාපෙතීති හාපෙති න පාපුණාති. කුසීතපුග්ගලස්ස හි ඡ ද්වාරානි අගුත්තානි හොන්ති, තීණි කම්මානි අපරිසුද්ධානි, ආජීවට්ඨමකං සීලං අපරියොදාතං, භින්නාජීවො කුලූපකො හොති. සො සබ්රහ්මචාරීනං අක්ඛිම්හි පතිතරජං විය උපඝාතකරො ¶ හුත්වා දුක්ඛං විහරති, පීඨමද්දනො චෙව ¶ හොති ලණ්ඩපූරකො ච, සත්ථු අජ්ඣාසයං ගහෙතුං න සක්කොති, දුල්ලභං ඛණං විරාධෙති, තෙන භුත්තො රට්ඨපිණ්ඩොපි න මහප්ඵලො හොති.

ආරද්ධවීරියො ච ඛො, භික්ඛවෙති ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සුඛං විහරති. බාහිරසමයෙ පන යො ආරද්ධවීරියො, සො දුක්ඛං විහරති. පවිවිත්තොති විවිත්තො වියුත්තො හුත්වා. සදත්ථං පරිපූරෙතීති අරහත්තං පාපුණාති. ආරද්ධවීරියස්ස හි ඡ ද්වාරානි සුගුත්තානි හොන්ති, තීණි කම්මානි පරිසුද්ධානි, ආජීවට්ඨමකං සීලං පරියොදාතං සබ්රහ්මචාරීනං අක්ඛිම්හි සුසීතලඤ්ජනං විය ධාතුගතචන්දනං විය ච මනාපො හුත්වා සුඛං විහරති, සත්ථු අජ්ඣාසයං ගහෙතුං සක්කොති. සත්ථා හි –

‘‘චිරං ජීව මහාවීර, කප්පං තිට්ඨ මහාමුනී’’ති –

එවං ගොතමියා වන්දිතො, ‘‘න ඛො, ගොතමි, තථාගතා එවං වන්දිතබ්බා’’ති පටික්ඛිපිත්වා තාය යාචිතො වන්දිතබ්බාකාරං ආචික්ඛන්තො එවමාහ –

‘‘ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ, නිච්චං දළ්හපරක්කමෙ;

සමග්ගෙ සාවකෙ පස්ස, එසා බුද්ධාන වන්දනා’’ති. (අප. ථෙරී 2.2.171);

එවං ආරද්ධවීරියො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගහෙතුං සක්කොති, දුල්ලභං ඛණං න විරාධෙති. තස්ස හි බුද්ධුප්පාදො ධම්මදෙසනා සඞ්ඝසුප්පටිපත්ති සඵලා හොති සඋද්රයා, රට්ඨපිණ්ඩොපි තෙන භුත්තො මහප්ඵලො හොති.

හීනෙන ¶ අග්ගස්සාති හීනාය සද්ධාය හීනෙන වීරියෙන හීනාය සතියා හීනෙන සමාධිනා හීනාය පඤ්ඤාය අග්ගසඞ්ඛාතස්ස අරහත්තස්ස පත්ති නාම න හොති. අග්ගෙන ච ඛොති අග්ගෙහි සද්ධාදීහි අග්ගස්ස අරහත්තස්ස පත්ති හොති. මණ්ඩපෙය්යන්ති පසන්නට්ඨෙන මණ්ඩං, පාතබ්බට්ඨෙන පෙය්යං. යඤ්හි පිවිත්වා අන්තරවීථියං පතිතො විසඤ්ඤී අත්තනො සාටකාදීනම්පි අස්සාමිකො හොති, තං ¶ පසන්නම්පි න පාතබ්බං, මය්හං පන සාසනං ¶ එවං පසන්නඤ්ච පාතබ්බඤ්චාති දස්සෙන්තො ‘‘මණ්ඩපෙය්ය’’න්ති ආහ.

තත්ථ තිවිධො මණ්ඩො – දෙසනාමණ්ඩො, පටිග්ගහමණ්ඩො, බ්රහ්මචරියමණ්ඩොති. කතමො දෙසනාමණ්ඩො? චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං…පෙ… අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස ආචික්ඛනා…පෙ… උත්තානීකම්මං, අයං දෙසනාමණ්ඩො. කතමො පටිග්ගහමණ්ඩො? භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායො දෙවා මනුස්සා යෙ වා පනඤ්ඤෙපි කෙචි විඤ්ඤාතාරො, අයං පටිග්ගහමණ්ඩො. කතමො බ්රහ්මචරියමණ්ඩො? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි, අයං බ්රහ්මචරියමණ්ඩො. අපිච අධිමොක්ඛමණ්ඩො සද්ධින්ද්රියං, අස්සද්ධියං කසටො, අස්සද්ධියං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛමණ්ඩං පිවතීති මණ්ඩපෙය්යන්තිආදිනාපි (පටි. ම. 1.238) නයෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සත්ථා සම්මුඛීභූතොති ඉදමෙත්ථ කාරණවචනං. යස්මා සත්ථා සම්මුඛීභූතො, තස්මා වීරියසම්පයොගං කත්වා පිවථ එතං මණ්ඩං. බාහිරකඤ්හි භෙසජ්ජමණ්ඩම්පි වෙජ්ජස්ස අසම්මුඛා පිවන්තානං පමාණං වා උග්ගමනං වා නිග්ගමනං වා න ජානාමාති ආසඞ්කා හොති. වෙජ්ජසම්මුඛා පන ‘‘වෙජ්ජො ජානිස්සතී’’ති නිරාසඞ්කා පිවන්ති. එවමෙව අම්හාකං ධම්මස්සාමි සත්ථා සම්මුඛීභූතොති වීරියං කත්වා පිවථාති මණ්ඩපානෙ නෙසං නියොජෙන්තො තස්මාතිහ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සඵලාති සානිසංසා. සඋද්රයාති සවඩ්ඪි. ඉදානි නියොජනානුරූපං සික්ඛිතබ්බතං නිද්දිසන්තො අත්තත්ථං වා හි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අත්තත්ථන්ති අත්තනො අත්ථභූතං අරහත්තං. අප්පමාදෙන සම්පාදෙතුන්ති අප්පමාදෙන සබ්බකිච්චානි කාතුං. පරත්ථන්ති පච්චයදායකානං මහප්ඵලානිසංසං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති. දුතියං.

23. තතියෙ ¶ ¶ ‘‘ජානතො අහ’’න්තිආදීසු ජානතොති ජානන්තස්ස. පස්සතොති පස්සන්තස්ස. ද්වෙපි පදානි එකත්ථානි, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. එවං සන්තෙපි ‘‘ජානතො’’ති ඤාණලක්ඛණං උපාදාය පුග්ගලං නිද්දිසති. ජානනලක්ඛණඤ්හි ඤාණං. ‘‘පස්සතො’’ති ඤාණප්පභාවං උපාදාය. පස්සනප්පභාවඤ්හි ඤාණං, ඤාණසමඞ්ගීපුග්ගලො චක්ඛුමා විය චක්ඛුනා රූපානි ¶ , ඤාණෙන විවටෙ ධම්මෙ පස්සති. ආසවානං ඛයන්ති එත්ථ ආසවානං පහානං අසමුප්පාදො ඛීණාකාරො නත්ථිභාවොති අයම්පි ආසවක්ඛයොති වුච්චති, භඞ්ගොපි මග්ගඵලනිබ්බානානිපි. ‘‘ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්ති’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.438; විභ. 831) හි ඛීණාකාරො ආසවක්ඛයොති වුච්චති. ‘‘යො ආසවානං ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා අන්තරධාන’’න්ති (විභ. 354) එත්ථ භඞ්ගො.

‘‘සෙක්ඛස්ස සික්ඛමානස්ස, උජුමග්ගානුසාරිනො;

ඛයස්මිං පඨමං ඤාණං, තතො අඤ්ඤා අනන්තරා’’ති. (ඉතිවු. 62); –

එත්ථ මග්ගො. සො හි ආසවෙ ඛෙපෙන්තො වූපසමෙන්තො උප්පජ්ජති, තස්මා ආසවානං ඛයොති වුත්තො. ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’ති එත්ථ ඵලං. තඤ්හි ආසවානං ඛීණන්තෙ උප්පජ්ජති, තස්මා ආසවානං ඛයොති වුත්තං.

‘‘ආසවා තස්ස වඩ්ඪන්ති, ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති; (ධ. ප. 253) –

එත්ථ නිබ්බානං. තඤ්හි ආගම්ම ආසවා ඛීයන්ති, තස්මා ආසවානං ඛයොති වුත්තං. ඉධ පන මග්ගඵලානි අධිප්පෙතානි. නො අජානතො නො අපස්සතොති යො පන න ජානාති න පස්සති, තස්ස නො වදාමීති අත්ථො. එතෙන යෙ අජානතො අපස්සතොපි සංසාරාදීහියෙව සුද්ධිං වදන්ති, තෙ පටික්ඛිත්තා හොන්ති. පුරිමෙන පදද්වයෙන උපායො වුත්තො, ඉමිනා අනුපායං පටිසෙධෙති.

ඉදානි ¶ යං ජානතො ආසවානං ඛයො හොති, තං දස්සෙතුකාමො කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජානතොති පුච්ඡං ආරභි. තත්ථ ජානනා බහුවිධා. දබ්බජාතිකො එව හි කොචි භික්ඛු ඡත්තං කාතුං ජානාති, කොචි චීවරාදීනං අඤ්ඤතරං, තස්ස ඊදිසානි කම්මානි වත්තසීසෙ ඨත්වා කරොන්තස්ස සා ¶ ජානනා සග්ගමග්ගඵලානං පදට්ඨානං න හොතීති න වත්තබ්බං. යො පන සාසනෙ පබ්බජිත්වා වෙජ්ජකම්මාදීනි කාතුං ජානාති, තස්සෙවං ජානතො ආසවා වඩ්ඪන්තියෙව. තස්මා යං ජානතො පස්සතො ච ආසවානං ඛයො හොති, තදෙව දස්සෙන්තො ඉති රූපන්තිආදිමාහ. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ජානතොති එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං ජානන්තස්ස. ආසවානං ඛයො හොතීති ආසවානං ඛයන්තෙ ජාතත්තා ‘‘ආසවානං ඛයො’’ති ලද්ධනාමං අරහත්තං හොති.

එවං අරහත්තනිකූටෙන ¶ දෙසනං නිට්ඨපෙත්වා ඉදානි ඛීණාසවස්ස ආගමනීයං පුබ්බභාගපටිපදං දස්සෙතුං යම්පිස්ස තං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ ඛයස්මිං ඛයෙඤාණන්ති ආසවක්ඛයසඞ්ඛාතෙ අරහත්තඵලෙ පටිලද්ධෙ සති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. තඤ්හි අරහත්තඵලසඞ්ඛාතෙ ඛයස්මිං පඨමවාරං උප්පන්නෙ පච්ඡා උප්පන්නත්තා ඛයෙඤාණන්ති වුච්චති. සඋපනිසන්ති සකාරණං සප්පච්චයං. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. සා හිස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. එවං ඉතො පරෙසුපි ලබ්භමානවසෙන පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො.

විරාගොති මග්ගො. සො හි කිලෙසෙ විරාජෙන්තො ඛෙපෙන්තො උප්පන්නො, තස්මා විරාගොති වුච්චති. නිබ්බිදාති නිබ්බිදාඤාණං. එතෙන බලවවිපස්සනං දස්සෙති. බලවවිපස්සනාති භයතූපට්ඨානෙ ඤාණං ආදීනවානුපස්සනෙ ඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණන්ති චතුන්නං ඤාණානං අධිවචනං. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති යථාසභාවජානනසඞ්ඛාතං දස්සනං. එතෙන තරුණවිපස්සනං දස්සෙති. තරුණවිපස්සනා හි බලවවිපස්සනාය පච්චයො හොති. තරුණවිපස්සනාති සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදෙ ඤාණං කඞ්ඛාවිතරණෙ ඤාණං සම්මසනෙ ඤාණං මග්ගාමග්ගෙ ඤාණන්ති චතුන්නං ඤාණානං අධිවචනං. සමාධීති ¶ පාදකජ්ඣානසමාධි. සො හි තරුණවිපස්සනාය පච්චයො හොති. සුඛන්ති අප්පනාය පුබ්බභාගසුඛං. තඤ්හි පාදකජ්ඣානස්ස පච්චයො හොති. පස්සද්ධීති දරථපටිප්පස්සද්ධි. සා හි අප්පනාපුබ්බභාගස්ස සුඛස්ස පච්චයො හොති. පීතීති බලවපීති. සා හි දරථපටිප්පස්සද්ධියා පච්චයො හොති. පාමොජ්ජන්ති දුබ්බලපීති. සා හි බලවපීතියා පච්චයො හොති. සද්ධාති අපරාපරං උප්පජ්ජනසද්ධා. සා හි දුබ්බලපීතියා පච්චයො හොති. දුක්ඛන්ති වට්ටදුක්ඛං. තඤ්හි අපරාපරසද්ධාය පච්චයො හොති. ජාතීති සවිකාරා ඛන්ධජාති ¶ . සා හි වට්ටදුක්ඛස්ස පච්චයො හොති. භවොති කම්මභවො. (සො හි සවිකාරාය ජාතියා පච්චයො හොති.) එතෙනුපායෙන සෙසපදානිපි වෙදිතබ්බානි.

ථුල්ලඵුසිතකෙති මහාඵුසිතකෙ. පබ්බතකන්දරපදරසාඛාති එත්ථ කන්දරං නාම ‘ක’න්තිලද්ධනාමෙන උදකෙන දාරිතො උදකභින්නො පබ්බතපදෙසො, යො ‘‘නිතම්බො’’තිපි ‘‘නදීකුඤ්ඡො’’තිපි වුච්චති. පදරං නාම අට්ඨමාසෙ දෙවෙ අවස්සන්තෙ ඵලිතො භූමිප්පදෙසො. සාඛාති කුසුම්භගාමිනියො ඛුද්දකමාතිකායො. කුසොබ්භාති ඛුද්දකආවාටා. මහාසොබ්භාති මහාආවාටා. කුන්නදියොති ඛුද්දකනදියො. මහානදියොති ගඞ්ගායමුනාදිකා මහාසරිතා. එවමෙව ඛො ¶ , භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරාතිආදීසු අවිජ්ජා පබ්බතොති දට්ඨබ්බා. අභිසඞ්ඛාරා මෙඝොති, විඤ්ඤාණාදිවට්ටං කන්දරාදයොති, විමුත්ති සාගරොති.

යථා පබ්බතමත්ථකෙ ¶ දෙවො වස්සිත්වා පබ්බතකන්දරාදීනි පූරෙන්තො අනුපුබ්බෙන මහාසමුද්දං සාගරං පූරෙති, එවං අවිජ්ජාපබ්බතමත්ථකෙ තාව අභිසඞ්ඛාරමෙඝස්ස වස්සනං වෙදිතබ්බං. අස්සුතවා හි බාලපුථුජ්ජනො අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණී හුත්වා තණ්හාය අභිලාසං කත්වා කුසලාකුසලකම්මං ආයූහති, තං කුසලාකුසලකම්මං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදීනි නාමරූපාදීනං. ඉති පබ්බතමත්ථකෙ වුට්ඨදෙවස්ස කන්දරාදයො පූරෙත්වා මහාසමුද්දං ආහච්ච ඨිතකාලො විය අවිජ්ජාපබ්බතමත්ථකෙ වුට්ඨස්ස අභිසඞ්ඛාරමෙඝස්ස පරම්පරපච්චයතාය අනුපුබ්බෙන විඤ්ඤාණාදිවට්ටං පූරෙත්වා ඨිතකාලො. බුද්ධවචනං පන පාළියං අගහිතම්පි ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති, අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජතී’’ති ඉමාය පාළියා වසෙන ගහිතමෙවාති වෙදිතබ්බං. යා හි තස්ස කුලගෙහෙ නිබ්බත්ති, සා කම්මභවපච්චයා සවිකාරා ජාති නාම. සො බුද්ධානං වා බුද්ධසාවකානං වා සම්මුඛීභාවං ආගම්ම වට්ටදොසදීපකං ලක්ඛණාහටං ධම්මකථං සුත්වා වට්ටවසෙන පීළිතො හොති, එවමස්ස සවිකාරා ඛන්ධජාති වට්ටදුක්ඛස්ස පච්චයො හොති. සො වට්ටදුක්ඛෙන පීළිතො අපරාපරං සද්ධං ජනෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජති, එවමස්ස වට්ටදුක්ඛං අපරාපරසද්ධාය පච්චයො හොති. සො පබ්බජ්ජාමත්තෙනෙව අසන්තුට්ඨො ඌනපඤ්චවස්සකාලෙ නිස්සයං ¶ ගහෙත්වා වත්තපටිපත්තිං පූරෙන්තො ද්වෙමාතිකා පගුණං කත්වා කම්මාකම්මං උග්ගහෙත්වා යාව අරහත්තා නිජ්ජටං කත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ වසන්තො පථවීකසිණාදීසු කම්මං ආරභති, තස්ස කම්මට්ඨානං නිස්සාය දුබ්බලපීති උප්පජ්ජති. තදස්ස සද්ධූපනිසං පාමොජ්ජං, තං බලවපීතියා පච්චයො හොති. බලවපීති දරථපටිප්පස්සද්ධියා, සා අප්පනාපුබ්බභාගසුඛස්ස, තං සුඛං පාදකජ්ඣානසමාධිස්ස. සො සමාධිනා චිත්තකල්ලතං ජනෙත්වා තරුණවිපස්සනාය කම්මං කරොති. ඉච්චස්ස පාදකජ්ඣානසමාධි තරුණවිපස්සනාය පච්චයො හොති, තරුණවිපස්සනා බලවවිපස්සනාය, බලවවිපස්සනා මග්ගස්ස, මග්ගො ඵලවිමුත්තියා, ඵලවිමුත්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණස්සාති ¶ . එවං දෙවස්ස අනුපුබ්බෙන සාගරං පූරෙත්වා ඨිතකාලො විය ඛීණාසවස්ස විමුත්තිසාගරං පූරෙත්වා ඨිතකාලො වෙදිතබ්බොති. තතියං.

24. චතුත්ථෙ ¶ පාවිසීති පවිට්ඨො. සො ච න තාව පවිට්ඨො, ‘‘පවිසිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තත්තා පන එවං වුත්තො. යථා කිං? යථා ‘‘ගාමං ගමිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තපුරිසො තං ගාමං අප්පත්තොපි ‘‘කහං ඉත්ථන්නාමො’’ති වුත්තෙ ‘‘ගාමං ගතො’’ති වුච්චති, එවං. අතිප්පගොති තදා කිර ථෙරස්ස අතිප්පගොයෙව නික්ඛන්තදිවසො අහොසි, අතිප්පගොයෙව නික්ඛන්තභික්ඛූ බොධියඞ්ගණෙ චෙතියඞ්ගණෙ නිවාසනපාරුපනට්ඨානෙති ඉමෙසු ඨානෙසු යාව භික්ඛාචාරවෙලා හොති, තාව පපඤ්චං කරොන්ති. ථෙරස්ස පන ‘‘යාව භික්ඛාචාරවෙලා හොති, තාව පරිබ්බාජකෙහි සද්ධිං එකද්වෙකථාවාරෙ කරිස්සාමී’’ති චින්තයතො යංනූනාහන්ති එතදහොසි. පරිබ්බාජකානං ආරාමොති සො කිර ආරාමො දක්ඛිණද්වාරස්ස ච වෙළුවනස්ස ච අන්තරා අහොසි. ඉධාති ඉමෙසු චතූසු වාදෙසු. කිංවාදී කිමක්ඛායීති කිං වදති කිං ආචික්ඛති, කිං එත්ථ සමණස්ස ගොතමස්ස දස්සනන්ති පුච්ඡන්ති. ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්යාමාති, භොතා ගොතමෙන යං වුත්තං කාරණං, තස්ස අනුකාරණං කථෙය්යාම. සහධම්මිකො වාදානුපාතොති පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණො හුත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස වාදානුපාතො වාදප්පවත්ති විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බං කාරණං කොචි අප්පමත්තකොපි කථං නාගච්ඡෙය්ය? ඉදං වුත්තං හොති – කථං සබ්බාකාරෙනපි සමණස්ස ගොතමස්ස වාදෙ ගාරය්හං කාරණං න භවෙය්යාති?

ඉති ¶ වදන්ති ඵස්සපච්චයා දුක්ඛන්ති එවං වදන්තොති අත්ථො. තත්රාති තෙසු චතූසු වාදෙසු. තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සාති ඉදං ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති පටිඤ්ඤාය සාධකවචනං. යස්මා හි න විනා ඵස්සෙන දුක්ඛපටිසංවෙදනා අත්ථි, තස්මා ජානිතබ්බමෙතං යථා ‘‘තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

සාධු ¶ , සාධු, ආනන්දාති අයං සාධුකාරො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස දින්නො, ආනන්දත්ථෙරෙන පන සද්ධිං භගවා ආමන්තෙසි. එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉධාති නිපාතමත්තං, එකං සමයන්ති අත්ථො. ඉදං වචනං ‘‘න කෙවලං සාරිපුත්තොව රාජගහං පවිට්ඨො, අහම්පි පාවිසිං. න කෙවලඤ්ච තස්සෙවායං විතක්කො උප්පන්නො, මය්හම්පි උප්පජ්ජි. න කෙවලඤ්ච තස්සෙව සා තිත්ථියෙහි සද්ධිං කථා ජාතා, මය්හම්පි ජාතපුබ්බා’’ති දස්සනත්ථං වුත්තං.

අච්ඡරියං ¶ අබ්භුතන්ති උභයම්පෙතං විම්හයදීපනමෙව. වචනත්ථො පනෙත්ථ අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අච්ඡරියං. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. එකෙන පදෙනාති ‘‘ඵස්සපච්චයා දුක්ඛ’’න්ති ඉමිනා එකෙන පදෙන. එතෙන හි සබ්බවාදානං පටික්ඛෙපත්ථො වුත්තො. එසෙවත්ථොති එසොයෙව ඵස්සපච්චයා දුක්ඛන්ති පටිච්චසමුප්පාදත්ථො. තඤ්ඤෙවෙත්ථ පටිභාතූති තඤ්ඤෙවෙත්ථ උපට්ඨාතු. ඉදානි ථෙරො ජරාමරණාදිකාය පටිච්චසමුප්පාදකථාය තං අත්ථගම්භීරඤ්චෙව ගම්භීරාවභාසඤ්ච කරොන්තො සචෙ මං, භන්තෙතිආදිං වත්වා යංමූලකා කථා උප්පන්නා, තදෙව පදං ගහෙත්වා විවට්ටං දස්සෙන්තො ඡන්නංත්වෙවාතිආදිමාහ. සෙසං උත්තානමෙවාති. චතුත්ථං.

25-26. පඤ්චමෙ භූමිජොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සෙසමිධාපි පුරිමසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යස්මා ඉදං සුඛදුක්ඛං න කෙවලං ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති, කායෙනපි කරියමානං කරීයති, වාචායපි මනසාපි, අත්තනාපි කරියමානං කරීයති, පරෙනපි කරියමානං කරීයති, සම්පජානෙනපි කරියමානං කරීයති, අසම්පජානෙනපි, තස්මා තස්ස අපරම්පි පච්චයවිසෙසං දස්සෙතුං කායෙ වා හානන්ද, සතීතිආදිමාහ. කායසඤ්චෙතනාහෙතූති කායද්වාරෙ උප්පන්නචෙතනාහෙතු. වචීසඤ්චෙතනාමනොසඤ්චෙතනාසුපි ¶ එසෙව නයො. එත්ථ ච කායද්වාරෙ කාමාවචරකුසලාකුසලවසෙන ¶ වීසති චෙතනා ලබ්භන්ති, තථා වචීද්වාරෙ. මනොද්වාරෙ නවහි රූපාරූපචෙතනාහි සද්ධිං එකූනතිංසාති තීසු ද්වාරෙසු එකූනසත්තති චෙතනා හොන්ති, තප්පච්චයං විපාකසුඛදුක්ඛං දස්සිතං. අවිජ්ජාපච්චයා චාති ඉදං තාපි චෙතනා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං. යස්මා පන තං යථාවුත්තචෙතනාභෙදං කායසඞ්ඛාරඤ්චෙව වචීසඞ්ඛාරඤ්ච මනොසඞ්ඛාරඤ්ච පරෙහි අනුස්සාහිතො සාමං අසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන කරොති, පරෙහි කාරියමානො සසඞ්ඛාරිකචිත්තෙනාපි කරොති, ‘‘ඉදං නාම කම්මං කරොති, තස්ස එවරූපො නාම විපාකො භවිස්සතී’’ති, එවං කම්මඤ්ච විපාකඤ්ච ජානන්තොපි කරොති, මාතාපිතූසු චෙතියවන්දනාදීනි කරොන්තෙසු අනුකරොන්තා දාරකා විය කෙවලං කම්මමෙව ජානන්තො ‘‘ඉමස්ස පන කම්මස්ස අයං විපාකො’’ති විපාකං අජානන්තොපි කරොති, තස්මා තං දස්සෙතුං සාමං වා තං, ආනන්ද, කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතීතිආදි වුත්තං.

ඉමෙසු, ආනන්ද, ධම්මෙසූති යෙ ඉමෙ ‘‘සාමං වා තං, ආනන්ද, කායසඞ්ඛාර’’න්තිආදීසු චතූසු ¶ ඨානෙසු වුත්තා ඡසත්තති ද්වෙසතා චෙතනාධම්මා, ඉමෙසු ධම්මෙසු අවිජ්ජා උපනිස්සයකොටියා අනුපතිතා. සබ්බෙපි හි තෙ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ඉදානි විවට්ටං දස්සෙන්තො අවිජ්ජාය ත්වෙවාතිආදිමාහ. සො කායො න හොතීති යස්මිං කායෙ සති කායසඤ්චෙතනාපච්චයං අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං උප්පජ්ජති, සො කායො න හොති. වාචාමනෙසුපි එසෙව නයො. අපිච කායොති චෙතනාකායො, වාචාපි චෙතනාවාචා, මනොපි කම්මමනොයෙව. ද්වාරකායො වා කායො. වාචාමනෙසුපි එසෙව නයො. ඛීණාසවො චෙතියං වන්දති, ධම්මං භණති, කම්මට්ඨානං මනසි කරොති, කථමස්ස කායාදයො න හොන්තීති? අවිපාකත්තා. ඛීණාසවෙන හි කතං කම්මං නෙව කුසලං හොති නාකුසලං. අවිපාකං හුත්වා කිරියාමත්තෙ තිට්ඨති, තෙනස්ස තෙ කායාදයො න හොන්තීති වුත්තං.

ඛෙත්තං තං න හොතීතිආදීසුපි විරුහනට්ඨෙන තං ඛෙත්තං න හොති, පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු න හොති, පච්චයට්ඨෙන ආයතනං ¶ න හොති, කාරණට්ඨෙන අධිකරණං න හොති. සඤ්චෙතනාමූලකඤ්හි අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං ¶ උප්පජ්ජෙය්ය, සා සඤ්චෙතනා එතෙසං විරුහනාදීනං අත්ථානං අභාවෙන තස්ස සුඛදුක්ඛස්ස නෙව ඛෙත්තං, න වත්ථු න ආයතනං, න අධිකරණං හොතීති. ඉමස්මිං සුත්තෙ වෙදනාදීසු සුඛදුක්ඛමෙව කථිතං, තඤ්ච ඛො විපාකමෙවාති. පඤ්චමං.

ඡට්ඨං උපවාණසුත්තං උත්තානමෙව. එත්ථ පන වට්ටදුක්ඛමෙව කථිතන්ති. ඡට්ඨං.

27-28. සත්තමෙ පටිපාටියා වුත්තෙසු පරියොසානපදං ගහෙත්වා කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාමරණන්තිආදි වුත්තං. එවං පච්චයං පජානාතීති එවං දුක්ඛසච්චවසෙන පච්චයං ජානාති. පච්චයසමුදයාදයොපි සමුදයසච්චාදීනංයෙව වසෙන වෙදිතබ්බා. දිට්ඨිසම්පන්නොති මග්ගදිට්ඨියා සම්පන්නො. දස්සනසම්පන්නොති තස්සෙව වෙවචනං. ආගතො ඉමං සද්ධම්මන්ති මග්ගසද්ධම්මං ආගතො. පස්සතීති මග්ගසද්ධම්මමෙව පස්සති. සෙක්ඛෙන ඤාණෙනාති මග්ගඤාණෙනෙව. සෙක්ඛාය විජ්ජායාති මග්ගවිජ්ජාය එව. ධම්මසොතං සමාපන්නොති මග්ගසඞ්ඛාතමෙව ධම්මසොතං සමාපන්නො. අරියොති පුථුජ්ජනභූමිං අතික්කන්තො. නිබ්බෙධිකපඤ්ඤොති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. අමතද්වාරං ආහච්ච ¶ තිට්ඨතීති අමතං නාම නිබ්බානං, තස්ස ද්වාරං අරියමග්ගං ආහච්ච තිට්ඨතීති. අට්ඨමං උත්තානමෙව. සත්තමඅට්ඨමානි.

29-30. නවමං අක්ඛරභාණකානං භික්ඛූනං අජ්ඣාසයෙන වුත්තං. තෙ හි පරීති උපසග්ගං පක්ඛිපිත්වා වුච්චමානෙ පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොන්ති. නවමං.

දසමෙ ¶ සබ්බං උත්තානමෙව. ඉමෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු චතුසච්චපටිවෙධොව කථිතො. දසමං.

31. කළාරඛත්තියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ අජිතපඤ්හෙති අජිතමාණවෙන පුච්ඡිතපඤ්හෙ. සඞ්ඛාතධම්මාසෙති සඞ්ඛාතධම්මා වුච්චන්ති ඤාතධම්මා තුලිතධම්මා තීරිතධම්මා. සෙක්ඛාති සත්ත සෙක්ඛා. පුථූති තෙයෙව සත්ත ජනෙ සන්ධාය පුථූති වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. නිපකොති නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතත්තා නිපකො, ත්වං පණ්ඩිතො පබ්රූහීති යාචති. ඉරියන්ති වුත්තිං ආචාරං ගොචරං විහාරං පටිපත්තිං. මාරිසාති භගවන්තං ආලපති. සෙක්ඛානඤ්ච සඞ්ඛාතධම්මානඤ්ච ඛීණාසවානඤ්ච පටිපත්තිං මයා පුච්ඡිතො පණ්ඩිත, මාරිස, මය්හං කථෙහීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො.

තුණ්හී අහොසීති කස්මා යාව තතියං පුට්ඨො තුණ්හී අහොසි? කිං පඤ්හෙ කඞ්ඛති, උදාහු අජ්ඣාසයෙති? අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛති, නො පඤ්හෙ. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘සත්ථා මං සෙක්ඛාසෙක්ඛානං ආගමනීයපටිපදං කථාපෙතුකාමො; සා ච ඛන්ධවසෙන ධාතුවසෙන ආයතනවසෙන පච්චයාකාරවසෙනාති ¶ බහූහි කාරණෙහි සක්කා කථෙතුං. කථං කථෙන්තො නු ඛො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගහෙත්වා කථෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති? අථ සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො පත්තං ආදාය චරන්තො සාවකො නාම පඤ්ඤාය සාරිපුත්තසමො නත්ථි. අයම්පි මයා පඤ්හං පුට්ඨො යාව තතියං තුණ්හී එව. පඤ්හෙ නු ඛො කඞ්ඛති, උදාහු අජ්ඣාසයෙ’’ති. අථ ‘‘අජ්ඣාසයෙ’’ති ඤත්වා පඤ්හකථනත්ථාය ¶ නයං දදමානො භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, පස්සසීති ආහ.

තත්ථ භූතන්ති ජාතං නිබ්බත්තං, ඛන්ධපඤ්චකස්සෙතං නාමං. ඉති සත්ථා ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන, සාරිපුත්ත, ඉමං පඤ්හං කථෙහී’’ති ථෙරස්ස නයං දෙති. සහනයදානෙන පන ථෙරස්ස තීරෙ ඨිතපුරිසස්ස විවටො එකඞ්ගණො මහාසමුද්දො විය නයසතෙන නයසහස්සෙන පඤ්හබ්යාකරණං උපට්ඨාසි. අථ නං බ්යාකරොන්තො භූතමිදන්ති, භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ භූතමිදන්ති ඉදං නිබ්බත්තං ඛන්ධපඤ්චකං. සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතීති සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය සම්මා පස්සති. පටිපන්නො හොතීති සීලතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා නිබ්බිදාදීනං ¶ අත්ථාය පටිපන්නො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති ඉදං කස්මා ආරභි? එතං ඛන්ධපඤ්චකං ආහාරං පටිච්ච ඨිතං, තස්මා තං ආහාරසම්භවං නාම කත්වා දස්සෙතුං ඉදං ආරභි. ඉති ඉමිනාපි පරියායෙන සෙක්ඛපටිපදා කථිතා හොති. තදාහාරනිරොධාති තෙසං ආහාරානං නිරොධෙන. ඉදං කස්මා ආරභි? තඤ්හි ඛන්ධපඤ්චකං ආහාරනිරොධා නිරුජ්ඣති, තස්මා තං ආහාරනිරොධසම්භවං නාම කත්වා දස්සෙතුං ඉදං ආරභි. ඉති ඉමිනාපි පරියායෙන සෙක්ඛස්සෙව පටිපදා කථිතා. නිබ්බිදාති ආදීනි සබ්බානි කාරණවචනානීති වෙදිතබ්බානි. අනුපාදා විමුත්තොති චතූහි උපාදානෙහි කඤ්චි ධම්මං අගහෙත්වා විමුත්තො. සාධු සාධූති ඉමිනා ථෙරස්ස බ්යාකරණං සම්පහංසෙත්වා සයම්පි තථෙව බ්යාකරොන්තො පුන ‘‘භූතමිද’’න්තිආදිමාහාති. පඨමං.

32. දුතියෙ කළාරඛත්තියොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. දන්තා පනස්ස කළාරා විසමසණ්ඨානා, තස්මා ‘‘කළාරො’’ති වුච්චති. හීනායාවත්තොති හීනස්ස ගිහිභාවස්ස අත්ථාය නිවත්තො. අස්සාසමලත්ථාති අස්සාසං අවස්සයං පතිට්ඨං න හි නූන අලත්ථ, තයො මග්ගෙ තීණි ච ඵලානි නූන නාලත්ථාති දීපෙති. යදි හි තානි ලභෙය්ය, න සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තෙය්යාති ¶ අයං ථෙරස්ස අධිප්පායො. න ඛ්වාහං, ආවුසොති අහං ඛො, ආවුසො, ‘‘අස්සාසං ¶ පත්තො, න පත්තො’’ති න කඞ්ඛාමි. ථෙරස්ස හි සාවකපාරමීඤාණං අවස්සයො, තස්මා සො න කඞ්ඛති. ආයතිං පනාවුසොති ඉමිනා ‘‘ආයතිං පටිසන්ධි තුම්හාකං උග්ඝාටිතා, න උග්ඝාටිතා’’ති අරහත්තප්පත්තිං පුච්ඡති. න ඛ්වාහං, ආවුසො, විචිකිච්ඡාමීති ඉමිනා ථෙරො තත්ථ විචිකිච්ඡාභාවං දීපෙති.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති ‘‘ඉමං සුතකාරණං භගවතො ආරොචෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමි. අඤ්ඤා බ්යාකතාති අරහත්තං බ්යාකතං. ඛීණා ජාතීති න ථෙරෙන එවං බ්යාකතා, අයං පන ථෙරො තුට්ඨො පසන්නො එවං පදබ්යඤ්ජනානි ආරොපෙත්වා ආහ. අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආමන්තෙසීති තං සුත්වා සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘සාරිපුත්තො ධීරො ගම්භීරො. න සො කෙනචි කාරණෙන එවං බ්යාකරිස්සති. සංඛිත්තෙන පන පඤ්හො බ්යාකතො ¶ භවිස්සති. පක්කොසාපෙත්වා නං පඤ්හං බ්යාකරාපෙස්සාමී’’ති අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආමන්තෙසි.

සචෙ තං සාරිපුත්තාති ඉදං භගවා ‘‘න එස අත්තනො ධම්මතාය අඤ්ඤං බ්යාකරිස්සති, පඤ්හමෙතං පුච්ඡිස්සාමි, තං කථෙන්තොව අඤ්ඤං බ්යාකරිස්සතී’’ති අඤ්ඤං බ්යාකරාපෙතුං එවං පුච්ඡි. යංනිදානාවුසො, ජාතීති, ආවුසො, අයං ජාති නාම යංපච්චයා, තස්ස පච්චයස්ස ඛයා ඛීණස්මිං ජාතියා පච්චයෙ ජාතිසඞ්ඛාතං ඵලං ඛීණන්ති විදිතං. ඉධාපි ච ථෙරො පඤ්හෙ අකඞ්ඛිත්වා අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අඤ්ඤා නාම තණ්හා ඛීණා, උපාදානං ඛීණං, භවො ඛීණො, පච්චයො ඛීණො, කිලෙසා ඛීණාතිආදීහි බහූහි කාරණෙහි සක්කා බ්යාකාතුං, කථං කථෙන්තො පන සත්ථු අජ්ඣාසයං ගහෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති.

කිඤ්චාපි එවං අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛති, පඤ්හං පන අට්ඨපෙත්වාව පච්චයාකාරවසෙන බ්යාකාසි. සත්ථාපි පච්චයාකාරවසෙනෙව බ්යාකරාපෙතුකාමො, තස්මා එස බ්යාකරොන්තොව අජ්ඣාසයං ගණ්හි. තාවදෙව ‘‘ගහිතො මෙ සත්ථු අජ්ඣාසයො’’ති අඤ්ඤාසි. අථස්ස නයසතෙන නයසහස්සෙන පඤ්හබ්යාකරණං උපට්ඨාසි. යස්මා පන භගවා උත්තරි පඤ්හං පුච්ඡති, තස්මා තෙන තං බ්යාකරණං අනුමොදිතන්ති වෙදිතබ්බං.

කථං ¶ ජානතො පන තෙති ඉදං කස්මා ආරභි? සවිසයෙ සීහනාදං නදාපෙතුං. ථෙරො කිර සූකරනිඛාතලෙණද්වාරෙ දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තෙ කථියමානෙ තාලවණ්ටං ගහෙත්වා ¶ සත්ථාරං බීජයමානො ඨිතො තිස්සො වෙදනා පරිග්ගහෙත්වා සාවකපාරමීඤාණං අධිගතො, අයමස්ස සවිසයො. ඉමස්මිං සවිසයෙ ඨිතො සීහනාදං නදිස්සතීති නං සන්ධාය සත්ථා ඉදං පඤ්හං පුච්ඡි. අනිච්චාති හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා. යදනිච්චං තං දුක්ඛන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා, දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛා, අදුක්ඛමසුඛා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා, විපරිණාමකොටියා පන සබ්බාව දුක්ඛා නාම ජාතා. විදිතන්ති යස්මා එවං වෙදනාත්තයං දුක්ඛන්ති විදිතං, තස්මා යා තත්ථ තණ්හා, සා න උපට්ඨාසීති දස්සෙති.

සාධු ¶ සාධූති ථෙරස්ස වෙදනාපරිච්ඡෙදජානනෙ සම්පහංසනං. ථෙරො හි වෙදනා එකාති වා ද්වෙ තිස්සො චතස්සොති වා අවුත්තෙපි වුත්තනයෙන තාසං තිස්සොති පරිච්ඡෙදං අඤ්ඤාසි, තෙන තං භගවා සම්පහංසන්තො එවමාහ. දුක්ඛස්මින්ති ඉදං භගවා ඉමිනා අධිප්පායෙන ආහ – ‘‘සාරිපුත්ත, යං තයා ‘ඉමිනා කාරණෙන වෙදනාසු තණ්හා න උපට්ඨාසී’ති බ්යාකතං, තං සුබ්යාකතං. ‘තිස්සො වෙදනා’ති විභජන්තෙන පන තෙ අතිප්පපඤ්චො කතො, තං ‘දුක්ඛස්මි’න්ති බ්යාකරොන්තෙනපි හි තෙ සුබ්යාකතමෙව භවෙය්ය. යංකිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛන්ති ඤාතමත්තෙපි හි වෙදනාසු තණ්හා න තිට්ඨති’’.

කථං විමොක්ඛාති කතරා විමොක්ඛා, කතරෙන විමොක්ඛෙන තයා අඤ්ඤා බ්යාකතාති අත්ථො? අජ්ඣත්තං විමොක්ඛාති අජ්ඣත්තවිමොක්ඛෙන, අජ්ඣත්තසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගහෙත්වා පත්තඅරහත්තෙනාති අත්ථො. තත්ථ චතුක්කං වෙදිතබ්බං – අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො අජ්ඣත්තං වුට්ඨානං, අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො බහිද්ධා වුට්ඨානං, බහිද්ධා අභිනිවෙසො බහිද්ධා වුට්ඨානං, බහිද්ධා අභිනිවෙසො අජ්ඣත්තං ¶ වුට්ඨානන්ති. අජ්ඣත්තඤ්හි අභිනිවෙසිත්වා බහිද්ධාධම්මාපි දට්ඨබ්බායෙව, බහිද්ධා අභිනිවෙසිත්වා අජ්ඣත්තධම්මාපි. තස්මා කොචි භික්ඛු අජ්ඣත්තං සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා තෙ වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා ඔතාරෙති, බහිද්ධාපි පරිග්ගහෙත්වා පුන අජ්ඣත්තං ඔතාරෙති, තස්ස අජ්ඣත්ත සඞ්ඛාරෙ සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති. ඉති අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො අජ්ඣත්තං වුට්ඨානං නාම. කොචි අජ්ඣත්තං සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා තෙ වවත්ථපෙත්වා බහිද්ධා ඔතාරෙති, තස්ස බහිද්ධා සඞ්ඛාරෙ සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං ¶ හොති. ඉති අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො බහිද්ධා වුට්ඨානං නාම. කොචි බහිද්ධා සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා, තෙ වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තං ඔතාරෙති, අජ්ඣත්තම්පි පරිග්ගහෙත්වා පුන බහිද්ධා ඔතාරෙති, තස්ස බහිද්ධා සඞ්ඛාරෙ සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති. ඉති බහිද්ධා අභිනිවෙසො බහිද්ධා වුට්ඨානං නාම. කොචි බහිද්ධා සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා තෙ වවත්ථපෙත්වා අජ්ඣත්තං ඔතාරෙති, තස්ස අජ්ඣත්තසඞ්ඛාරෙ සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති. ඉති බහිද්ධා අභිනිවෙසො අජ්ඣත්තං වුට්ඨානං නාම. තත්ර ථෙරො ‘‘අජ්ඣත්තසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගහෙත්වා තෙසං වවත්ථානකාලෙ මග්ගවුට්ඨානෙන අරහත්තං පත්තොස්මී’’ති දස්සෙන්තො අජ්ඣත්තං විමොක්ඛා ඛ්වාහං, ආවුසොති ආහ.

සබ්බුපාදානක්ඛයාති ¶ සබ්බෙසං චතුන්නම්පි උපාදානානං ඛයෙන. තථා සතො විහරාමීති තෙනාකාරෙන සතියා සමන්නාගතො විහරාමි. යථා සතං විහරන්තන්ති යෙනාකාරෙන මං සතියා සමන්නාගතං විහරන්තං. ආසවා නානුස්සවන්තීති චක්ඛුතො රූපෙ සවන්ති ආසවන්ති සන්දන්ති පවත්තන්තීති එවං ඡහි ද්වාරෙහි ඡසු ආරම්මණෙසු සවනධම්මා කාමාසවාදයො ආසවා නානුස්සවන්ති නානුප්පවඩ්ඪන්ති, යථා මෙ න උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අත්තානඤ්ච නාවජානාමීති අත්තානඤ්ච න අවජානාමි. ඉමිනා ඔමානපහානං කථිතං. එවඤ්හි සති පජානනා පසන්නා හොති.

සමණෙනාති බුද්ධසමණෙන. තෙස්වාහං න කඞ්ඛාමීති තෙසු අහං ‘‘කතරො කාමාසවො, කතරො භවාසවො, කතරො දිට්ඨාසවො, කතරො අවිජ්ජාසවො’’ති එවං සරූපභෙදතොපි, ‘‘චත්තාරො ¶ ආසවා’’ති එවං ගණනපරිච්ඡෙදතොපි න කඞ්ඛාමි. තෙ මෙ පහීනාති න විචිකිච්ඡාමීති තෙ මය්හං පහීනාති විචිකිච්ඡං න උප්පාදෙමි. ඉදං භගවා ‘‘එවං බ්යාකරොන්තෙනපි තයා සුබ්යාකතං භවෙය්ය ‘අජ්ඣත්තං විමොක්ඛා ඛ්වාහං, ආවුසො’තිආදීනි පන තෙ වදන්තෙන අතිප්පපඤ්චො කතො’’ති දස්සෙන්තො ආහ.

උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසීති පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනතො උට්ඨහිත්වා විහාරං අන්තොමහාගන්ධකුටිං පාවිසි අසම්භින්නාය එව පරිසාය. කස්මා? බුද්ධා හි අනිට්ඨිතාය දෙසනාය අසම්භින්නාය පරිසාය උට්ඨායාසනා ගන්ධකුටිං පවිසන්තා පුග්ගලථොමනත්ථං වා පවිසන්ති ධම්මථොමනත්ථං වා. තත්ථ පුග්ගලථොමනත්ථං පවිසන්තො සත්ථා එවං චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මයා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිට්ඨං විත්ථාරෙන ච අවිභත්තං ධම්මපටිග්ගාහකා භික්ඛූ උග්ගහෙත්වා ආනන්දං වා කච්චායනං වා උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සන්ති, තෙ මය්හං ඤාණෙන සංසන්දෙත්වා කථෙස්සන්ති, තතොපි ධම්මපටිග්ගාහකා පුන මං පුච්ඡිස්සන්ති. තෙසමහං ‘සුකථිතං, භික්ඛවෙ, ආනන්දෙන, සුකථිතං කච්චායනෙන, මං චෙපි තුම්හෙ එතමත්ථං ¶ පුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි නං එවමෙව බ්යාකරෙය්ය’න්ති එවං තෙ පුග්ගලෙ ථොමෙස්සාමි. තතො තෙසු ගාරවං ජනෙත්වා භික්ඛූ උපසඞ්කමිස්සන්ති, තෙපි භික්ඛූ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච නියොජෙස්සන්ති, තෙ තෙහි නියොජිතා තිස්සො සික්ඛා පරිපූරෙත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති.

අථ ¶ වා පනස්ස එවං හොති – ‘‘එස මයි පක්කන්තෙ අත්තනො ආනුභාවං කරිස්සති, අථ නං අහම්පි තථෙව ථොමෙස්සාමි, තං මම ථොමනං සුත්වා ගාරවජාතා භික්ඛූ ඉමං උපසඞ්කමිතබ්බං, වචනඤ්චස්ස සොතබ්බං සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තං තෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති ධම්මථොමනත්ථං පවිසන්තො එවං චින්තෙසි යථා ධම්මදායාදසුත්තෙ චින්තෙසි. තත්ර හිස්ස එවං අහොසි – ‘‘මයි විහාරං පවිට්ඨෙ ආමිසදායාදං ගරහන්තො ධම්මදායාදඤ්ච ථොමෙන්තො ඉමිස්සංයෙව පරිසති නිසින්නො සාරිපුත්තො ධම්මං දෙසෙස්සති, එවං ද්වින්නම්පි අම්හාකං එකජ්ඣාසයාය මතියා දෙසිතා අයං දෙසනා අග්ගා ච ගරුකා ච භවිස්සති පාසාණච්ඡත්තසදිසා’’ති.

ඉධ ¶ පන ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං උක්කංසෙත්වා පකාසෙත්වා ඨපෙතුකාමො පුග්ගලථොමනත්ථං උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි. ඊදිසෙසු ඨානෙසු භගවා නිසින්නාසනෙයෙව අන්තරහිතො චිත්තගතියා විහාරං පවිසතීති වෙදිතබ්බො. යදි හි කායගතියා ගච්ඡෙය්ය, සබ්බා පරිසා භගවන්තං පරිවාරෙත්වා ගච්ඡෙය්ය, සා එකවාරං භින්නා පුන දුස්සන්නිපාතා භවෙය්යාති භගවා අදිස්සමානෙන කායෙන චිත්තගතියා එව පාවිසි.

එවං පවිට්ඨෙ පන භගවති භගවතො අධිප්පායානුරූපමෙව සීහනාදං නදිතුකාමො තත්ර ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො භික්ඛූ ආමන්තෙසි. පුබ්බෙ අප්පටිසංවිදිතන්ති ඉදං නාම පුච්ඡිස්සතීති පුබ්බෙ මයා අවිදිතං අඤ්ඤාතං. පඨමං පඤ්හන්ති, ‘‘සචෙ තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං කථං ජානතා පන තයා, ආවුසො සාරිපුත්ත, කථං පස්සතා අඤ්ඤා බ්යාකතා ඛීණා ජාතී’’ති ඉමං පඨමං පඤ්හං. දන්ධායිතත්තන්ති සත්ථු ආසයජානනත්ථං දන්ධභාවො අසීඝතා. පඨමං පඤ්හං අනුමොදීති, ‘‘ජාති පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානා’’ති ඉමං දුතියං පඤ්හං පුච්ඡන්තො, ‘‘යංනිදානාවුසො, ජාතී’’ති එවං විස්සජ්ජිතං පඨමං පඤ්හං අනුමොදි.

එතදහොසීති භගවතා අනුමොදිතෙ නයසතෙන නයසහස්සෙන පඤ්හස්ස එකඞ්ගණිකභාවෙන පාකටීභූතත්තා ¶ එතං අහොසි. දිවසම්පාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යන්ති සකලදිවසම්පි අහං භගවතො එතං පටිච්චසමුප්පාදත්ථං ¶ පුට්ඨො සකලදිවසම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි බ්යාකරෙය්යං. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ථෙරො උළාරසීහනාදං නදති, සුකාරණං එතං, දසබලස්ස නං ආරොචෙස්සාමී’’ති. තස්මා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි.

සා හි භික්ඛු සාරිපුත්තස්ස ධම්මධාතූති එත්ථ ධම්මධාතූති පච්චයාකාරස්ස විවටභාවදස්සනසමත්ථං සාවකපාරමීඤාණං. සාවකානඤ්හි සාවකපාරමීඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකමෙව ¶ හොති. යථා බුද්ධානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා ධම්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පාකටා හොන්ති, එවං ථෙරස්ස සාවකපාරමීඤාණං සබ්බෙපි සාවකඤාණස්ස ගොචරධම්මෙ ජානාතීති. දුතියං.

33. තතියෙ තං සුණාථාති තං ඤාණවත්ථුදෙසනං සුණාථ. ඤාණවත්ථූනීති චෙත්ථ ඤාණමෙව ඤාණවත්ථූති වෙදිතබ්බං. ජරාමරණෙ ඤාණන්තිආදීසු චතූසු පඨමං සවනමයඤාණං සම්මසනඤාණං පටිවෙධඤාණං පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති චතුබ්බිධං වට්ටති, තථා දුතියං. තතියං පන ඨපෙත්වා සම්මසනඤාණං තිවිධමෙව හොති, තථා චතුත්ථං. ලොකුත්තරධම්මෙසු හි සම්මසනං නාම නත්ථි. ජාතියා ඤාණන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉමිනා ධම්මෙනාති ඉමිනා චතුසච්චධම්මෙන වා මග්ගඤාණධම්මෙන වා.

දිට්ඨෙනාතිආදීසු දිට්ඨෙනාති ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨෙන. විදිතෙනාති පඤ්ඤාය විදිතෙන. අකාලිකෙනාති කිඤ්චි කාලං අනතික්කමිත්වා පටිවෙධානන්තරංයෙව ඵලදායකෙන. පත්තෙනාති අධිගතෙන. පරියොගාළ්හෙනාති පරියොගාහිතෙන පඤ්ඤාය අනුපවිට්ඨෙන. අතීතානාගතෙ නයං නෙතීති ‘‘යෙ ඛො කෙචී’’තිආදිනා නයෙන අතීතෙ ච අනාගතෙ ච නයං නෙති. එත්ථ ච න චතුසච්චධම්මෙන වා මග්ගඤාණධම්මෙන වා සක්කා අතීතානාගතෙ නයං නෙතුං, චතුසච්චෙ පන මග්ගඤාණෙන පටිවිද්ධෙ පරතො පච්චවෙක්ඛණඤාණං නාම හොති. තෙන නයං නෙතීති වෙදිතබ්බා. අබ්භඤ්ඤංසූති අභිඅඤ්ඤංසු ජානිංසු. සෙය්යථාපාහං, එතරහීති යථා අහං එතරහි චතුසච්චවසෙන ජානාමි. අන්වයෙ ඤාණන්ති අනුඅයෙ ඤාණං, ධම්මඤාණස්ස අනුගමනෙ ඤාණං, පච්චවෙක්ඛණඤාණස්සෙතං ¶ නාමං. ධම්මෙ ඤාණන්ති මග්ගඤාණං. ඉමස්මිං සුත්තෙ ඛීණාසවස්ස සෙක්ඛභූමි කථිතා හොති. තතියං.

34. චතුත්ථෙ ¶ ¶ සත්තසත්තරීති සත්ත ච සත්තරි ච. බ්යඤ්ජනභාණකා කිර තෙ භික්ඛූ, බහුබ්යඤ්ජනං කත්වා වුච්චමානෙ පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තස්මා තෙසං අජ්ඣාසයෙන ඉදං සුත්තං වුත්තං. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති පච්චයාකාරෙ ඤාණං. පච්චයාකාරො හි ධම්මානං පවත්තිට්ඨිතිකාරණත්තා ධම්මට්ඨිතීති වුච්චති, එත්ථ ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, එතස්සෙව ඡබ්බිධස්ස ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. ඛයධම්මන්ති ඛයගමනසභාවං. වයධම්මන්ති වයගමනසභාවං. විරාගධම්මන්ති විරජ්ජනසභාවං. නිරොධධම්මන්ති නිරුජ්ඣනසභාවං. සත්තසත්තරීති එකෙකස්මිං සත්ත සත්ත කත්වා එකාදසසු පදෙසු සත්තසත්තරි. ඉමස්මිං සුත්තෙ විපස්සනාපටිවිපස්සනා කථිතා. චතුත්ථං.

35. පඤ්චමෙ සමුදයො හොතීති සත්ථා ඉධෙව දෙසනං ඔසාපෙසි. කිංකාරණාති? දිට්ඨිගතිකස්ස ඔකාසදානත්ථං. තස්සඤ්හි පරිසති උපාරම්භචිත්තො දිට්ඨිගතිකො අත්ථි, සො පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, අථස්සාහං විස්සජ්ජෙස්සාමීති තස්ස ඔකාසදානත්ථං දෙසනං ඔසාපෙසි. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො පඤ්හො. දුප්පඤ්හො එසොති අත්ථො. නනු ච ‘‘කතමං නු ඛො, භන්තෙ, ජරාමරණ’’න්ති? ඉදං සුපුච්ඡිතන්ති. කිඤ්චාපි සුපුච්ඡිතං, යථා පන සතසහස්සග්ඝනිකෙ සුවණ්ණථාලෙ වඩ්ඪිතස්ස සුභොජනස්ස මත්ථකෙ ආමලකමත්තෙපි ගූථපිණ්ඩෙ ඨපිතෙ සබ්බං භොජනං දුබ්භොජනං හොති ඡඩ්ඩෙතබ්බං, එවමෙව ‘‘කස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’’න්ති? ඉමිනා සත්තූපලද්ධිවාදපදෙන ගූථපිණ්ඩෙන තං භොජනං දුබ්භොජනං විය අයම්පි සබ්බො දුප්පඤ්හොව ජාතොති.

බ්රහ්මචරියවාසොති අරියමග්ගවාසො. තං ජීවං තං සරීරන්ති යස්ස හි අයං දිට්ඨි, සො ‘‘ජීවෙ උච්ඡිජ්ජමානෙ සරීරං උච්ඡිජ්ජති, සරීරෙ උච්ඡිජ්ජන්තෙ ජීවිතං උච්ඡිජ්ජතී’’ති ගණ්හාති. එවං ¶ ගණ්හතො සා දිට්ඨි ‘‘සත්තො උච්ඡිජ්ජතී’’ති ගහිතත්තා උච්ඡෙදදිට්ඨි නාම හොති ¶ . සචෙ පන සඞ්ඛාරාව උප්පජ්ජන්ති චෙව නිරුජ්ඣන්ති චාති ගණ්හෙය්ය, සාසනාවචරා සම්මාදිට්ඨි නාම භවෙය්ය. අරියමග්ගො ච නාමෙසො වට්ටං නිරොධෙන්තො වට්ටං සමුච්ඡින්දන්තො උප්පජ්ජති ¶ , තදෙව තං වට්ටං උච්ඡෙදදිට්ඨියා ගහිතාකාරස්ස සම්භවෙ සති විනාව මග්ගභාවනාය නිරුජ්ඣතීති මග්ගභාවනා නිරත්ථකා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘බ්රහ්මචරියවාසො න හොතී’’ති.

දුතියනයෙ අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති යස්ස අයං දිට්ඨි, සො ‘‘සරීරං ඉධෙව උච්ඡිජ්ජති, න ජීවිතං, ජීවිතං පන පඤ්ජරතො සකුණො විය යථාසුඛං ගච්ඡතී’’ති ගණ්හාති. එවං ගණ්හතො සා දිට්ඨි ‘‘ඉමස්මා ලොකා ජීවිතං පරලොකං ගත’’න්ති ගහිතත්තා සස්සතදිට්ඨි නාම හොති. අයඤ්ච අරියමග්ගො තෙභූමකවට්ටං විවට්ටෙන්තො උප්පජ්ජති, සො එකසඞ්ඛාරෙපි නිච්චෙ ධුවෙ සස්සතෙ සති උප්පන්නොපි වට්ටං විවට්ටෙතුං න සක්කොතීති මග්ගභාවනා නිරත්ථකා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා භික්ඛු දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොතී’’ති.

විසූකායිකානීතිආදි සබ්බං මිච්ඡාදිට්ඨිවෙවචනමෙව. සා හි සම්මාදිට්ඨියා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන විසූකමිව අත්තානං ආවරණතො විසූකායිකං, සම්මාදිට්ඨිං අනනුවත්තිත්වා තස්සා විරොධෙන පවත්තනතො විසෙවිතං, කදාචි උච්ඡෙදස්ස කදාචි සස්සතස්ස ගහණතො විරූපං ඵන්දිතං විප්ඵන්දිතන්ති වුච්චති. තාලාවත්ථුකතානීති තාලවත්ථු විය කතානි, පුන අවිරුහණට්ඨෙන මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය සමූලං තාලං උද්ධරිත්වා තස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං විය ච කතානීති අත්ථො. අනභාවංකතානීති අනුඅභාවං කතානීති. පඤ්චමං.

6. දුතියඅවිජ්ජාපච්චයසුත්තවණ්ණනා

36. ඡට්ඨෙ ¶ ඉති වා, භික්ඛවෙ, යො වදෙය්යාති තස්සං පරිසති දිට්ඨිගතිකො පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො අත්ථි, සො පන අවිසාරදධාතුකො උට්ඨාය දසබලං පුච්ඡිතුං න සක්කොති, තස්මා තස්ස අජ්ඣාසයෙන සයමෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙන්තො සත්ථා එවමාහ. ඡට්ඨං.

37. සත්තමෙ ¶ ¶ න තුම්හාකන්ති අත්තනි හි සති අත්තනියං නාම හොති. අත්තායෙව ච නත්ථි, තස්මා ‘‘න තුම්හාක’’න්ති ආහ. නපි අඤ්ඤෙසන්ති අඤ්ඤො නාම පරෙසං අත්තා, තස්මිං සති අඤ්ඤෙසං නාම සියා, සොපි නත්ථි, තස්මා ‘‘නපි අඤ්ඤෙස’’න්ති ආහ. පුරාණමිදං, භික්ඛවෙ, කම්මන්ති නයිදං පුරාණකම්මමෙව, පුරාණකම්මනිබ්බත්තො පනෙස කායො, තස්මා පච්චයවොහාරෙන එවං වුත්තො. අභිසඞ්ඛතන්තිආදි කම්මවොහාරස්සෙව වසෙන පුරිමලිඞ්ගසභාගතාය වුත්තං, අයං පනෙත්ථ අත්ථො – අභිසඞ්ඛතන්ති පච්චයෙහි කතොති දට්ඨබ්බො. අභිසඤ්චෙතයිතන්ති චෙතනාවත්ථුකො චෙතනාමූලකොති දට්ඨබ්බො. වෙදනියන්ති වෙදනියවත්ථූති දට්ඨබ්බො. සත්තමං.

38. අට්ඨමෙ යඤ්ච, භික්ඛවෙ, චෙතෙතීති යං චෙතනං චෙතෙති, පවත්තෙතීති අත්ථො. යඤ්ච පකප්පෙතීති යං පකප්පනං පකප්පෙති, පවත්තෙතිච්චෙව අත්ථො. යඤ්ච අනුසෙතීති යඤ්ච අනුසයං අනුසෙති, පවත්තෙතිච්චෙව අත්ථො. එත්ථ ච චෙතෙතීති තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා ගහිතා, පකප්පෙතීති අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තෙසු තණ්හාදිට්ඨිකප්පා ගහිතා, අනුසෙතීති ද්වාදසන්නං චෙතනානං සහජාතකොටියා චෙව උපනිස්සයකොටියා ච අනුසයො ගහිතො. ආරම්මණමෙතං හොතීති (චෙතනාදිධම්මජාතෙ සති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස උප්පත්තියා අවාරිතත්තා) එතං චෙතනාදිධම්මජාතං පච්චයො හොති. පච්චයො හි ඉධ ආරම්මණන්ති ¶ අධිප්පෙතා. විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියාති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතත්ථං. ආරම්මණෙ සතීති තස්මිං පච්චයෙ සති. පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොතීති තස්ස කම්මවිඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨා හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙති තස්මිං කම්මවිඤ්ඤාණෙ පතිට්ඨිතෙ. විරූළ්හෙති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාය නිබ්බත්තමූලෙ ජාතෙ. පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති පුනබ්භවසඞ්ඛාතා අභිනිබ්බත්ති.

නො ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙතීති ඉමිනා තෙභූමකචෙතනාය අප්පවත්තනක්ඛණො වුත්තො. නො චෙ පකප්පෙතීති ඉමිනා තණ්හාදිට්ඨිකප්පානං අප්පවත්තනක්ඛණො. අථ චෙ අනුසෙතීති ඉමිනා තෙභූමකවිපාකෙසු පරිත්තකිරියාසු රූපෙති එත්ථ අප්පහීනකොටියා අනුසයො ගහිතො. ආරම්මණමෙතං ¶ හොතීති අනුසයෙ සති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස උප්පත්තියා අවාරිතත්තා එතං අනුසයජාතං පච්චයොව හොති.

නො චෙව චෙතෙතීතිආදීසු පඨමපදෙ තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා නිවත්තා, දුතියපදෙ අට්ඨසු චිත්තෙසු තණ්හාදිට්ඨියො, තතියපදෙ වුත්තප්පකාරෙසු ධම්මෙසු යො අප්පහීනකොටියා අනුසයිතො අනුසයො, සො නිවත්තො.

අපිචෙත්ථ අසම්මොහත්ථං චෙතෙති පකප්පෙති අනුසෙති, චෙතෙති න පකප්පෙති අනුසෙති, න චෙතෙති න පකප්පෙති අනුසෙති, න චෙතෙති න පකප්පෙති න අනුසෙතීති ඉදම්පි චතුක්කං වෙදිතබ්බං. තත්ථ පඨමනයෙ ධම්මපරිච්ඡෙදො දස්සිතො. දුතියනයෙ චෙතෙතීති තෙභූමකකුසලචෙතනා චෙව චතස්සො ච අකුසලචෙතනා ගහිතා. න පකප්පෙතීති අට්ඨසු චිත්තෙසු තණ්හාදිට්ඨියො නිවත්තා. අනුසෙතීති තෙභූමකකුසලෙ උපනිස්සයකොටියා, චතූසු අකුසලචෙතනාසු සහජාතකොටියා චෙව උපනිස්සයකොටියා ච අනුසයො ගහිතො. තතියනයෙ න චෙතෙතීති තෙභූමකකුසලාකුසලං නිවත්තං, න පකප්පෙතීති අට්ඨසු චිත්තෙසු තණ්හාදිට්ඨියො නිවත්තා, අනුසෙතීති සුත්තෙ ආගතං වාරෙත්වා තෙභූමකකුසලාකුසලවිපාකකිරියාරූපෙසු අප්පහීනකොටියා උපනිස්සයො ගහිතො. චතුත්ථනයො පුරිමසදිසොව.

තදප්පතිට්ඨිතෙති තස්මිං අප්පතිට්ඨිතෙ. අවිරූළ්හෙති කම්මං ජවාපෙත්වා ¶ පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාය අනිබ්බත්තමූලෙ. එත්ථ පන කිං කථිතන්ති? අරහත්තමග්ගස්ස කිච්චං, ඛීණාසවස්ස කිච්චකරණන්තිපි නවලොකුත්තරධම්මාතිපි වත්තුං වට්ටති. එත්ථ ච විඤ්ඤාණස්ස චෙව ආයතිං පුනබ්භවස්ස ච අන්තරෙ එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානමන්තරෙ එකො, භවජාතීනමන්තරෙ එකොති. අට්ඨමං.

39. නවමෙ ¶ විඤ්ඤාණනාමරූපානං අන්තරෙ එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානමන්තරෙ එකො, භවජාතීනමන්තරෙ එකොති. නවමං.

40. දසමෙ ¶ නතීති තණ්හා. සා හි පියරූපෙසු රූපාදීසු නමනට්ඨෙන ‘‘නතී’’ති වුච්චති. ආගති ගති හොතීති ආගතිම්හි ගති හොති, ආගතෙ පච්චුපට්ඨිතෙ කම්මෙ වා කම්මනිමිත්තෙ වා ගහිනිමිත්තෙ වා පටිසන්ධිවසෙන විඤ්ඤාණස්ස ගති හොති. චුතූපපාතොති එවං විඤ්ඤාණස්ස ආගතෙ පටිසන්ධිවිසයෙ ගතියා සති ඉතො චවනසඞ්ඛාතා චුති, තත්ථූපපත්තිසඞ්ඛාතො උපපාතොති අයං චුතූපපාතො නාම හොති. එවං ඉමස්මිං සුත්තෙ නතියා ච ආගතිගතියා ච අන්තරෙ එකොව සන්ධි කථිතොති. දසමං.

41. ගහපතිවග්ගස්ස පඨමෙ යතොති යදා. භයානි වෙරානීති භයවෙරචෙතනායො. සොතාපත්තියඞ්ගෙහීති දුවිධං සොතාපත්තියා අඞ්ගං, (සොතාපත්තියා ච අඞ්ගං,) යං පුබ්බභාගෙ සොතාපත්තිපටිලාභාය සංවත්තති, ‘‘සප්පුරිසසංසෙවො සද්ධම්මස්සවනං යොනිසොමනසිකාරො ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තී’’ති (දී. නි. 3.311) එවං ආගතං, පටිලද්ධගුණස්ස ච සොතාපත්තිං පත්වා ඨිතස්ස අඞ්ගං, යං සොතාපන්නස්ස ¶ අඞ්ගන්තිපි වුච්චති, බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදාදීනං එතං අධිවචනං. ඉදමිධ අධිප්පෙතං. අරියොති නිද්දොසො නිරුපාරම්භො. ඤායොති පටිච්චසමුප්පන්නං ඤත්වා ඨිතඤාණම්පි පටිච්චසමුප්පාදොපි. යථාහ – ‘‘ඤායො වුච්චති පටිච්චසමුප්පාදො, අරියොපි අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ඤායො’’ති. පඤ්ඤායාති අපරාපරං උප්පන්නාය විපස්සනාපඤ්ඤාය. සුදිට්ඨො හොතීති අපරාපරං උප්පජ්ජිත්වා දස්සනවසෙන සුට්ඨු දිට්ඨො.

ඛීණනිරයොතිආදීසු ¶ ආයතිං තත්ථ අනුප්පජ්ජනතාය ඛීණො නිරයො මය්හන්ති සො අහං ඛීණනිරයො. එස නයො සබ්බත්ථ. සොතාපන්නොති මග්ගසොතං ආපන්නො. අවිනිපාතධම්මොති න විනිපාතසභාවො ¶ . නියතොති පඨමමග්ගසඞ්ඛාතෙන සම්මත්තනියාමෙන නියතො. සම්බොධිපරායනොති උත්තරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතො සම්බොධි පරං අයනං මය්හන්ති සොහං සම්බොධිපරායනො, තං සම්බොධිං අවස්සං අභිසම්බුජ්ඣනකොති අත්ථො.

පාණාතිපාතපච්චයාති පාණාතිපාතකම්මකාරණා. භයං වෙරන්ති අත්ථතො එකං. වෙරඤ්ච නාමෙතං දුවිධං හොති බාහිරං අජ්ඣත්තිකන්ති. එකෙන හි එකස්ස පිතා මාරිතො හොති, සො චින්තෙසි ‘‘එතෙන කිර මෙ පිතා මාරිතො, අහම්පි තංයෙව මාරෙස්සාමී’’ති නිසිතං සත්ථං ආදාය චරති. යා තස්ස අබ්භන්තරෙ උප්පන්නවෙරචෙතනා, ඉදං බාහිරං වෙරං නාම. යා පන ඉතරස්ස ‘‘අයං කිර මං මාරෙස්සාමීති චරති, අහමෙව නං පඨමතරං මාරෙස්සාමී’’ති චෙතනා උප්පජ්ජති, ඉදං අජ්ඣත්තිකං වෙරං නාම. ඉදං තාව උභයම්පි දිට්ඨධම්මිකමෙව. යා පන තං නිරයෙ උප්පන්නං දිස්වා ‘‘එතං පහරිස්සාමී’’ති ජලිතං අයමුග්ගරං ගණ්හතො නිරයපාලස්ස චෙතනා උප්පජ්ජති, ඉදමස්ස සම්පරායිකං බාහිරවෙරං. යා චස්ස ‘‘අයං නිද්දොසං මං පහරිස්සාමීති ආගච්ඡති, අහමෙව නං පඨමතරං පහරිස්සාමී’’ති චෙතනා උප්පජ්ජති, ඉදමස්ස සම්පරායිකං අජ්ඣත්තවෙරං. යං පනෙතං බාහිරවෙරං, තං අට්ඨකථායං ‘‘පුග්ගලවෙර’’න්ති වුත්තං. දුක්ඛං දොමනස්සන්ති අත්ථතො එකමෙව. යථා චෙත්ථ, එවං සෙසපදෙසුපි ‘‘ඉමිනා මම භණ්ඩං හටං ¶ , මය්හං දාරෙසු චාරිත්තං ආපන්නං, මුසා වත්වා අත්ථො භග්ගො, සුරාමදමත්තෙන ඉදං නාම කත’’න්තිආදිනා නයෙන වෙරුප්පත්ති වෙදිතබ්බා. අවෙච්චප්පසාදෙනාති අධිගතෙන අචලප්පසාදෙන. අරියකන්තෙහීති පඤ්චහි සීලෙහි. තානි හි අරියානං කන්තානි පියානි. භවන්තරගතාපි අරියා තානි න විජහන්ති, තස්මා ‘‘අරියකන්තානී’’ති වුච්චන්ති. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ අනුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තමෙව. පඨමං.

42. දුතියෙ භික්ඛූනං කථිතභාවමත්තමෙව විසෙසො. දුතියං.

43. තතියෙ ¶ දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස. සමුදයන්ති ද්වෙ සමුදයා ඛණිකසමුදයො ච පච්චයසමුදයො ¶ ච. පච්චයසමුදයං පස්සන්තොපි භික්ඛු ඛණිකසමුදයං පස්සති, ඛණිකසමුදයං පස්සන්තොපි පච්චයසමුදයං පස්සති. අත්ථඞ්ගමොපි අච්චන්තත්ථඞ්ගමො භෙදත්ථඞ්ගමොති දුවිධො. අච්චන්තත්ථඞ්ගමං පස්සන්තොපි භෙදත්ථඞ්ගමං පස්සති, භෙදත්ථඞ්ගමං පස්සන්තොපි අච්චන්තත්ථඞ්ගමං පස්සති. දෙසෙස්සාමීති ඉදං වට්ටදුක්ඛස්ස සමුදයඅත්ථඞ්ගමං නිබ්බත්තිභෙදං නාම දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථාති අත්ථො. පටිච්චාති නිස්සයවසෙන චෙව ආරම්මණවසෙන ච පච්චයං කත්වා. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සොති තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සො. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස සමුදයොති අයං වට්ටදුක්ඛස්ස නිබ්බත්ති නාම. අත්ථඞ්ගමොති භෙදො. එවඤ්හි වට්ටදුක්ඛං භින්නං හොති අප්පටිසන්ධියං. තතියං.

44. චතුත්ථෙ ලොකස්සාති සඞ්ඛාරලොකස්ස. අයමෙත්ථ විසෙසො. චතුත්ථං.

45. පඤ්චමෙ ¶ ඤාතිකෙති ද්වින්නං ඤාතකානං ගාමෙ. ගිඤ්ජකාවසථෙති ඉට්ඨකාහි කතෙ මහාපාසාදෙ. ධම්මපරියායන්ති ධම්මකාරණං. උපස්සුතීති උපස්සුතිට්ඨානං, යං ඨානං උපගතෙන සක්කා හොති භගවතො සද්දං සොතුං, තත්ථ ඨිතොති අත්ථො. සො කිර ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනත්ථං ආගතො අත්තනො කම්මං පහාය භගවතො ධම්මඝොසං සුණන්තො අට්ඨාසි. අද්දසාති තදා කිර භගවතො ආදිතොව පච්චයාකාරං මනසිකරොන්තස්ස ‘‘ඉදං ඉමිනා පච්චයෙන හොති, ඉදං ඉමිනා’’ති ආවජ්ජතො යාව භවග්ගා එකඞ්ගණං අහොසි, සත්ථා මනසිකාරං පහාය වචසා සජ්ඣායං කරොන්තො යථානුසන්ධිනා දෙසනං නිට්ඨපෙත්වා, ‘‘අපි නු ඛො ඉමං ධම්මපරියායං කොචි අස්සොසී’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං භික්ඛුමද්දස. තෙන වුත්තං ‘‘අද්දසා ඛො භගවා’’ති.

අස්සොසි ¶ නොති අස්සොසි නු. අථ වා අස්සොසි නොති අම්හාකං භාසන්තානං අස්සොසීති. උග්ගණ්හාහීතිආදීසු සුත්වා තුණ්හීභූතොව පගුණං කරොන්තො උග්ගණ්හාති නාම. පදානුපදං ඝටෙත්වා වාචාය පරිචිතං කරොන්තො පරියාපුණාති නාම. උභයථාපි පගුණං ආධාරප්පත්තං කරොන්තො ධාරෙති නාම. අත්ථසංහිතොති කාරණනිස්සිතො. ආදිබ්රහ්මචරියකොති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ¶ ආදි පතිට්ඨානභූතො. ඉති තීසුපි ඉමෙසු සුත්තෙසු වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතං. පඤ්චමං.

46. ඡට්ඨෙ අඤ්ඤතරොති නාමවසෙන අපාකටො අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො. ඡට්ඨං.

47. සත්තමෙ ජාණුස්සොණීති ඨානන්තරවසෙන එවංලද්ධනාමො අසීතිකොටිවිභවො මහාපුරොහිතො. සත්තමං.

48. අට්ඨමෙ ¶ ලොකායතිකොති විතණ්ඩසත්ථෙ ලොකායතෙ කතපරිචයො. ජෙට්ඨමෙතං ලොකායතන්ති පඨමං ලොකායතං. ලොකායතන්ති ච ලොකස්සෙව ආයතං, බාලපුථුජ්ජනලොකස්ස ආයතං, මහන්තං ගම්භීරන්ති උපධාරිතබ්බං පරිත්තං භාවං දිට්ඨිගතං. එකත්තන්ති එකසභාවං, නිච්චසභාවමෙවාති පුච්ඡති. පුථුත්තන්ති පුරිමසභාවෙන නානාසභාවං, දෙවමනුස්සාදිභාවෙන පඨමං හුත්වා පච්ඡා න හොතීති උච්ඡෙදං සන්ධාය පුච්ඡති. එවමෙත්ථ ‘‘සබ්බමත්ථි, සබ්බමෙකත්ත’’න්ති ඉමා ද්වෙපි සස්සතදිට්ඨියො, ‘‘සබ්බං නත්ථි, සබ්බං පුථුත්ත’’න්ති ඉමා ද්වෙ උච්ඡෙදදිට්ඨියොති වෙදිතබ්බා. අට්ඨමං.

49. නවමෙ කිං නු ඛොති සංසයුප්පත්තිආකාරදස්සනං. සමුදයතීති උප්පජ්ජති. නවමං.

50. දසමෙ ¶ ¶ ද්වෙපි නයා එකතො වුත්තා. ඉදමෙව පුරිමෙන නානත්තං, සෙසං තාදිසමෙවාති. දසමං.

51. දුක්ඛවග්ගස්ස පඨමෙ පරිවීමංසමානොති උපපරික්ඛමානො. ජරාමරණන්ති කස්මා ජරාමරණං එකමෙව ‘‘අනෙකවිධං නානප්පකාරක’’න්ති වත්වා ගහිතන්ති චෙ? තස්මිං ගහිතෙ සබ්බදුක්ඛස්ස ගහිතත්තා. යථා හි චූළාය ගහිතෙ පුරිසෙ සො පුරිසො ¶ ගහිතොව හොති, එවං ජරාමරණෙ ගහිතෙ සබ්බදුක්ඛං ගහිතමෙව හොති. තස්මා ‘‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති න්හත්වා ඨිතං පුරිසං විය සබ්බදුක්ඛං දස්සෙත්වා තං චූළාය ගණ්හන්තො විය ජරාමරණං ගණ්හි.

ජරාමරණනිරොධසාරුප්පගාමිනීති ජරාමරණනිරොධස්ස සාරුප්පභාවෙන නික්කිලෙසතාය පරිසුද්ධතාය සදිසාව හුත්වා ගාමිනීති අත්ථො. තථා පටිපන්නො ච හොතීති යථා තං පටිපන්නොති වුච්චති, එවං පටිපන්නො හොති. අනුධම්මචාරීති නිබ්බානධම්මං අනුගතං පටිපත්තිධම්මං චරති, පූරෙතීති අත්ථො. දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නොති සීලං ආදිං කත්වා ජරාමරණදුක්ඛස්ස නිරොධත්ථාය පටිපන්නො. සඞ්ඛාරනිරොධායාති සඞ්ඛාරදුක්ඛස්ස නිරොධත්ථාය. එත්තාවතා යාව අරහත්තා දෙසනා කථිතා.

ඉදානි අරහත්තඵලපච්චවෙක්ඛණං සතතවිහාරඤ්ච දස්සෙත්වා දෙසනා නිවත්තෙතබ්බා සියා, තථා අකත්වා අවිජ්ජාගතොති ඉදං කස්මා ගණ්හාතීති? ඛීණාසවස්ස සමතික්කන්තවට්ටදුක්ඛදස්සනත්ථං ¶ . අපිච පුන වට්ටං ආරභිත්වා විවට්ටෙ කථියමානෙ බුජ්ඣනකසත්තො චෙත්ථ අත්ථි, තස්ස අජ්ඣාසයවසෙනාපි ඉදං ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බො. තත්ථ අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය ¶ ගතො උපගතො සමන්නාගතො. පුරිසපුග්ගලොති පුරිසොයෙව පුග්ගලො. උභයෙනාපි සම්මුතිකථං කථෙති. බුද්ධානඤ්හි සම්මුතිකථා පරමත්ථකථාති ද්වෙ කථා හොන්ති. තත්ථ ‘‘සත්තො නරො පුරිසො පුග්ගලො තිස්සො නාගො’’ති එවං පවත්තා සම්මුතිකථා නාම. ‘‘ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානී’’ති එවං පවත්තා පරමත්ථකථා නාම. පරමත්ථං කථෙන්තාපි සම්මුතිං අමුඤ්චිත්වා කථෙන්ති. තෙ සම්මුතිං කථෙන්තාපි පරමත්ථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව කථෙන්ති. තෙනෙව වුත්තං –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති;

සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණං;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතලක්ඛණ’’න්ති.

පුඤ්ඤං ¶ චෙ සඞ්ඛාරන්ති තෙරසචෙතනාභෙදං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං. අභිසඞ්ඛරොතීති කරොති. පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණන්ති කම්මවිඤ්ඤාණං කම්මපුඤ්ඤෙන උපගතං සම්පයුත්තං හොති, විපාකවිඤ්ඤාණං විපාකපුඤ්ඤෙන. අපුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරන්ති ද්වාදසචෙතනාභෙදං අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති. ආනෙඤ්ජං චෙ සඞ්ඛාරන්ති චතුචෙතනාභෙදං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං. ආනෙඤ්ජූපගං හොති විඤ්ඤාණන්ති කම්මානෙඤ්ජෙන කම්මවිඤ්ඤාණං, විපාකානෙඤ්ජෙන විපාකවිඤ්ඤාණං උපගතං හොති. එත්ථ ච තිවිධස්ස කම්මාභිසඞ්ඛාරස්ස ගහිතත්තා ද්වාදසපදිකො පච්චයාකාරො ගහිතොව හොති. එත්තාවතා වට්ටං දස්සිතං.

ඉදානි විවට්ටං දස්සෙන්තො යතො ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අවිජ්ජාති චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං. විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණං. එත්ථ ච පඨමමෙව අවිජ්ජාය පහීනාය විජ්ජා උප්පජ්ජති. යථා පන චතුරඞ්ගෙපි තමෙ රත්තිං පදීපුජ්ජලෙන අන්ධකාරො පහීයති, එවං විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජාය පහානං වෙදිතබ්බං. න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතීති ලොකෙ කිඤ්චි ධම්මං න ගණ්හාති න පරාමසති. අනුපාදියං න පරිතස්සතීති අනුපාදියන්තො අගණ්හන්තො නෙව තණ්හාපරිතස්සනාය, න භයපරිතස්සනාය පරිතස්සති, න තණ්හායති න භායතීති අත්ථො. පච්චත්තඤ්ඤෙවාති සයමෙව අත්තනාව පරිනිබ්බායති, න අඤ්ඤස්ස ආනුභාවෙන.

සො ¶ ¶ සුඛං චෙ වෙදනන්ති ඉදං කස්මා ආරභි? ඛීණාසවස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණං දස්සෙත්වා සතතවිහාරං දස්සෙතුං ආරභි. අනජ්ඣොසිතාති තණ්හාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා අගහිතා. අථ දුක්ඛවෙදනා කස්මා වුත්තා, කිං තම්පි අභිනන්දන්තො අත්ථීති? ආම අත්ථි. සුඛං අභිනන්දන්තොයෙව හි දුක්ඛං අභිනන්දති නාම දුක්ඛං පත්වා සුඛං පත්ථනතො සුඛස්ස ච විපරිණාමදුක්ඛතොති. කායපරියන්තිකන්ති කායපරිච්ඡින්නං, යාව පඤ්චද්වාරකායො පවත්තති, තාව පවත්තං පඤ්චද්වාරිකවෙදනන්ති අත්ථො. ජීවිතපරියන්තිකන්ති ජීවිතපරිච්ඡින්නං ¶ . යාව ජීවිතං පවත්තති, තාව පවත්තං මනොද්වාරිකවෙදනන්ති අත්ථො.

තත්ථ පඤ්චද්වාරිකවෙදනා පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වා පඨමං නිරුජ්ඣති, මනොද්වාරිකවෙදනා පඨමං උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා නිරුජ්ඣති. සා හි පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපස්මිංයෙව පතිට්ඨාති. පඤ්චද්වාරිකා පවත්තෙ පඤ්චද්වාරවසෙන පවත්තමානා පඨමවයෙ වීසතිවස්සකාලෙ රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන අධිමත්තා බලවතී හොති, පණ්ණාසවස්සකාලෙ ඨිතා හොති, සට්ඨිවස්සකාලතො පට්ඨාය පරිහායමානා අසීතිනවුතිවස්සකාලෙ මන්දා හොති. තදා හි සත්තා ‘‘චිරරත්තං එකතො නිසීදිම්හා නිපජ්ජිම්හා’’ති වදන්තෙපි ‘‘න සඤ්ජානාමා’’ති වදන්ති. අධිමත්තානිපි රූපාදිආරම්මණානි ‘‘න පස්සාම න සුණාම’’, ‘‘සුගන්ධං දුග්ගන්ධං වා සාදුං අසාදුං වා ථද්ධං මුදුකන්ති වා න ජානාමා’’ති වදන්ති. ඉති නෙසං පඤ්චද්වාරිකවෙදනා භග්ගා හොති, මනොද්වාරිකාව පවත්තති. සාපි අනුපුබ්බෙන පරිහායමානා මරණසමයෙ හදයකොටිංයෙව නිස්සාය පවත්තති. යාව පනෙසා පවත්තති, තාව සත්තො ජීවතීති වුච්චති. යදා නප්පවත්තති, තදා මතො නිරුද්ධොති වුච්චති.

ස්වායමත්ථො වාපියා දීපෙතබ්බො –

යථා හි පුරිසො පඤ්චඋදකමග්ගසම්පන්නං වාපිං කරෙය්ය, පඨමං දෙවෙ වුට්ඨෙ පඤ්චහි උදකමග්ගෙහි උදකං පවිසිත්වා අන්තොවාපියං ආවාටෙ පූරෙය්ය, පුනප්පුනං දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකමග්ගෙ පූරෙත්වා ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තං ඔත්ථරිත්වා උදකං තිට්ඨෙය්ය තතො තතො විස්සන්දමානං, අථ නිද්ධමනතුම්බෙ විවරිත්වා ඛෙත්තෙසු කම්මෙ කරියමානෙ උදකං නික්ඛමන්තං, සස්සපාකකාලෙ (උදකං නික්ඛමන්තං,) උදකං පරිහීනං ‘‘මච්ඡෙ ගණ්හාමා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය, තතො ¶ කතිපාහෙන ආවාටෙසුයෙව උදකං සණ්ඨහෙය්ය. යාව පන තං ආවාටෙසු හොති, තාව ‘‘මහාවාපියං ¶ උදකං අත්ථී’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. යදා පන තත්ථ ඡිජ්ජති, තදා ‘‘වාපියං උදකං නත්ථී’’ති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

පඨමං ¶ දෙවෙ වස්සන්තෙ පඤ්චහි මග්ගෙහි උදකෙ පවිසන්තෙ ආවාටානං පූරණකාලො විය හි පඨමමෙව පටිසන්ධික්ඛණෙ මනොද්වාරිකවෙදනාය වත්ථුරූපෙ පතිට්ඨිතකාලො, පුනප්පුනං දෙවෙ වස්සන්තෙ පඤ්චන්නං මග්ගානං පූරිතකාලො විය පවත්තෙ පඤ්චද්වාරිකවෙදනාය පවත්තිකාලො, ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තං අජ්ඣොත්ථරණං විය පඨමවයෙ වීසතිවස්සකාලෙ රජ්ජනාදිවසෙන තස්සා අධිමත්තබලවභාවො, යාව වාපිතො උදකං න නිග්ගච්ඡති, තාව පූරාය වාපියා ඨිතකාලො විය පඤ්ඤාසවස්සකාලෙ තස්සා ඨිතකාලො, නිද්ධමනතුම්බෙසු විවටෙසු කම්මන්තෙ කරියමානෙ උදකස්ස නික්ඛමනකාලො විය සට්ඨිවස්සකාලතො පට්ඨාය තස්සා පරිහානි, උදකෙ භට්ඨෙ උදකමග්ගෙසු පරිත්තොදකස්ස ඨිතකාලො විය අසීතිනවුතිවස්සකාලෙ පඤ්චද්වාරිකවෙදනාය මන්දකාලො, ආවාටෙසුයෙව උදකස්ස පතිට්ඨානකාලො විය හදයවත්ථුකොටිං නිස්සාය මනොද්වාරිකවෙදනාය පවත්තිකාලො, ආවාටෙසු පරිත්තෙපි උදකෙ සති ‘‘වාපියං උදකං අත්ථී’’ති වත්තබ්බකාලො විය යාව සා පවත්තති, තාව ‘‘සත්තො ජීවතී’’ති වුච්චති. යථා පන ආවාටෙසු උදකෙ ඡින්නෙ ‘‘නත්ථි වාපියං උදක’’න්ති වුච්චති, එවං මනොද්වාරිකවෙදනාය අප්පවත්තමානාය ‘‘සත්තො මතො’’ති වුච්චති. ඉමං වෙදනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො’’ති.

කායස්ස භෙදාති කායස්ස භෙදෙන. ජීවිතපරියාදානා උද්ධන්ති ජීවිතක්ඛයතො උද්ධං. ඉධෙවාති පටිසන්ධිවසෙන පරතො අගන්ත්වා ඉධෙව. සීතීභවිස්සන්තීති පවත්තිවිප්ඵන්දදරථරහිතානි සීතානි අප්පවත්තනධම්මානි භවිස්සන්ති. සරීරානීති ධාතුසරීරානි. අවසිස්සන්තීති අවසිට්ඨානි භවිස්සන්ති.

කුම්භකාරපාකාති කුම්භකාරස්ස භාජනපචනට්ඨානතො. පටිසිස්සෙය්යාති ඨපෙය්ය. කපල්ලානීති සහ මුඛවට්ටියා එකාබද්ධානි කුම්භකපල්ලානි. අවසිස්සෙය්යුන්ති ¶ ¶ තිට්ඨෙය්යුං. එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – ආදිත්තකුම්භකාරපාකො විය හි තයො භවා දට්ඨබ්බා, කුම්භකාරො විය යොගාවචරො, පාකතො කුම්භකාරභාජනානං නීහරණදණ්ඩකො විය අරහත්තමග්ගඤාණං, සමො භූමිභාගො විය අසඞ්ඛතං නිබ්බානතලං, දණ්ඩකෙන උණ්හකුම්භං ආකඩ්ඪිත්වා ¶ සමෙ භූමිභාගෙ කුම්භස්ස ඨපිතකාලො විය ආරද්ධවිපස්සකස්ස රූපසත්තකං අරූපසත්තකං විපස්සන්තස්ස කම්මට්ඨානෙ ච පගුණෙ විභූතෙ උපට්ඨහමානෙ තථාරූපං උතුසප්පායාදිං ලභිත්වා එකාසනෙ නිසින්නස්ස විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පත්වා චතූහි අපායෙහි අත්තභාවං උද්ධරිත්වා ඵලසමාපත්තිවසෙන අසඞ්ඛතෙ නිබ්බානතලෙ ඨිතකාලො දට්ඨබ්බො. ඛීණාසවො පන උණ්හකුම්භො විය අරහත්තප්පත්තදිවසෙයෙව න පරිනිබ්බාති, සාසනප්පවෙණිං පන ඝටයමානො පණ්ණාසසට්ඨිවස්සානි ඨත්වා චරිමකචිත්තප්පත්තියා උපාදිණ්ණකක්ඛන්ධභෙදා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බාති. අථස්ස කුම්භස්ස විය කපල්ලානි අනුපාදිණ්ණකසරීරානෙව අවසිස්සන්තීති. සරීරානි අවසිස්සන්තීති පජානාතීති ඉදං පන ඛීණාසවස්ස අනුයොගාරොපනත්ථං වුත්තං.

විඤ්ඤාණං පඤ්ඤායෙථාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පඤ්ඤායෙථ. සාධු සාධූති ථෙරානං බ්යාකරණං සම්පහංසති. එවමෙතන්ති යදෙතං තිවිධෙ අභිසඞ්ඛාරෙ අසති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස අප්පඤ්ඤාණන්තිආදි, එවමෙව එතං. අධිමුච්චථාති සන්නිට්ඨානසඞ්ඛාතං අධිමොක්ඛං පටිලභථ. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති අයමෙව වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තො අයං පරිච්ඡෙදො, යදිදං නිබ්බානන්ති. පඨමං.

52. දුතියෙ උපාදානියෙසූති චතුන්නං උපාදානානං පච්චයෙසු තෙභූමකධම්මෙසු. අස්සාදානුපස්සිනොති අස්සාදං අනුපස්සන්තස්ස. තත්රාති තස්මිං අග්ගික්ඛන්ධෙ. තදාහාරොති තංපච්චයො. තදුපාදානොති තස්සෙව වෙවචනං. එවමෙව ¶ ඛොති එත්ථ අග්ගික්ඛන්ධො විය හි තයො භවා, තෙභූමකවට්ටන්තිපි එතදෙව, අග්ගිජග්ගකපුරිසො විය වට්ටනිස්සිතො බාලපුථුජ්ජනො, සුක්ඛතිණගොමයාදිපක්ඛිපනං විය අස්සාදානුපස්සිනො පුථුජ්ජනස්ස ¶ තණ්හාදිවසෙන ඡහි ද්වාරෙහි කුසලාකුසලකම්මකරණං. තිණගොමයාදීසු ඛීණෙසු පුනප්පුනං තෙසං පක්ඛිපනෙන අග්ගික්ඛන්ධස්ස වඩ්ඪනං විය බාලපුථුජ්ජනස්ස උට්ඨාය සමුට්ඨාය යථාවුත්තකම්මායූහනෙන අපරාපරං වට්ටදුක්ඛනිබ්බත්තනං.

න කාලෙන කාලං සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්යාති තඤ්හි කොචි අත්ථකාමො එවං වදෙය්ය ¶ – ‘‘භො කස්මා උට්ඨාය සමුට්ඨාය කලාපෙ බන්ධිත්වා සුක්ඛතිණකට්ඨානං පච්ඡියඤ්ච පූරෙත්වා සුක්ඛගොමයානි පක්ඛිපන්තො එතං අග්ගිං ජාලෙසි? අපි නු තෙ අත්ථි ඉතොනිදානං කාචි වඩ්ඪීති? වංසාගතමෙතං භො අම්හාකං, ඉතොනිදානං පන මෙ අවඩ්ඪියෙව, කුතො වඩ්ඪි? අහඤ්හි ඉමං අග්ගිං ජග්ගන්තො නෙව න්හායිතුං න භුඤ්ජිතුං න නිපජ්ජිතුං ලභාමීති. තෙන හි භො කිං තෙ ඉමිනා නිරත්ථකෙන අග්ගිජාලනෙන? එහි ත්වං එතානි ආභතානි තිණාදීනි එත්ථ නික්ඛිප, තානි සයමෙව ඣායිස්සන්ති, ත්වං පන අසුකස්මිං ඨානෙ සීතොදකා පොක්ඛරණී අත්ථි, තත්ථ න්හත්වා, මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි අත්තානං මණ්ඩෙත්වා සුනිවත්ථො සුපාරුතොව පාදුකාහි නගරං පවිසිත්වා පාසාදවරමාරුය්හ වාතපානං විවරිත්වා මහාවීථියං විරොචමානො නිසීද එකග්ගො සුඛසමප්පිතො හුත්වා, තත්ථ තෙ නිසින්නස්ස තිණාදීනං ඛයෙන සයමෙව අයං අග්ගි අප්පණ්ණත්තිභාවං ගමිස්සතී’’ති. සො තථා කරෙය්ය. තථෙව ච තත්ථ නිසින්නස්ස සො අග්ගි උපාදානක්ඛයෙන අප්පණ්ණත්තිභාවං ගච්ඡෙය්ය. ඉදං සන්ධායෙතං ‘‘න කාලෙන කාල’’න්තිආදි වුත්තං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ පන ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – චත්තාලීසාය කට්ඨවාහානං ජලමානො මහාඅග්ගික්ඛන්ධො විය හි තෙභූමකවට්ටං දට්ඨබ්බං, අග්ගිජග්ගනකපුරිසො විය වට්ටසන්නිස්සිතකො යොගාවචරො, අත්ථකාමො පුරිසො විය සම්මාසම්බුද්ධො, තෙන පුරිසෙන තස්ස දින්නඔවාදො විය තථාගතෙන ¶ ‘‘එහි ත්වං, භික්ඛු, තෙභූමකධම්මෙසු නිබ්බින්ද, එවං වට්ටදුක්ඛා මුච්චිස්සසී’’ති තස්ස තෙභූමකධම්මෙසු කම්මට්ඨානස්ස කථිතකාලො, තස්ස පුරිසස්ස යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා පාසාදෙ නිසින්නකාලො විය යොගිනො ¶ සුගතොවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස තෙභූමකධම්මෙසු විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන යථානුරූපං ආහාරසප්පායාදිං ලභිත්වා, එකාසනෙ නිසින්නස්ස අග්ගඵලෙ පතිට්ඨිතකාලො, තස්ස න්හානවිලෙපනාදීහි සුධොතමණ්ඩිතකායත්තා තස්මිං නිසින්නස්ස එකග්ගසුඛසමප්පිතකාලො විය යොගිනො අරියමග්ගපොක්ඛරණියං මග්ගඤාණොදකෙන සුන්හාතසුධොතකිලෙසමලස්ස හිරොත්තප්පසාටකෙ නිවාසෙත්වා සීලවිලෙපනානුලිත්තස්ස අරහත්තමණ්ඩනෙන අත්තභාවං මණ්ඩෙත්වා විමුත්තිපුප්ඵදාමං පිළන්ධිත්වා ඉද්ධිපාදපාදුකා ආරුය්හ නිබ්බානනගරං පවිසිත්වා ධම්මපාසාදං ආරුය්හ සතිපට්ඨානමහාවීථියං විරොචමානස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නකාලො. තස්ස පන පුරිසස්ස තස්මිං නිසින්නස්ස තිණාදීනං ඛයෙන අග්ගික්ඛන්ධස්ස අප්පණ්ණත්තිගමනකාලො විය ඛීණාසවස්ස යාවතායුකං ඨත්වා උපාදිණ්ණකක්ඛන්ධභෙදෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතස්ස මහාවට්ටවූපසමො දට්ඨබ්බො. දුතියං.

53. තතියෙ ¶ සංයොජනියෙසූති දසන්නං සංයොජනානං පච්චයෙසු. ඣායෙය්යාති ජලෙය්ය. තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය වට්ටිං උපසංහරෙය්යාති දීපපටිජග්ගනත්ථං තෙලභාජනඤ්ච මහන්තඤ්ච වට්ටිකපාලං ගහෙත්වා සමීපෙ නිච්චං ඨිතොව තෙලෙ ඛීණෙ තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය, වට්ටියා ඛීණාය වට්ටිං උපසංහරෙය්ය. සෙසමෙත්ථ සද්ධිං ඔපම්මසංසන්දනෙන පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තතියං.

54. චතුත්ථෙ උපමං පඨමං කත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො. සෙසං තාදිසමෙව. චතුත්ථං.

55. පඤ්චමෙ ¶ උද්ධං ඔජං අභිහරන්තීති පථවීරසඤ්ච ආපොරසඤ්ච උපරි ආරොපෙන්ති. ඔජාය ආරොපිතත්තා හත්ථසතුබ්බෙධස්ස රුක්ඛස්ස අඞ්කුරග්ගෙසු බින්දුබින්දූනි විය හුත්වා සිනෙහො තිට්ඨති. ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං ¶ – මහාරුක්ඛො විය හි තෙභූමකවට්ටං, මූලානි විය ආයතනානි, මූලෙහි ඔජාය ආරොහනං විය ඡහි ද්වාරෙහි කම්මාරොහනං, ඔජාය අභිරුළ්හත්තා මහාරුක්ඛස්ස යාවකප්පට්ඨානං විය වට්ටනිස්සිතබාලපුථුජ්ජනස්ස ඡහි ද්වාරෙහි කම්මං ආයූහන්තස්ස අපරාපරං වට්ටස්ස වඩ්ඪනවසෙන දීඝරත්තං ඨානං.

කුද්දාලපිටකන්ති කුද්දාලඤ්චෙව පච්ඡිභාජනඤ්ච. ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දෙය්යාති ඛුද්දකමහන්තානි ඛණ්ඩාඛණ්ඩානි කරොන්තො ඡින්දෙය්ය. ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – ඉධාපි හි මහාරුක්ඛො විය තෙභූමකවට්ටං, රුක්ඛං නාසෙතුකාමො පුරිසො විය යොගාවචරො, කුද්දාලො විය ඤාණං, පච්ඡි විය සමාධි, රුක්ඛච්ඡෙදනඵරසු විය ඤාණං, රුක්ඛස්ස මූලෙ ඡින්නකාලො විය යොගිනො ආචරියසන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා මනසිකරොන්තස්ස පඤ්ඤා, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දනකාලො විය සඞ්ඛෙපතො චතුන්නං මහාභූතානං මනසිකාරො, ඵාලනං විය ද්වෙචත්තාලීසාය කොට්ඨාසෙසු විත්ථාරමනසිකාරො, සකලිකං සකලිකං කරණකාලො විය උපාදාරූපස්ස චෙව රූපක්ඛන්ධාරම්මණස්ස විඤ්ඤාණස්ස චාති ඉමෙසං වසෙන නාමරූපපරිග්ගහො, මූලානං උපච්ඡෙදනං විය තස්සෙව නාමරූපස්ස පච්චයපරියෙසනං, වාතාතපෙ ¶ විසොසෙත්වා අග්ගිනා ඩහනකාලො විය අනුපුබ්බෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අඤ්ඤතරං සප්පායං ලභිත්වා කම්මට්ඨානෙ විභූතෙ උපට්ඨහමානෙ එකපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොන්තස්ස අග්ගඵලප්පත්ති, මසිකරණං විය අරහත්තප්පත්තදිවසෙයෙව අපරිනිබ්බායන්තස්ස යාවතායුකං ඨිත කාලො, මහාවාතෙ ඔපුනනං නදියා පවාහනං විය ච උපාදිණ්ණකක්ඛන්ධභෙදෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතස්ස වට්ටවූපසමො වෙදිතබ්බො. පඤ්චමං.

56. ඡට්ඨෙපි ¶ උපමං පඨමං වත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො, ඉදමෙව නානත්තං. ඡට්ඨං.

57-59. සත්තමෙ ¶ තරුණොති අජාතඵලො. පලිමජ්ජෙය්යාති සොධෙය්ය. පංසුං දදෙය්යාති ථද්ධඵරුසපංසුං හරිත්වා මුදුගොමයචුණ්ණමිස්සං මධුරපංසුං පක්ඛිපෙය්ය. වුද්ධින්ති වුද්ධිං ආපජ්ජිත්වා පුප්ඵූපගො පුප්ඵං, ඵලූපගො ඵලං ගණ්හෙය්ය. ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – තරුණරුක්ඛො විය හි තෙභූමකවට්ටං, රුක්ඛජග්ගකො පුරිසො විය වට්ටනිස්සිතො පුථුජ්ජනො, මූලඵලසන්තානාදීනි විය තීහි ද්වාරෙහි කුසලාකුසලකම්මායූහනං, රුක්ඛස්ස වුඩ්ඪිආපජ්ජනං විය පුථුජ්ජනස්ස තීහි ද්වාරෙහි කම්මං ආයූහතො අපරාපරං වට්ටප්පවත්ති. විවට්ටං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අට්ඨමනවමානි උත්තානත්ථානෙව. සත්තමාදීනි.

60. දසමෙ කුරූසු විහරතීති කුරූති එවං බහුවචනවසෙන ලද්ධවොහාරෙ ජනපදෙ විහරති. කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමොති එවංනාමකො කුරූනං නිගමො, තං ගොචරගාමං කත්වාති අත්ථො. ආයස්මාති පියවචනමෙතං ගරුවචනමෙතං. ආනන්දොති ¶ තස්ස ථෙරස්ස නාමං. එකමන්තං නිසීදීති ඡ නිසජ්ජදොසෙ විවජ්ජෙන්තො දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලස්ස අභිමුඛට්ඨානෙ ඡබ්බණ්ණානං බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිසිත්වා පසන්නලාඛාරසං විගාහන්තො විය සුවණ්ණපටං පාරුපන්තො ¶ විය රත්තකම්බලවිතානමජ්ඣං පවිසන්තො විය ධම්මභණ්ඩාගාරිකො ආයස්මා ආනන්දො නිසීදි. තෙන වුත්තං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.

කාය පන වෙලාය කෙන කාරණෙන අයමායස්මා භගවන්තං උපසඞ්කමන්තොති? සායන්හවෙලාය පච්චයාකාරපඤ්හං පුච්ඡනකාරණෙන. තං දිවසං කිර අයමායස්මා කුලසඞ්ගහත්ථාය ඝරද්වාරෙ ඝරද්වාරෙ සහස්සභණ්ඩිකං නික්ඛිපන්තො විය කම්මාසධම්මං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සත්ථු වත්තං දස්සෙත්වා සත්ථරි ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනො දිවාට්ඨානං ගන්ත්වා අන්තෙවාසිකෙසු වත්තං දස්සෙත්වා පටික්කන්තෙසු දිවාට්ඨානං පටිසම්මජ්ජිත්වා චම්මක්ඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා උදකතුම්බතො උදකෙන හත්ථපාදෙ ¶ සීතලං කත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා. අථ පරිච්ඡින්නකාලවසෙන සමාපත්තිතො වුට්ඨාය පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙසි. සො ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිතො පට්ඨාය අන්තං, අන්තතො පට්ඨාය ආදිං, උභයන්තතො පට්ඨාය මජ්ඣං, මජ්ඣතො පට්ඨාය උභො අන්තෙ පාපෙන්තො තික්ඛත්තුං ද්වාදසපදං පච්චයාකාරං සම්මසි. තස්සෙවං සම්මසන්තස්ස පච්චයාකාරො විභූතො හුත්වා උත්තානකුත්තානකො විය උපට්ඨාසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘අයං පච්චයාකාරො සබ්බබුද්ධෙහි ගම්භීරො චෙව ගම්භීරාවභාසො චාති කථිතො, මය්හං ඛො පන පදෙසඤාණෙ ඨිතස්ස සාවකස්ස සතො උත්තානො විය විභූතො පාකටො හුත්වා උපට්ඨාති, මය්හංයෙව නු ඛො එස උත්තානකො විය උපට්ඨාති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පීති අත්තනො උපට්ඨානකාරණං සත්ථු ආරොචෙස්සාමී’’ති නිසින්නට්ඨානතො උට්ඨාය චම්මක්ඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා ආදාය සායන්හසමයෙ භගවන්තං උපසඞ්කමි. තෙන වුත්තං – ‘‘සායන්හවෙලායං පච්චයාකාරපඤ්හං පුච්ඡනකාරණෙන උපසඞ්කමන්තො’’ති.

යාව ගම්භීරොති එත්ථ යාවසද්දො පමාණාතික්කමෙ. අතික්කම්ම පමාණං ගම්භීරො, අතිගම්භීරොති අත්ථො. ගම්භීරාවභාසොති ¶ ගම්භීරොව හුත්වා අවභාසති, දිස්සතීති අත්ථො. එකඤ්හි උත්තානමෙව ගම්භීරාවභාසං හොති පූතිපණ්ණරසවසෙන කාළවණ්ණං පුරාණඋදකං විය. තඤ්හි ජාණුප්පමාණම්පි සතපොරිසං විය දිස්සති. එකං ගම්භීරං උත්තානාවභාසං හොති මණිභාසං විප්පසන්නඋදකං විය. තඤ්හි සතපොරිසම්පි ජාණුප්පමාණං විය ඛායති. එකං උත්තානං උත්තානාවභාසං හොති පාතිආදීසු උදකං විය. එකං ගම්භීරං ගම්භීරාවභාසං හොති සිනෙරුපාදකමහාසමුද්දෙ උදකං විය. එවං උදකමෙව චත්තාරි නාමානි ලභති. පටිච්චසමුප්පාදෙ පනෙතං නත්ථි. අයඤ්හි ගම්භීරො ච ගම්භීරාවභාසො චාති එකමෙව නාමං ලභති ¶ . එවරූපො සමානොපි අථ ච පන මෙ උත්තානකුත්තානකො විය ඛායති, තදිදං අච්ඡරියං, භන්තෙ, අබ්භුතං, භන්තෙති එවං අත්තනො විම්හයං පකාසෙන්තො පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තුණ්හීභූතො නිසීදි.

භගවා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ආනන්දො භවග්ගගහණාය හත්ථං පසාරෙන්තො විය සිනෙරුං භින්දිත්වා මිඤ්ජං නීහරිතුං වායමමානො විය විනා නාවාය මහාසමුද්දං තරිතුකාමො විය පථවිං පරිවත්තෙත්වා පථවොජං ගහෙතුං වායමමානො විය බුද්ධවිසයං පඤ්හං අත්තනො උත්තානුත්තානන්ති වදති, හන්දස්ස ගම්භීරභාවං ආචික්ඛාමී’’ති චින්තෙත්වා මා හෙවන්තිආදිමාහ.

තත්ථ මා හෙවන්ති හ-කාරො නිපාතමත්තං, එවං මා භණීති අත්ථො. ‘‘මා හෙව’’න්ති ච ඉදං වචනං භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං උස්සාදෙන්තොපි භණති අපසාදෙන්තොපි. තත්ථ උස්සාදෙන්තොපීති, ආනන්ද, ත්වං මහාපඤ්ඤො විසදඤාණො, තෙන තෙ ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය ඛායති, අඤ්ඤෙසං පනෙස උත්තානකොති න සල්ලක්ඛෙතබ්බො, ගම්භීරොයෙව ච සො ගම්භීරාවභාසො ච.

තත්ථ චතස්සො උපමා වදන්ති – ඡ මාසෙ සුභොජනරසපුට්ඨස්ස කිර කතයොගස්ස මහාමල්ලස්ස සමජ්ජසමයෙ කතමල්ලපාසාණපරිචයස්ස යුද්ධභූමිං ගච්ඡන්තස්ස අන්තරා මල්ලපාසාණං දස්සෙසුං. සො ‘‘කිං එත’’න්ති ආහ. මල්ලපාසාණොති. ආහරථ නන්ති. ‘‘උක්ඛිපිතුං න ¶ සක්කොමා’’ති වුත්තෙ සයං ගන්ත්වා ‘‘කුහිං ඉමස්ස භාරියට්ඨාන’’න්ති වත්වා ද්වීහි හත්ථෙහි ද්වෙ පාසාණෙ උක්ඛිපිත්වා කීළාගුළෙ විය ඛිපිත්වා අගමාසි. තත්ථ මල්ලස්ස මල්ලපාසාණො ලහුකොති න අඤ්ඤෙසම්පි ලහුකොති වත්තබ්බො. ඡ මාසෙ සුභොජනරසපුට්ඨො මල්ලො විය හි කප්පසතසහස්සං අභිනීහාරසම්පන්නො ආයස්මා ආනන්දො. යථා මල්ලස්ස මහාබලතාය මල්ලපාසාණො ලහුකො, එවං ථෙරස්ස මහාපඤ්ඤතාය පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති වත්තබ්බො, සො අඤ්ඤෙසං උත්තානොති න වත්තබ්බො.

මහාසමුද්දෙ ච තිමි නාම මහාමච්ඡො ද්වියොජනසතිකො, තිමිඞ්ගලො තියොජනසතිකො, තිමිරපිඞ්ගලො පඤ්චයොජනසතිකො, ආනන්දො තිමිනන්දො අජ්ඣාරොහො මහාතිමීති ඉමෙ චත්තාරො යොජනසහස්සිකා. තත්ථ තිමිරපිඞ්ගලෙනෙව දීපෙන්ති. තස්ස කිර දක්ඛිණකණ්ණං චාලෙන්තස්ස පඤ්චයොජනසතෙ ¶ පදෙසෙ උදකං චලති, තථා වාමකණ්ණං, තථා නඞ්ගුට්ඨං, තථා සීසං. ද්වෙ පන කණ්ණෙ චාලෙත්වා නඞ්ගුට්ඨෙන ¶ පහරිත්වා සීසං අපරාපරං කත්වා කීළිතුං ආරද්ධස්ස සත්තට්ඨයොජනසතෙ ඨානෙ භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධනෙ ආරොපිතං විය උදකං පක්කුථති. යොජනසතමත්තෙ පදෙසෙ උදකං පිට්ඨිං ඡාදෙතුං න සක්කොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මහාසමුද්දො ගම්භීරොති වදන්ති, කුතස්ස ගම්භීරතා, මයං පිට්ඨිමත්තච්ඡාදනම්පි උදකං න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායූපපන්නස්ස තිමිරපිඞ්ගලස්ස මහාසමුද්දො උත්තානොති අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛුද්දකමච්ඡානං උත්තානොති න වත්තබ්බො, එවමෙව ඤාණූපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො. සුපණ්ණරාජා ච දියඩ්ඪයොජනසතිකො හොති. තස්ස දක්ඛිණපක්ඛො පඤ්ඤාසයොජනිකො හොති, තථා වාමපක්ඛො, පිඤ්ඡවට්ටි ච සට්ඨියොජනිකා, ගීවා තිංසයොජනිකා, මුඛං නවයොජනං, පාදා ද්වාදසයොජනිකා, තස්මිං සුපණ්ණවාතං ¶ දස්සෙතුං ආරද්ධෙ සත්තට්ඨයොජනසතං ඨානං නප්පහොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං ආකාසො අනන්තොති වදන්ති, කුතස්ස අනන්තතා, මයං පක්ඛවාතප්පත්ථරණොකාසම්පි න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායූපපන්නස්ස සුපණ්ණරඤ්ඤො ආකාසො පරිත්තොති අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛුද්දකපක්ඛීනං පරිත්තොති න වත්තබ්බො, එවමෙව ඤාණූපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො.

රාහු අසුරින්දො පන පාදන්තතො යාව කෙසන්තා යොජනානං චත්තාරි සහස්සානි අට්ඨ ච සතානි හොන්ති. තස්ස ද්වින්නං බාහානං අන්තරෙ ද්වාදසයොජනසතිකං, බහලත්තෙන ඡයොජනසතිකං, හත්ථපාදතලානි තියොජනසතිකානි, තථා මුඛං, එකඞ්ගුලිපබ්බං පඤ්ඤාසයොජනං, තථා භමුකන්තරං, නලාටං තියොජනසතිකං, සීසං නවයොජනසතිකං. තස්ස මහාසමුද්දං ඔතිණ්ණස්ස ගම්භීරං උදකං ජාණුප්පමාණං හොති. සො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මහාසමුද්දො ගම්භීරොති වදන්ති. කුතස්ස ගම්භීරතා? මයං ජාණුප්පටිච්ඡාදනමත්තම්පි උදකං න ලභාමා’’ති. තත්ථ කායූපපන්නස්ස රාහුනො මහාසමුද්දො උත්තානොති අඤ්ඤෙසඤ්ච උත්තානොති න වත්තබ්බො. එවමෙව ඤාණූපපන්නස්ස ථෙරස්ස පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති ¶ අඤ්ඤෙසම්පි උත්තානොති න වත්තබ්බො. එතමත්ථං සන්ධාය භගවා මා හෙවං, ආනන්ද, මා හෙවං, ආනන්දාති ආහ.

ථෙරස්ස හි චතූහි කාරණෙහි ගම්භීරො පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානොති උපට්ඨාසි. කතමෙහි චතූහි? පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තියා තිත්ථවාසෙන සොතාපන්නතාය බහුස්සුතභාවෙනාති.

ඉතො ¶ කිර සතසහස්සිමෙ කප්පෙ පදුමුත්තරො නාම සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජි. තස්ස හංසවතී නාම නගරං අහොසි, ආනන්දො නාම රාජා පිතා, සුමෙධා නාම දෙවී මාතා, බොධිසත්තො උත්තරකුමාරො නාම අහොසි. සො පුත්තස්ස ජාතදිවසෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා පධානමනුයුත්තො අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා, ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති උදානං උදානෙත්වා සත්තාහං බොධිපල්ලඞ්කෙ වීතිනාමෙත්වා ‘‘පථවියං පාදං ඨපෙස්සාමී’’ති පාදං අභිනීහරි. අථ පථවිං භින්දිත්වා ¶ මහන්තං පදුමං උට්ඨාසි. තස්ස ධුරපත්තානි නවුතිහත්ථානි, කෙසරං තිංසහත්ථං, කණ්ණිකා ද්වාදසහත්ථා, නවඝටප්පමාණා රෙණු අහොසි.

සත්ථා පන උබ්බෙධතො අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථො අහොසි, තස්ස උභින්නං බාහානමන්තරං අට්ඨාරසහත්ථං, නලාටං පඤ්චහත්ථං, හත්ථපාදා එකාදසහත්ථා. තස්ස එකාදසහත්ථෙන පාදෙන ද්වාදසහත්ථාය කණ්ණිකාය අක්කන්තමත්තාය නවඝටප්පමාණා රෙණු උට්ඨාය අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථං පදෙසං උග්ගන්ත්වා ඔකිණ්ණමනොසිලාචුණ්ණං විය පච්චොකිණ්ණං. තදුපාදාය භගවා ‘‘පදුමුත්තරො’’ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස දෙවිලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා අහෙසුං, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සුමනො නාම උපට්ඨාකො. පදුමුත්තරො භගවා පිතුසඞ්ගහං කුරුමානො භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො හංසවතියා රාජධානියා වසති.

කනිට්ඨභාතා පනස්ස සුමනකුමාරො නාම. තස්ස රාජා හංසවතිතො වීසයොජනසතෙ භොගං අදාසි. සො කදාචි ආගන්ත්වා පිතරඤ්ච සත්ථාරඤ්ච පස්සති. අථෙකදිවසං පච්චන්තො කුපිතො. සුමනො රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. රාජා ‘‘ත්වං මයා, තාත, කස්මා ඨපිතො’’ති පටිපෙසෙසි. සො චොරෙ වූපසමෙත්වා ‘‘උපසන්තො, දෙව, ජනපදො’’ති රඤ්ඤො පෙසෙසි. රාජා තුට්ඨො ‘‘සීඝං මම පුත්තො ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. තස්ස ¶ සහස්සමත්තා අමච්චා හොන්ති. සො තෙහි සද්ධිං අන්තරාමග්ගෙ මන්තෙසි – ‘‘මය්හං පිතා තුට්ඨො සචෙ මෙ වරං දෙති, කිං ගණ්හාමී’’ති? අථ නං එකච්චෙ ‘‘හත්ථිං ගණ්හථ, අස්සං ගණ්හථ, ජනපදං ගණ්හථ, සත්තරතනානි ගණ්හථා’’ති ආහංසු. අපරෙ ‘‘තුම්හෙ පථවිස්සරස්ස පුත්තා, න තුම්හාකං ධනං දුල්ලභං, ලද්ධම්පි චෙතං සබ්බං පහාය ගමනීයං, පුඤ්ඤමෙව එකං ආදාය ගමනීයං, තස්මා දෙවෙ වරං දදමානෙ තෙමාසං පදුමුත්තරං භගවන්තං උපට්ඨාතුං වරං ගණ්හථා’’ති. සො ‘‘තුම්හෙ මය්හං කල්යාණමිත්තා නාම, මමෙතං චිත්තං ¶ නත්ථි, තුම්හෙහි පන උප්පාදිතං, එවං කරිස්සාමී’’ති, ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා පිතරා ආලිඞ්ගෙත්වා, මත්ථකෙ චුම්බිත්වා ‘‘වරං තෙ, පුත්ත, දෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉච්ඡාමහං, මහාරාජ, භගවන්තං තෙමාසං ¶ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තො ජීවිතං අවඤ්ඣං කාතුං, ඉදං මෙ වරං දෙහී’’ති ආහ. න සක්කා, තාත, අඤ්ඤං වරෙහීති. දෙව, ඛත්තියානං නාම ද්වෙකථා නත්ථි, එතමෙව මෙ දෙහි, න මමඤ්ඤෙන අත්ථොති. තාත, බුද්ධානං නාම චිත්තං දුජ්ජානං, සචෙ භගවා න ඉච්ඡිස්සති, මයා දින්නම්පි කිං භවිස්සතීති? ‘‘සාධු, දෙව, අහං භගවතො චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති විහාරං ගතො.

තෙන ච සමයෙන භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා භගවා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො හොති. සො මණ්ඩලමාළෙ සන්නිසින්නානං භික්ඛූනං සන්තිකං අගමාසි. තෙ නං ආහංසු – ‘‘රාජපුත්ත කස්මා ආගතොසී’’ති? භගවන්තං දස්සනාය, දස්සෙථ මෙ භගවන්තන්ති. ‘‘න මයං, රාජපුත්ත, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සත්ථාරං දට්ඨුං ලභාමා’’ති. කො පන, භන්තෙ, ලභතීති? සුමනත්ථෙරො නාම රාජපුත්තාති. සො ‘‘කුහිං භන්තෙ ථෙරො’’ති? ථෙරස්ස නිසින්නට්ඨානං පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා – ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං පස්සිතුං, දස්සෙථ මෙ භගවන්ත’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘එහි, රාජපුත්තා’’ති තං ගහෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ ඨපෙත්වා ගන්ධකුටිං ආරුහි. අථ නං භගවා ‘‘සුමන, කස්මා ආගතොසී’’ති ආහ. රාජපුත්තො, භන්තෙ, භගවන්තං දස්සනාය ආගතොති. තෙන හි භික්ඛු ආසනං පඤ්ඤපෙහීති. ථෙරො ආසනං පඤ්ඤපෙසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. රාජපුත්තො භගවන්තං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං අකාසි, ‘‘කදා ආගතොසි රාජපුත්තා’’ති? භන්තෙ, තුම්හෙසු ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙසු, භික්ඛූ පන ‘‘න මයං ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ භගවන්තං දට්ඨුං ලභාමා’’ති මං ථෙරස්ස සන්තිකං පාහෙසුං, ථෙරො පන එකවචනෙනෙව දස්සෙසි, ථෙරො, භන්තෙ, තුම්හාකං ¶ සාසනෙ ¶ වල්ලභො මඤ්ඤෙති. ආම, රාජකුමාර, වල්ලභො එස භික්ඛු මය්හං සාසනෙති. භන්තෙ, බුද්ධානං සාසනෙ කිං කත්වා වල්ලභො හොතීති? දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා, කුමාරාති. භගවා අහම්පි ථෙරො විය බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො හොතුකාමො, තෙමාසං මෙ වස්සාවාසං අධිවාසෙථාති. භගවා, ‘‘අත්ථි නු ඛො ගතෙන අත්ථො’’ති ඔලොකෙත්වා ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො, රාජකුමාර, තථාගතා අභිරමන්තී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’ති වත්වා – ‘‘අහං, භන්තෙ, පුරිමතරං ගන්ත්වා විහාරං කාරෙමි, මයා පෙසිතෙ භික්ඛුසතසහස්සෙන සද්ධිං ආගච්ඡථා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘දින්නා මෙ, දෙව, භගවතා පටිඤ්ඤා, මයා පහිතෙ තුම්හෙ භගවන්තං පෙසෙය්යාථා’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා යොජනෙ යොජනෙ විහාරං කාරෙත්වා වීසයොජනසතං අද්ධානං ගතො. ගන්ත්වා අත්තනො නගරෙ විහාරට්ඨානං විචිනන්තො සොභනස්ස නාම කුටුම්බිකස්ස ¶ උය්යානං දිස්වා සතසහස්සෙන කිණිත්වා සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං කාරෙසි. තත්ථ භගවතො ගන්ධකුටිං, සෙසභික්ඛූනඤ්ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානත්ථාය කුටිලෙණමණ්ඩපෙ කාරාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපං ද්වාරකොට්ඨකඤ්ච නිට්ඨාපෙත්වා පිතු සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘නිට්ඨිතං මය්හං කිච්චං, සත්ථාරං පහිණථා’’ති.

රාජා භගවන්තං භොජෙත්වා ‘‘භගවා සුමනස්ස කිච්චං නිට්ඨිතං, තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසතී’’ති. භගවා සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරො යොජනෙ යොජනෙ විහාරෙසු වසමානො අගමාසි. කුමාරො ‘‘සත්ථා ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා යොජනං පච්චුග්ගන්ත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානො විහාරං පවෙසෙත්වා –

‘‘සතසහස්සෙන මෙ කීතං, සතසහස්සෙන මාපිතං;

සොභනං නාම උය්යානං පටිග්ගණ්හ, මහාමුනී’’ති. –

විහාරං නිය්යාතෙසි. සො වස්සූපනායිකදිවසෙ දානං දත්වා අත්තනො පුත්තදාරෙ ච අමච්චෙ ච පක්කොසාපෙත්වා ආහ –‘‘සත්ථා අම්හාකං සන්තිකං දූරතො ආගතො, බුද්ධා ච නාම ධම්මගරුනොව, නාමිසගරුකා. තස්මා අහං ඉමං තෙමාසං ද්වෙ සාටකෙ ¶ නිවාසෙත්වා දස සීලානි සමාදියිත්වා ඉධෙව ¶ වසිස්සාමි, තුම්හෙ ඛීණාසවසතසහස්සස්ස ඉමිනාව නීහාරෙන තෙමාසං දානං දදෙය්යාථා’’ති.

සො සුමනත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානසභාගෙයෙව ඨානෙ වසන්තො යං ථෙරො භගවතො වත්තං කරොති, තං සබ්බං දිස්වා, ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ එකන්තවල්ලභො එස ථෙරො, එතස්සෙව ඨානන්තරං පත්ථෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, උපකට්ඨාය පවාරණාය ගාමං පවිසිත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ භික්ඛූසතසහස්සස්ස පාදමූලෙ තිචීවරං ඨපෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යදෙතං මයා මග්ගෙ යොජනන්තරිකවිහාරකාරාපනතො පට්ඨාය පුඤ්ඤං කතං, තං නෙව සක්කසම්පත්තිං, න මාරබ්රහ්මසම්පත්තිං පත්ථයන්තෙන, බුද්ධස්ස පන උපට්ඨාකභාවං පත්ථෙන්තෙන කතං. තස්මා අහම්පි භගවා අනාගතෙ සුමනත්ථෙරො විය එකස්ස බුද්ධස්ස උපට්ඨාකො හොමී’’ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන පතිත්වා වන්දිත්වා නිපන්නො. භගවා ‘‘මහන්තං කුලපුත්තස්ස චිත්තං, ඉජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති ඔලොකෙන්තො ¶ , ‘‘අනාගතෙ ඉතො සතසහස්සිමෙ කප්පෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්සෙව උපට්ඨාකො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති. –

ආහ. කුමාරො සුත්වා ‘‘බුද්ධා නාම අද්වෙජ්ඣකථා හොන්තී’’ති දුතියදිවසෙයෙව තස්ස භගවතො පත්තචීවරං ගහෙත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ගච්ඡන්තො විය අහොසි. සො තස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වස්සසතසහස්සං දානං දත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙපි පිණ්ඩාය චරතො ථෙරස්ස පත්තග්ගහණත්ථං උත්තරිසාටකං දත්වා පූජං අකාසි. පුන සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිරාජා හුත්වා අට්ඨන්නං පච්චෙකබුද්ධානං පණ්ණසාලායො කාරෙත්වා මණිආධාරකෙ උපට්ඨපෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි දසවස්සසහස්සානි උපට්ඨානං අකාසි. එතානි පාකටට්ඨානානි.

කප්පසතසහස්සං පන දානං දදමානොව අම්හාකං බොධිසත්තෙන සද්ධිං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ තතො චුතො අමිතොදනසක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන කතාභිනික්ඛමනො සම්මාසම්බොධිං පත්වා පඨමගමනෙන කපිලවත්ථුං ආගන්ත්වා තතො නික්ඛමන්තෙ භගවති භගවතො පරිවාරත්ථං ¶ රාජකුමාරෙසු පබ්බජන්තෙසු භද්දියාදීහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව ආයස්මතො පුණ්ණස්ස මන්තාණිපුත්තස්ස සන්තිකෙ ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. එවමෙස ආයස්මා පුබ්බූපනිස්සයසම්පන්නො, තස්සිමාය පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තියා ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය උපට්ඨාසි.

තිත්ථවාසොති පන ගරූනං සන්තිකෙ උග්ගහණසවනපරිපුච්ඡනධාරණානි වුච්චන්ති. සො ථෙරස්ස අතිවිය පරිසුද්ධො. තෙනාපිස්සායං ගම්භීරොපි උත්තානකො විය උපට්ඨාසි. සොතාපන්නානඤ්ච නාම පච්චයාකාරො උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාති, අයඤ්ච ආයස්මා සොතාපන්නො. බහුස්සුතානං චතුහත්ථෙ ඔවරකෙ පදීපෙ ජලමානෙ මඤ්චපීඨං විය නාමරූපපරිච්ඡෙදො පාකටො හොති, අයඤ්ච ආයස්මා බහුස්සුතානං අග්ගො. ඉති බාහුසච්චභාවෙනපිස්ස ගම්භීරොපි පච්චයාකාරො උත්තානකො විය උපට්ඨාසි. පටිච්චසමුප්පාදො චතූහි ගම්භීරතාහි ගම්භීරො. සා පනස්ස ගම්භීරතා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාව. සා සබ්බාපි ථෙරස්ස උත්තානකා විය උපට්ඨාසි. තෙන ¶ භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං උස්සාදෙන්තො මා හෙවන්තිආදිමාහ. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – ආනන්ද, ත්වං මහාපඤ්ඤො විසදඤාණො, තෙන තෙ ගම්භීරොපි පටිච්චසමුප්පාදො උත්තානකො විය ඛායති. තස්මා ‘‘මය්හමෙව නු ඛො එස උත්තානකො විය හුත්වා උපට්ඨාති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පී’’ති මා එවං අවච.

යං පන වුත්තං ‘‘අපසාදෙන්තො’’ති, තත්ථායමධිප්පායො – ආනන්ද, ‘‘අථ ච පන මෙ උත්තානකුත්තානකො විය ඛායතී’’ති මා හෙවං අවච. යදි හි තෙ එස උත්තානකුත්තානකො විය ඛායති, කස්මා ත්වං අත්තනො ධම්මතාය සොතාපන්නො නාහොසි, මයා දින්නනයෙ ඨත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣි? ආනන්ද ¶ , ඉදං නිබ්බානමෙව ගම්භීරං, පච්චයාකාරො පන උත්තානකො ජාතො, අථ කස්මා ඔළාරිකං කාමරාගසංයොජනං පටිඝසංයොජනං ඔළාරිකං කාමරාගානුසයං පටිඝානුසයන්ති ඉමෙ චත්තාරො කිලෙසෙ සමුග්ඝාතෙත්වා සකදාගාමිඵලං න සච්ඡිකරොසි, තෙයෙව අණුසහගතෙ චත්තාරො කිලෙසෙ සමුග්ඝාතෙත්වා අනාගාමිඵලං න සච්ඡිකරොසි, රූපරාගාදීනි ¶ පඤ්ච සංයොජනානි, මානානුසයං භවරාගානුසයං අවිජ්ජානුසයන්ති ඉමෙ අට්ඨ කිලෙසෙ සමුග්ඝාතෙත්වා අරහත්තං න සච්ඡිකරොසි? කස්මා වා සතසහස්සකප්පාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පූරිතපාරමිනො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා විය සාවකපාරමීඤාණං න පටිවිජ්ඣසි, සතසහස්සකප්පාධිකානි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිනො පච්චෙකබුද්ධා විය ච පච්චෙකබොධිඤාණං න පටිවිජ්ඣසි? යදි වා තෙ සබ්බථාව එස උත්තානකො හුත්වා උපට්ඨාසි. අථ කස්මා සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අට්ඨ සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිනො බුද්ධා විය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං න සච්ඡිකරොසි? කිං අනත්ථිකොසි එතෙහි විසෙසාධිගමෙහි? පස්ස යාව ච තෙ අපරද්ධං, ත්වං නාම සාවකපදෙසඤාණෙ ඨිතො අතිගම්භීරං පච්චයාකාරං ‘‘උත්තානකො විය මෙ උපට්ඨාතී’’ති වදසි. තස්ස තෙ ඉදං වචනං බුද්ධානං කථාය පච්චනීකං හොති. තාදිසෙන නාම භික්ඛුනා බුද්ධානං කථාය පච්චනීකං කථෙතබ්බන්ති න යුත්තමෙතං. නනු මය්හං, ආනන්ද, ඉමං පච්චයාකාරං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තස්සෙව කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කන්තානි. පච්චයාකාරපටිවිජ්ඣනත්ථාය ච පන මෙ අදින්නදානං නාම නත්ථි, අපූරිතපාරමී නාම නත්ථි. ‘‘අජ්ජ පච්චයාකාරං පටිවිජ්ඣිස්සාමී’’ති පන මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්ස අයං මහාපථවී ද්වඞ්ගුලමත්තම්පි නාකම්පි, තථා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං සම්පාදෙන්තස්ස. පච්ඡිමයාමෙ පන මෙ බලවපච්චූසසමයෙ, ‘‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං නවහි ආකාරෙහි පච්චයො හොතී’’ති දිට්ඨමත්තෙයෙව දසසහස්සිලොකධාතු අයදණ්ඩෙන ¶ ආකොටිතකංසථාලො විය විරවසතං විරවසහස්සං මුඤ්චමානා වාතාහතෙ පදුමිනිපණ්ණෙ උදකබින්දු විය පකම්පිත්ථ. එවං ¶ ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ච, එතස්ස, ආනන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා…පෙ… නාතිවත්තතීති.

එතස්ස ධම්මස්සාති එතස්ස පච්චයධම්මස්ස. අනනුබොධාති ඤාතපරිඤ්ඤාවසෙන අනනුබුජ්ඣනා. අප්පටිවෙධාති තීරණප්පහානපරිඤ්ඤාවසෙන අප්පටිවිජ්ඣනා. තන්තාකුලකජාතාති තන්තං විය ආකුලජාතා. යථා නාම දුන්නික්ඛිත්තං මූසිකච්ඡින්නං පෙසකාරානං තන්තං තහිං තහිං ආකුලං හොති, ‘‘ඉදං අග්ගං, ඉදං මූල’’න්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං හොති. එවමෙව සත්තා ඉමස්මිං පච්චයාකාරෙ ඛලිතා ආකුලා බ්යාකුලා හොන්ති ¶ , න සක්කොන්ති පච්චයාකාරං උජුං කාතුං. තත්ථ තන්තං පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කාපි භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ අඤ්ඤො සත්තො අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. යථා පන ආකුලං තන්තං කඤ්ජියං දත්වා කොච්ඡෙන පහටං තත්ථ තත්ථ ගුළකජාතං හොති ගණ්ඨිබද්ධං, එවමිමෙ සත්තා පච්චයෙසු පක්ඛලිත්වා පච්චයෙ උජුං කාතුං අසක්කොන්තා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවසෙන ගුළකජාතා හොන්ති ගණ්ඨිබද්ධා. යෙ හි කෙචි දිට්ඨියො සන්නිස්සිතා, සබ්බෙ තෙ පච්චයං උජුං කාතුං අසක්කොන්තායෙව.

කුලාගණ්ඨිකජාතාති කුලාගණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජියසුත්තං. කුලා නාම සකුණිකා, තස්සා කුලාවකොතිපි එකෙ. යථා හි තදුභයම්පි ආකුලං අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරන්ති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

මුඤ්ජපබ්බජභූතාති මුඤ්ජතිණං විය පබ්බජතිණං විය ච භූතා තාදිසා ජාතා. යථා හි තානි තිණානි කොට්ටෙත්වා කතරජ්ජු ජිණ්ණකාලෙ කත්ථචි පතිතං ගහෙත්වා තෙසං තිණානං ‘‘ඉදං අග්ගං, ඉදං මූල’’න්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං, තම්පි පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කා භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ ¶ අඤ්ඤො සත්තො අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, එවමයං පජා පච්චයං උජුං කාතුං අසක්කොන්තී දිට්ඨිගතවසෙන ගණ්ඨිකජාතා හුත්වා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති.

තත්ථ ¶ අපායොති නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයඅසුරකායා. සබ්බෙපි හි තෙ වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස අයස්ස අභාවතො ‘‘අපායො’’ති වුච්චති, තථා දුක්ඛස්ස ගතිභාවතො දුග්ගති, සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතො. ඉතරො පන –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්භොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චති’’.

තං සබ්බම්පි නාතිවත්තති නාතික්කමති, අථ ඛො චුතිතො පටිසන්ධිං, පටිසන්ධිතො චුතින්ති එවං පුනප්පුනං චුතිපටිසන්ධියො ගණ්හමානා තීසු භවෙසු චතූසු ¶ යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු නවසු සත්තාවාසෙසු මහාසමුද්දෙ වාතක්ඛිත්තා නාවා විය යන්තෙ යුත්තගොණො විය ච පරිබ්භමතියෙව. ඉති සබ්බමෙතං භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං අපසාදෙන්තො ආහ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙවාති. දසමං.

61. මහාවග්ගස්ස පඨමෙ අස්සුතවාති ඛන්ධධාතුආයතනපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයරහිතො. පුථුජ්ජනොති පුථූනං නානප්පකාරානං කිලෙසාදීනං ජනනාදිකාරණෙහි පුථුජ්ජනො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා’’ති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. අපිච පුථූනං ගණනපථමතීතානං අරියධම්මපරම්මුඛානං නීචධම්මසමාචාරානං ජනානං අන්තොගධත්තාපි පුථුජ්ජනො, පුථු වා අයං විසුංයෙව සඞ්ඛං ගතො, විසංසට්ඨො සීලසුතාදිගුණයුත්තෙහි අරියෙහි ජනොති පුථුජ්ජනො. එවමෙතෙහි ¶ ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති ද්වීහිපි පදෙහි යෙ තෙ –

‘‘දුවෙ ¶ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. (මහානි. 94); –

ද්වෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, තෙසු අන්ධපුථුජ්ජනො ගහිතො. ඉමස්මින්ති පච්චුප්පන්නපච්චක්ඛකායං දස්සෙති. චාතුමහාභූතිකස්මින්ති චතුමහාභූතකායෙ චතුමහාභූතෙහි නිබ්බත්තෙ චතුමහාභූතමයෙති අත්ථො. නිබ්බින්දෙය්යාති උක්කණ්ඨෙය්ය. විරජ්ජෙය්යාති න රජ්ජෙය්ය. විමුච්චෙය්යාති මුච්චිතුකාමො භවෙය්ය. ආචයොති වුඩ්ඪි. අපචයොති පරිහානි. ආදානන්ති නිබ්බත්ති. නික්ඛෙපනන්ති භෙදො.

තස්මාති යස්මා ඉමෙ චත්තාරො වුඩ්ඪිහානිනිබ්බත්තිභෙදා පඤ්ඤායන්ති, තස්මා තංකාරණාති අත්ථො. ඉති භගවා චාතුමහාභූතිකෙ කායෙ රූපං ¶ පරිග්ගහෙතුං අයුත්තරූපං කත්වා අරූපං පරිග්ගහෙතුං යුත්තරූපං කරොති. කස්මා? තෙසඤ්හි භික්ඛූනං රූපස්මිං ගාහො බලවා අධිමත්තො, තෙන තෙසං රූපෙ ගාහස්ස පරිග්ගහෙතබ්බරූපතං දස්සෙත්වා නික්කඩ්ඪන්තො අරූපෙ පතිට්ඨාපනත්ථං එවමාහ.

චිත්තන්තිආදි සබ්බං මනායතනස්සෙව නාමං. තඤ්හි චිත්තවත්ථුතාය චිත්තගොචරතාය සම්පයුත්තධම්මචිත්තතාය ච චිත්තං, මනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. නාලන්ති න සමත්ථො. අජ්ඣොසිතන්ති තණ්හාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහිතං. මමායිතන්ති තණ්හාමමත්තෙන මම ඉදන්ති ගහිතං. පරාමට්ඨන්ති දිට්ඨියා පරාමසිත්වා ගහිතං. එතං මමාති තණ්හාගාහො, තෙන අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතං ගහිතං හොති. එසොහමස්මීති මානගාහො, තෙන නව මානා ගහිතා හොන්ති. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිගාහො, තෙන ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො ගහිතා හොන්ති. තස්මාති යස්මා එවං දීඝරත්තං ගහිතං, තස්මා නිබ්බින්දිතුං න සමත්ථො.

වරං, භික්ඛවෙති ඉදං කස්මා ආහ? පඨමඤ්හි තෙන රූපං පරිග්ගහෙතුං අයුත්තරූපං කතං, අරූපං යුත්තරූපං, අථ ‘‘තෙසං භික්ඛූනං රූපතො ගාහො නික්ඛමිත්වා අරූපං ගතො’’ති ඤත්වා තං නික්කඩ්ඪිතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ ¶ අත්තතො උපගච්ඡෙය්යාති අත්තාති ගණ්හෙය්ය. භිය්යොපීති වස්සසතතො උද්ධම්පි. කස්මා පන භගවා එවමාහ? කිං අතිරෙකවස්සසතං තිට්ඨමානං රූපං නාම අත්ථි? නනු පඨමවයෙ පවත්තං රූපං මජ්ඣිමවයං න පාපුණාති, මජ්ඣිමවයෙ පවත්තං පච්ඡිමවයං, පුරෙභත්තෙ පවත්තං පච්ඡාභත්තං, පච්ඡාභත්තෙ පවත්තං පඨමයාමං, පඨමයාමෙ ¶ පවත්තං මජ්ඣිමයාමං, මජ්ඣිමයාමෙ පවත්තං පච්ඡිමයාමං න පාපුණාති? තථා ගමනෙ පවත්තං ඨානං, ඨානෙ පවත්තං නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය පවත්තං සයනං න පාපුණාති. එකඉරියාපථෙපි පාදස්ස උද්ධරණෙ පවත්තං අතිහරණං, අතිහරණෙ පවත්තං වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තං වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තං සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තං සන්නිරුජ්ඣනං න පාපුණාති, තත්ථ තත්ථෙව ඔධි ඔධි පබ්බං පබ්බං හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලා විය පටපටායන්තා සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්තීති? සච්චමෙතං. යථා පන පදීපස්ස ජලතො ජාතා තං තං වට්ටිප්පදෙසං අනතික්කමිත්වා තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජති, අථ ච පන පවෙණිසම්බන්ධවසෙන සබ්බරත්තිං ජලිතො පදීපොති ¶ වුච්චති, එවමිධාපි පවෙණිවසෙන අයම්පි කායො එවං චිරට්ඨිතිකො විය කත්වා දස්සිතො.

රත්තියා ච දිවසස්ස චාති රත්තිම්හි ච දිවසෙ ච. භුම්මත්ථෙ හෙතං සාමිවචනං. අඤ්ඤදෙව උප්පජ්ජති, අඤ්ඤං නිරුජ්ඣතීති යං රත්තිං උප්පජ්ජති ච නිරුජ්ඣති ච, තතො අඤ්ඤදෙව දිවා උප්පජ්ජති ච නිරුජ්ඣති චාති අත්ථො. අඤ්ඤං උප්පජ්ජති, අනුප්පන්නමෙව අඤ්ඤං නිරුජ්ඣතීති එවං පන අත්ථො න ගහෙතබ්බො. ‘‘රත්තියා ච දිවසස්ස චා’’ති ඉදං පුරිමපවෙණිතො පරිත්තකං පවෙණිං ගහෙත්වා පවෙණිවසෙනෙව වුත්තං, එකරත්තිං පන එකදිවසං වා එකමෙව චිත්තං ඨාතුං සමත්ථං නාම නත්ථි. එකස්මිඤ්හි අච්ඡරාක්ඛණෙ අනෙකානි චිත්තකොටිසතසහස්සානි උප්පජ්ජන්ති. වුත්තම්පි චෙතං මිලින්දපඤ්හෙ –

‘‘වාහසතං ඛො, මහාරාජ ¶ , වීහීනං, අඩ්ඪචූළඤ්ච වාහා, වීහිසත්තම්බණානි, ද්වෙ ච තුම්බා, එකච්ඡරාක්ඛණෙ පවත්තස්ස චිත්තස්ස එත්තකා වීහී ලක්ඛං ඨපීයමානා පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්යු’’න්ති.

පවනෙති මහාවනෙ. තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාතීති ඉමිනා න සො ගණ්හිතබ්බසාඛං අලභිත්වා භූමිං ඔතරති. අථ ඛො තස්මිං මහාවනෙ විචරන්තො තං තං සාඛං ගණ්හන්තොයෙව චරතීති අයමත්ථො දස්සිතො.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – අරඤ්ඤමහාවනං විය හි ආරම්මණවනං වෙදිතබ්බං. තස්මිං වනෙ විචරණමක්කටො විය ආරම්මණවනෙ උප්පජ්ජනකචිත්තං. සාඛාගහණං විය ¶ ආරම්මණෙ ලුබ්භනං. යථා සො අරඤ්ඤෙ විචරන්තො මක්කටො තං තං සාඛං පහාය තං තං සාඛං ගණ්හාති, එවමිදං ආරම්මණවනෙ විචරන්තං චිත්තම්පි කදාචි රූපාරම්මණං ගහෙත්වා උප්පජ්ජති, කදාචි සද්දාදීසු අඤ්ඤතරං, කදාචි අතීතං, කදාචි අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා, තථා කදාචි අජ්ඣත්තං, කදාචි බාහිරං. යථා ච සො අරඤ්ඤෙ විචරන්තො මක්කටො සාඛං අලභිත්වා ඔරුය්හ භූමියං නිසින්නොති න වත්තබ්බො, එකං පන පණ්ණසාඛං ¶ ගහෙත්වාව නිසීදති, එවමෙව ආරම්මණවනෙ විචරන්තං චිත්තම්පි එකං ඔලුබ්භාරම්මණං අලභිත්වා උප්පන්නන්ති න වත්තබ්බං, එකජාතියං පන ආරම්මණං ගහෙත්වාව උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා ච පන භගවතා රූපතො නීහරිත්වා අරූපෙ ගාහො පතිට්ඨාපිතො, අරූපතො නීහරිත්වා රූපෙ.

ඉදානි තං උභයතො නික්කඩ්ඪිතුකාමො තත්ර, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකොති දෙසනං ආරභි. අයං පනත්ථො ආසීවිසදට්ඨූපමාය දීපෙතබ්බො – එකො කිර පුරිසො ආසීවිසෙන දට්ඨො, අථස්ස විසං හරිස්සාමීති ඡෙකො භිසක්කො ආගන්ත්වා වමනං කාරෙත්වා හෙට්ඨා ගරුළො, උපරි නාගොති මන්තං පරිවත්තෙත්වා විසං උපරි ආරොපෙසි. සො යාව අක්ඛිප්පදෙසා ආරුළ්හභාවං ඤත්වා ‘‘ඉතො පරං අභිරුහිතුං න දස්සාමි, දට්ඨට්ඨානෙයෙව ඨපෙස්සාමී’’ති ¶ උපරි ගරුළො, හෙට්ඨා නාගොති මන්තං පරිවත්තෙත්වා කණ්ණෙ ධුමෙත්වා දණ්ඩකෙන පහරිත්වා විසං ඔතාරෙත්වා දට්ඨට්ඨානෙයෙව ඨපෙසි. තත්රස්ස ඨිතභාවං ඤත්වා අගදලෙපෙන විසං නිම්මථෙත්වා න්හාපෙත්වා ‘‘සුඛී හොහී’’ති වත්වා යෙනකාමං පක්කාමි.

තත්ථ ආසීවිසෙන දට්ඨස්ස කායෙ විසපතිට්ඨානං විය ඉමෙසං භික්ඛූනං රූපෙ අධිමත්තගාහකාලො, ඡෙකො භිසක්කො විය තථාගතො, මන්තං පරිවත්තෙත්වා උපරි විසස්ස ආරොපිතකාලො විය තථාගතෙන තෙසං භික්ඛූනං රූපතො ගාහං නීහරිත්වා අරූපෙ පතිට්ඨාපිතකාලො, යාව අක්ඛිප්පදෙසා ආරුළ්හවිසස්ස උපරි අභිරුහිතුං අදත්වා පුන මන්තබලෙන ඔතාරෙත්වා දට්ඨට්ඨානෙයෙව ඨපනං විය සත්ථාරා තෙසං භික්ඛූනං අරූපතො ගාහං නීහරිත්වා රූපෙ පතිට්ඨාපිතකාලො. දට්ඨට්ඨානෙ ඨිතස්ස විසස්ස අගදලෙපෙන නිම්මථනං විය උභයතො ගාහං නීහරණත්ථාය ඉමිස්සා දෙසනාය ආරද්ධකාලො වෙදිතබ්බො. තත්ථ නිබ්බින්දං විරජ්ජතීති ඉමිනා මග්ගො කථිතො, විරාගා විමුච්චතීති ඵලං, විමුත්තස්මින්තිආදිනා පච්චවෙක්ඛණා. පඨමං.

62. දුතියෙ ¶ සුඛවෙදනියන්ති සුඛවෙදනාය පච්චයං. ඵස්සන්ති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිං. නනු ච චක්ඛුසම්ඵස්සො සුඛවෙදනාය පච්චයො න හොතීති? සහජාතපච්චයෙන න හොති, උපනිස්සයපච්චයෙන පන ජවනවෙදනාය හොති ¶ , තං සන්ධායෙතං වුත්තං. සොතසම්ඵස්සාදීසුපි එසෙව නයො. තජ්ජන්ති තජ්ජාතිකං තස්සාරුප්පං, තස්ස ඵස්සස්ස අනුරූපන්ති අත්ථො. දුක්ඛවෙදනියන්තිආදි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සඞ්ඝට්ටනසමොධානාති සඞ්ඝට්ටනෙන චෙව සමොධානෙන ච, සඞ්ඝට්ටනසම්පිණ්ඩනෙනාති අත්ථො. උස්මාති උණ්හාකාරො. තෙජො අභිනිබ්බත්තතීති අග්ගිචුණ්ණො නික්ඛමතීති න ගහෙතබ්බං, උස්මාකාරස්සෙව පන එතං වෙවචනං. තත්ථ ද්වින්නං කට්ඨානන්ති ද්වින්නං අරණීනං. තත්ථ අධොඅරණී විය වත්ථු, උත්තරාරණී විය ආරම්මණං, සඞ්ඝට්ටනං විය ඵස්සො, උස්මාධාතු විය වෙදනා. දුතියං.

63. තතියෙ ¶ චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරාතිආදි වුත්තනයමෙව. යස්මා පනස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො, තස්මා තං දස්සෙත්වාවෙත්ථ අනුපුබ්බපදවණ්ණනං කරිස්සාමි. කතරාය පන ඉදං අට්ඨුප්පත්තියා නික්ඛිත්තන්ති? ලාභසක්කාරෙන. භගවතො කිර මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි, යථා තං චත්තාරො අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ පූරිතදානපාරමීසඤ්චයස්ස. සබ්බදිසාසු හිස්ස යමකමහාමෙඝො වුට්ඨහිත්වා මහොඝං විය සබ්බපාරමියො ‘‘එකස්මිං අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමා’’ති සම්පිණ්ඩිතා විය ලාභසක්කාරමහොඝං නිබ්බත්තයිංසු. තතො තතො අන්නපානයානවත්ථමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ආගන්ත්වා, ‘‘කහං බුද්ධො, කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො නරාසභො පුරිසසීහො’’ති? භගවන්තං පරියෙසන්ති. සකටසතෙහිපි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණම්පි සකටධුරෙන සකටධුරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති චෙව අනුප්පවත්තන්ති ච අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණාදයො විය. සබ්බං ඛන්ධකෙ තෙසු තෙසු සුත්තෙසු ච ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං.

යථා භගවතො, එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපි. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවර-පිණ්ඩපාත-සෙනාසන-ගිලාන-පච්චය-භෙසජ්ජ-පරික්ඛාරානං. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො සක්කතො හොති…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති (උදා. 14; සං. නි. 2.70).

තථා ¶ ‘‘යාවතා ඛො, චුන්ද, එතරහි සඞ්ඝො වා ගණො වා ලොකෙ උප්පන්නො, නාහං, චුන්ද, අඤ්ඤං එකසඞ්ඝම්පි සමනුපස්සාමි එවං ලාභග්ගයසග්ගපත්තං යථරිවායං, චුන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති (දී. නි. 3.176).

ස්වායං භගවතො ච සඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නො ලාභසක්කාරො එකතො හුත්වා ද්වින්නං මහානදීනං උදකං විය අප්පමෙය්යො අහොසි. අථ සත්ථා රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘මහාලාභසක්කාරො අතීතබුද්ධානම්පි එවරූපො අහොසි, අනාගතානම්පි එවරූපො භවිස්සති ¶ . කිං නු ඛො භික්ඛූ ආහාරපරිග්ගාහකෙන සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතා මජ්ඣත්තා නිච්ඡන්දරාගා හුත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං සක්කොන්ති, න සක්කොන්තී’’ති?

සො අද්දස එකච්චෙ අධුනා පබ්බජිතෙ කුලපුත්තෙ අපච්චවෙක්ඛිත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජමානෙ. දිස්වානස්ස එතදහොසි – ‘‘මයා කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙන්තෙන න චීවරාදිහෙතු පූරිතා, උත්තමඵලස්ස පන අරහත්තස්සත්ථාය පූරිතා. ඉමෙපි භික්ඛූ මම සන්තිකෙ පබ්බජන්තා න චීවරාදිහෙතු පබ්බජිතා, අරහත්තස්සෙව පන අත්ථාය පබ්බජිතා. තෙ ඉදානි අසාරමෙව සාරං අනත්ථමෙව ච අත්ථං කරොන්තී’’ති එවමස්ස ධම්මසංවෙගො උදපාදි. තතො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ පඤ්චමං පාරාජිකං පඤ්ඤපෙතුං සක්කා අභවිස්ස, අපච්චවෙක්ඛිතාහාරපරිභොගො පඤ්චමං පාරාජිකං කත්වා පඤ්ඤපෙතබ්බො භවෙය්ය. න පන සක්කා එවං කාතුං, ධුවපටිසෙවනට්ඨානඤ්හෙතං සත්තානං. යථා පන කථිතෙ පඤ්චමං පාරාජිකං විය නං පස්සිස්සන්ති. එවං ධම්මාදාසං සංවරං මරියාදං ඨපෙස්සාමි, යං ආවජ්ජිත්වා ආවජ්ජිත්වා අනාගතෙ භික්ඛූ චත්තාරො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සන්තී’’ති. ඉමාය අට්ඨුප්පත්තියා ඉමං පුත්තමංසූපමසුත්තන්තං නික්ඛිපි. තත්ථ චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරාතිආදි හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

චත්තාරො ¶ පන ආහාරෙ විත්ථාරෙත්වා ඉදානි තෙසු ආදීනවං දස්සෙතුං කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, කබළීකාරො ආහාරො දට්ඨබ්බොතිආදිමාහ? තත්ථ ජායම්පතිකාති ජායා චෙව පති ච. පරිත්තං සම්බලන්ති පුටභත්තසත්තුමොදකාදීනං අඤ්ඤතරං අප්පමත්තකං පාථෙය්යං. කන්තාරමග්ගන්ති කන්තාරභූතං මග්ගං, කන්තාරෙ වා මග්ගං. කන්තාරන්ති චොරකන්තාරං වාළකන්තාරං අමනුස්සකන්තාරං නිරුදකකන්තාරං අප්පභක්ඛකන්තාරන්ති පඤ්චවිධං. තෙසු යත්ථ චොරභයං අත්ථි ¶ , තං චොරකන්තාරං. යත්ථ සීහබ්යග්ඝාදයො වාළා අත්ථි, තං වාළකන්තාරං. යත්ථ බලවාමුඛයක්ඛිනිආදීනං අමනුස්සානං වසෙන භයං අත්ථි, තං අමනුස්සකන්තාරං. යත්ථ පාතුං වා න්හායිතුං වා උදකං නත්ථි, තං නිරුදකකන්තාරං. යත්ථ ඛාදිතබ්බං වා භුඤ්ජිතබ්බං වා අන්තමසො කන්දමූලාදිමත්තම්පි ¶ නත්ථි, තං අප්පභක්ඛකන්තාරං නාම. යත්ථ පනෙතං පඤ්චවිධම්පි භයං අත්ථි, තං කන්තාරමෙව. තං පනෙතං එකාහද්වීහතීහාදිවසෙන නිත්ථරිතබ්බම්පි අත්ථි, න තං ඉධ අධිප්පෙතං. ඉධ පන නිරුදකං අප්පභක්ඛං යොජනසතිකකන්තාරං අධිප්පෙතං. එවරූපෙ කන්තාරෙ මග්ගං. පටිපජ්ජෙය්යුන්ති ඡාතකභයෙන චෙව රොගභයෙන ච රාජභයෙන ච උපද්දුතා පටිපජ්ජෙය්යුං ‘‘එතං කන්තාරං නිත්ථරිත්වා ධම්මිකස්ස රඤ්ඤො නිරුපද්දවෙ රට්ඨෙ සුඛං වසිස්සාමා’’ති මඤ්ඤමානා.

එකපුත්තකොති උක්ඛිපිත්වා ගහිතො අනුකම්පිතබ්බයුත්තො අථිරසරීරො එකපුත්තකො. වල්ලූරඤ්ච සොණ්ඩිකඤ්චාති ඝනඝනට්ඨානතො ගහෙත්වා වල්ලූරං, අට්ඨිනිස්සිතසිරානිස්සිතට්ඨානානි ගහෙත්වා සූලමංසඤ්චාති අත්ථො. පටිපිසෙය්යුන්ති පහරෙය්යුං. කහං එකපුත්තකාති අයං තෙසං පරිදෙවනාකාරො.

අයං පනෙත්ථ භූතමත්ථං කත්වා ආදිතො පට්ඨාය සඞ්ඛෙපතො අත්ථවණ්ණනා – ද්වෙ කිර ජායම්පතිකා පුත්තං ගහෙත්වා පරිත්තෙන පාථෙය්යෙන යොජනසතිකං කන්තාරමග්ගං පටිපජ්ජිංසු. තෙසං පඤ්ඤාසයොජනානි ගන්ත්වා පාථෙය්යං නිට්ඨාසි, තෙ ඛුප්පිපාසාතුරා විරළච්ඡායායං නිසීදිංසු. තතො පුරිසො භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ ඉතො සමන්තා පඤ්ඤාසයොජනානි ගාමො වා නිගමො වා නත්ථි. තස්මා යං තං පුරිසෙන කාතබ්බං බහුම්පි කසිගොරක්ඛාදිකම්මං, න දානි සක්කා තං මයා කාතුං, එහි මං මාරෙත්වා උපඩ්ඪමංසං ඛාදිත්වා උපඩ්ඪං පාථෙය්යං කත්වා පුත්තෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරාහී’’ති. පුන සාපි තං ආහ – ‘‘සාමි මයා දානි යං තං ඉත්ථියා කාතබ්බං බහුම්පි සුත්තකන්තනාදිකම්මං, තං කාතුං න සක්කා, එහි මං මාරෙත්වා උපඩ්ඪමංසං ඛාදිත්වා උපඩ්ඪං පාථෙය්යං කත්වා පුත්තෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරාහී’’ති. පුන සොපි තං ආහ – ‘‘භද්දෙ මාතුගාමමරණෙන ද්වින්නං ¶ මරණං පඤ්ඤායති ¶ . න හි මන්දො කුමාරො මාතරා විනා ¶ ජීවිතුං සක්කොති. යදි පන මයං ජීවාම. පුන දාරකං ලභෙය්යාම. හන්ද දානි පුත්තකං මාරෙත්වා, මංසං ගහෙත්වා කන්තාරං නිත්ථරාමා’’ති. තතො මාතා පුත්තමාහ – ‘‘තාත, පිතුසන්තිකං ගච්ඡා’’ති, සො අගමාසි. අථස්ස පිතා, ‘‘මයා ‘පුත්තකං පොසෙස්සාමී’ති කසිගොරක්ඛාදීහි අනප්පකං දුක්ඛමනුභූතං, න සක්කොමි අහං පුත්තං මාරෙතුං, ත්වංයෙව තව පුත්තං මාරෙහී’’ති වත්වා, ‘‘තාත මාතුසන්තිකං ගච්ඡා’’ති ආහ. සො අගමාසි. අථස්ස මාතාපි, ‘‘මයා පුත්තං පත්ථෙන්තියා ගොවතකුක්කුරවතදෙවතායාචනාදීහිපි තාව අනප්පකං දුක්ඛමනුභූතං, කො පන වාදො කුච්ඡිනා පරිහරන්තියා? න සක්කොමි අහං පුත්තං මාරෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘තාත, පිතුසන්තිකමෙව ගච්ඡා’’ති ආහ. එවං සො ද්වින්නමන්තරා ගච්ඡන්තොයෙව මතො. තෙ තං දිස්වා පරිදෙවිත්වා වුත්තනයෙන මංසානි ගහෙත්වා ඛාදන්තා පක්කමිංසු.

තෙසං සො පුත්තමංසාහාරො නවහි කාරණෙහි පටිකූලත්තා නෙව දවාය හොති, න මදාය, න මණ්ඩනාය, න විභූසනාය, කෙවලං කන්තාරනිත්ථරණත්ථායෙව හොති. කතමෙහි නවහි කාරණෙහි පටිකූලොති චෙ? සජාතිමංසතාය ඤාතිමංසතාය පුත්තමංසතාය පියපුත්තමංසතාය තරුණමංසතාය ආමකමංසතාය අභොගමංසතාය අලොණතාය අධූපිතතායාති. එවඤ්හි තෙ නවහි කාරණෙහි පටිකූලං තං පුත්තමංසං ඛාදන්තා න සාරත්තා ගිද්ධමානසා හුත්වා ඛාදිංසු, මජ්ඣත්තභාවෙයෙව පන නිච්ඡන්දරාගපරිභොගෙ ඨිතා ඛාදිංසු. න අට්ඨින්හාරුචම්මනිස්සිතට්ඨානානි අපනෙත්වා ථූලථූලං වරමංසමෙව ඛාදිංසු, හත්ථසම්පත්තං මංසමෙව පන ඛාදිංසු. න යාවදත්ථං කණ්ඨප්පමාණං කත්වා ඛාදිංසු, ථොකං ථොකං පන එකදිවසං යාපනමත්තමෙව ඛාදිංසු. න අඤ්ඤමඤ්ඤං මච්ඡරායන්තා ඛාදිංසු, විගතමච්ඡෙරමලෙන පන පරිසුද්ධෙනෙව චෙතසා ඛාදිංසු. න අඤ්ඤං කිඤ්චි මිගමංසං වා මොරමංසාදීනං වා අඤ්ඤතරං ඛාදාමාති සම්මූළ්හා ඛාදිංසු, පියපුත්තමංසභාවං පන ජානන්තාව ¶ ඛාදිංසු. න ‘‘අහො වත මයං පුනපි එවරූපං පුත්තමංසං ඛාදෙය්යාමා’’ති පත්ථනං කත්වා ඛාදිංසු, පත්ථනං පන වීතිවත්තාව හුත්වා ඛාදිංසු. න ‘‘එත්තකං කන්තාරෙ ඛාදිත්වා අවසිට්ඨං කන්තාරං අතික්කම්ම ලොණම්බිලාදීහි යොජෙත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති සන්නිධිං අකංසු, කන්තාරපරියොසානෙ පන ‘‘පුරෙ මහාජනො පස්සතී’’ති භූමියං වා නිඛණිංසු, අග්ගිනා ¶ වා ඣාපයිංසු. න ‘‘කොචි අඤ්ඤො අම්හෙ විය එවරූපං පුත්තමංසං ඛාදිතුං න ලභතී’’ති මානං වා දප්පං වා අකංසු, නිහතමානා පන නිහතදප්පා හුත්වා ඛාදිංසු. ‘‘කිං ඉමිනා අලොණෙන අනම්බිලෙන අධූපිතෙන දුග්ගන්ධෙනා’’ති න හීළෙත්වා ඛාදිංසු, හීළනං පන වීතිවත්තා හුත්වා ඛාදිංසු ¶ . න ‘‘තුය්හං භාගො මය්හං භාගො තව පුත්තො මම පුත්තො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අතිමඤ්ඤිංසු. සමග්ගා පන සම්මොදමානා හුත්වා ඛාදිංසු. ඉමං නෙසං එවරූපං නිච්ඡන්දරාගාදිපරිභොගං සම්පස්සමානො සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝම්පි තං කාරණං අනුජානාපෙන්තො තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, අපි නු තෙ දවාය වා ආහාරං ආහාරෙය්යුන්තිආදිමාහ. තත්ථ දවාය වාතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.18) විත්ථාරිතානෙව. කන්තාරස්සාති නිත්තිණ්ණාවසෙසස්ස කන්තාරස්ස.

එවමෙව ඛොති නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙන පියපුත්තමංසසදිසො කත්වා දට්ඨබ්බොති අත්ථො. කතමෙසං නවන්නං? ගමනපාටිකුල්යතාදීනං. ගමනපාටිකුල්යතං පච්චවෙක්ඛන්තොපි කබළීකාරාහාරං පරිග්ගණ්හාති, පරියෙසනපාටිකුල්යතං පච්චවෙක්ඛන්තොපි, පරිභොගනිධානආසයපරිපක්කාපරිපක්කසම්මක්ඛණනිස්සන්දපාටිකුල්යතං පච්චවෙක්ඛන්තොපි, තානි පනෙතානි ගමනපාටිකුල්යතාදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.294) ආහාරපාටිකුල්යතානිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානෙව. ඉති ඉමෙසං නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙන පුත්තමංසූපමං කත්වා ආහාරො පරිභුඤ්ජිතබ්බො.

යථා තෙ ජායම්පතිකා පාටිකුල්යං පියපුත්තමංසං ඛාදන්තා න සාරත්තා ගිද්ධමානසා හුත්වා ඛාදිංසු, මජ්ඣත්තභාවෙයෙව නිච්ඡන්දරාගපරිභොගෙ ඨිතා ඛාදිංසු, එවං නිච්ඡන්දරාගපරිභොගං කත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බො. යථා ච තෙ න අට්ඨින්හාරුචම්මනිස්සිතං අපනෙත්වා ථූලථූලං වරමංසමෙව ඛාදිංසු, හත්ථසම්පත්තමෙව ¶ පන ඛාදිංසු, එවං සුක්ඛභත්තමන්දබ්යඤ්ජනාදීනි පිට්ඨිහත්ථෙන අපටික්ඛිපිත්වා වට්ටකෙන විය කුක්කුටෙන විය ච ඔධිං අදස්සෙත්වා තතො තතො සප්පිමංසාදිසංසට්ඨවරභොජනංයෙව විචිනිත්වා අභුඤ්ජන්තෙන සීහෙන විය සපදානං පරිභුඤ්ජිතබ්බො.

යථා ච තෙ න යාවදත්ථං කණ්ඨප්පමාණං ඛාදිංසු, ථොකං ථොකං පන එකෙකදිවසං යාපනමත්තමෙව ඛාදිංසු, එවමෙව ආහරහත්ථකාදිබ්රාහ්මණානං අඤ්ඤතරෙන විය යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං අභුඤ්ජන්තෙන චතුන්නං පඤ්චන්නං වා ¶ ආලොපානං ඔකාසං ඨපෙත්වාව ධම්මසෙනාපතිනා විය පරිභුඤ්ජිතබ්බො. සො කිර පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි තිට්ඨමානො ‘‘පච්ඡාභත්තෙ අම්බිලුග්ගාරසමුට්ඨාපකං කත්වා එකදිවසම්පි ආහාරං න ආහාරෙසි’’න්ති වත්වා සීහනාදං නදන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චත්තාරො ¶ පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

යථා ච තෙ න අඤ්ඤමඤ්ඤං මච්ඡරායන්තා ඛාදිංසු, විගතමලමච්ඡෙරෙන පන පරිසුද්ධෙනෙව චෙතසා ඛාදිංසු, එවමෙව පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා අමච්ඡරායිත්වා ‘‘ඉමං සබ්බං ගණ්හන්තස්ස සබ්බං දස්සාමි, උපඩ්ඪං ගණ්හන්තස්ස උපඩ්ඪං, සචෙ ගහිතාවසෙසො භවිස්සති, අත්තනා පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති සාරණීයධම්මෙ ඨිතෙනෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බො. යථා ච තෙ න ‘‘අඤ්ඤං කිඤ්චි මයං මිගමංසං වා මොරමංසාදීනං වා අඤ්ඤතරං ඛාදාමා’’ති සම්මූළ්හා ඛාදිංසු, පියපුත්තමංසභාවං පන ජානන්තාව ඛාදිංසු, එවමෙව පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා ‘‘අහං ඛාදාමි භුඤ්ජාමී’’ති අත්තූපලද්ධිසම්මොහං අනුප්පාදෙත්වා ‘‘කබළීකාරාහාරො න ජානාති ‘චාතුමහාභූතිකකායං වඩ්ඪෙමී’ති, කායොපි න ජානාති ‘කබළීකාරාහාරො මං වඩ්ඪෙතී’’’ති, එවං සම්මොහං පහාය පරිභුඤ්ජිතබ්බො. සතිසම්පජඤ්ඤවසෙනාපි චෙස අසම්මූළ්හෙනෙව හුත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බො.

යථා ච තෙ න ‘‘අහො වත මයං පුනපි එවරූපං පුත්තමංසං ඛාදෙය්යාමා’’ති පත්ථනං කත්වා ඛාදිංසු, පත්ථනං පන වීතිවත්තාව හුත්වා ඛාදිංසු, එවමෙව පණීතභොජනං ¶ ලද්ධා ‘අහො වතාහං ස්වෙපි පුනදිවසෙපි එවරූපං ලභෙය්යං’, ලූඛං වා පන ලද්ධා ‘‘හිය්යො විය මෙ අජ්ජ පණීතභොජනං න ලද්ධ’’න්ති පත්ථනං වා අනුසොචනං වා අකත්වා නිත්තණ්හෙන –

‘‘අතීතං නානුසොචාමි, නප්පජප්පාමිනාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙමි, තෙන වණ්ණො පසීදතී’’ති. (ජා. 2.22.90) –

ඉමං ඔවාදං අනුස්සරන්තෙන ‘‘පච්චුප්පන්නෙනෙව යාපෙස්සාමී’’ති පරිභුඤ්ජිතබ්බො.

යථා ච තෙ න ‘‘එත්තකං කන්තාරෙ ඛාදිත්වා අවසිට්ඨං කන්තාරං අතික්කම්ම ලොණම්බිලාදීහි යොජෙත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති සන්නිධිං අකංසු, කන්තාරපරියොසානෙ ¶ පන ‘‘පුරෙ මහාජනො පස්සතී’’ති භූමියං වා නිඛණිංසු, අග්ගිනා වා ඣාපයිංසු, එවමෙව –

න ච පරිත්තසෙ තානි අලභමානො’’ති. (සු. නි. 930); –

ඉමං ඔවාදං අනුස්සරන්තෙන චතූසු පච්චයෙසු යං යං ලභති, තතො තතො අත්තනො යාපනමත්තං ගහෙත්වා, සෙසං සබ්රහ්මචාරීනං විස්සජ්ජෙත්වා සන්නිධිං පරිවජ්ජන්තෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බො. යථා ච තෙ න ‘‘කොචි අඤ්ඤො අම්හෙ විය එවරූපං පුත්තමංසං ඛාදිතුං න ලභතී’’ති මානං වා දප්පං වා අකංසු, නිහතමානා පන නිහතදප්පා හුත්වා ඛාදිංසු, එවමෙව පණීතභොජනං ලභිත්වා ‘‘අහමස්මි ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතාදීන’’න්ති න මානො වා දප්පො වා කාතබ්බො. ‘‘නායං පබ්බජ්ජා චීවරාදිහෙතු, අරහත්තහෙතු පනායං පබ්බජ්ජා’’ති පච්චවෙක්ඛිත්වා නිහතමානදප්පෙනෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බො.

යථා ච තෙ ‘‘කිං ඉමිනා අලොණෙන අනම්බිලෙන අධූපිතෙන දුග්ගන්ධෙනා’’ති ¶ හීළෙත්වා න ඛාදිංසු, හීළනං පන වීතිවත්තා හුත්වා ඛාදිංසු, එවමෙව පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා ‘‘කිං ඉමිනා අස්සගොණභත්තසදිසෙන ලූඛෙන නිරසෙන, සුවානදොණියං තං පක්ඛිපථා’’ති එවං පිණ්ඩපාතං වා ‘‘කො ඉමං භුඤ්ජිස්සති, කාකසුනඛාදීනං දෙහී’’ති එවං දායකං වා අහීළෙන්තෙන –

‘‘ස පත්තපාණි විචරන්තො, අමූගො මූගසම්මතො;

අප්පං දානං න හීළෙය්ය, දාතාරං නාවජානියා’’ති. (සු. නි. 718); –

ඉමං ඔවාදං අනුස්සරන්තෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බො. යථා ච තෙ න ‘‘තුය්හං භාගො, මය්හං භාගො, තව පුත්තො මම පුත්තො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අතිමඤ්ඤිංසු, සමග්ගා පන, සම්මොදමානා හුත්වා ඛාදිංසු, එවමෙවං පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා යථා එකච්චො ‘‘කො තුම්හාදිසානං දස්සති නික්කාරණා උම්මාරෙසු පක්ඛලන්තානං ආහිණ්ඩන්තානං විජාතමාතාපි වො දාතබ්බං න මඤ්ඤති, මයං පන ¶ ගතගතට්ඨානෙ පණීතානි චීවරාදීනි ලභාමා’’ති සීලවන්තෙ සබ්රහ්මචාරී අතිමඤ්ඤති, යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සො ¶ තෙන ලාභසක්කාරසිලොකෙන අභිභූතො පරියාදිණ්ණචිත්තො අඤ්ඤෙ පෙසලෙ භික්ඛූ අතිමඤ්ඤති. තඤ්හි තස්ස, භික්ඛවෙ, මොඝපුරිසස්ස හොති දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායා’’ති (සං. නි. 2.161).

එවං කඤ්චි අනතිමඤ්ඤිත්වා සබ්බෙහි සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සමග්ගෙන සම්මොදමානෙන හුත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං.

පරිඤ්ඤාතෙති ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤාති ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතෙ. කථං? ඉධ භික්ඛු ‘‘කබළීකාරාහාරො නාම අයං සවත්ථුකවසෙන ඔජට්ඨමකරූපං හොති, ඔජට්ඨමකරූපං කත්ථ පටිහඤ්ඤති? ජිව්හාපසාදෙ, ජිව්හාපසාදො කින්නිස්සිතො? චතුමහාභූතනිස්සිතො. ඉති ඔජට්ඨමකං ජිව්හාපසාදො තස්ස පච්චයානි මහාභූතානීති ඉමෙ ධම්මා රූපක්ඛන්ධො නාම, තං පරිග්ගණ්හතො උප්පන්නා ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා. ඉති සබ්බෙපිමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො නාමරූපමත්තං හොතී’’ති පජානාති. සො තෙ ධම්මෙ සරසලක්ඛණතො වවත්ථපෙත්වා ¶ තෙසං පච්චයං පරියෙසන්තො අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදං පස්සති. එත්තාවතානෙන කබළීකාරාහාරමුඛෙන සප්පච්චයස්ස නාමරූපස්ස යාථාවතො දිට්ඨත්තා කබළීකාරාහාරො ඤාතපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාතො හොති. සො තදෙව සප්පච්චයං නාමරූපං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන සම්මසති. එත්තාවතානෙන සො තිලක්ඛණපටිවෙධසම්මසනඤාණසඞ්ඛාතාය තීරණපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාතො හොති. තස්මිංයෙව නාමරූපෙ ඡන්දරාගාවකඩ්ඪනෙන අනාගාමිමග්ගෙන පරිජානතා පහානපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාතො හොතීති.

පඤ්චකාමගුණිකොති පඤ්චකාමගුණසම්භවො රාගො පරිඤ්ඤාතො හොති. එත්ථ පන තිස්සො පරිඤ්ඤා එකපරිඤ්ඤා සබ්බපරිඤ්ඤා මූලපරිඤ්ඤාති. කතමා එකපරිඤ්ඤා? යො භික්ඛු ජිව්හාද්වාරෙ එකරසතණ්හං පරිජානාති, තෙන පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පරිඤ්ඤාතොව හොතීති. කස්මා? තස්සායෙව තත්ථ උප්පජ්ජනතො. සායෙව හි තණ්හා චක්ඛුද්වාරෙ උප්පන්නා රූපරාගො ¶ නාම හොති, සොතද්වාරාදීසු උප්පන්නා සද්දරාගාදයො. ඉති යථා එකස්සෙව චොරස්ස පඤ්චමග්ගෙ හනතො එකස්මිං මග්ගෙ ගහෙත්වා සීසෙ ඡින්නෙ පඤ්චපි මග්ගා ඛෙමා හොන්ති, එවං ජිව්හාද්වාරෙ රසතණ්හාය පරිඤ්ඤාතාය පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පරිඤ්ඤාතො හොතීති අයං එකපරිඤ්ඤා නාම.

කතමා ¶ සබ්බපරිඤ්ඤා? පත්තෙ පක්ඛිත්තපිණ්ඩපාතස්මිඤ්හි එකස්මිංයෙව පඤ්චකාමගුණිකරාගො ලබ්භති. කථං? පරිසුද්ධං තාවස්ස වණ්ණං ඔලොකයතො රූපරාගො හොති, උණ්හෙ සප්පිම්හි තත්ථ ආසිඤ්චන්තෙ පටපටාති සද්දො උට්ඨහති, තථාරූපං ඛාදනීයං වා ඛාදන්තස්ස මුරුමුරූති සද්දො උප්පජ්ජති, තං අස්සාදයතො සද්දරාගො. ජීරකාදිවසගන්ධං අස්සාදෙන්තස්ස ගන්ධරාගො, සාදුරසවසෙන රසරාගො. මුදුභොජනං ඵස්සවන්තන්ති අස්සාදයතො ඵොට්ඨබ්බරාගො. ඉති ඉමස්මිං ආහාරෙ සතිසම්පජඤ්ඤෙන පරිග්ගහෙත්වා නිච්ඡන්දරාගපරිභොගෙන පරිභුත්තෙ සබ්බොපි සො පරිඤ්ඤාතො හොතීති අයං සබ්බපරිඤ්ඤා නාම.

කතමා මූලපරිඤ්ඤා? පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස හි කබළීකාරාහාරො මූලං. කස්මා? තස්මිං සති තස්සුප්පත්තිතො ¶ . බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ කිර ද්වාදස වස්සානි ජායම්පතිකානං උපනිජ්ඣානචිත්තං නාම නාහොසි. කස්මා? ආහාරමන්දතාය. භයෙ පන වූපසන්තෙ යොජනසතිකො තම්බපණ්ණිදීපො දාරකානං ජාතමඞ්ගලෙහි එකමඞ්ගලො අහොසි. ඉති මූලභූතෙ ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පරිඤ්ඤාතොව හොතීති අයං මූලපරිඤ්ඤා නාම.

නත්ථි තං සංයොජනන්ති තෙන රාගෙන සද්ධිං පහානෙකට්ඨතාය පහීනත්තා නත්ථි. එවමයං දෙසනා යාව අනාගාමිමග්ගා කථිතා. ‘‘එත්තකෙන පන මා වොසානං ආපජ්ජිංසූ’’ති එතෙසංයෙව රූපාදීනං වසෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා යාව අරහත්තා කථෙතුං වට්ටතීති. පඨමාහාරො (නිට්ඨිතො).

දුතියෙ ¶ නිච්චම්මාති ඛුරතො පට්ඨාය යාව සිඞ්ගමූලා සකලසරීරතො උද්දාලිතචම්මා කිංසුකරාසිවණ්ණා. කස්මා පන අඤ්ඤං හත්ථිඅස්සගොණාදිඋපමං අගහෙත්වා නිච්චම්මගාවූපමා ගහිතාති? තිතික්ඛිතුං අසමත්ථභාවදීපනත්ථං. මාතුගාමො හි උප්පන්නං දුක්ඛවෙදනං තිතික්ඛිතුං අධිවාසෙතුං න සක්කොති, එවමෙව ඵස්සාහාරො අබලො දුබ්බලොති දස්සනත්ථං සදිසමෙව උපමං ආහරි. කුට්ටන්ති සිලාකුට්ටාදීනං අඤ්ඤතරං. කුට්ටනිස්සිතා පාණා නාම උණ්ණනාභිසරබූමූසිකාදයො. රුක්ඛනිස්සිතාති උච්චාලිඞ්ගපාණකාදයො. උදකනිස්සිතාති මච්ඡසුංසුමාරාදයො. ආකාසනිස්සිතාති ඩංසමකසකාකකුලලාදයො. ඛාදෙය්යුන්ති ලුඤ්චිත්වා ඛාදෙය්යුං. සා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ තං තංඨානසන්නිස්සයමූලිකං පාණඛාදනභයං සම්පස්සමානා නෙව අත්තනො ¶ සක්කාරසම්මානං, න පිට්ඨිපරිකම්මසරීරසම්බාහනඋණ්හොදකානි ඉච්ඡති, එවමෙව භික්ඛු ඵස්සාහාරමූලකං කිලෙසපාණකඛාදනභයං සම්පස්සමානො තෙභූමකඵස්සෙන අනත්ථිකො හොති.

ඵස්සෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතෙ. ඉධාපි තිස්සො පරිඤ්ඤා. තත්ථ ‘‘ඵස්සො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ¶ , තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තෙසං වත්ථාරම්මණානි රූපක්ඛන්ධො’’ති එවං සප්පච්චයස්ස නාමරූපස්ස යාථාවතො දස්සනං ඤාතපරිඤ්ඤා. තත්ථෙව තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනිච්චාදිතො තුලනං තීරණපරිඤ්ඤා. තස්මිංයෙව පන නාමරූපෙ ඡන්දරාගනික්කඩ්ඪනො අරහත්තමග්ගො පහානපරිඤ්ඤා. තිස්සො වෙදනාති එවං ඵස්සාහාරෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතෙ තිස්සො වෙදනා පරිඤ්ඤාතාව හොන්ති තම්මූලකත්තා තංසම්පයුත්තත්තා ච. ඉති ඵස්සාහාරවසෙන දෙසනා යාව අරහත්තා කථිතා. දුතියාහාරො.

තතියෙ අඞ්ගාරකාසූති අඞ්ගාරානං කාසු. කාසූති රාසිපි වුච්චති ආවාටොපි.

පුච්ඡාමි තං මාතලි දෙවසාරථී’’ති. (ජා. 2.22.462); –

‘‘කින්නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛනසි සාරථී’’ති? (ජා. 2.22.3). –

එත්ථ ආවාටො. ඉධාපි අයමෙව අධිප්පෙතො. සාධිකපොරිසාති අතිරෙකපොරිසා පඤ්චරතනප්පමාණා. වීතච්චිකානං වීතධූමානන්ති එතෙනස්ස මහාපරිළාහතං දස්සෙති. ජාලාය වා හි ධූමෙ වා සති වාතො සමුට්ඨාති, පරිළාහො මහා න හොති, තදභාවෙ වාතාභාවතො පරිළාහො මහා හොති. ආරකාවස්සාති දූරෙයෙව භවෙය්ය.

එවමෙව ¶ ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – අඞ්ගාරකාසු විය හි තෙභූමකවට්ටං දට්ඨබ්බං. ජීවිතුකාමො පුරිසො විය වට්ටනිස්සිතො බාලපුථුජ්ජනො. ද්වෙ බලවන්තො පුරිසා විය කුසලාකුසලකම්මං. තෙසං තං පුරිසං නානාබාහාසු ගහෙත්වා අඞ්ගාරකාසුං උපකඩ්ඪනකාලො විය ¶ පුථුජ්ජනස්ස කම්මායූහනකාලො. කම්මඤ්හි ආයූහියමානමෙව පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති නාම. අඞ්ගාරකාසුනිදානං දුක්ඛං විය කම්මනිදානං වට්ටදුක්ඛං වෙදිතබ්බං.

පරිඤ්ඤාතෙති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතෙ. පරිඤ්ඤායොජනා පනෙත්ථ ඵස්සෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. තිස්සො තණ්හාති කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හාති ඉමා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති. කස්මා? තණ්හාමූලකත්තා මනොසඤ්චෙතනාය. න හි හෙතුම්හි අප්පහීනෙ ඵලං පහීයති. ඉති මනොසඤ්චෙතනාහාරවසෙනපි යාව අරහත්තා දෙසනා කථිතා. තතියාහාරො.

චතුත්ථෙ ආගුචාරින්ති පාපචාරිං දොසකාරකං. කථං සො පුරිසොති සො පුරිසො කථංභූතො, කිං යාපෙති, න යාපෙතීති පුච්ඡති? තථෙව දෙව ජීවතීති යථා පුබ්බෙ, ඉදානිපි තථෙව ජීවති.

එවමෙව ¶ ඛොති ඉධාපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – රාජා විය හි කම්මං දට්ඨබ්බං, ආගුචාරී පුරිසො විය වට්ටසන්නිස්සිතො බාලපුථුජ්ජනො, තීණි සත්තිසතානි විය පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, ආගුචාරිං පුරිසං ‘‘තීහි සත්තිසතෙහි හනථා’’ති රඤ්ඤා ආණත්තකාලො විය කම්මරඤ්ඤා වට්ටසන්නිස්සිතපුථුජ්ජනං ගහෙත්වා පටිසන්ධියං පක්ඛිපනකාලො. තත්ථ කිඤ්චාපි තීණි සත්තිසතානි විය පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, සත්තීසු පන දුක්ඛං නත්ථි, සත්තීහි පහටවණමූලකං දුක්ඛං, එවමෙව පටිසන්ධියම්පි දුක්ඛං නත්ථි, දින්නාය පන පටිසන්ධියා පවත්තෙ විපාකදුක්ඛං සත්තිපහටවණමූලකං දුක්ඛං විය හොති.

පරිඤ්ඤාතෙති තීහෙව පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතෙ. ඉධාපි පරිඤ්ඤායොජනා ඵස්සාහාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. නාමරූපන්ති විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං. විඤ්ඤාණස්මිඤ්හි පරිඤ්ඤාතෙ තං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති තම්මූලකත්තා සහුප්පන්නත්තා ච. ඉති විඤ්ඤාණාහාරවසෙනපි යාව අරහත්තා දෙසනා කථිතාති. චතුත්ථාහාරො. තතියං.

64. චතුත්ථෙ ¶ ¶ රාගොතිආදීනි ලොභස්සෙව නාමානි. සො හි රඤ්ජනවසෙන රාගො, නන්දනවසෙන නන්දී, තණ්හායනවසෙන තණ්හාති වුච්චති. පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හන්ති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාය පතිට්ඨිතඤ්චෙව විරූළ්හඤ්ච. යත්ථාති තෙභූමකවට්ටෙ භුම්මං, සබ්බත්ථ වා පුරිමපුරිමපදෙ එතං භුම්මං. අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධීති ඉදං ඉමස්මිං විපාකවට්ටෙ ඨිතස්ස ආයතිවට්ටහෙතුකෙ සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති යස්මිං ඨානෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති අත්ථි.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – රජකචිත්තකාරා විය හි සහකම්මසම්භාරං කම්මං, ඵලකභිත්තිදුස්සපටා විය තෙභූමකවට්ටං. යථා රජකචිත්තකාරා පරිසුද්ධෙසු ඵලකාදීසු රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, එවමෙව සසම්භාරකකම්මං භවෙසු රූපං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ යථා අකුසලෙන චිත්තකාරෙන සමුට්ඨාපිතං රූපං විරූපං හොති දුස්සණ්ඨිතං අමනාපං, එවමෙව එකච්චො ¶ කම්මං කරොන්තො ඤාණවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන කරොති, තං කම්මං රූපං සමුට්ඨාපෙන්තං චක්ඛාදීනං සම්පත්තිං අදත්වා දුබ්බණ්ණං දුස්සණ්ඨිතං මාතාපිතූනම්පි අමනාපං රූපං සමුට්ඨාපෙති. යථා පන කුසලෙන චිත්තකාරෙන සමුට්ඨාපිතං රූපං සුරූපං හොති සුසණ්ඨිතං මනාපං, එවමෙව එකච්චො කම්මං කරොන්තො ඤාණසම්පයුත්තෙන චිත්තෙන කරොති, තං කම්මං රූපං සමුට්ඨාපෙන්තං චක්ඛාදීනං සම්පත්තිං දත්වා සුවණ්ණං සුසණ්ඨිතං අලඞ්කතපටියත්තං විය රූපං සමුට්ඨාපෙති.

එත්ථ ච ආහාරං විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සඞ්ඛිපිත්වා ආහාරනාමරූපානං අන්තරෙ එකො සන්ධි, විපාකවිධිං නාමරූපෙන සඞ්ඛිපිත්වා නාමරූපසඞ්ඛාරානං අන්තරෙ එකො සන්ධි, සඞ්ඛාරානඤ්ච ආයතිභවස්ස ච අන්තරෙ එකො සන්ධීති වෙදිතබ්බො.

කූටාගාරන්ති එකකණ්ණිකං ගාහාපෙත්වා කතං අගාරං. කූටාගාරසාලාති ද්වෙ කණ්ණිකෙ ගහෙත්වා කතසාලා. එවමෙව ඛොති එත්ථ ඛීණාසවස්ස කම්මං සූරියරස්මිසමං ¶ වෙදිතබ්බං. සූරියරස්මි පන අත්ථි, සා කෙවලං පතිට්ඨාය අභාවෙන අප්පතිට්ඨා නාම ජාතා, ඛීණාසවස්ස කම්මං නත්ථිතාය එව අප්පතිට්ඨං. තස්ස හි කායාදයො අත්ථි, තෙහි පන කතකම්මං කුසලාකුසලං ¶ නාම න හොති, කිරියමත්තෙ ඨත්වා අවිපාකං හොති. එවමස්ස කම්මං නත්ථිතාය එව අප්පතිට්ඨං නාම ජාතන්ති. චතුත්ථං.

65. පඤ්චමෙ නාමරූපෙ ඛො සති විඤ්ඤාණන්ති එත්ථ ‘‘සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණ’’න්ති ච ‘‘අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා’’ති ච වත්තබ්බං භවෙය්ය, තදුභයම්පි න වුත්තං. කස්මා? අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා හි තතියො භවො, තෙහි සද්ධිං අයං විපස්සනා න ඝටීයති. මහාපුරිසො හි පච්චුප්පන්නපඤ්චවොකාරවසෙන අභිනිවිට්ඨොති.

නනු ච අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙසු අදිට්ඨෙසු න සක්කා බුද්ධෙන භවිතුන්ති. සච්චං න සක්කා, ඉමිනා පන තෙ භවඋපාදානතණ්හාවසෙන දිට්ඨාව. තස්මා යථා නාම ගොධං අනුබන්ධන්තො පුරිසො තං කූපං පවිට්ඨං දිස්වා ඔතරිත්වා පවිට්ඨට්ඨානං ඛණිත්වා ගොධං ගහෙත්වා පක්කමෙය්ය, න පරභාගං ඛනෙය්ය ¶ , කස්මා? කස්සචි නත්ථිතාය. එවං මහාපුරිසොපි ගොධං අනුබන්ධන්තො පුරිසො විය බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ජරාමරණතො පට්ඨාය ‘‘ඉමස්ස අයං පච්චයො, ඉමස්ස අයං පච්චයො’’ති පරියෙසන්තො යාව නාමරූපධම්මානං පච්චයං දිස්වා තස්සපි පච්චයං පරියෙසන්තො විඤ්ඤාණමෙව අද්දස. තතො ‘‘එත්තකො පඤ්චවොකාරභවවසෙන සම්මසනචාරො’’ති විපස්සනං පටිනිවත්තෙසි, පරතො තුච්ඡකූපස්ස අභින්නට්ඨානං විය අවිජ්ජාසඞ්ඛාරද්වයං අත්ථි, තදෙතං හෙට්ඨා විපස්සනාය ගහිතත්තා පාටියෙක්කං සම්මසනූපගං න හොතීති න අග්ගහෙසි.

පච්චුදාවත්තතීති පටිනිවත්තති. කතමං පනෙත්ථ විඤ්ඤාණං පච්චුදාවත්තතීති? පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණම්පි විපස්සනාවිඤ්ඤාණම්පි. තත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පච්චයතො පටිනිවත්තති, විපස්සනාවිඤ්ඤාණං ආරම්මණතො. උභයම්පි නාමරූපං නාතික්කමති, නාමරූපතො පරං න ගච්ඡති. එත්තාවතා ජායෙථ වාතිආදීසු විඤ්ඤාණෙ නාමරූපස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, නාමරූපෙ විඤ්ඤාණස්ස පච්චයෙ හොන්තෙ, ද්වීසුපි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙසු ¶ හොන්තෙසු එත්තකෙන ජායෙථ වා උපපජ්ජෙථ වා. ඉතො හි පරං කිමඤ්ඤං ජායෙථ වා උපපජ්ජෙථ වා, නනු එතදෙව ජායති ච උපපජ්ජති චාති?

එවං ¶ සද්ධිං අපරාපරචුතිපටිසන්ධීහි පඤ්ච පදානි දස්සෙත්වා පුන තං එත්තාවතාති වුත්තමත්ථං නිය්යාතෙන්තො යදිදං නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වත්වා තතො පරං අනුලොමපච්චයාකාරවසෙන විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපමූලකං ආයතිජරාමරණං දස්සෙතුං නාමරූපපච්චයා සළායතනන්තිආදිමාහ.

අඤ්ජසන්ති මග්ගස්සෙව වෙවචනං. උද්ධාපවන්තන්ති ආපතො උග්ගතත්තා උද්ධාපන්ති ලද්ධවොහාරෙන පාකාරවත්ථුනා සමන්නාගතං. රමණීයන්ති සමන්තා චතුන්නං ද්වාරානං අබ්භන්තරෙ ච නානාභණ්ඩානං සම්පත්තියා රමණීයං. මාපෙහීති මහාජනං පෙසෙත්වා වාසං කාරෙහි. මාපෙය්යාති වාසං කාරෙය්ය. කාරෙන්තො ච පඨමං අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො පෙසෙත්වා ‘‘සම්පුණ්ණ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරානි පඤ්චකුලානි පෙසෙය්ය. පුන පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරානි පඤ්චපඤ්ඤාසකුලානි පෙසෙය්ය. පුන පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරානි තිංස ¶ කුලානි පෙසෙය්ය. පුන පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරං කුලසහස්සං පෙසෙය්ය. පුන පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරානි එකාදසනහුතානි කුලානි පෙසෙය්ය. පුන පුච්ඡිත්වා ‘‘න තාව සම්පුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ අපරානි චතුරාසීතිකුලසහස්සානි පෙසෙය්ය. පුන ‘‘සම්පුණ්ණ’’න්ති පුච්ඡිතෙ, ‘‘මහාරාජ, කිං වදෙසි? මහන්තං නගරං අසම්බාධං, ඉමිනා නයෙන කුලානි පෙසෙත්වා න සක්කා පූරෙතුං, භෙරිං පන චරාපෙත්වා ‘අම්හාකං නගරං ඉමාය ච ඉමාය ච සම්පත්තියා සම්පන්නං, යෙ තත්ථ වසිතුකාමා, යථාසුඛං ගච්ඡන්තු, ඉමඤ්චිමඤ්ච පරිහාරං ලභිස්සන්තී’ති නගරස්ස චෙව වණ්ණං ලොකස්ස ච පරිහාරලාභං ඝොසාපෙථා’’ති වදෙය්ය. සො එවං කරෙය්ය. තතො මනුස්සා නගරගුණඤ්චෙව පරිහාරලාභඤ්ච සුත්වා සබ්බදිසාහි සමොසරිත්වා නගරං පූරෙය්යුං. තං අපරෙන සමයෙන ¶ ඉද්ධඤ්චෙව අස්ස ඵීතඤ්ච. තං සන්ධාය තදස්ස නගරං අපරෙන සමයෙන ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්චාතිආදි වුත්තං.

තත්ථ ඉද්ධන්ති සමිද්ධං සුභික්ඛං. ඵීතන්ති සබ්බසම්පත්තීහි පුප්ඵිතං. බාහුජඤ්ඤන්ති බහූහි ඤාතබ්බං, බහුජනානං හිතං වා. ‘‘බහුජන’’න්තිපි පාඨො. ආකිණ්ණමනුස්සන්ති මනුස්සෙහි ආකිණ්ණං නිරන්තරං ඵුට්ඨං. වුඩ්ඪිවෙපුල්ලප්පත්තන්ති වුඩ්ඪිප්පත්තඤ්චෙව වෙපුල්ලප්පත්තඤ්ච, සෙට්ඨභාවඤ්චෙව විපුලභාවඤ්ච පත්තං, දසසහස්සචක්කවාළෙ අග්ගනගරං ජාතන්ති අත්ථො.

එවමෙව ¶ ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – අරඤ්ඤපවනෙ චරමානපුරිසො විය හි දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය පාරමියො පූරයමානො මහාපුරිසො දට්ඨබ්බො, තස්ස පුරිසස්ස පුබ්බකෙහි මනුස්සෙහි අනුයාතමග්ගදස්සනං විය මහාසත්තස්ස අනුපුබ්බෙන බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස පුබ්බභාගෙ අට්ඨඞ්ගිකස්ස විපස්සනාමග්ගස්ස දස්සනං, පුරිසස්ස තං එකපදිකමග්ගං අනුගච්ඡතො අපරභාගෙ මහාමග්ගදස්සනං විය මහාසත්තස්ස උපරිවිපස්සනාය චිණ්ණන්තෙ ලොකුත්තරමග්ගදස්සනං, පුරිසස්ස තෙනෙව මග්ගෙන ගච්ඡතො පුරතො නගරදස්සනං විය තථාගතස්ස නිබ්බානනගරදස්සනං, බහිනගරං පනෙත්ථ අඤ්ඤෙන දිට්ඨං, අඤ්ඤෙන මනුස්සවාසං කතං, නිබ්බානනගරං සත්ථා සයමෙව පස්සි, සයං වාසමකාසි. තස්ස පුරිසස්ස චතුන්නං ද්වාරානං දිට්ඨකාලො විය තථාගතස්ස චතුන්නං මග්ගානං දිට්ඨකාලො, තස්ස චතූහි ද්වාරෙහි නගරං පවිට්ඨකාලො විය තථාගතස්ස චතූහි මග්ගෙහි ¶ නිබ්බානං පවිට්ඨකාලො, තස්ස නගරබ්භන්තරෙ භණ්ඩවවත්ථානකාලො විය තථාගතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන පරොපණ්ණාසකුසලධම්මවවත්ථානකාලො. නගරස්ස අගාරකරණත්ථං කුලපරියෙසනකාලො විය සත්ථු ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය වෙනෙය්යසත්තෙ වොලොකනකාලො, තෙන පුරිසෙන යාචිතස්ස රඤ්ඤො එකං මහාකුටුම්බිකං දිට්ඨකාලො විය මහාබ්රහ්මුනා යාචිතස්ස භගවතො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං දිට්ඨකාලො, රඤ්ඤො මහාකුටුම්බිකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘නගරවාසං කරොහී’’ති පහිතකාලො ¶ විය භගවතො එකස්මිං පච්ඡාභත්තෙ අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමදිවසෙ බාරාණසියං ඉසිපතනං පවිසිත්වා ථෙරං කායසක්ඛිං කත්වා ධම්මං දෙසිතකාලො, මහාකුටුම්බිකෙන අට්ඨාරස පුරිසකොටියො ගහෙත්වා නගරං අජ්ඣාවුට්ඨකාලො විය තථාගතෙන ධම්මචක්කෙ පවත්තිතෙ ථෙරස්ස අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතකාලො, එවං නිබ්බානනගරං පඨමං ආවාසිතං, තතො සම්පුණ්ණං නගරන්ති පුච්ඡිත්වා න තාවාති වුත්තෙ පඤ්ච කුලානි ආදිං කත්වා යාව චතුරාසීතිකුලසහස්සපෙසනං විය තථාගතස්ස පඤ්චමදිවසතො පට්ඨාය අනත්තලක්ඛණසුත්තාදීනි දෙසෙත්වා පඤ්චවග්ගියෙ ආදිං කත්වා යසපමුඛා පඤ්චපණ්ණාස කුලපුත්තා, තිංස භද්දවග්ගියා, සහස්සපුරාණජටිලා, බිම්බිසාරපමුඛානි එකාදසපුරිසනහුතානි, තිරොකුට්ටානුමොදනෙ චතුරාසීතිසහස්සානීති එත්තකස්ස ජනස්ස අරියමග්ගං ඔතාරෙත්වා නිබ්බානනගරං පෙසිතකාලො, අථ තෙන නයෙන නගරෙ අපූරියමානෙ භෙරිං චරාපෙත්වා නගරස්ස වණ්ණඝොසනං කුලානං පරිහාරලාභඝොසනං විය ච මාසස්ස අට්ඨ දිවසෙ තත්ථ තත්ථ නිසීදිත්වා ධම්මකථිකානං නිබ්බානවණ්ණස්ස චෙව නිබ්බානප්පත්තානං ජාතිකන්තාරාදිනිත්ථරණානිසංසස්ස ච ඝොසනං, තතො සබ්බදිසාහි ආගන්ත්වා මනුස්සානං නගරසමොසරණං විය තත්ථ තත්ථ ධම්මකථං සුත්වා ¶ තතො තතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජ්ජං ආදිං කත්වා අනුලොමපටිපදං පටිපන්නානං අපරිමාණානං කුලපුත්තානං නිබ්බානසමොසරණං දට්ඨබ්බං.

පුරාණං මග්ගන්ති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං. අයඤ්හි අරියමග්ගො පවාරණසුත්තෙ (සං. නි. 1.215) අවත්තමානකට්ඨෙන ‘‘අනුප්පන්නමග්ගො’’ති වුත්තො, ඉමස්මිං සුත්තෙ අවළඤ්ජනට්ඨෙන ‘‘පුරාණමග්ගො’’ති. බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලසාසනං. ඉද්ධන්ති ඣානස්සාදෙන ¶ සමිද්ධං සුභික්ඛං. ඵීතන්ති අභිඤ්ඤාභරණෙහි පුප්ඵිතං. විත්ථාරිකන්ති විත්ථිණ්ණං. බාහුජඤ්ඤන්ති බහුජනවිඤ්ඤෙය්යං. යාව දෙවමනුස්සෙහි ¶ සුප්පකාසිතන්ති යාව දසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවමනුස්සෙහි පරිච්ඡෙදො අත්ථි, එතස්මිං අන්තරෙ සුප්පකාසිතං සුදෙසිතං තථාගතෙනාති. පඤ්චමං.

66. ඡට්ඨෙ ආමන්තෙසීති කස්මා ආමන්තෙසි? යස්මාස්ස සුඛුමා තිලක්ඛණාහතා ධම්මදෙසනා උපට්ඨාසි. තස්මිං කිර ජනපදෙ මනුස්සා සහෙතුකා පඤ්ඤවන්තො. සිනිද්ධානි කිරෙත්ථ භොජනානි, තානිසෙවතො ජනස්ස පඤ්ඤා වඩ්ඪති, තෙ ගම්භීරං තිලක්ඛණාහතං ධම්මකථං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථා හොන්ති. තෙනෙව භගවා දීඝමජ්ඣිමෙසු මහාසතිපට්ඨානානි (දී. නි. 2.372 ආදයො) මහානිදානං (දී. නි. 2.95 ආදයො), ආනෙඤ්ජසප්පායං (ම. නි. 3.66 ආදයො), සංයුත්තකෙ චූළනිදානාදිසුත්තන්ති එවමාදීනි අඤ්ඤානි ගම්භීරානි සුත්තානි තත්ථෙව කථෙසි. සම්මසථ නොති සම්මසථ නු. අන්තරං සම්මසන්ති අබ්භන්තරං පච්චයසම්මසනං. න සො භික්ඛු භගවතො චිත්තං ආරාධෙසීති පච්චයාකාරවසෙන බ්යාකාරාපෙතුකාමස්ස භගවතො තථා අබ්යාකරිත්වා ද්වත්තිංසාකාරවසෙන බ්යාකරොන්තො අජ්ඣාසයං ගහෙතුං නාසක්ඛි.

එතදවොචාති දෙසනා යථානුසන්ධිං න ගතා, දෙසනාය යථානුසන්ධිගමනත්ථං එතදවොච. තෙනහානන්ද, සුණාථාති ඉදං තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අසම්භින්නපදං. අඤ්ඤත්ථ හි එවං වුත්තං නාම නත්ථි. උපධිනිදානන්ති ඛන්ධුපධිනිදානං. ඛන්ධපඤ්චකඤ්හෙත්ථ උපධීති අධිප්පෙතං. උප්පජ්ජතීති ජායති. නිවිසතීති පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන පතිට්ඨහති.

යං ඛො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපන්ති යං ලොකස්මිං පියසභාවඤ්චෙව මධුරසභාවඤ්ච. චක්ඛුං ලොකෙතිආදීසු ¶ ලොකස්මිඤ්හි චක්ඛාදීසු මමත්තෙන අභිනිවිට්ඨා සත්තා සම්පත්තියං පතිට්ඨිතා අත්තනො චක්ඛුං ආදාසාදීසු නිමිත්තග්ගහණානුසාරෙන විප්පසන්නපඤ්චපසාදං සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරං විය මඤ්ඤන්ති, සොතං රජතපනාළිකං විය පාමඞ්ගසුත්තං ¶ විය ¶ ච මඤ්ඤන්ති, තුඞ්ගනාසාති ලද්ධවොහාරං ඝානං වට්ටෙත්වා ඨපිතහරිතාලවට්ටිං විය මඤ්ඤන්ති, ජිව්හං රත්තකම්බලපටලං විය මුදුසිනිද්ධමධුරරසදං මඤ්ඤන්ති, කායං සාලලට්ඨිං විය සුවණ්ණතොරණං විය ච මඤ්ඤන්ති, මනං අඤ්ඤෙසං මනෙන අසදිසං උළාරං මඤ්ඤන්ති.

නිච්චතො අද්දක්ඛුන්ති නිච්චන්ති අද්දසංසු. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. න පරිමුච්චිංසු දුක්ඛස්මාති සකලස්මාපි වට්ටදුක්ඛා න පරිමුච්චිංසු. දක්ඛිස්සන්තීති පස්සිස්සන්ති. ආපානීයකංසොති සරකස්ස නාමං. යස්මා පනෙත්ථ ආපං පිවන්ති, තස්මා ‘‘ආපානීයො’’ති වුච්චති. ආපානීයො ච සො කංසො චාති ආපානීයකංසො. සුරාමණ්ඩසරකස්සෙතං නාමං. ‘‘වණ්ණසම්පන්නො’’තිආදිවචනතො පන කංසෙ ඨිතපානමෙව එවං වුත්තං. ඝම්මාභිතත්තොති ඝම්මෙන අභිතත්තො. ඝම්මපරෙතොති ඝම්මෙන ඵුට්ඨො, අනුගතොති අත්ථො. පිවතො හි ඛො තං ඡාදෙස්සතීති පිවන්තස්ස තං පානීයං වණ්ණාදිසම්පත්තියා රුච්චිස්සති, සකලසරීරං වා ඵරිත්වා තුට්ඨිං උප්පාදයමානං ඨස්සති. අප්පටිසඞ්ඛාති අපච්චවෙක්ඛිත්වා.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – ආපානීයකංසො විය හි ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං ආරම්මණං දට්ඨබ්බං, ඝම්මාභිතත්තපුරිසො විය වට්ටනිස්සිතො පුථුජ්ජනො, ආපානීයකංසෙන නිමන්තනපුරිසො විය ලොකෙ පියරූපෙන සාතරූපෙන ආරම්මණෙන නිමන්තකජනො, ආපානීයකංසෙ සම්පත්තිඤ්ච ආදීනවඤ්ච ආරොචෙන්තො ආපානකමනුස්සො විය ආචරියුපජ්ඣායාදිකො කල්යාණමිත්තො. යථෙව හි තස්ස පුරිසස්ස අපලොකිතමනුස්සො ආපානීයකංසෙ ගුණඤ්ච ආදීනවඤ්ච ආරොචෙති, එවමෙව ආචරියො වා උපජ්ඣායො වා භික්ඛුනො පඤ්චසු කාමගුණෙසු අස්සාදඤ්ච නිස්සරණඤ්ච කථෙති.

තත්ථ යථා ආපානීයකංසම්හි ගුණෙ ච ආදීනවෙ ච ආරොචිතෙ සො ¶ පුරිසො පියවණ්ණාදිසම්පදායමෙව සඤ්ජාතවෙගො ‘‘සචෙ මරණං භවිස්සති, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති සහසා අප්පටිසඞ්ඛාය තං පිවිත්වා මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං නිගච්ඡති, එවමෙව, භික්ඛු, ‘‘පඤ්චසු කාමගුණෙසු දස්සනාදිවසෙන උප්පන්නසොමනස්සමත්තමෙව අස්සාදො, ආදීනවො පන ¶ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකො බහු නානප්පකාරො, අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’ති ¶ එවං ආචරියුපජ්ඣායෙහි ආනිසංසඤ්ච ආදීනවඤ්ච කථෙත්වා – ‘‘සමණපටිපදං පටිපජ්ජ, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භව භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියං අනුයුත්තො’’ති එවං ඔවදිතොපි අස්සාදබද්ධචිත්තතාය ‘‘සචෙ වුත්තප්පකාරො ආදීනවො භවිස්සති, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති ආචරියුපජ්ඣායෙ අපසාදෙත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි චෙව වත්තපටිපත්තිඤ්ච පහාය ලොකාමිසකථං කථෙන්තො කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමතාය සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තති. තතො දුච්චරිතානි පූරෙන්තො සන්ධිච්ඡෙදනාදිකාලෙ ‘‘චොරො අය’’න්ති ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සිතො ඉධෙව හත්ථපාදාදිඡෙදනං පත්වා සම්පරායෙ චතූසු අපායෙසු මහාදුක්ඛං අනුභොති.

පානීයෙන වා විනෙතුන්ති සීතෙන වාරිනා හරිතුං. දධිමණ්ඩකෙනාති දධිමණ්ඩනමත්තෙන. භට්ඨලොණිකායාති සලොණෙන සත්තුපානීයෙන. ලොණසොවීරකෙනාති සබ්බධඤ්ඤඵලකළීරාදීනි පක්ඛිපිත්වා ලොණසොවීරකං නාම කරොන්ති, තෙන.

ඔපම්මසංසන්දනං පනෙත්ථ – ඝම්මාභිතත්තපුරිසො විය වට්ටසන්නිස්සිතකාලෙ යොගාවචරො දට්ඨබ්බො, තස්ස පුරිසස්ස පටිසඞ්ඛා ආපානීයකංසං පහාය පානීයාදීහි පිපාසස්ස විනොදනං විය භික්ඛුනො ආචරියුපජ්ඣායානං ඔවාදෙ ඨත්වා ඡද්වාරාදීනි පරිග්ගහෙත්වා අනුක්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස අරහත්තඵලාධිගමො, පානීයාදීනි චත්තාරි පානානි විය හි චත්තාරො මග්ගා, තෙසු අඤ්ඤතරං පිවිත්වා සුරාපිපාසිතං විනොදෙත්වා සුඛිනො යෙන කාමං ගමනං විය ඛීණාසවස්ස චතුමග්ගපානං පිවිත්වා තණ්හං විනොදෙත්වා අගතපුබ්බං නිබ්බානදිසං ගමනකාලො වෙදිතබ්බො. ඡට්ඨං.

67. සත්තමෙ ¶ කින්නු ඛො, ආවුසොති කස්මා පුච්ඡති? ‘‘එවං පුට්ඨො කථං නු ඛො බ්යාකරෙය්යා’’ති. ථෙරස්ස අජ්ඣාසයජානනත්ථං. අපිච අතීතෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා ඉමං පඤ්හං විනිච්ඡයිංසූති අනාගතෙ භික්ඛූ ජානිස්සන්තීතිපි පුච්ඡති. ඉදානෙව ඛො මයන්ති ඉදං ථෙරො යස්ස නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයොති වුත්තං, තදෙව නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස පච්චයොති ¶ වුත්තත්තා ආහ ¶ . නළකලාපියොති ඉධ පන අයකලාපාදිවසෙන උපමං අනාහරිත්වා විඤ්ඤාණනාමරූපානං අබලදුබ්බලභාවදස්සනත්ථං අයං උපමා ආභතා.

නිරොධො හොතීති එත්තකෙ ඨානෙ පච්චයුප්පන්නපඤ්චවොකාරභවවසෙන දෙසනා කථිතා. ඡත්තිංසාය වත්ථූහීති හෙට්ඨා විස්සජ්ජිතෙසු ද්වාදසසු පදෙසු එකෙකස්මිං තිණ්ණං තිණ්ණං වසෙන ඡත්තිංසාය කාරණෙහි. එත්ථ ච පඨමො ධම්මකථිකගුණො, දුතියා පටිපත්ති, තතියං පටිපත්තිඵලං. තත්ථ පඨමනයෙන දෙසනාසම්පත්ති කථිතා, දුතියෙන සෙක්ඛභූමි, තතියෙන අසෙක්ඛභූමීති. සත්තමං.

68. අට්ඨමෙ අඤ්ඤත්රෙවාති එකච්චො හි පරස්ස සද්දහිත්වා යං එස භණති, තං භූතන්ති ගණ්හාති. අපරස්ස නිසීදිත්වා චින්තෙන්තස්ස යං කාරණං රුච්චති, සො ‘‘අත්ථි එත’’න්ති රුචියා ගණ්හාති. එකො ‘‘චිරකාලතො පට්ඨාය එවං අනුස්සවො අත්ථි, භූතමෙත’’න්ති අනුස්සවෙන ගණ්හාති. අඤ්ඤස්ස විතක්කයතො එකං කාරණං උපට්ඨාති, සො ‘‘අත්ථෙත’’න්ති ආකාරපරිවිතක්කෙන ගණ්හාති. අපරස්ස චින්තයතො එකා දිට්ඨි උප්පජ්ජති, යායස්ස තං කාරණං නිජ්ඣායන්තස්ස ඛමති, සො ‘‘අත්ථෙත’’න්ති දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා ගණ්හාති. ථෙරො පන පඤ්චපි එතානි කාරණානි පටික්ඛිපිත්වා පච්චක්ඛඤාණෙන පටිවිද්ධභාවං පුච්ඡන්තො අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො මුසිල, සද්ධායාතිආදිමාහ. තත්ථ අඤ්ඤත්රෙවාති සද්ධාදීනි කාරණානි ඨපෙත්වා, විනා එතෙහි ¶ කාරණෙහීති අත්ථො. භවනිරොධො නිබ්බානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධනිරොධො නිබ්බානං.

තුණ්හී අහොසීති ථෙරො ඛීණාසවො, අහං පන ඛීණාසවොති වා න වාති වා අවත්වා තුණ්හීයෙව අහොසි. ආයස්මා නාරදො ආයස්මන්තං පවිට්ඨං එතදවොචාති කස්මා අවොච? සො කිර චින්තෙසි – ‘‘භවනිරොධො නිබ්බානං නාමාති සෙඛෙහිපි ජානිතබ්බො පඤ්හො එස, අයං පන ථෙරො ඉමං ථෙරං අසෙඛභූමියා කාරෙති, ඉමං ඨානං ජානාපෙස්සාමී’’ති එතං අවොච.

සම්මප්පඤ්ඤාය ¶ සුදිට්ඨන්ති සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය සුට්ඨු දිට්ඨං. න චම්හි අරහන්ති අනාගාමිමග්ගෙ ඨිතත්තා අරහං න හොමීති දීපෙති. යං පනස්ස ඉදානි ‘‘භවනිරොධො නිබ්බාන’’න්ති ¶ ඤාණං, තං එකූනවීසතියා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි විමුත්තං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. උදපානොති වීසතිංසහත්ථගම්භීරො පානීයකූපො. උදකවාරකොති උදකඋස්සිඤ්චනවාරකො. උදකන්ති හි ඛො ඤාණං අස්සාති තීරෙ ඨිතස්ස ඔලොකයතො එවං ඤාණං භවෙය්ය. න ච කායෙන ඵුසිත්වාති උදකං පන නීහරිත්වා කායෙන ඵුසිත්වා විහරිතුං න සක්කුණෙය්ය. උදපානෙ උදකදස්සනං විය හි අනාගාමිනො නිබ්බානදස්සනං, ඝම්මාභිතත්තපුරිසො විය අනාගාමී, උදකවාරකො විය අරහත්තමග්ගො, යථා ඝම්මාභිතත්තපුරිසො උදපානෙ උදකං පස්සති. එවං අනාගාමී පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන ‘‘උපරි අරහත්තඵලසමයො නාම අත්ථී’’ති ජානාති. යථා පන සො පුරිසො උදකවාරකස්ස නත්ථිතාය උදකං නීහරිත්වා කායෙන ඵුසිතුං න ලභති, එවං අනාගාමී අරහත්තමග්ගස්ස නත්ථිතාය නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අරහත්තඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං න ලභති. අට්ඨමං.

69. නවමෙ ¶ උපයන්තොති උදකවඩ්ඪනසමයෙ උපරි ගච්ඡන්තො. මහානදියොති ගඞ්ගායමුනාදිකා මහාසරිතායො. උපයාපෙතීති උපරි යාපෙති, වඩ්ඪෙති පූරෙතීති අත්ථො. අවිජ්ජා උපයන්තීති අවිජ්ජා උපරි ගච්ඡන්තී සඞ්ඛාරානං පච්චයො භවිතුං සක්කුණන්තී. සඞ්ඛාරෙ උපයාපෙතීති සඞ්ඛාරෙ උපරි යාපෙති වඩ්ඪෙති. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපයන්තොති අපගච්ඡන්තො ඔසරන්තො. අවිජ්ජා අපයන්තීති අවිජ්ජා අපගච්ඡමානා ඔසරමානා උපරි සඞ්ඛාරානං පච්චයො භවිතුං න සක්කුණන්තීති අත්ථො. සඞ්ඛාරෙ අපයාපෙතීති සඞ්ඛාරෙ අපගච්ඡාපෙති. එස නයො සබ්බපදෙසු. නවමං.

70. දසමෙ ගරුකතොති සබ්බෙහි දෙවමනුස්සෙහි පාසාණච්ඡත්තං විය චිත්තෙන ගරුකතො. මානිතොති මනෙන පියායිතො. පූජිතොති චතුපච්චයපූජාය ¶ පූජිතො. අපචිතොති නීචවුත්තිකරණෙන අපචිතො. සත්ථාරඤ්හි දිස්වා මනුස්සා හත්ථික්ඛන්ධාදීහි ඔතරන්ති මග්ගං දෙන්ති, අංසකූටතො සාටකං අපනෙන්ති, ආසනතො වුට්ඨහන්ති වන්දන්ති. එවං සො තෙහි අපචිතො නාම හොති. සුසිමොති එවංනාමකො වෙදඞ්ගෙසු කුසලො පණ්ඩිතපරිබ්බාජකො. එහි ත්වන්ති තෙසං කිර එතදහොසි ¶ – ‘‘සමණො ගොතමො න ජාතිගොත්තාදීනි ආගම්ම ලාභග්ගප්පත්තො ජාතො, කවිසෙට්ඨො පනෙස උත්තමකවිතාය සාවකානං ගන්ථං බන්ධිත්වා දෙති, තං තෙ උග්ගණ්හිත්වා උපට්ඨාකානං උපනිසින්නකථම්පි අනුමොදනම්පි සරභඤ්ඤම්පීති එවමාදීනි කථෙන්ති, තෙ තෙසං පසන්නා ලාභං උපසංහරන්ති. සචෙ මයං යං සමණො ගොතමො ජානාති, තතො ථොකං ජානෙය්යාම, අත්තනො සමයං තත්ථ පක්ඛිපිත්වා ¶ මයම්පි උපට්ඨාකානං කථෙය්යාම, තතො එතෙහි ලාභිතරා භවෙය්යාම. කො නු ඛො සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඛිප්පමෙව උග්ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති. තෙ එවං චින්තෙත්වා ‘‘සුසිමො පටිබලො’’ති දිස්වා තං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහංසු.

යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? එවං කිරස්ස අහොසි, ‘‘කස්ස නු ඛො සන්තිකං ගන්ත්වා අහං ඉමං ධම්මං ඛිප්පං ලද්ධුං සක්ඛිස්සාමී’’ති? තතො චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො ගරු තෙජුස්සදො නියමමනුයුත්තො, න සක්කා අකාලෙ උපසඞ්කමිතුං, අඤ්ඤෙපි බහූ ඛත්තියාදයො සමණං ගොතමං උපසඞ්කමන්ති, තස්මිම්පි සමයෙ න සක්කා උපසඞ්කමිතුං. සාවකෙසුපිස්ස සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො විපස්සනාලක්ඛණම්හි එතදග්ගෙ ඨපිතො, මහාමොග්ගල්ලානො සමාධිලක්ඛණස්මිං එතදග්ගෙ ඨපිතො, මහාකස්සපො ධුතඞ්ගධරෙසු අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුකෙසු, පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො ධම්මකථිකෙසු, උපාලිත්ථෙරො විනයධරෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො, අයං පන ආනන්දො බහුස්සුතො තිපිටකධරො, සත්ථාපිස්ස තත්ථ තත්ථ කථිතං ධම්මං ආහරිත්වා කථෙති, පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො, අට්ඨන්නං වරානං ලාභී, චතූහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතො, තස්ස සමීපං ගතො ඛිප්පං ධම්මං ලද්ධුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. තස්මා යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි.

යෙන ¶ භගවා තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා සයං අපබ්බාජෙත්වා උපසඞ්කමි? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අයං තිත්ථියසමයෙ පාටියෙක්කො ‘අහං සත්ථා’ති පටිජානන්තො චරති, පබ්බජිත්වා සාසනස්ස අලාභායපි පරිසක්කෙය්ය. න ඛො පනස්සාහං අජ්ඣාසයං ආජානාමි, සත්ථා ජානිස්සතී’’ති. තස්මා තං ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. තෙනහානන්ද, සුසිමං පබ්බාජෙථාති සත්ථා කිර චින්තෙසි – ‘‘අයං පරිබ්බාජකො තිත්ථියසමයෙ ‘අහං පාටියෙක්කො සත්ථා’ති පටිජානමානො චරති, ‘ඉධ මග්ගබ්රහ්මචරියං චරිතුං ඉච්ඡාමී’ති කිර වදති. කිං නු ඛො මයි පසන්නො, උදාහු මය්හං සාවකෙසු, උදාහු මය්හං වා මම සාවකානං වා ධම්මකථාය පසන්නො’’ති? අථස්ස එකට්ඨානෙපි පසාදාභාවං ¶ ඤත්වා, ‘‘අයං මම සාසනෙ ධම්මං ථෙනෙස්සාමීති පබ්බජති. ඉතිස්ස ආගමනං අපරිසුද්ධං; නිප්ඵත්ති නු ඛො කීදිසා’’ති? ඔලොකෙන්තො ‘‘කිඤ්චාපි ¶ ‘ධම්මං ථෙනෙස්සාමී’ති පබ්බජති, කතිපාහෙනෙව පන ඝටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තෙනහානන්ද, සුසිමං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ.

අඤ්ඤා බ්යාකතා හොතීති තෙ කිර භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා තෙමාසං වස්සං වසන්තා තස්මිංයෙව අන්තොතෙමාසෙ ඝටෙන්තා වායමන්තා අරහත්තං පටිලභිංසු. තෙ ‘‘පටිලද්ධගුණං සත්ථු ආරොචෙස්සාමා’’ති පවාරිතපවාරණා සෙනාසනං සංසාමෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා අත්තනො පටිලද්ධගුණං ආරොචෙසුං. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. අඤ්ඤාති අරහත්තස්ස නාමං. බ්යාකතාති ආරොචිතා. අස්සොසීති සො කිර ඔහිතසොතො හුත්වා තෙසං තෙසං භික්ඛූනං ඨිතට්ඨානං ගච්ඡති තං තං කථං සුණිතුකාමො. යෙන තෙ භික්ඛූ තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා උපසඞ්කමි? තං කිරස්ස පවත්තිං සුත්වා එතදහොසි – ‘‘අඤ්ඤා නාම ඉමස්මිං සාසනෙ පරමප්පමාණං සාරභූතා ආචරියමුට්ඨි මඤ්ඤෙ භවිස්සති, පුච්ඡිත්වා නං ජානිස්සාමී’’ති. තස්මා උපසඞ්කමි.

අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං. ඉද්ධිවිධන්ති ඉද්ධිකොට්ඨාසං. ආවිභාවං තිරොභාවන්ති ආවිභාවං ගහෙත්වා තිරොභාවං, තිරොභාවං ගහෙත්වා ආවිභාවං කාතුං සක්කොථාති පුච්ඡති. තිරොකුට්ටන්ති පරකුට්ටං. ඉතරපදද්වයෙපි ¶ එසෙව නයො. උම්මුජ්ජනිමුජ්ජන්ති උම්මුජ්ජනඤ්ච නිමුජ්ජනඤ්ච. පල්ලඞ්කෙනාති පල්ලඞ්කබන්ධනෙන. කමථාති නිසීදිතුං වා ගන්තුං වා සක්කොථාති පුච්ඡති? පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන ඉමස්ස ඉද්ධිවිධස්ස, ඉතො පරෙසං දිබ්බසොතාදීනඤ්ච වණ්ණනානයො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බොති.

සන්තා විමොක්ඛාති අඞ්ගසන්තතාය චෙව ආරම්මණසන්තතාය ච සන්තා ආරුප්පවිමොක්ඛා. කායෙන ඵුසිත්වාති නාමකායෙන ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා. පඤ්ඤාවිමුත්තා ඛො මයං, ආවුසොති, ආවුසො, මයං නිජ්ඣානකා ¶ සුක්ඛවිපස්සකා පඤ්ඤාමත්තෙනෙව විමුත්තාති දස්සෙති. ආජානෙය්යාසි වා ත්වං, ආවුසො සුසිම, න වා ත්වං ආජානෙය්යාසීති කස්මා එවමාහංසු? එවං කිර නෙසං අහොසි – ‘‘මයං ඉමස්ස අජ්ඣාසයං ගහෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සාම, දසබලං පන පුච්ඡිත්වා නික්කඞ්ඛො භවිස්සතී’’ති. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං, තං පඨමතරං උප්පජ්ජති. නිබ්බානෙ ඤාණන්ති විපස්සනාය චිණ්ණන්තෙ පවත්තමග්ගඤාණං, තං පච්ඡා උප්පජ්ජති. තස්මා භගවා එවමාහ.

ආජානෙය්යාසි වාතිආදි කස්මා වුත්තං? විනාපි සමාධිං එවං ඤාණුප්පත්තිදස්සනත්ථං. ඉදඤ්හි ¶ වුත්තං හොති – සුසිම, මග්ගො වා ඵලං වා න සමාධිනිස්සන්දො, න සමාධිආනිසංසො, න සමාධිස්ස නිප්ඵත්ති, විපස්සනාය පනෙසො නිස්සන්දො, විපස්සනාය ආනිසංසො, විපස්සනාය නිප්ඵත්ති, තස්මා ජානෙය්යාසි වා ත්වං, න වා ත්වං ජානෙය්යාසි, අථ ඛො ධම්මට්ඨිතිඤාණං පුබ්බෙ, පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණන්ති.

ඉදානිස්ස පටිවෙධභබ්බතං ඤත්වා තෙපරිවට්ටං ධම්මදෙසනං දෙසෙන්තො තං කිං මඤ්ඤසි, සුසිම? රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වාතිආදිමාහ? තෙ පරිවට්ටදෙසනාවසානෙ පන ථෙරො අරහත්තං පත්තො. ඉදානිස්ස අනුයොගං ආරොපෙන්තො ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති, සුසිම, පස්සසීතිආදිමාහ. අපි පන ත්වං, සුසිමාති ඉදං කස්මා ආරභි? නිජ්ඣානකානං සුක්ඛවිපස්සකභික්ඛූනං පාකටකරණත්ථං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – න කෙවලං ත්වමෙව නිජ්ඣානකො සුක්ඛවිපස්සකො, එතෙපි භික්ඛූ එවරූපායෙවාති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති. දසමං.

71-72. සමණබ්රාහ්මණවග්ගෙ ¶ ජරාමරණාදීසු එකෙකපදවසෙන එකෙකං කත්වා එකාදස සුත්තානි වුත්තානි, තානි උත්තානත්ථානෙවාති.

73. ඉතො ¶ ¶ පරං ‘‘සත්ථා පරියෙසිතබ්බො’’තිආදිනයප්පවත්තා ද්වාදස අන්තරපෙය්යාලවග්ගා නාම හොන්ති. තෙ සබ්බෙපි තථා තථා බුජ්ඣනකානං වෙනෙය්යපුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තා. තත්ථ සත්ථාති බුද්ධො වා හොතු සාවකො වා, යං නිස්සාය මග්ගඤාණං ලභති, අයං සත්ථා නාම, සො පරියෙසිතබ්බො. සික්ඛා කරණීයාති තිවිධාපි සික්ඛා කාතබ්බා. යොගාදීසු යොගොති පයොගො. ඡන්දොති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දො. උස්සොළ්හීති සබ්බසහං අධිමත්තවීරියං. අප්පටිවානීති අනිවත්තනා. ආතප්පන්ති කිලෙසතාපනවීරියමෙව. සාතච්චන්ති සතතකිරියං. සතීති ජරාමරණාදිවසෙන චතුසච්චපරිග්ගාහිකා සති. සම්පජඤ්ඤන්ති තාදිසමෙව ඤාණං. අප්පමාදොති සච්චභාවනාය අප්පමාදො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

නිදානසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.